Мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқару органдары
Кіріспе 3
1 Мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін.өзі басқарудың негіздері 3
1.1 Мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін.өзі басқарудың мәні мен маңызы 3
1.2 Мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін.өзі басқару органдары және олардың қаржы.экономикалық негіздері 3
1.3 Шетелдік тәжірибедегі мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін.өзі басқарудың өзгешеліктері 3
2 Мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін.өзі басқару органдарының қызметін құқықтық реттеу 3
2.1 Мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін.өзі басқару органдары қызметінің пайда болу тәртібі, құзыреттілігі 3
2.2 Мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін.өзі басқару органдарының қызметтері мен құрылымы 3
2.3 Маслихат депутаттарының конституциялық.құқықтық дәрежесі 3
2.4 Атқарушы биліктің жергілікті органдарының жүйесі, құрылымы, қалыптасу тәртібі, құзыреттілігі және олардың қабылдайтын актілері 3
2.5 Мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін.өзі басқару органдарының Қазақстан Республикасында жетілдірілуі 3
Қорытынды 3
Қолданылған әдебиеттер тізімі 3
1 Мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін.өзі басқарудың негіздері 3
1.1 Мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін.өзі басқарудың мәні мен маңызы 3
1.2 Мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін.өзі басқару органдары және олардың қаржы.экономикалық негіздері 3
1.3 Шетелдік тәжірибедегі мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін.өзі басқарудың өзгешеліктері 3
2 Мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін.өзі басқару органдарының қызметін құқықтық реттеу 3
2.1 Мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін.өзі басқару органдары қызметінің пайда болу тәртібі, құзыреттілігі 3
2.2 Мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін.өзі басқару органдарының қызметтері мен құрылымы 3
2.3 Маслихат депутаттарының конституциялық.құқықтық дәрежесі 3
2.4 Атқарушы биліктің жергілікті органдарының жүйесі, құрылымы, қалыптасу тәртібі, құзыреттілігі және олардың қабылдайтын актілері 3
2.5 Мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін.өзі басқару органдарының Қазақстан Республикасында жетілдірілуі 3
Қорытынды 3
Қолданылған әдебиеттер тізімі 3
Мемлекеттік билікті орталықсыздандыру мен қоғамды демократияландыру аясында жергілікті мемлекеттік басқаруды жаңартуды саясаттанулық тұрғыда зерттеу бүгінгі күннің өскелең талабы.
Саяси жаңарудың барлық кешенінің шешімі жағдайдың тұрақсыздануына, азаматтық жанжалдар мен сілкіністерге жол берілмеуіне негізделген. Еліміздің Президенті Н.Назарбаев саяси реформаларды жүзеге асыру жолындағы асығыстыққа өзінің қарсы екендігін үнемі ескерте отырып, саяси реформаларды іске асыру кезінде көпэтностық қоғамда рухани келісім мен тұрақтылықты сақтап қалу қажет екендігін түсіндіреді. «Мен эволюциялық дамудың, яғни қоғамды бірте-бірте, объективті жағынан даярланған реформалаудың жақтаушысымын» - дейді Н.Назарбаев. дербес дамудың жиырма үш жылында Қазақстан өзінің ұлттық мүдделерін, сыртқы саяси бағдарлары мен іс-әрекеттерінің және ішкі саяси бағдарламасын белгілей алды.
Қазақстан барлық Орталық Азия өңірінде маңызды тұрақтандырушы факторға айналып отыр. Ендігі жерде біздің өркендеуіміз көршілес елдердің дамуымен тығыз байланысты. Президент болашақтағы ұлттық демократиялық даму жолында көршілес елдер арасындағы достық қатынасты дұрыс, бірқалыпты ұстап отыр. Саяси салада нысанаға алған мақсаттарды тиімді іске асыруға қажетті, барлық қолайлы жағдайлар жасалған. Міне, сондықтан да, елімізде әкімшілік реформалау ауқымында әкімдерді сайлау институтын енгізуге байланысты үкімет тарапынан саяси және экономикалық эксперименттер басталды және жуық арада, билік органдары саяси жаңаруды жеделдету үшін бірқатар шаралар қолдануға ниет білдіріп отыр.
Демократиялық таңдаудың біржола жасалғаны жөнінде Президент Назарбаев былай деп мәлімдеді: «Біздің таңдауымыз айқындалды, мақсат белгіленді. Дегенмен де, біздің алдымызда демократиялық дамудың үлгісін таңдау проблемасы тұр».
Стратегиялық мақсатымыз – дербес, экономикалық тәуелсіз, өркениетті мемлекет құру. Оған ішкі саяси тұрақтылық пен көпэтностық қоғамды іштей топтастыруды қамтамасыз етпей, қол жеткізу мүмкін емес. Бейімделген біздің жаңару жолымыз біздегі жағдайларға ыңғайлы.
Қазақстандағы дамудың жаңа үлгілерін іздестіру тұрақтылық, әлеуметтік қауіпсіздік, тәртіп сақтау, әлеуметтік жағынан бағдарланған жүйелі реформаларды жүргізуде, орталықсыздандырылған нұсқаулар идеясын бірінші орынға қойды. Бұл жерде, біздің ойымызша, орталықсызданду мен демократияландыру процестері, еліміздің саяси басшылығы арқасында оңтайлы демократияны кезең-кезеңмен жылжытуға қажетті алғышарттарға байланысты басталып кеткен.
Шынында да, Қазақстандағы мемлекеттік басқару жүйесінің бұрынғы жағдайы, оның орталыққа тәуелділігінің жоғары деңгейімен сипатталады. Орталықтандыру бұрынғы кеңес дәуірі кеңістігінде түбегейлі қанат жайған, мемлекеттік және саяси жүйе қалыптасуының ақиқатты шарты болып табылатын. Алайда, тәуелсіз Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық және саяси процестердің келешектегі дамуы мен тереңдетілуінің қажеттілігі мемлекеттік басқарудың тиімділігін арттыруды және республикада жергілікті өзін-өзі басқарудың қалыптасуын қажет етеді.
Саяси жаңарудың барлық кешенінің шешімі жағдайдың тұрақсыздануына, азаматтық жанжалдар мен сілкіністерге жол берілмеуіне негізделген. Еліміздің Президенті Н.Назарбаев саяси реформаларды жүзеге асыру жолындағы асығыстыққа өзінің қарсы екендігін үнемі ескерте отырып, саяси реформаларды іске асыру кезінде көпэтностық қоғамда рухани келісім мен тұрақтылықты сақтап қалу қажет екендігін түсіндіреді. «Мен эволюциялық дамудың, яғни қоғамды бірте-бірте, объективті жағынан даярланған реформалаудың жақтаушысымын» - дейді Н.Назарбаев. дербес дамудың жиырма үш жылында Қазақстан өзінің ұлттық мүдделерін, сыртқы саяси бағдарлары мен іс-әрекеттерінің және ішкі саяси бағдарламасын белгілей алды.
Қазақстан барлық Орталық Азия өңірінде маңызды тұрақтандырушы факторға айналып отыр. Ендігі жерде біздің өркендеуіміз көршілес елдердің дамуымен тығыз байланысты. Президент болашақтағы ұлттық демократиялық даму жолында көршілес елдер арасындағы достық қатынасты дұрыс, бірқалыпты ұстап отыр. Саяси салада нысанаға алған мақсаттарды тиімді іске асыруға қажетті, барлық қолайлы жағдайлар жасалған. Міне, сондықтан да, елімізде әкімшілік реформалау ауқымында әкімдерді сайлау институтын енгізуге байланысты үкімет тарапынан саяси және экономикалық эксперименттер басталды және жуық арада, билік органдары саяси жаңаруды жеделдету үшін бірқатар шаралар қолдануға ниет білдіріп отыр.
Демократиялық таңдаудың біржола жасалғаны жөнінде Президент Назарбаев былай деп мәлімдеді: «Біздің таңдауымыз айқындалды, мақсат белгіленді. Дегенмен де, біздің алдымызда демократиялық дамудың үлгісін таңдау проблемасы тұр».
Стратегиялық мақсатымыз – дербес, экономикалық тәуелсіз, өркениетті мемлекет құру. Оған ішкі саяси тұрақтылық пен көпэтностық қоғамды іштей топтастыруды қамтамасыз етпей, қол жеткізу мүмкін емес. Бейімделген біздің жаңару жолымыз біздегі жағдайларға ыңғайлы.
Қазақстандағы дамудың жаңа үлгілерін іздестіру тұрақтылық, әлеуметтік қауіпсіздік, тәртіп сақтау, әлеуметтік жағынан бағдарланған жүйелі реформаларды жүргізуде, орталықсыздандырылған нұсқаулар идеясын бірінші орынға қойды. Бұл жерде, біздің ойымызша, орталықсызданду мен демократияландыру процестері, еліміздің саяси басшылығы арқасында оңтайлы демократияны кезең-кезеңмен жылжытуға қажетті алғышарттарға байланысты басталып кеткен.
Шынында да, Қазақстандағы мемлекеттік басқару жүйесінің бұрынғы жағдайы, оның орталыққа тәуелділігінің жоғары деңгейімен сипатталады. Орталықтандыру бұрынғы кеңес дәуірі кеңістігінде түбегейлі қанат жайған, мемлекеттік және саяси жүйе қалыптасуының ақиқатты шарты болып табылатын. Алайда, тәуелсіз Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық және саяси процестердің келешектегі дамуы мен тереңдетілуінің қажеттілігі мемлекеттік басқарудың тиімділігін арттыруды және республикада жергілікті өзін-өзі басқарудың қалыптасуын қажет етеді.
1. Четвернин В.А. Демократическое конституционное государство: введение в теорию. М.: Ин-т государства и права РАН, 2009.
2. Пугачев В.П., Соловьев А.И. «Введение в политологию» - М.: Аспект Пресс, 2006
3. Холисс Г.,Плоккер А. На пути к демократической децентрализации: перестройка региональных и местных органов власти в новой Европе. – М.: 2010
4. Якубовский Д. «Теоретическая основа, правовая природа и содержание понятия «местное самоуправление» // Право и жизнь. - 2012. -№6
5. Постовой Н.В. Местное самоуправление: история, теория, практика. - М., 2010
6. Котов А.К. Конституционализм в Казахстане: опыт становления и эффективность механизма власти. - Алматы, 2010.
7. Сартаев С.С. Конституционное право РК. Учебное пособие. - Алматы: 2014
8. Концепция правовой политики Республики Казахстан. Алматы: Жеті жарғы, 2012 .
9. Конституция Республики Казахстан: Комментарий. / Под ред. Сапаргалиева Г.С. - Алматы: Жеті жарғы, 2008.
10. Актуальные проблемы формирования местного самоуправления («Круглый стол» в Институте государства и права РАН) // «Государство и право».- № 5.- 2007
11. Бельский К.С. О функциях исполнительной власти. // «Государство и право».- 2007.- № 3
12. Парсонс Толкотт. Система современных обществ//Пер.с англ. Под ред. М.С.Ковалевой. – М.: Аспект Пресс, 2010 – с.240
13. Истон Давид. Категория системного анализа политики//Антология мировой политической мысли. В 5 т. Т.2. Зарубежная политическая мысль. 20 в. – М.: мысль, 2007 – 623 с.
14. Мурзалин Ж., Карин Е. Децентрализация власти: новый виток спирали// Казахстанская правда. 20 января 2010 года.
15. Джаманбаев А. Новейшее законодательство о местном государственном управлении в Республики Казахстан // Саясат. 2011 – с. 230
16. Телебаев Г.Т. Некоторые проблемы введения местного самоуправления в Республике Казахстан // Саясат. – 2010 – 256 с.
17. Чеботарев А. Проблемы формирования системы местного самоуправления в Республике Казахстан // Правовая реформа в Казахстане. – 2010 – с. 365
2. Пугачев В.П., Соловьев А.И. «Введение в политологию» - М.: Аспект Пресс, 2006
3. Холисс Г.,Плоккер А. На пути к демократической децентрализации: перестройка региональных и местных органов власти в новой Европе. – М.: 2010
4. Якубовский Д. «Теоретическая основа, правовая природа и содержание понятия «местное самоуправление» // Право и жизнь. - 2012. -№6
5. Постовой Н.В. Местное самоуправление: история, теория, практика. - М., 2010
6. Котов А.К. Конституционализм в Казахстане: опыт становления и эффективность механизма власти. - Алматы, 2010.
7. Сартаев С.С. Конституционное право РК. Учебное пособие. - Алматы: 2014
8. Концепция правовой политики Республики Казахстан. Алматы: Жеті жарғы, 2012 .
9. Конституция Республики Казахстан: Комментарий. / Под ред. Сапаргалиева Г.С. - Алматы: Жеті жарғы, 2008.
10. Актуальные проблемы формирования местного самоуправления («Круглый стол» в Институте государства и права РАН) // «Государство и право».- № 5.- 2007
11. Бельский К.С. О функциях исполнительной власти. // «Государство и право».- 2007.- № 3
12. Парсонс Толкотт. Система современных обществ//Пер.с англ. Под ред. М.С.Ковалевой. – М.: Аспект Пресс, 2010 – с.240
13. Истон Давид. Категория системного анализа политики//Антология мировой политической мысли. В 5 т. Т.2. Зарубежная политическая мысль. 20 в. – М.: мысль, 2007 – 623 с.
14. Мурзалин Ж., Карин Е. Децентрализация власти: новый виток спирали// Казахстанская правда. 20 января 2010 года.
15. Джаманбаев А. Новейшее законодательство о местном государственном управлении в Республики Казахстан // Саясат. 2011 – с. 230
16. Телебаев Г.Т. Некоторые проблемы введения местного самоуправления в Республике Казахстан // Саясат. – 2010 – 256 с.
17. Чеботарев А. Проблемы формирования системы местного самоуправления в Республике Казахстан // Правовая реформа в Казахстане. – 2010 – с. 365
Мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқару органдары
Мазмұны:
Кіріспе 3
1 Мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқарудың негіздері 6
1.1 Мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқарудың мәні мен маңызы 6
1.2 Мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқару органдары және олардың қаржы-экономикалық негіздері 7
1.3 Шетелдік тәжірибедегі мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқарудың өзгешеліктері 9
2 Мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметін құқықтық реттеу 13
2.1 Мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқару органдары қызметінің пайда болу тәртібі, құзыреттілігі 13
2.2 Мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметтері мен құрылымы 19
2.3 Маслихат депутаттарының конституциялық-құқықтық дәрежесі 21
2.4 Атқарушы биліктің жергілікті органдарының жүйесі, құрылымы, қалыптасу тәртібі, құзыреттілігі және олардың қабылдайтын актілері 26
2.5 Мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының Қазақстан Республикасында жетілдірілуі 29
Қорытынды 33
Қолданылған әдебиеттер тізімі 36
Кіріспе
Мемлекеттік билікті орталықсыздандыру мен қоғамды демократияландыру аясында жергілікті мемлекеттік басқаруды жаңартуды саясаттанулық тұрғыда зерттеу бүгінгі күннің өскелең талабы.
Саяси жаңарудың барлық кешенінің шешімі жағдайдың тұрақсыздануына, азаматтық жанжалдар мен сілкіністерге жол берілмеуіне негізделген. Еліміздің Президенті Н.Назарбаев саяси реформаларды жүзеге асыру жолындағы асығыстыққа өзінің қарсы екендігін үнемі ескерте отырып, саяси реформаларды іске асыру кезінде көпэтностық қоғамда рухани келісім мен тұрақтылықты сақтап қалу қажет екендігін түсіндіреді. Мен эволюциялық дамудың, яғни қоғамды бірте-бірте, объективті жағынан даярланған реформалаудың жақтаушысымын - дейді Н.Назарбаев. дербес дамудың жиырма үш жылында Қазақстан өзінің ұлттық мүдделерін, сыртқы саяси бағдарлары мен іс-әрекеттерінің және ішкі саяси бағдарламасын белгілей алды.
Қазақстан барлық Орталық Азия өңірінде маңызды тұрақтандырушы факторға айналып отыр. Ендігі жерде біздің өркендеуіміз көршілес елдердің дамуымен тығыз байланысты. Президент болашақтағы ұлттық демократиялық даму жолында көршілес елдер арасындағы достық қатынасты дұрыс, бірқалыпты ұстап отыр. Саяси салада нысанаға алған мақсаттарды тиімді іске асыруға қажетті, барлық қолайлы жағдайлар жасалған. Міне, сондықтан да, елімізде әкімшілік реформалау ауқымында әкімдерді сайлау институтын енгізуге байланысты үкімет тарапынан саяси және экономикалық эксперименттер басталды және жуық арада, билік органдары саяси жаңаруды жеделдету үшін бірқатар шаралар қолдануға ниет білдіріп отыр.
Демократиялық таңдаудың біржола жасалғаны жөнінде Президент Назарбаев былай деп мәлімдеді: Біздің таңдауымыз айқындалды, мақсат белгіленді. Дегенмен де, біздің алдымызда демократиялық дамудың үлгісін таңдау проблемасы тұр.
Стратегиялық мақсатымыз - дербес, экономикалық тәуелсіз, өркениетті мемлекет құру. Оған ішкі саяси тұрақтылық пен көпэтностық қоғамды іштей топтастыруды қамтамасыз етпей, қол жеткізу мүмкін емес. Бейімделген біздің жаңару жолымыз біздегі жағдайларға ыңғайлы.
Қазақстандағы дамудың жаңа үлгілерін іздестіру тұрақтылық, әлеуметтік қауіпсіздік, тәртіп сақтау, әлеуметтік жағынан бағдарланған жүйелі реформаларды жүргізуде, орталықсыздандырылған нұсқаулар идеясын бірінші орынға қойды. Бұл жерде, біздің ойымызша, орталықсызданду мен демократияландыру процестері, еліміздің саяси басшылығы арқасында оңтайлы демократияны кезең-кезеңмен жылжытуға қажетті алғышарттарға байланысты басталып кеткен.
Шынында да, Қазақстандағы мемлекеттік басқару жүйесінің бұрынғы жағдайы, оның орталыққа тәуелділігінің жоғары деңгейімен сипатталады. Орталықтандыру бұрынғы кеңес дәуірі кеңістігінде түбегейлі қанат жайған, мемлекеттік және саяси жүйе қалыптасуының ақиқатты шарты болып табылатын. Алайда, тәуелсіз Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық және саяси процестердің келешектегі дамуы мен тереңдетілуінің қажеттілігі мемлекеттік басқарудың тиімділігін арттыруды және республикада жергілікті өзін-өзі басқарудың қалыптасуын қажет етеді.
Осы замандағы ғылыми әдебиеттерде, ғалымдардың мемлекеттік басқаруды жаңарту проблемасының тарихи, экономикалық, заңи тұрғысынан зерттеулер жүргізуге қызығушылығы күшейіп келеді. Ресей ғалымдары В.Д. Гражданның Басқару теориясы және В.В. Лобановтың Мемлекеттік басқару және қоғамдық саясат атты оқу құралдарында мемлекеттік басқарудың жалпы теориялық сипаттамасы беріліп, басқару субъектісі мен объектісі талданады. А.В. Кружковтың, Ю.Б. Корчунюктің, А.В. Васильчиковтің, А.Д. Градовский мен В. Д. Нечаевтың зерттеулері, Ресейдегі жергілікті мемлекеттік басқару институтын қалыптастыру проблемаларына, орыс және шет елдік земстволық және қоғамдық мекемелердің тәжірибесіне, Батыс Еуропа мен Ресейдегі жергілікті өзін-өзі басқару жүйелерінің салыстырмалы талдамаларына арналған.
Ал Қазақстанға тоқталатын болсақ, онда Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың еңбектерінде мемлекеттік басқару жүйесін орталықсыздандыру және саяси жаңару проблемаларын зерттеудің белгілі бір ғылыми-теориялық және практикалық негізі бар. Мұндай күрделі де қиын проблема жалпы түрде Т.Парсонс, Истон Давид, Г.Холлис, А.Плоккер, Дж. Эхдай, Р.Эвель және тағы басқа батыс ғалымдарының еңбектерінде зерттелген.
Біртұтас унитарлық мемлекеттегі жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқарудың конституциялық, құқықтық және саясаттанулық негіздері Қазақстан авторлары А.К.Котовтың, Ж.Мұрзалин мен Е.Кариннің, А.Жаманбаевтың, А.Аянбаевтың, Г.Т.Телебаевтың, А.Чеботаревтың, Р.С.Сакиеваның, А.Тарановтың, А.М. Беліспаевтың, О.О.Оқанбаевтың, М.Лукьяненко мен В.Мамоновтың, К.Е.Кубаевтың, У.Құдайбергеновтің, Б.Құрманғалиевтің, Ж.медиеваның және тағы басқалардың еңбектерінде қарастырылады.
Курстық жұмыстың мақсаты мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының Қазақстандағы қызметтерін анықтау және шет елдердің мемлекеттік басқару жүйесімен салыстыру.
Аталған мaқcaтқa табысты қοл жeткiзy үшiн келесі мiндeттepдi шeшy кepeк:
- мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқарудың негіздерін анықтау;
- мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқарудың мәні мен маңызын зерттеу;
- мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқару органдары және олардың қаржы-экономикалық негіздерін қарастыру;
- шетелдік тәжірибедегі мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқарудың өзгешеліктерін зерттеу;
- мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметін құқықтық реттеу;
- мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқару органдары қызметінің пайда болу тәртібі, құзыреттілігін зерттеу;
- мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметтері мен құрылымын зерделеу;
- маслихат депутаттарының конституциялық-құқықтық дәрежесін анықтау;
- атқарушы биліктің жергілікті органдарының жүйесі, құрылымы, қалыптасу тәртібі, құзыреттілігі және олардың қабылдайтын актілерін қарастыру;
- мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының Қазақстан Республикасында жетілдірілуін зерттеу..
Зepттey жұмыcының пәнi. Мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметін зерттеу.
Жұмыcтың құpылымы зepттeyдiң мaқcaты мeн мiндeтi apқылы aнықтaлaды. Жұмыc кipicпeдeн, екі бөлiмнeн, қοpытындыдaн, қοлдaнылғaн әдeбиeттepдeн тұpaды.
1 Мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқарудың негіздері
1.1 Мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқарудың мәні мен маңызы
Қазақстан Республикасындағы қазіргі заманғы демократиялық жаңарулар жүйесіндегі жаңа экономикалық қатынастарға өту кезеңінде жергілікті өзін - өзі басқару реформасы маңызды роль атқарады.
Жергілікті өзін-өзі басқару - ... шешім қабылдауды неғұрлым адамдарға жақындату, олардың сөзсіз жүзеге асуына мүмкіндік береді, өйткені барлық үдерісте оны орындағанға дейін олар өздері қатысады.
Еуропалық Хартияға сәйкес, жергілікті өзін-өзі басқару мемлекеттік істердің мардымды бөлігін регламенттеу және де оны басқару құқығы мен нақты қабілеті деп түсініледі.
Жергілікті өзін-өзі басқару Еуропалық Хартиясының негізінде субсидиарлық принципі жатыр. Оның басты мәні: төменгі (жергілікті) деңгейлерде шешуге болатын мәселелерді биліктің жоғарғы деңгейлеріне жеткізбей-ақ шешу. Қазіргі кездегі әлем елдерінде жергілікті өзін өзі басқару органының екі түрі бар; тиісті әкімшілік-аумақтық, бірліктік тұрғындарымен сайланатын және аса маңызды мәселелер бойынша шешім қабылдайтын жергілікті өкілді орган, екіншісі - әдетте оперативтік басқаруды жүргізетін атқару органы. Дегенмен, оған кейбір жалпымемлекеттік функцияларды да жүктеуі мүмкін.
Жергілікті өзін - өзі басқару органдары өздерінің билік (компотенция) шегінде шешім қабылдайды, ол шешімді сол территорияда тұратын азаматтар орындауға міндетті.
Қазақстан Республикасының жергілікті және өзін - өзі басқару мемлекеттік басқарудың обьектісі бола отырып, өзін - өзі басқару функциясын кеңейте отырып, мемлекеттік билікті қалаларда, аудандарда, ауылдарда жүргізу құқығына ие болды. Облыстағы барлық әлеуметтік - экономикалық процестерді тиімді басқару үшін оның экономикалық - географиялық жағдайын, оның шекарасын, табиғат жағдайы мен ресурстарын барлық демографиялық прцесстерін басқаруы тиіс.
Жергілікті өзін - өзі басқарудың құрылымдарына - азаматтардың тұрақты тұратын аумақтық құрылымдарда жеке өздері тұрғындар тобы жинақы тұратын және де тарихи, ұлттық және басқа да жергілікті мүдделерін ескере отырып, жергілікті деңгейдегі мәселелерге байланысты шешімдерін қабылдауға шақырылған, билікті жүзеге асыратын ұйымдастырылған нысан.
Жергілікті өзін - өзі басқаруды тұрғын халық тікелей сайлау жолымен, сондай - ақ халық топтары жинақы тұратын аумақты қамтитын селолық және қалалық жергілікті қауымдастықтардағы сайланбалы және басқа жергілікті өзін - өзі басқару органдары арқылы жүзеге асырады [1, б. 64].
Жергілікті өзін - өзі басқару органдарын ұйымдастыру мен олардың қызмет тәртібін заңмен белгіленген шекте азаматтардың өздері белгілейді.
Жергілікті өзін - өзі басқару органдарының дербестігіне олардың заңмен белгіленген өкілеттігі шегінде кепілдік беріледі.
Облыстық жергілікті өзін-өзі басқаруды жүзеге асыру нысандарына: тікелей сайлаулар, азаматтардың жалпы жиналыстары, азаматтардың конференциялары жатады.
1.2 Мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқару органдары және олардың қаржы-экономикалық негіздері
Қоғамда жиі кездесетін әлеуметтік-экономикалық үрдістерді басқару жүйесінде олардың бағыттары мен динамикасын реттеу, нарықтың барлық субъектілерінің дұрыс қызмет етуін қамтамасыз етуде жоспарлау маңызды қызмет атқарады.
Жоспарлау, экономикада - нақты нысанның (мемлекеттің, кәсіпорынның, ұжымның, т.б.) экономикалық және әлеуметтік дамуының белгілі бір мерзімге арналған жоспарын, сондай-ақ оны жүзеге асыруға бағытталған нақтылы іс-шаралар кешенін талдап жасау.
Микроэкономикалық деңгейдегі Жоспарлау өңдіріс ішілік, фирма ішілік көрсеткіштерді қамтыса, макроэкономикалық деңгейдегі Жоспарлау қоғамды басқару жүйесінің маңызды құрамдас бөлігі, мемлекеттің әлеуметтік-экономика саясатын жүзеге асыруының негізгі құралы болып табылады. Макроэкономикалық жоспарлау белгілі бір кезеңде елдің экономика және әлеуметтік даму жоспарын жасауды, оны жүзеге асыруды ұйымдастыру мен орындалуын бақылауды қамтиды. Макроэкономикалық жоспарлау директивалық (нұсқаулық) жоспарлау және индикативтік жоспарлау болып бөлінеді. Директивалық (нұсқаулық) жоспарлау - тоталитарлық қоғамдағы халық шаруашылығын мемлекет басқарудың орталық буыны болып табылды. КСРО-дағы, т.б. елдердегі директивалық, яғни бір орталықтандырылған жоспарлауды жүзеге асыру тәжірибесіндегі мемлекет тапсырыстардың, разнарядкалардың, ресурстарды жинақтаудың, т.б. қатаң белгіленген жүйесі өнім өндірушіні еркіндіктен, дамуға деген ынталылықтан айырып, экономика өсу қарқынының баяулауына, сөйтіп, халық шаруашылығындағы дағдарысқа әкеліп соқты. Жоспарлаудың бұл түрінің зиянды салдарлары Қазақстанда да анық байқалды (қ. Бесжылдықтар, Жоспарлы экономика).
Қазақстан Республикасы дербес мемлекетке айналып, нарықтық экономикаға көше бастаған кезден бастап (1991), елдегі экономика және әлеуметтік өзгерістерді индикативтік жоспарлау үлгісі қолданылды.
Индикативтік жоспарлау немесе экономикалық бағдарламалау - ел экономикасын мемлекеттік реттеудің құрамдас бөлігі болып табылады. Ол - елдегі қоғамдық өндірістің дамуы мен әлеуметтік-экономика саясаттың стратегиялық тұжырымдамаларының ең оңтайлы нұсқасы таңдап алынған кешенді жалпы экономика бағдарламалар негізінде экономиканы реттеп отыру жүйесі саналады және индикативтік, яғни ұсыныстық сипатқа ие. Ондағы жоспарлы көрсеткіштер ел дамуының жалпы бағдарлары түрінде болады. Жоспарлаудың бұл түрі 2-дүниежүзүзілік соғыстан соң Францияда, Нидерландта, Норвегияда, Жапонияда қолданылды, 20 ғасырдың 50 - 60-жылдары Швецияда, Финляндияда, Ұлыбританияда, Италияда, Бельгияда, Германияда, Испанияда, 70-жылдары АҚШ пен Канадада кең таралды. Қазақстанда нарықтық экономикаға көшудің өтпелі кезеңінде (1991 - 98) индикативтік жоспарлау елдің эконмика және әлеуметтік дамуының стратегиялық бағыттарын айқындауға, неғұрлым ірі ғылыми-техника және құрылымдық бағдарламаларды жүзеге асыруға, экономиканы ырықсыздандыруға және кәсіпорындарды жекешелендіруге, нарықтық инфрақұрылымдар жасауға, салық және несие-қаржы жүйесін жетілдіруге, тұрақты ақша айналысын қамтамасыз етуге, т.б. бағытталды. Онда халықты әлеум. қорғау жүйелерін жетілдіру мәселелері де қамтылды. Әсіресе, Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаевтың таяу болашақтағы ел дамуының негізгі стратегиялық бағыттарын айқындаған "Қазақстан-2030" Жолдауының маңызы зор болды. 2000 жылдан бастап Қазақстанда ел дамуының таяу болашақтағы негізгі көрсеткіштерін айқындауға бағытталған 3, 5, 10 жылдық индикативті жоспарлау ісі қолға алынды.
Сонымен қатар, қазіргі нарық жағдайында кез-келген кәсіпорын мен ұйымға ұзақ мерзімді мақсаттарының бар болуы, узқ уақытты перспективадағы мақсатты дамуды жоспарлау маңызды болып саналады.
Қазіргі уақытта жоспарлау түрлері сан қилы. Оларды мына себептер бойынша ажыратады:
а) жоспарлау деңгейі бойынша: мемлекет аралық, ортақ мемлекеттік, салалық және аймақтық;
б) жоспарлау горизонты бойынша: ұзақ мерзімді, орта мерзімді және ағымдық;
в) шешілетін мәселелер бойынша: стратегиялық және тактикалық.
Жоспарлау басқару жүйесінің алғашқы элементі бола тұра мемлекеттің, оның жеке субъектілерінің саясатын іске асырудың басты құралы болып саналады.
Қоғамда жиі кездесетін экономикалық және әлеуметтік үрдістердің динамикасының өсуіне байланысты, ішкі және сыртқы нарықтағы коньюнктураның тез өзгеруі және ұзақ мерзімді перспективада қоғамның тұрақты дамуын қамтамасыз ету қажеттілігіне байланысты макро эәне аймақтық деңгейдегі стратегиялық жоспарлаудың рөлі күрт өсіп отыр.
Стратегия дегеніміз бөлшекті жан-жақты кешендік жоспар, ол ұйымның миссияларын орындауға және оның мақсаттарына жетуді қамтамасыз етіп отырады [2, б. 45].
Стратегиялық жоспар ұзақ мерзім аралығында тұтас болып қалу үшін емес, сонымен қатар керек жағдайда оның модефикациясы мен қайта бейімделуін қамтамаыз ету үшін иілгіш болып келу керек. ортақ стратегиялық жоспарды бағдарлама ретінде қарастыру керек, яғни ол ұзақ мерзімдік кезен аралығында ұйым қызметін бағыттап отырады, және де әр кез ауысып отыратын іскерлік және әлеуметтік жағдайлар тұрақты өзгертулерден ауытқып кетудің мүмкін есестігін көрсететіне есеп беріп отырады.
1.3 Шетелдік тәжірибедегі мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқарудың өзгешеліктері
Екінші дүниежүзілік соғыста Жапония тізе бүккеннен кейін елдегі жоғарғы билікті, одақтастықтардың келісімі бойынша, Америка әскери әкімшілігі жүзеге асырды, оның басты міндеттерінің бірі - елді демиоитаризациялау мен демократияландыру болды. Осы процестің аясында Жапонияда жаңа конституция жасалды, ол 1946 жылы қазанда қабылданып, 1947 жылғы мамырда күшіне енді.
Конституция ел тарихында алғаш рет Ұлттық тәуелсіздік принциптің және негізгі демократиялық еркіндікті жариялады, жалпыға бірдей концепциясы ретінде құқықтық мемлекет концепциясы қабылданды және классикалық демократияның тұғырлы принциптерінің бірі - биліктерді: заңдылық, атқарушы және соттық деп бөлу принципі жария етілді.
Конституция жапон дара билеушісінің мәртебесін түбірінен өзгертті. Ғаламат, әулие тұрғыдан ол мемлекет пен халық бірлігінің символына айналды. Дегенмен конституцияда, императордың тәжі мұра ретінде әкеден ұлдың үлкеніне көшірілді талассыз болса да, елдегі билеу түрінің қандай екендігі туралы анықтама жоқ. Бұл жөнінде, Жапон және шетел заңгерлерінің арасында әр қилы тұжырымдар бар. Біреулері императордың тәжі дара, билеуші басқаратын ел деп есептейді. Басқалары жеке билеуші деген жоқ, Жапония - тек сырт көзге ғана сондай мағынаға ие болатын, дара билеушісінің әміршілері бар республика деп дәлелдейді.
Конституцияда мемлекет басшысы туралы ережелер жоқ. Сол себепті император мемлекет басшысы бола ма деген мәселе төңірегінде бірқатар концепциялар пайда болды, кейбір теорияларға сәйкес, мемлекет басшысы болып тек қана император есептелуі тиіс, басқаларына сүйенсек, мемлекет басшысы премьер-министр болу керек. Жапония - парламентарлық дара билеушісінің өзіндік түріне негізделген, император мемлекет басшысы болып есептелмейтін, тек дара билеудің символы ретінде ғана көрінетінін дәлелдейтін територияларда кең жайылған. Тұтастай алғанда басқару түрі жағынан Жапония дара билеудің елесі ғана бар, толыққанды шынайы Республикалық мазмұндағы принциптер құрылымы мен мемлекеттік институттар қалыптасуының жиынтығы деуге болады.
Конституцияға сәйкес, император Халықтың атынан парламентті шақырады, төменгі палатаны тарату туралы хабарлай алады, конституцияға түзету енгізеді, заңдар, келісімшарттар, үкімет жарлықтарын шығарады, парламенттің ұсынысымен премьер-министрді тағайындайды, ордендермен марапаттайды, шетелдік дипломатиялық өкілдерді қабылдайды, басқа да бірқатар міндеттерді атқарады, шындап келгенде, оның өкілеттігі үстіртін сипатқа ғана ие, өйткені жүзеге асыруда оның ықпалы жүрмейді.
Сонымен император мемлекеттік билікті жүзеге асыруға байланысты өкілеттікке ие емес, мемлекеттің ісіне қатысты әрекеттерді сол үшін жауап беретін министрлер кабинетінің кеңесімен және қабылдауымен ғана іске асыра алады.
Атқару биліктің жоғарғы органы - Жапогияда министрлер кабинеті деп аталатын үкімет болып табылады. Оның қызметі конституцияның, Министрлер кабинеті туралы заңның, мемлекеттік басқаруды ұйымдастыру туралы заңның негізінде жүзеге асырылады.
Премьер - министр басқаратын кабинеттің құрамына премьердің орынбасарлары, министрлер және мемлекеттік министрлер, кабинеттің бас хатшысы және заңдылық бюросының бастығы енеді.
Жапониядағы барлық министрліктер жалпы алғанда бір жүйемен құрылған. Олардың әрқайсысы департаменттерге, ал олар - бөлімдер мен секцияларға бөлінеді. Жапонияның әкімгершілік жүйесінде министрлер кабинетін де, ешқандай министрлікке де бағынбайтын қаржылық тексеру кеңесі ерекше орынға ие. Кеңес елдегі барлық әкімгершілік мекемелердегі қаржылық жағдайды қадағалаумен айналысады. Бұл тексерушілер кеңес басқарады.
Елде аймақтық-әкімшілік құрылымның кассалық-иерарзиялық жүйесі бар: жоғарғы сала - префектураларды, төменгі - муниципалитеттерді құрайды, оларға қалалар, елді-мекендер, ауылдық общиналар кіреді. Елде 47 префектура, үш қала (Токио, Киото, Осаок) ерекше қалалық префектураларға айналған, ал Хоккайдо аралық округтерге бөлінген провинцияны құрайды. Муниципалитеттердің саны 3200 үстінде.
Жергілікті заңдылық биліктің негізгі салалары - префектуралық, қалалық кенттік және жиналыстар болып есептеледі. Олардың сандық құраамы тиісті әкімгершілік бірліктегі халықтың санына байланысты. Жиналыстарды төрағалар басқарады.
ЖӨӨБ органдарында атқарушы билік басшылығын: префектураларда - губернаторлар, қалаларда - мэрлер, ал кенттер мен қыстақтарда - старосталар жүзеге асырады [3, б. 56].
Британия конституциясы негізгі заң деп арнайы жарияланғаан акт болып есептелінеді. Ұлыбританияның жазылмаған конституциясы үш санттан тұрады:
1. Құқықтық норма статусы.
2. Президенттік құқық
3. Норма, конституциялық салты болып табылады.
Британия мемлекеті, Ұлыбритания құрама патшалығы мен солтүстік Ирландия арнайы атауы - унтарлық мемлекет. Бұл мемлекеттің құрамына төрт географиялық тарихи басқару жүйесінде маңызы бар аудандар бар. Олар: Англия, Уэльс, Шотландия және Солтүстік Ирландия.
Ұлыбритания - конституциялық дара билеуші, мемлекет басшысы патша (патшайым) болып табылады. Патша тағы Ұлыбританияда әкеден үлкен ұлына, егер де ұлдары болмаса, тақ патшаның үлкен қызына мұра болып қалады. Патшайымның күйеуі патшаның билігін ала алмайды, ол ханзада лауазымын консарт болады. Қазіргі кезде Британия тағын 2 Елизаветаның билігінде.
Патшайым парламент шақырады және таратады, министрлерді және жоғарғы лауазым иелерін қызметінен босатады, атқарушы өкіметтің басшысы, қарулы күштері жоғарғы бас қолбасшысы, ағылшын шіркеуінің басшысы болып табылады, Халықаралық шарттарды жасайды және реттейді, рақымшылық құқығын жүзеге асырады т.б.
Ұлыбританияда орталық атқарушы билік министрлерден құралатын орган Премьер-министр басқарған Ұлы мәртебенің үкіметі арқылы атқарылады. Шын мәнінде мемлекетті басқаруда басты рөлді Үкімет пен Премьер-министр атқарады.
Үкіметтің құрамын жасақтауда Конституциялық келісімді негізге алады. Жаңа үкімет әрбір парламент сайлауына соң жасақталады. Патшайым община палатасында мандаттың қомақты көпшілігін иемденген партия қолбасшысын премьер-министр етіп тағайындайды. Әрбір партияның алдын ала сайлап қойған көшбасшысы болғандықтан, бұл орын таққа патшайым басқа біреуді тағайындай алмайды. Егер партиялардың ешқайсысы көпшілік орынға ие бола алмаса, патшайым партия көшбасшыларымен кеңес өткізеді де, олардың кеңестері мен ұсыныстарын таңдап, өзі шешім қабылдайды. Премьер-министр тағайындалған соң патшайым оның ұсынысы бойынша кабинеттің қалған мүшелерін және үкіметті түгел құрамында тағайындайды.
Ұлыбританияда графтық кеңестен жинаушылар кеңесі және аралдардағы ауылдық кеңестерге дейін үкіметтің жергілікті органдарының әлденеше деңгейлі тарихы қалыптасты. Соңғы 30 жыл ішінде жергілікті өзін-өзі басқару органдарында маңызды құрылымдық өзгерістер болды: кейбір кеңестер таратылды, жаңалары пайда болды.
1972-1985 жылдардағы ЖӨӨБ заңы бойынша Англия, Уэльс, Шотландия және Солтүстік Ирландия сондай-ақ, Британия астанасы көпшілік жағдай ортақ болғанымен, әрқайсысы өзінше басқарылады.
Мәселен, Англия 39 графтыққа және 36 қалалық округке бөлінген. Графтықтар өз кезегінде округтерге бөлінеді. Графтықтардағы округтер 10 мыңнан аса ауылдық жиналпаздардан тұрады. Уэльс 37 округтер құралатын 8 графтыққа бөлінген, төменгі аймақтық бірлестіктер община деп аталады. Шотландияда ӨӨБ туралы 1972 жылғы заңға сәйкес 9 аймақ, 53 округ, 3 аралдық аумақ және 1343 община құрылған. Солтүстік Ирландияда 26 окргуке бөлінген 6 графтық бар.
Барлық әкімшілік аймақтарды заңды тұлғалар болып табылатын кеңестер болып табылады. Жиналымпаздар мен общиналарда кеңес болмаған жағдайда сайлаушылар жиналысы басқарады. Графтықтардың округтері мен қалалық округтері кеңес төрт жылға сайланды.
Кеңестің төрағасы атқарушы өкімет басшысы болып табылады, оны кеңес өзінің құрамынан жыл сайын жаңадан сайлайды, ол муниципалитеттің жалдамалы қызметкерлер аппаратын басқарады.
ЖӨӨБ туралы заң графтық кеңестің құзырына мыналарды жатқызады: полиция, өрт сөндіру күзеті, жер пайдалану, жолдар, әлеуметтік қызмет. Округтер мен қалалық округтер құзырына мыналар жатады: салық салу, қалалық және ауылдық жерде жерді пайдалану, зауыттар, мекемелер және т.б.
2 Мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметін құқықтық реттеу
2.1 Мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқару органдары қызметінің пайда болу тәртібі, құзыреттілігі
Жергілікті өзін - өзі басқарудың функцияларына: облыс территориясындағы жергілікті істерді шешуге тұрғындардың қатысуын қастамасыз ету, коммуналдық меншікті және қаржылық құралдарды басқару, облыстағы аумақтардың дамуын қамтамасыз етуді, облыс тұрғындарына әлеуметтік - мәдени, коммуналды - тұрмыстық және басқа да қызметтер көрсету, облыс территориясында қоғамдық тәртіпті қорғау, заңдылықты қамтамасыз ету, жергілікті өзін-өзі басқарудың мүдделері мен құқықтарын қорғауды жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес әрбір жергілікті өзін - өзі басқару органдары өздерінің жарғысын қабылдайды. Жарғыны өз бетімен дайындайды. Жарғы қабылдағаннан кейін жария етіліп күшіне енеді.
Жарғыда мына төменгідей ережелер көрсетіледі:
- жергілікті өзін - өзі басқару органының аты, құрамы, территориясының шекарасы, таңбасы;
- жергілікті өзін - өзі басқаруорганына қатысты мәселелер;
- халықтың жергілікті маңызы бар мәселелерді шешуге тікелей қатысу формалары, тәртібі және кепілдігі;
- жергілікті өзін - өзі басқару құрылымы, оны құру тәртібі, жергілікті өзін - өзі басқару органының және лауазымды тұлғалардың өкілеттігі, олардың өкілеттігінің мерзімі;
- жергілікті өзін - өзі басқару органының нормативтік құқықтық актілерінің түрлері, қабылдау тәртібі және күшіне енуі;
- муниципалды қызметті ұйымдастыру шарты мен тәртібі;
- жергілікті өзін - өзі басқару өзін - өзі басқаруды жүзеге асырудың экономикалық және қаржылық негізі;
- жергілікті өзін - өзі басқаруды ұйымдастыру мәселелері;
Қазан төңкерісінің ең бірінші заңдық актісі 1917 жылғы 26 қазандағы Бүкілресейлік кеңестер съезінің қаулысы, онда былай деп белгіленген болатын: жергілікті орындардағы барлық билк жұмысшылардың, әскерилер мен шаруа депутаттарының кеңестеріне беріледі.... 1917 жылғы қазан айындағы төңкерістен кейін, кеңес мемлекетінің орталық органдары жергілікті оррындардағы кеңестердің қызметі өріс алуына және олар арқылы Орталық нұсқаулары мен сілтемелерін іске асыруға орасан мән бере бастады. Кеңестер жергілікті орындардағы билік органдары бола отырып, жергілікті сипаттағы мәселелерді шешуге ерікті, бірақ үнемі, орталық Кеңес билігінің және өздері құрамына кіретін, ірі кеңестік бірлестіктердің декреттері мен қаулыларына сай қызмет етті. Біздің ойымызша, негізінде мемлекеттік билік органдары арасындағы құрылыс пен өзара іс-қимыл принципі ретінде демократиялық централизм принципі қолданылған [4, б. 57].
Одақтық республиканың құрамындағы Қазақ КСР-ның жергілікті мемлекеттік басқару жүйесінің басқа республикалардан айырмашылығы шамалы ғана болатын. Жергілікті мемлекеттік басқару жүйесі толығымен тоталитарлық мемлекеттің талатары мен қажеттіліктеріне, мемлекеттік билік органдарының тым асыра орталықтандырылуына сәйкес болатын. Өкінішке орай, сталиндік тоталитарлық режим үдеп тұрған жылдарда, атап айтқанда, бұдан кейін де заңдылық, демократиялық және парасаттылық қағидаттарын, соның ішінде ұлттық-мемлекеттік құрылыста да бұрмалауларға жол берілді.
Кеңес Одағының саяси тарихы жергілікті басқару жүйесінде бірнеше рет жаңарту әрекеттері жасалып көргенін, белгілі бір реформалар жүргізілгенін куәландырады. Жергілікті басқару жүйесін нығайту және күшейту оның басты мақсаты болған. Көбінесе, КСРО-дағы жергілікті басқару жүйесіндегі қайта құру әрекеттері мен оны іске асыру жобалары тек қағаз бетінде қалып қойды, ал мәлімделген саяси өзгертулер логикалық соңына да жеткізілмей, кейде сәтсіз аяқталатын.
Өткен ғасырдың 80-90-шы жылдарында КСРО-да басталған реформалар сәтсіз қайта құрулардың тәжірибесін растады. Осы кезеңде, тоталитарлық режим өз жұмысында сүбелі жаңылыстар жібере бастады. Халық ас бөлмедегі жасырын әңгімелерін қойып, сол кездегі кеңес қоғамы мен мемлекет құндылықтарын ашық сынауға көшті. Наразылық білдіру ашық айтыла басталды.
Шүйке бас ел басқара алады деген лениндік принциптен бастау алып, депутаттар арасында тракторшылар, шопандар, механизаторлар, сауыншылар, машинистер, крановщиктер, бетонщиктер, күріш дихандары тәріздес кәсіптер өкілдері ұсынылды. Алайда, біздің ойымызша, осы тезисті, сондай-ақ демократиялық централизм принципін жаңсақ ұғыну - саналы түрдегі бұрмалау болып табылды.
Жалғыз бір тоталитарлық идеологияның үстемділігі; партиялық және мемлекеттік аппараттардың бір-біріне ұластырылуына әкеп соқтыратыны, бір партияның билеуші партия ретіндегі монополиялық үстемділігі; мемлекеттік басқару аппараты санының асыра ұлғаюы; қоғамның өмірлік іс-әрекетінің барлық салаларын, сондай-ақ әрбір адамды мемлекет тарапынан қатаң бақылауы және реттеуі; халық еркін білдіруге талпынуы; бұрынғы әлеуметтік құрылым мен дәстүрлі әлеуметтік байланыстардың ыдырауы; таптық құндылықтардың - бұл жерде, пролетариаттың артықшылығы; жазалау жүйесінің бар болуына себепкер болған зорлық, террор, тұншықтыру әдістерінің басым болуы, Кеңес үлгісіндегі тоталитарлық жүйенің негізін қалаушы институттық кескіні болып табылады. Әсіресе, сталиндік кезеңдегі жаппай тоталитарлық бақылау, елдің басқарушылық аппаратының жоғары, орта және төменгі буынын қосқанда, өмірдің барлық саласында өріс алды.
Дегенмен де, кеңестік мемлекеттің тарихы дәстүрлі түрде тоталитарлы үлгіде ұйымдастырылған қоғам мен мемлекетті қайта құрудың кейбір әрекеттерін біледі. Хрущев жылымылығы, Горбачевтің қайта құруы кеңес қоғамы мен мемлекеттің нәтидесіз жаңаруының өзіндік тәліміне айналды. Өткізілген жаңару реформаларының сәтсіздіктері тоталитарлық жүйенің тек сыртқы сипатын ғана өзгертуге талпынды. Бұл ретте аталмыш реформалар тоталитаризм негіздерін елемей айналып өтетін, ал қоғамдық дамудың шынайы тоқырау себептері дәл сол жерде жасырынған болатын. Сондықтан жергілікті мемлекеттік басқарудың кеңестік моделі демократиялық үрдіске сәйкес келеді.
Біздің пікірімізше, Қазақстандағы жергілікті мемлекеттік басқару жүйесінің қоғамды демократияландыру аясында қалыптасуы мен дамуын 1990 жылғы 25 қазанда республика егеменділгі туралы Декларция қабылданған сәттен басталады деп қарастыруымыз орынды.
1991 жылы Қазақстан Республикасы жаңа тәуелсіз мемлекет ретінде өзінің жеке саяси даму жолын таңдап алуы керек болды. Бұл жағдай елеулі және маңызды болды, себебі мемлекет әлемдік қауымдастықта өзінің орнын тауып, халықаралық кеңістікте өз орнын алуы қажет еді. Ішкі саяси кеңістікте демократиялық саяси жүйені қалыптастыру шеңберінде жаңадан құрылатын мемлекеттік басқаруды, саяси институттарды қалыптастыру қажет болды.
Тәуелсіз Қазақстанға кеңес дәуіріндегі үкіметтен құрамында 19 облыс, 2 республикалық мәндегі қала, жалпы халық саны кемінде 16,5 млн. Адамнан тұратын 216 аудандық әкімшілік-аумақтық бірлігі бар мұра қалғаны бәрімізге белгілі.
Ал қазіргі кезде, Қазақстан Республикасында әкімшілік-аумақтық құрылғыны қайта құру нәтижесінде 14 облыс, 2 республикалық мәндегі қала, 160 аудан, 84 қала, 195 кент, 2150 ауылдық округтер пайда болды.
Күшті президенттік басқару нысанының шеңберінде мемлекет басшысының мәртебесі оған биліктің үш тармағының үстінде болуына мүмкіндік берді, осының арқасында өтпелі кезең жағдайында мемлекеттік билік органдарының келісілген қызмет етуін қамтамасыз етуге, демократиялық қайта құрулардың келешектегі дамуы үшін қолайлы алғышарттар қалыптасуына мүмкіндік берді [5, б. 93].
Тәуелсіздік алып, мемлекеттік басқарудың ырықтандырылған нысандарына ауысқаннан кейін де, орталық-шеткері аймаққа қатысты жаңа тәуелсіз мемлекеттің орталығы әлі де үстемдік жағдайда қалғаны шүбәсіз. Қазақстан Республикасының жергілікті мемлекеттік басқару органдары 2001 жылға дейін Қазақстан Республикасындағы жергілікті өкілеттік және атқару органдары туралы Заңына сай қызмет еткенін айта кеткеніміз жөн. Осы Заңның бірқатар кемшіліктері болды, мысалы, онда облыстық және аудандық билік деңгейлері арасындағы атқарымдар мен өкілеттіліктер шектелмеген және де орталық пен аймақтардың өкілеттіктері арасында айқын шегі белгіленбеген. Кейіннен 2001 жылда жергілікті мемлекеттік басқару жүйесін тәртіпке келтіретін және айқындығын көрсететін, барлық деңгейлердегі жергілікті атқару органдарының өкілеттіктерін, өзара қарым-қатынастарының ерекшеліктерін және т.б. белгілейтін Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы Заңы қабылданды.
Сонымен, 1991 жылда тәуелсіздік алғаннан кейінгі алғашқы жылдары Қазақстан алдында көптеген мақсаттар тұрды. Олардың ішінде ұлттық мүдде негізінде жаңа мемлекеттің негіздерін қалау, елдің тәуелсіздігін нығайту, территориялық біртұтастылықты сақтап қалу және т.б. секілді ортақ мақсаттар басым болды. Осы кезеңде қолданылған мемлекеттік билікті орталықтандыру шарасы орынды еді. Алайда қазіргі кезде, биліктің белгілі дәрежеден тым артық орталықтандырылуы елдің оңды демократиялық саяси дамуына кедергі келтіріп отыр. Бұл ретте басқарудың аумақтық құрылымының өзгертілуі және оны жан-жақты орталықсыздандыру плюралистік демократияны құру және азаматтық қоғам құрылысының үрдісіндегі маңызды мақсат деп қарастырылды.
Орталықсыздандыру және демократияландыру үрдістерінің байланысы жөнінде әлемдік компаративистикада сан алуан көзқарастар бар. Белгілі теоретик Д.Рондинелли өз еңбектерінде, орталықсыздандыру дегеніміз билік пен өкілеттіліктерді басқару жүйесінің ірі бөлімшелерінен бұдан да кіші ұяшықтарға табыстау болып табылады, ал жекеленген азамат оның ең кіші ұяшығы болып табылады деп жазады. Мемлекеттің мүлтіксіз өктемдігіне қарама-қарсы азаматтық қоғамға өту әлеуеті ретінде жұртшылық пен жеке тұлға рөлі артуының әлеуетті мүмкіндіктері осымен түсіндіріледі. Д.Рондинеллидің бұл теориясына келіспеушілік білдіргендер де бар, атап айтқанда, Н.Мак-Гинн мен С.Стрит орталықсыздандыру деген бақылауды мүдделі адамдардың бір тобына оны үкіметтік машина ішіндегі келесі топқа табыстау үрдісі ғана болып табылады және жекеленген азаматтың мемлекетке ықпал ету шамасына ешбір әсер етпейді деп есептейді.
Осы пікірталаста орталықсыздандыруды жүзеге асыру формалары принципті екендігі ақиқат. Оларды қандай құндылықтарға артықшылық беретініне қарай айыруға болады: билік өкілеттіктерін құқықтық үлестіру, көрсетілетін қызметтердің сапасы немесе қолда бар қорларды тиімді пайдалану.
Қандай болмасын елдегі орталықсыздандыру мәнін түсіну үшін профессор Брэем енгізген анықтамаларды қолданған өте қолайлы: билікті бөлшектеу - жеке бір атқарымдарды жергілікті мемлекеттік органдарға немесе аумақтық бөлімшелерге табыстау, бұл жерде орталық уысынан билік өкілеттіктерін шығармайды, орталық тек орнын ауыстырады; орталық үкімет ведомствосының шеңберінде орталықтың ұлттық-аумақтық бөлімшелерге шешімдер қабылдау құқығын табыстауы және соңында орталықта тек үйлестіру, ақпарат жинау және онымен алмасу атқарымдары ғана сақталып қалып, орталық үкіметтің кейбір міндеттерін жартылай мемлекеттік ведомстволарға тапсыру.
Сонымен бірге, біздің ойымызша, Қазақстан Республикасының мемлекеттік билік органдарының орталыққа тәуелділігін азайту үрдісін бүгінгі таңда көкейкесті ету заңды. Себебі тап қазір Қазақстан Республикаында мемлекетті дамытуда сапалы ілгерілеулер бар және бұл қазақстандық қоғамның өмірлік іс-әрекетінің барлық салаларындағы елеулі өзгерістерге әкеп соқтырады. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев Қазақстан халқына арнаған Жолдауында мемлекеттік басқару жүйесін қалыптастыру стратегиясының негізгі принциптерінің бірі мемлекеттік атқарымдардың орталықтан аймақтарға берілуі деп белгілегені кездейсоқтық емес. Қазақстан Республикасының осы даму кезеңінде билік органдарының орталыққа тәуелділігін нәтижелі азайтуға қажетті саяси, әлеуметтік-мәдени, экономикалық, рухани және т.б. секілді басқа да алғышарттары бар деп сеніммен айтуға болады. Әлеуметтік-экономикалық қайта құрулардың нәтижелері бойынша Қазақстан Республикасы тек Орталық-Азиялық аумақта орналасқан елдердің ішінде ғана емес, ТМД-ға енген басқа да мемлекеттердің ішінде жетекші мемлекет болып табылады. Билік органдарын орталықсыздандыру үрдісінің заңдылығы жүйені жаңарту кезеңінде болып өткен сапалы ілгерілеулермен анықталады. Сондықтан, тиімді орталықсыздандыру теориясы негізінде билік органдарын орталықсыздандыру үрдісі қоғамда белгілі бір сандық өзгерістер жүргізілгенде ғана, мемлекеттік билік жүйесінің өзгеруі нәтижесінде, биліктер бөлінгенде, қоғам демократияландырылған кезде, тұрғындар саяси-құқықтық бостандыққа қол жеткізген кезде, жеке меншікті енгізу, мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру үрдісінде, әсіресе тым орталықтандырылған тоталитарлық мемлекет ыдыраған кезде ғана мүмкін деп тұжырым жасауға болады. Бүгінгі таңда билік органдарын орталықсыздандыру үшін негіз бола алатын қазақстандық қоғам өміріндегі әлеуметтік-экономикалық, саяси, құқықтық, мәдени салаларда көптеген алғышарттар пайда болды [6, б. 83].
Мемлекеттік билікті орталықсыздандыру және демократияландыру үрдісін талдау келесі заңдылықтарды айқындауға мүмкіндік береді:
- біріншіден, тұрғындардың үлкен тобы сайлау органдары арқылы басқару мәселелеріне тікелей қатысу немесе жергілікті сайлау арқылы және өкімет қызметіне бақылау жүргізу арқылы - жанамалай қатысу мүмкіндігін алады;
- екіншіден, төменгі деңгейлерде, жалпы мемлекеттік дәрежедегі саясатқа қатысу үшін қажетті саяси дағдылар мен атқарымдарды игере алатын, жаңа бетке ұстарлардың - жергілікті саяси элитаның пайда болуына мүмкіндік береді;
- үшіншіден, төмен тұрған басқару органдары белгілі бір дәрежеде орталық билікке қатысты тепе-теңдік немесе тежеуіш ретінде қызмет етеді;
- төртіншіден, орталықсыздандыру жергілікті және аумақтарда қызмет етіп жүрген жетекшілердің жергілікті және аймақтық экономикалық және әлеуметтік даму үрдісіне тартылуын жігерлендіреді;
- бесіншіден, өкілеттіктерді жергілікті билік органдарына табыстау орталықтағы шиеленісті болдырмауға көмектеседі.
Мемлекеттік басқарудың әлеуметтік-саяси қатынастардағы құрылымы, қызметтері, институттары, үрдістері мен әдістері қоғамдық өзін-өзі ұйымдастыру үрдістерімен тығыз байланысты. Мемлекеттік басқарудың тиімділігі бірімен-бірі ұштасқан екі міндетке байланысты десек артық болмайды:
А) мемлекеттік билік органдары иерархиялық жүйесінің құрылымдық және қызметтік бірлігін қамтамасыз ету;
Ә) басты әлеуметтік факторлардың барынша мүмкін жалпы ұлттық келісімге қол жеткізу негізінде сол жүйенің қоғамдық өзін-өзі ұйымдастыру үрдістерімен тиімді арақатынастарын табу.
Бірінші аталған шарт стратегиялық мақсаттарға қол жеткізуге бағытталған, негізгі билік қызметтерді орталықтандыру қазіргі қоғам сияқты күрделі ұйымдастырылған жүйеде қосымша басқарма мекемелерінің орталықсыздандырыуымен үйлесуі қажет.
Екінші шартта билік пен халық арасындағы алшақтық, бір-бірін өзара жатсынуы қоғамдық үрдістер мен институттарды өзінің партикулярлық мүдделеріне бағындыру арқылы өктемдік және өктемшіл тәртіп орнату ұмтылысының нәтижесі ретінде қаралуы мүмкін екендігін, сондай-ақ социумның аяқ асты пайда болған өзін-өзі ұйымдастыру үрдістерінің ымырашыл мадақтау салдарынан болатындығын ескеру қажет.
Бұл аталған билік институттары мен әлеуметтік құрылымдардың өзара жатсыну үрдістері қоғамның жүйелілік бірлігін бұзудың іс жүзіндегі үлгісі болып табылады. Тұтастық ретінде қоғам өз бойына басқарушы және бағынушы қосалқы жүйелерді өзінің қажетті құрамдас бөліктері ретінде енгізеді. Сондықтан мемлекет қоғамнан жоғары тұратын институт емес, қоғамның өзін-өзі ұйымдастыратын ерекше саяси нысаны болып табылады.
Мемлекеттің пайда болуы - өзін-өзі ұйымдастырудың қажетті сатысы, ал институт - социумның ең басты өзін-өзі ұйымдастыратын нысаны, оның негізін қалаушы саяси тетігі.
Жергілікті мемлекеттік басқару біртұтас саяси үрдісте де, жалпы мемлекеттік жүйеде де басты орын алатынына күмән жоқ. Жергілікті мемлекеттік басқаруда, бір жағынан, ресми шешімдерді қабылдау арналары бойынша әлеуметтің ұжымдық еркі шоғырланады және беріледі, екінші жағынан - институттық тетіктер мен саяси-аспаптық құралдар арқылы сол көпшіліктің еркі қоғамдық істерді реттеуге қолданылады [7, б. 73].
Біріншіден, қазақстандық мемлекет алдында мемлекеттік құрылым жүйесін демократияландыруға, жергілікті мемлекеттік басқару қызметінің тиімділігін жандандыруға қатысты біраз мәселелер тұр. Атауға тұратын мәселелердің бірнеше топтамасы бар. Біріншіден, ұлттық, аймақтық және жергілікті деңгейде әсерлі және ұтқыр мемлекеттік басқаруды ұйымдастыру мәселесі. Бұл жерде акциялар мен интеракциялар мейлінше уақытқа сай, мемлекеттің саяси даму деңгейіне және еліміздің азаматтарының талаптарына сәйкес болуы қажет. Мұнда орталықтандыру және оқшауландыру, қалай орталық пен жергілікті мемлекеттік басқару арасындағы, солай осы органдардың ішкі деңгейаралық қарым-қатынастары тұрғысынан қызметтік міндеттемелерді нақты бөлу, бүтін бір жүйе ретінде мемлекеттік басқаруды іштей деңгейаралық мемлекеттік басқару арасындағы, солай осы органдардың ішкі деңгейаралық қарым-қатынастары тұрғысынан қызметтік міндеттемелерді нақты бөлу, бүтін бір жүйе ретінде мемлекеттік басқаруды іштей үйлестіру мәселелері де жатады.
Екіншіден, өз бойына бірқатар мәселелерді енгізетін, мемлекеттік қызмет органдарына кәсіби кадрларды даярлау және қалыптастыру. Атап айтқанда, олар барлық деңгейдегі мемлекеттік аппарат штаттық қызметкерлерінің оңтайлы құрамы туралы мәселені және мемлекеттік қызметкерлерге менеджментті ұйымдастыру үрдісін меңгеру міндетін, демократиялық принциптерге сәйкес мемлекеттік қызметкерлердің жұмыс әдісін өзгерту, төрешілдікті азайту және демократиялық басқару әдісі мәселелерін шешуге қатысты.
Мәселелердің үшінші топтамасы мемлекеттік қызметтің техникасы тұрғысына байланысты. Ол демократиялық негізде шешім қабылдау рәсімі, саяси кеңес беру және болжамдау, дағдарыстық және қақтығыстық жағдайларда әкімшілік-мемлекеттік басқару әдісі, мемлекеттің әкімшілігі мен БАҚ-ның демократиялық және барынша ашық, анық интеракция технологиялары сияқты мәселелер.
Қандай болмасын елдің нақты бір жағдайларында ең оңтайлысы ретінде қандай үлгі таңдап алынғанына қарамастан, оның тиімді қызмет етуі мемлекет тарапынан, сондай-ақ азаматтық қоғам тарапынан да қорлардың шоғырлануымен қамтамасыз етілуі тиіс. Менің ойымша, біріктірілген мемлекеттік-қоғамдық басқару жүйелерін қалыптастыру, осы тұрғыда келешегі бар жаңару үлгісі болып табылады. Алайда, осы тәріздес жүйелерді құру мемлекеттік-әкімшілік аппараттың қатал сатылас иерархиясы мен азаматтық қоғамның өзін-өзі басқаруының деңгейлес байланыстарына құрылымдық сыйымсыздығы секілді іргелі шектеулерге соқтығады [8, б. 38].
Әлеуметтік-саяси басқару жүйесін, соның ішінде жергілікті мемлекеттік басқару құрылымдарын жаңарту проблемасының мәнісі әлеуметтік онтология маңызын, оның мәдени-тарихи нысандары мен заманалық кезеңге сай түрлендірудің негізгі беталыстарының сан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны:
Кіріспе 3
1 Мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқарудың негіздері 6
1.1 Мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқарудың мәні мен маңызы 6
1.2 Мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқару органдары және олардың қаржы-экономикалық негіздері 7
1.3 Шетелдік тәжірибедегі мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқарудың өзгешеліктері 9
2 Мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметін құқықтық реттеу 13
2.1 Мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқару органдары қызметінің пайда болу тәртібі, құзыреттілігі 13
2.2 Мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметтері мен құрылымы 19
2.3 Маслихат депутаттарының конституциялық-құқықтық дәрежесі 21
2.4 Атқарушы биліктің жергілікті органдарының жүйесі, құрылымы, қалыптасу тәртібі, құзыреттілігі және олардың қабылдайтын актілері 26
2.5 Мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының Қазақстан Республикасында жетілдірілуі 29
Қорытынды 33
Қолданылған әдебиеттер тізімі 36
Кіріспе
Мемлекеттік билікті орталықсыздандыру мен қоғамды демократияландыру аясында жергілікті мемлекеттік басқаруды жаңартуды саясаттанулық тұрғыда зерттеу бүгінгі күннің өскелең талабы.
Саяси жаңарудың барлық кешенінің шешімі жағдайдың тұрақсыздануына, азаматтық жанжалдар мен сілкіністерге жол берілмеуіне негізделген. Еліміздің Президенті Н.Назарбаев саяси реформаларды жүзеге асыру жолындағы асығыстыққа өзінің қарсы екендігін үнемі ескерте отырып, саяси реформаларды іске асыру кезінде көпэтностық қоғамда рухани келісім мен тұрақтылықты сақтап қалу қажет екендігін түсіндіреді. Мен эволюциялық дамудың, яғни қоғамды бірте-бірте, объективті жағынан даярланған реформалаудың жақтаушысымын - дейді Н.Назарбаев. дербес дамудың жиырма үш жылында Қазақстан өзінің ұлттық мүдделерін, сыртқы саяси бағдарлары мен іс-әрекеттерінің және ішкі саяси бағдарламасын белгілей алды.
Қазақстан барлық Орталық Азия өңірінде маңызды тұрақтандырушы факторға айналып отыр. Ендігі жерде біздің өркендеуіміз көршілес елдердің дамуымен тығыз байланысты. Президент болашақтағы ұлттық демократиялық даму жолында көршілес елдер арасындағы достық қатынасты дұрыс, бірқалыпты ұстап отыр. Саяси салада нысанаға алған мақсаттарды тиімді іске асыруға қажетті, барлық қолайлы жағдайлар жасалған. Міне, сондықтан да, елімізде әкімшілік реформалау ауқымында әкімдерді сайлау институтын енгізуге байланысты үкімет тарапынан саяси және экономикалық эксперименттер басталды және жуық арада, билік органдары саяси жаңаруды жеделдету үшін бірқатар шаралар қолдануға ниет білдіріп отыр.
Демократиялық таңдаудың біржола жасалғаны жөнінде Президент Назарбаев былай деп мәлімдеді: Біздің таңдауымыз айқындалды, мақсат белгіленді. Дегенмен де, біздің алдымызда демократиялық дамудың үлгісін таңдау проблемасы тұр.
Стратегиялық мақсатымыз - дербес, экономикалық тәуелсіз, өркениетті мемлекет құру. Оған ішкі саяси тұрақтылық пен көпэтностық қоғамды іштей топтастыруды қамтамасыз етпей, қол жеткізу мүмкін емес. Бейімделген біздің жаңару жолымыз біздегі жағдайларға ыңғайлы.
Қазақстандағы дамудың жаңа үлгілерін іздестіру тұрақтылық, әлеуметтік қауіпсіздік, тәртіп сақтау, әлеуметтік жағынан бағдарланған жүйелі реформаларды жүргізуде, орталықсыздандырылған нұсқаулар идеясын бірінші орынға қойды. Бұл жерде, біздің ойымызша, орталықсызданду мен демократияландыру процестері, еліміздің саяси басшылығы арқасында оңтайлы демократияны кезең-кезеңмен жылжытуға қажетті алғышарттарға байланысты басталып кеткен.
Шынында да, Қазақстандағы мемлекеттік басқару жүйесінің бұрынғы жағдайы, оның орталыққа тәуелділігінің жоғары деңгейімен сипатталады. Орталықтандыру бұрынғы кеңес дәуірі кеңістігінде түбегейлі қанат жайған, мемлекеттік және саяси жүйе қалыптасуының ақиқатты шарты болып табылатын. Алайда, тәуелсіз Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық және саяси процестердің келешектегі дамуы мен тереңдетілуінің қажеттілігі мемлекеттік басқарудың тиімділігін арттыруды және республикада жергілікті өзін-өзі басқарудың қалыптасуын қажет етеді.
Осы замандағы ғылыми әдебиеттерде, ғалымдардың мемлекеттік басқаруды жаңарту проблемасының тарихи, экономикалық, заңи тұрғысынан зерттеулер жүргізуге қызығушылығы күшейіп келеді. Ресей ғалымдары В.Д. Гражданның Басқару теориясы және В.В. Лобановтың Мемлекеттік басқару және қоғамдық саясат атты оқу құралдарында мемлекеттік басқарудың жалпы теориялық сипаттамасы беріліп, басқару субъектісі мен объектісі талданады. А.В. Кружковтың, Ю.Б. Корчунюктің, А.В. Васильчиковтің, А.Д. Градовский мен В. Д. Нечаевтың зерттеулері, Ресейдегі жергілікті мемлекеттік басқару институтын қалыптастыру проблемаларына, орыс және шет елдік земстволық және қоғамдық мекемелердің тәжірибесіне, Батыс Еуропа мен Ресейдегі жергілікті өзін-өзі басқару жүйелерінің салыстырмалы талдамаларына арналған.
Ал Қазақстанға тоқталатын болсақ, онда Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың еңбектерінде мемлекеттік басқару жүйесін орталықсыздандыру және саяси жаңару проблемаларын зерттеудің белгілі бір ғылыми-теориялық және практикалық негізі бар. Мұндай күрделі де қиын проблема жалпы түрде Т.Парсонс, Истон Давид, Г.Холлис, А.Плоккер, Дж. Эхдай, Р.Эвель және тағы басқа батыс ғалымдарының еңбектерінде зерттелген.
Біртұтас унитарлық мемлекеттегі жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқарудың конституциялық, құқықтық және саясаттанулық негіздері Қазақстан авторлары А.К.Котовтың, Ж.Мұрзалин мен Е.Кариннің, А.Жаманбаевтың, А.Аянбаевтың, Г.Т.Телебаевтың, А.Чеботаревтың, Р.С.Сакиеваның, А.Тарановтың, А.М. Беліспаевтың, О.О.Оқанбаевтың, М.Лукьяненко мен В.Мамоновтың, К.Е.Кубаевтың, У.Құдайбергеновтің, Б.Құрманғалиевтің, Ж.медиеваның және тағы басқалардың еңбектерінде қарастырылады.
Курстық жұмыстың мақсаты мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының Қазақстандағы қызметтерін анықтау және шет елдердің мемлекеттік басқару жүйесімен салыстыру.
Аталған мaқcaтқa табысты қοл жeткiзy үшiн келесі мiндeттepдi шeшy кepeк:
- мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқарудың негіздерін анықтау;
- мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқарудың мәні мен маңызын зерттеу;
- мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқару органдары және олардың қаржы-экономикалық негіздерін қарастыру;
- шетелдік тәжірибедегі мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқарудың өзгешеліктерін зерттеу;
- мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметін құқықтық реттеу;
- мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқару органдары қызметінің пайда болу тәртібі, құзыреттілігін зерттеу;
- мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметтері мен құрылымын зерделеу;
- маслихат депутаттарының конституциялық-құқықтық дәрежесін анықтау;
- атқарушы биліктің жергілікті органдарының жүйесі, құрылымы, қалыптасу тәртібі, құзыреттілігі және олардың қабылдайтын актілерін қарастыру;
- мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының Қазақстан Республикасында жетілдірілуін зерттеу..
Зepттey жұмыcының пәнi. Мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметін зерттеу.
Жұмыcтың құpылымы зepттeyдiң мaқcaты мeн мiндeтi apқылы aнықтaлaды. Жұмыc кipicпeдeн, екі бөлiмнeн, қοpытындыдaн, қοлдaнылғaн әдeбиeттepдeн тұpaды.
1 Мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқарудың негіздері
1.1 Мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқарудың мәні мен маңызы
Қазақстан Республикасындағы қазіргі заманғы демократиялық жаңарулар жүйесіндегі жаңа экономикалық қатынастарға өту кезеңінде жергілікті өзін - өзі басқару реформасы маңызды роль атқарады.
Жергілікті өзін-өзі басқару - ... шешім қабылдауды неғұрлым адамдарға жақындату, олардың сөзсіз жүзеге асуына мүмкіндік береді, өйткені барлық үдерісте оны орындағанға дейін олар өздері қатысады.
Еуропалық Хартияға сәйкес, жергілікті өзін-өзі басқару мемлекеттік істердің мардымды бөлігін регламенттеу және де оны басқару құқығы мен нақты қабілеті деп түсініледі.
Жергілікті өзін-өзі басқару Еуропалық Хартиясының негізінде субсидиарлық принципі жатыр. Оның басты мәні: төменгі (жергілікті) деңгейлерде шешуге болатын мәселелерді биліктің жоғарғы деңгейлеріне жеткізбей-ақ шешу. Қазіргі кездегі әлем елдерінде жергілікті өзін өзі басқару органының екі түрі бар; тиісті әкімшілік-аумақтық, бірліктік тұрғындарымен сайланатын және аса маңызды мәселелер бойынша шешім қабылдайтын жергілікті өкілді орган, екіншісі - әдетте оперативтік басқаруды жүргізетін атқару органы. Дегенмен, оған кейбір жалпымемлекеттік функцияларды да жүктеуі мүмкін.
Жергілікті өзін - өзі басқару органдары өздерінің билік (компотенция) шегінде шешім қабылдайды, ол шешімді сол территорияда тұратын азаматтар орындауға міндетті.
Қазақстан Республикасының жергілікті және өзін - өзі басқару мемлекеттік басқарудың обьектісі бола отырып, өзін - өзі басқару функциясын кеңейте отырып, мемлекеттік билікті қалаларда, аудандарда, ауылдарда жүргізу құқығына ие болды. Облыстағы барлық әлеуметтік - экономикалық процестерді тиімді басқару үшін оның экономикалық - географиялық жағдайын, оның шекарасын, табиғат жағдайы мен ресурстарын барлық демографиялық прцесстерін басқаруы тиіс.
Жергілікті өзін - өзі басқарудың құрылымдарына - азаматтардың тұрақты тұратын аумақтық құрылымдарда жеке өздері тұрғындар тобы жинақы тұратын және де тарихи, ұлттық және басқа да жергілікті мүдделерін ескере отырып, жергілікті деңгейдегі мәселелерге байланысты шешімдерін қабылдауға шақырылған, билікті жүзеге асыратын ұйымдастырылған нысан.
Жергілікті өзін - өзі басқаруды тұрғын халық тікелей сайлау жолымен, сондай - ақ халық топтары жинақы тұратын аумақты қамтитын селолық және қалалық жергілікті қауымдастықтардағы сайланбалы және басқа жергілікті өзін - өзі басқару органдары арқылы жүзеге асырады [1, б. 64].
Жергілікті өзін - өзі басқару органдарын ұйымдастыру мен олардың қызмет тәртібін заңмен белгіленген шекте азаматтардың өздері белгілейді.
Жергілікті өзін - өзі басқару органдарының дербестігіне олардың заңмен белгіленген өкілеттігі шегінде кепілдік беріледі.
Облыстық жергілікті өзін-өзі басқаруды жүзеге асыру нысандарына: тікелей сайлаулар, азаматтардың жалпы жиналыстары, азаматтардың конференциялары жатады.
1.2 Мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқару органдары және олардың қаржы-экономикалық негіздері
Қоғамда жиі кездесетін әлеуметтік-экономикалық үрдістерді басқару жүйесінде олардың бағыттары мен динамикасын реттеу, нарықтың барлық субъектілерінің дұрыс қызмет етуін қамтамасыз етуде жоспарлау маңызды қызмет атқарады.
Жоспарлау, экономикада - нақты нысанның (мемлекеттің, кәсіпорынның, ұжымның, т.б.) экономикалық және әлеуметтік дамуының белгілі бір мерзімге арналған жоспарын, сондай-ақ оны жүзеге асыруға бағытталған нақтылы іс-шаралар кешенін талдап жасау.
Микроэкономикалық деңгейдегі Жоспарлау өңдіріс ішілік, фирма ішілік көрсеткіштерді қамтыса, макроэкономикалық деңгейдегі Жоспарлау қоғамды басқару жүйесінің маңызды құрамдас бөлігі, мемлекеттің әлеуметтік-экономика саясатын жүзеге асыруының негізгі құралы болып табылады. Макроэкономикалық жоспарлау белгілі бір кезеңде елдің экономика және әлеуметтік даму жоспарын жасауды, оны жүзеге асыруды ұйымдастыру мен орындалуын бақылауды қамтиды. Макроэкономикалық жоспарлау директивалық (нұсқаулық) жоспарлау және индикативтік жоспарлау болып бөлінеді. Директивалық (нұсқаулық) жоспарлау - тоталитарлық қоғамдағы халық шаруашылығын мемлекет басқарудың орталық буыны болып табылды. КСРО-дағы, т.б. елдердегі директивалық, яғни бір орталықтандырылған жоспарлауды жүзеге асыру тәжірибесіндегі мемлекет тапсырыстардың, разнарядкалардың, ресурстарды жинақтаудың, т.б. қатаң белгіленген жүйесі өнім өндірушіні еркіндіктен, дамуға деген ынталылықтан айырып, экономика өсу қарқынының баяулауына, сөйтіп, халық шаруашылығындағы дағдарысқа әкеліп соқты. Жоспарлаудың бұл түрінің зиянды салдарлары Қазақстанда да анық байқалды (қ. Бесжылдықтар, Жоспарлы экономика).
Қазақстан Республикасы дербес мемлекетке айналып, нарықтық экономикаға көше бастаған кезден бастап (1991), елдегі экономика және әлеуметтік өзгерістерді индикативтік жоспарлау үлгісі қолданылды.
Индикативтік жоспарлау немесе экономикалық бағдарламалау - ел экономикасын мемлекеттік реттеудің құрамдас бөлігі болып табылады. Ол - елдегі қоғамдық өндірістің дамуы мен әлеуметтік-экономика саясаттың стратегиялық тұжырымдамаларының ең оңтайлы нұсқасы таңдап алынған кешенді жалпы экономика бағдарламалар негізінде экономиканы реттеп отыру жүйесі саналады және индикативтік, яғни ұсыныстық сипатқа ие. Ондағы жоспарлы көрсеткіштер ел дамуының жалпы бағдарлары түрінде болады. Жоспарлаудың бұл түрі 2-дүниежүзүзілік соғыстан соң Францияда, Нидерландта, Норвегияда, Жапонияда қолданылды, 20 ғасырдың 50 - 60-жылдары Швецияда, Финляндияда, Ұлыбританияда, Италияда, Бельгияда, Германияда, Испанияда, 70-жылдары АҚШ пен Канадада кең таралды. Қазақстанда нарықтық экономикаға көшудің өтпелі кезеңінде (1991 - 98) индикативтік жоспарлау елдің эконмика және әлеуметтік дамуының стратегиялық бағыттарын айқындауға, неғұрлым ірі ғылыми-техника және құрылымдық бағдарламаларды жүзеге асыруға, экономиканы ырықсыздандыруға және кәсіпорындарды жекешелендіруге, нарықтық инфрақұрылымдар жасауға, салық және несие-қаржы жүйесін жетілдіруге, тұрақты ақша айналысын қамтамасыз етуге, т.б. бағытталды. Онда халықты әлеум. қорғау жүйелерін жетілдіру мәселелері де қамтылды. Әсіресе, Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаевтың таяу болашақтағы ел дамуының негізгі стратегиялық бағыттарын айқындаған "Қазақстан-2030" Жолдауының маңызы зор болды. 2000 жылдан бастап Қазақстанда ел дамуының таяу болашақтағы негізгі көрсеткіштерін айқындауға бағытталған 3, 5, 10 жылдық индикативті жоспарлау ісі қолға алынды.
Сонымен қатар, қазіргі нарық жағдайында кез-келген кәсіпорын мен ұйымға ұзақ мерзімді мақсаттарының бар болуы, узқ уақытты перспективадағы мақсатты дамуды жоспарлау маңызды болып саналады.
Қазіргі уақытта жоспарлау түрлері сан қилы. Оларды мына себептер бойынша ажыратады:
а) жоспарлау деңгейі бойынша: мемлекет аралық, ортақ мемлекеттік, салалық және аймақтық;
б) жоспарлау горизонты бойынша: ұзақ мерзімді, орта мерзімді және ағымдық;
в) шешілетін мәселелер бойынша: стратегиялық және тактикалық.
Жоспарлау басқару жүйесінің алғашқы элементі бола тұра мемлекеттің, оның жеке субъектілерінің саясатын іске асырудың басты құралы болып саналады.
Қоғамда жиі кездесетін экономикалық және әлеуметтік үрдістердің динамикасының өсуіне байланысты, ішкі және сыртқы нарықтағы коньюнктураның тез өзгеруі және ұзақ мерзімді перспективада қоғамның тұрақты дамуын қамтамасыз ету қажеттілігіне байланысты макро эәне аймақтық деңгейдегі стратегиялық жоспарлаудың рөлі күрт өсіп отыр.
Стратегия дегеніміз бөлшекті жан-жақты кешендік жоспар, ол ұйымның миссияларын орындауға және оның мақсаттарына жетуді қамтамасыз етіп отырады [2, б. 45].
Стратегиялық жоспар ұзақ мерзім аралығында тұтас болып қалу үшін емес, сонымен қатар керек жағдайда оның модефикациясы мен қайта бейімделуін қамтамаыз ету үшін иілгіш болып келу керек. ортақ стратегиялық жоспарды бағдарлама ретінде қарастыру керек, яғни ол ұзақ мерзімдік кезен аралығында ұйым қызметін бағыттап отырады, және де әр кез ауысып отыратын іскерлік және әлеуметтік жағдайлар тұрақты өзгертулерден ауытқып кетудің мүмкін есестігін көрсететіне есеп беріп отырады.
1.3 Шетелдік тәжірибедегі мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқарудың өзгешеліктері
Екінші дүниежүзілік соғыста Жапония тізе бүккеннен кейін елдегі жоғарғы билікті, одақтастықтардың келісімі бойынша, Америка әскери әкімшілігі жүзеге асырды, оның басты міндеттерінің бірі - елді демиоитаризациялау мен демократияландыру болды. Осы процестің аясында Жапонияда жаңа конституция жасалды, ол 1946 жылы қазанда қабылданып, 1947 жылғы мамырда күшіне енді.
Конституция ел тарихында алғаш рет Ұлттық тәуелсіздік принциптің және негізгі демократиялық еркіндікті жариялады, жалпыға бірдей концепциясы ретінде құқықтық мемлекет концепциясы қабылданды және классикалық демократияның тұғырлы принциптерінің бірі - биліктерді: заңдылық, атқарушы және соттық деп бөлу принципі жария етілді.
Конституция жапон дара билеушісінің мәртебесін түбірінен өзгертті. Ғаламат, әулие тұрғыдан ол мемлекет пен халық бірлігінің символына айналды. Дегенмен конституцияда, императордың тәжі мұра ретінде әкеден ұлдың үлкеніне көшірілді талассыз болса да, елдегі билеу түрінің қандай екендігі туралы анықтама жоқ. Бұл жөнінде, Жапон және шетел заңгерлерінің арасында әр қилы тұжырымдар бар. Біреулері императордың тәжі дара, билеуші басқаратын ел деп есептейді. Басқалары жеке билеуші деген жоқ, Жапония - тек сырт көзге ғана сондай мағынаға ие болатын, дара билеушісінің әміршілері бар республика деп дәлелдейді.
Конституцияда мемлекет басшысы туралы ережелер жоқ. Сол себепті император мемлекет басшысы бола ма деген мәселе төңірегінде бірқатар концепциялар пайда болды, кейбір теорияларға сәйкес, мемлекет басшысы болып тек қана император есептелуі тиіс, басқаларына сүйенсек, мемлекет басшысы премьер-министр болу керек. Жапония - парламентарлық дара билеушісінің өзіндік түріне негізделген, император мемлекет басшысы болып есептелмейтін, тек дара билеудің символы ретінде ғана көрінетінін дәлелдейтін територияларда кең жайылған. Тұтастай алғанда басқару түрі жағынан Жапония дара билеудің елесі ғана бар, толыққанды шынайы Республикалық мазмұндағы принциптер құрылымы мен мемлекеттік институттар қалыптасуының жиынтығы деуге болады.
Конституцияға сәйкес, император Халықтың атынан парламентті шақырады, төменгі палатаны тарату туралы хабарлай алады, конституцияға түзету енгізеді, заңдар, келісімшарттар, үкімет жарлықтарын шығарады, парламенттің ұсынысымен премьер-министрді тағайындайды, ордендермен марапаттайды, шетелдік дипломатиялық өкілдерді қабылдайды, басқа да бірқатар міндеттерді атқарады, шындап келгенде, оның өкілеттігі үстіртін сипатқа ғана ие, өйткені жүзеге асыруда оның ықпалы жүрмейді.
Сонымен император мемлекеттік билікті жүзеге асыруға байланысты өкілеттікке ие емес, мемлекеттің ісіне қатысты әрекеттерді сол үшін жауап беретін министрлер кабинетінің кеңесімен және қабылдауымен ғана іске асыра алады.
Атқару биліктің жоғарғы органы - Жапогияда министрлер кабинеті деп аталатын үкімет болып табылады. Оның қызметі конституцияның, Министрлер кабинеті туралы заңның, мемлекеттік басқаруды ұйымдастыру туралы заңның негізінде жүзеге асырылады.
Премьер - министр басқаратын кабинеттің құрамына премьердің орынбасарлары, министрлер және мемлекеттік министрлер, кабинеттің бас хатшысы және заңдылық бюросының бастығы енеді.
Жапониядағы барлық министрліктер жалпы алғанда бір жүйемен құрылған. Олардың әрқайсысы департаменттерге, ал олар - бөлімдер мен секцияларға бөлінеді. Жапонияның әкімгершілік жүйесінде министрлер кабинетін де, ешқандай министрлікке де бағынбайтын қаржылық тексеру кеңесі ерекше орынға ие. Кеңес елдегі барлық әкімгершілік мекемелердегі қаржылық жағдайды қадағалаумен айналысады. Бұл тексерушілер кеңес басқарады.
Елде аймақтық-әкімшілік құрылымның кассалық-иерарзиялық жүйесі бар: жоғарғы сала - префектураларды, төменгі - муниципалитеттерді құрайды, оларға қалалар, елді-мекендер, ауылдық общиналар кіреді. Елде 47 префектура, үш қала (Токио, Киото, Осаок) ерекше қалалық префектураларға айналған, ал Хоккайдо аралық округтерге бөлінген провинцияны құрайды. Муниципалитеттердің саны 3200 үстінде.
Жергілікті заңдылық биліктің негізгі салалары - префектуралық, қалалық кенттік және жиналыстар болып есептеледі. Олардың сандық құраамы тиісті әкімгершілік бірліктегі халықтың санына байланысты. Жиналыстарды төрағалар басқарады.
ЖӨӨБ органдарында атқарушы билік басшылығын: префектураларда - губернаторлар, қалаларда - мэрлер, ал кенттер мен қыстақтарда - старосталар жүзеге асырады [3, б. 56].
Британия конституциясы негізгі заң деп арнайы жарияланғаан акт болып есептелінеді. Ұлыбританияның жазылмаған конституциясы үш санттан тұрады:
1. Құқықтық норма статусы.
2. Президенттік құқық
3. Норма, конституциялық салты болып табылады.
Британия мемлекеті, Ұлыбритания құрама патшалығы мен солтүстік Ирландия арнайы атауы - унтарлық мемлекет. Бұл мемлекеттің құрамына төрт географиялық тарихи басқару жүйесінде маңызы бар аудандар бар. Олар: Англия, Уэльс, Шотландия және Солтүстік Ирландия.
Ұлыбритания - конституциялық дара билеуші, мемлекет басшысы патша (патшайым) болып табылады. Патша тағы Ұлыбританияда әкеден үлкен ұлына, егер де ұлдары болмаса, тақ патшаның үлкен қызына мұра болып қалады. Патшайымның күйеуі патшаның билігін ала алмайды, ол ханзада лауазымын консарт болады. Қазіргі кезде Британия тағын 2 Елизаветаның билігінде.
Патшайым парламент шақырады және таратады, министрлерді және жоғарғы лауазым иелерін қызметінен босатады, атқарушы өкіметтің басшысы, қарулы күштері жоғарғы бас қолбасшысы, ағылшын шіркеуінің басшысы болып табылады, Халықаралық шарттарды жасайды және реттейді, рақымшылық құқығын жүзеге асырады т.б.
Ұлыбританияда орталық атқарушы билік министрлерден құралатын орган Премьер-министр басқарған Ұлы мәртебенің үкіметі арқылы атқарылады. Шын мәнінде мемлекетті басқаруда басты рөлді Үкімет пен Премьер-министр атқарады.
Үкіметтің құрамын жасақтауда Конституциялық келісімді негізге алады. Жаңа үкімет әрбір парламент сайлауына соң жасақталады. Патшайым община палатасында мандаттың қомақты көпшілігін иемденген партия қолбасшысын премьер-министр етіп тағайындайды. Әрбір партияның алдын ала сайлап қойған көшбасшысы болғандықтан, бұл орын таққа патшайым басқа біреуді тағайындай алмайды. Егер партиялардың ешқайсысы көпшілік орынға ие бола алмаса, патшайым партия көшбасшыларымен кеңес өткізеді де, олардың кеңестері мен ұсыныстарын таңдап, өзі шешім қабылдайды. Премьер-министр тағайындалған соң патшайым оның ұсынысы бойынша кабинеттің қалған мүшелерін және үкіметті түгел құрамында тағайындайды.
Ұлыбританияда графтық кеңестен жинаушылар кеңесі және аралдардағы ауылдық кеңестерге дейін үкіметтің жергілікті органдарының әлденеше деңгейлі тарихы қалыптасты. Соңғы 30 жыл ішінде жергілікті өзін-өзі басқару органдарында маңызды құрылымдық өзгерістер болды: кейбір кеңестер таратылды, жаңалары пайда болды.
1972-1985 жылдардағы ЖӨӨБ заңы бойынша Англия, Уэльс, Шотландия және Солтүстік Ирландия сондай-ақ, Британия астанасы көпшілік жағдай ортақ болғанымен, әрқайсысы өзінше басқарылады.
Мәселен, Англия 39 графтыққа және 36 қалалық округке бөлінген. Графтықтар өз кезегінде округтерге бөлінеді. Графтықтардағы округтер 10 мыңнан аса ауылдық жиналпаздардан тұрады. Уэльс 37 округтер құралатын 8 графтыққа бөлінген, төменгі аймақтық бірлестіктер община деп аталады. Шотландияда ӨӨБ туралы 1972 жылғы заңға сәйкес 9 аймақ, 53 округ, 3 аралдық аумақ және 1343 община құрылған. Солтүстік Ирландияда 26 окргуке бөлінген 6 графтық бар.
Барлық әкімшілік аймақтарды заңды тұлғалар болып табылатын кеңестер болып табылады. Жиналымпаздар мен общиналарда кеңес болмаған жағдайда сайлаушылар жиналысы басқарады. Графтықтардың округтері мен қалалық округтері кеңес төрт жылға сайланды.
Кеңестің төрағасы атқарушы өкімет басшысы болып табылады, оны кеңес өзінің құрамынан жыл сайын жаңадан сайлайды, ол муниципалитеттің жалдамалы қызметкерлер аппаратын басқарады.
ЖӨӨБ туралы заң графтық кеңестің құзырына мыналарды жатқызады: полиция, өрт сөндіру күзеті, жер пайдалану, жолдар, әлеуметтік қызмет. Округтер мен қалалық округтер құзырына мыналар жатады: салық салу, қалалық және ауылдық жерде жерді пайдалану, зауыттар, мекемелер және т.б.
2 Мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметін құқықтық реттеу
2.1 Мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқару органдары қызметінің пайда болу тәртібі, құзыреттілігі
Жергілікті өзін - өзі басқарудың функцияларына: облыс территориясындағы жергілікті істерді шешуге тұрғындардың қатысуын қастамасыз ету, коммуналдық меншікті және қаржылық құралдарды басқару, облыстағы аумақтардың дамуын қамтамасыз етуді, облыс тұрғындарына әлеуметтік - мәдени, коммуналды - тұрмыстық және басқа да қызметтер көрсету, облыс территориясында қоғамдық тәртіпті қорғау, заңдылықты қамтамасыз ету, жергілікті өзін-өзі басқарудың мүдделері мен құқықтарын қорғауды жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес әрбір жергілікті өзін - өзі басқару органдары өздерінің жарғысын қабылдайды. Жарғыны өз бетімен дайындайды. Жарғы қабылдағаннан кейін жария етіліп күшіне енеді.
Жарғыда мына төменгідей ережелер көрсетіледі:
- жергілікті өзін - өзі басқару органының аты, құрамы, территориясының шекарасы, таңбасы;
- жергілікті өзін - өзі басқаруорганына қатысты мәселелер;
- халықтың жергілікті маңызы бар мәселелерді шешуге тікелей қатысу формалары, тәртібі және кепілдігі;
- жергілікті өзін - өзі басқару құрылымы, оны құру тәртібі, жергілікті өзін - өзі басқару органының және лауазымды тұлғалардың өкілеттігі, олардың өкілеттігінің мерзімі;
- жергілікті өзін - өзі басқару органының нормативтік құқықтық актілерінің түрлері, қабылдау тәртібі және күшіне енуі;
- муниципалды қызметті ұйымдастыру шарты мен тәртібі;
- жергілікті өзін - өзі басқару өзін - өзі басқаруды жүзеге асырудың экономикалық және қаржылық негізі;
- жергілікті өзін - өзі басқаруды ұйымдастыру мәселелері;
Қазан төңкерісінің ең бірінші заңдық актісі 1917 жылғы 26 қазандағы Бүкілресейлік кеңестер съезінің қаулысы, онда былай деп белгіленген болатын: жергілікті орындардағы барлық билк жұмысшылардың, әскерилер мен шаруа депутаттарының кеңестеріне беріледі.... 1917 жылғы қазан айындағы төңкерістен кейін, кеңес мемлекетінің орталық органдары жергілікті оррындардағы кеңестердің қызметі өріс алуына және олар арқылы Орталық нұсқаулары мен сілтемелерін іске асыруға орасан мән бере бастады. Кеңестер жергілікті орындардағы билік органдары бола отырып, жергілікті сипаттағы мәселелерді шешуге ерікті, бірақ үнемі, орталық Кеңес билігінің және өздері құрамына кіретін, ірі кеңестік бірлестіктердің декреттері мен қаулыларына сай қызмет етті. Біздің ойымызша, негізінде мемлекеттік билік органдары арасындағы құрылыс пен өзара іс-қимыл принципі ретінде демократиялық централизм принципі қолданылған [4, б. 57].
Одақтық республиканың құрамындағы Қазақ КСР-ның жергілікті мемлекеттік басқару жүйесінің басқа республикалардан айырмашылығы шамалы ғана болатын. Жергілікті мемлекеттік басқару жүйесі толығымен тоталитарлық мемлекеттің талатары мен қажеттіліктеріне, мемлекеттік билік органдарының тым асыра орталықтандырылуына сәйкес болатын. Өкінішке орай, сталиндік тоталитарлық режим үдеп тұрған жылдарда, атап айтқанда, бұдан кейін де заңдылық, демократиялық және парасаттылық қағидаттарын, соның ішінде ұлттық-мемлекеттік құрылыста да бұрмалауларға жол берілді.
Кеңес Одағының саяси тарихы жергілікті басқару жүйесінде бірнеше рет жаңарту әрекеттері жасалып көргенін, белгілі бір реформалар жүргізілгенін куәландырады. Жергілікті басқару жүйесін нығайту және күшейту оның басты мақсаты болған. Көбінесе, КСРО-дағы жергілікті басқару жүйесіндегі қайта құру әрекеттері мен оны іске асыру жобалары тек қағаз бетінде қалып қойды, ал мәлімделген саяси өзгертулер логикалық соңына да жеткізілмей, кейде сәтсіз аяқталатын.
Өткен ғасырдың 80-90-шы жылдарында КСРО-да басталған реформалар сәтсіз қайта құрулардың тәжірибесін растады. Осы кезеңде, тоталитарлық режим өз жұмысында сүбелі жаңылыстар жібере бастады. Халық ас бөлмедегі жасырын әңгімелерін қойып, сол кездегі кеңес қоғамы мен мемлекет құндылықтарын ашық сынауға көшті. Наразылық білдіру ашық айтыла басталды.
Шүйке бас ел басқара алады деген лениндік принциптен бастау алып, депутаттар арасында тракторшылар, шопандар, механизаторлар, сауыншылар, машинистер, крановщиктер, бетонщиктер, күріш дихандары тәріздес кәсіптер өкілдері ұсынылды. Алайда, біздің ойымызша, осы тезисті, сондай-ақ демократиялық централизм принципін жаңсақ ұғыну - саналы түрдегі бұрмалау болып табылды.
Жалғыз бір тоталитарлық идеологияның үстемділігі; партиялық және мемлекеттік аппараттардың бір-біріне ұластырылуына әкеп соқтыратыны, бір партияның билеуші партия ретіндегі монополиялық үстемділігі; мемлекеттік басқару аппараты санының асыра ұлғаюы; қоғамның өмірлік іс-әрекетінің барлық салаларын, сондай-ақ әрбір адамды мемлекет тарапынан қатаң бақылауы және реттеуі; халық еркін білдіруге талпынуы; бұрынғы әлеуметтік құрылым мен дәстүрлі әлеуметтік байланыстардың ыдырауы; таптық құндылықтардың - бұл жерде, пролетариаттың артықшылығы; жазалау жүйесінің бар болуына себепкер болған зорлық, террор, тұншықтыру әдістерінің басым болуы, Кеңес үлгісіндегі тоталитарлық жүйенің негізін қалаушы институттық кескіні болып табылады. Әсіресе, сталиндік кезеңдегі жаппай тоталитарлық бақылау, елдің басқарушылық аппаратының жоғары, орта және төменгі буынын қосқанда, өмірдің барлық саласында өріс алды.
Дегенмен де, кеңестік мемлекеттің тарихы дәстүрлі түрде тоталитарлы үлгіде ұйымдастырылған қоғам мен мемлекетті қайта құрудың кейбір әрекеттерін біледі. Хрущев жылымылығы, Горбачевтің қайта құруы кеңес қоғамы мен мемлекеттің нәтидесіз жаңаруының өзіндік тәліміне айналды. Өткізілген жаңару реформаларының сәтсіздіктері тоталитарлық жүйенің тек сыртқы сипатын ғана өзгертуге талпынды. Бұл ретте аталмыш реформалар тоталитаризм негіздерін елемей айналып өтетін, ал қоғамдық дамудың шынайы тоқырау себептері дәл сол жерде жасырынған болатын. Сондықтан жергілікті мемлекеттік басқарудың кеңестік моделі демократиялық үрдіске сәйкес келеді.
Біздің пікірімізше, Қазақстандағы жергілікті мемлекеттік басқару жүйесінің қоғамды демократияландыру аясында қалыптасуы мен дамуын 1990 жылғы 25 қазанда республика егеменділгі туралы Декларция қабылданған сәттен басталады деп қарастыруымыз орынды.
1991 жылы Қазақстан Республикасы жаңа тәуелсіз мемлекет ретінде өзінің жеке саяси даму жолын таңдап алуы керек болды. Бұл жағдай елеулі және маңызды болды, себебі мемлекет әлемдік қауымдастықта өзінің орнын тауып, халықаралық кеңістікте өз орнын алуы қажет еді. Ішкі саяси кеңістікте демократиялық саяси жүйені қалыптастыру шеңберінде жаңадан құрылатын мемлекеттік басқаруды, саяси институттарды қалыптастыру қажет болды.
Тәуелсіз Қазақстанға кеңес дәуіріндегі үкіметтен құрамында 19 облыс, 2 республикалық мәндегі қала, жалпы халық саны кемінде 16,5 млн. Адамнан тұратын 216 аудандық әкімшілік-аумақтық бірлігі бар мұра қалғаны бәрімізге белгілі.
Ал қазіргі кезде, Қазақстан Республикасында әкімшілік-аумақтық құрылғыны қайта құру нәтижесінде 14 облыс, 2 республикалық мәндегі қала, 160 аудан, 84 қала, 195 кент, 2150 ауылдық округтер пайда болды.
Күшті президенттік басқару нысанының шеңберінде мемлекет басшысының мәртебесі оған биліктің үш тармағының үстінде болуына мүмкіндік берді, осының арқасында өтпелі кезең жағдайында мемлекеттік билік органдарының келісілген қызмет етуін қамтамасыз етуге, демократиялық қайта құрулардың келешектегі дамуы үшін қолайлы алғышарттар қалыптасуына мүмкіндік берді [5, б. 93].
Тәуелсіздік алып, мемлекеттік басқарудың ырықтандырылған нысандарына ауысқаннан кейін де, орталық-шеткері аймаққа қатысты жаңа тәуелсіз мемлекеттің орталығы әлі де үстемдік жағдайда қалғаны шүбәсіз. Қазақстан Республикасының жергілікті мемлекеттік басқару органдары 2001 жылға дейін Қазақстан Республикасындағы жергілікті өкілеттік және атқару органдары туралы Заңына сай қызмет еткенін айта кеткеніміз жөн. Осы Заңның бірқатар кемшіліктері болды, мысалы, онда облыстық және аудандық билік деңгейлері арасындағы атқарымдар мен өкілеттіліктер шектелмеген және де орталық пен аймақтардың өкілеттіктері арасында айқын шегі белгіленбеген. Кейіннен 2001 жылда жергілікті мемлекеттік басқару жүйесін тәртіпке келтіретін және айқындығын көрсететін, барлық деңгейлердегі жергілікті атқару органдарының өкілеттіктерін, өзара қарым-қатынастарының ерекшеліктерін және т.б. белгілейтін Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы Заңы қабылданды.
Сонымен, 1991 жылда тәуелсіздік алғаннан кейінгі алғашқы жылдары Қазақстан алдында көптеген мақсаттар тұрды. Олардың ішінде ұлттық мүдде негізінде жаңа мемлекеттің негіздерін қалау, елдің тәуелсіздігін нығайту, территориялық біртұтастылықты сақтап қалу және т.б. секілді ортақ мақсаттар басым болды. Осы кезеңде қолданылған мемлекеттік билікті орталықтандыру шарасы орынды еді. Алайда қазіргі кезде, биліктің белгілі дәрежеден тым артық орталықтандырылуы елдің оңды демократиялық саяси дамуына кедергі келтіріп отыр. Бұл ретте басқарудың аумақтық құрылымының өзгертілуі және оны жан-жақты орталықсыздандыру плюралистік демократияны құру және азаматтық қоғам құрылысының үрдісіндегі маңызды мақсат деп қарастырылды.
Орталықсыздандыру және демократияландыру үрдістерінің байланысы жөнінде әлемдік компаративистикада сан алуан көзқарастар бар. Белгілі теоретик Д.Рондинелли өз еңбектерінде, орталықсыздандыру дегеніміз билік пен өкілеттіліктерді басқару жүйесінің ірі бөлімшелерінен бұдан да кіші ұяшықтарға табыстау болып табылады, ал жекеленген азамат оның ең кіші ұяшығы болып табылады деп жазады. Мемлекеттің мүлтіксіз өктемдігіне қарама-қарсы азаматтық қоғамға өту әлеуеті ретінде жұртшылық пен жеке тұлға рөлі артуының әлеуетті мүмкіндіктері осымен түсіндіріледі. Д.Рондинеллидің бұл теориясына келіспеушілік білдіргендер де бар, атап айтқанда, Н.Мак-Гинн мен С.Стрит орталықсыздандыру деген бақылауды мүдделі адамдардың бір тобына оны үкіметтік машина ішіндегі келесі топқа табыстау үрдісі ғана болып табылады және жекеленген азаматтың мемлекетке ықпал ету шамасына ешбір әсер етпейді деп есептейді.
Осы пікірталаста орталықсыздандыруды жүзеге асыру формалары принципті екендігі ақиқат. Оларды қандай құндылықтарға артықшылық беретініне қарай айыруға болады: билік өкілеттіктерін құқықтық үлестіру, көрсетілетін қызметтердің сапасы немесе қолда бар қорларды тиімді пайдалану.
Қандай болмасын елдегі орталықсыздандыру мәнін түсіну үшін профессор Брэем енгізген анықтамаларды қолданған өте қолайлы: билікті бөлшектеу - жеке бір атқарымдарды жергілікті мемлекеттік органдарға немесе аумақтық бөлімшелерге табыстау, бұл жерде орталық уысынан билік өкілеттіктерін шығармайды, орталық тек орнын ауыстырады; орталық үкімет ведомствосының шеңберінде орталықтың ұлттық-аумақтық бөлімшелерге шешімдер қабылдау құқығын табыстауы және соңында орталықта тек үйлестіру, ақпарат жинау және онымен алмасу атқарымдары ғана сақталып қалып, орталық үкіметтің кейбір міндеттерін жартылай мемлекеттік ведомстволарға тапсыру.
Сонымен бірге, біздің ойымызша, Қазақстан Республикасының мемлекеттік билік органдарының орталыққа тәуелділігін азайту үрдісін бүгінгі таңда көкейкесті ету заңды. Себебі тап қазір Қазақстан Республикаында мемлекетті дамытуда сапалы ілгерілеулер бар және бұл қазақстандық қоғамның өмірлік іс-әрекетінің барлық салаларындағы елеулі өзгерістерге әкеп соқтырады. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев Қазақстан халқына арнаған Жолдауында мемлекеттік басқару жүйесін қалыптастыру стратегиясының негізгі принциптерінің бірі мемлекеттік атқарымдардың орталықтан аймақтарға берілуі деп белгілегені кездейсоқтық емес. Қазақстан Республикасының осы даму кезеңінде билік органдарының орталыққа тәуелділігін нәтижелі азайтуға қажетті саяси, әлеуметтік-мәдени, экономикалық, рухани және т.б. секілді басқа да алғышарттары бар деп сеніммен айтуға болады. Әлеуметтік-экономикалық қайта құрулардың нәтижелері бойынша Қазақстан Республикасы тек Орталық-Азиялық аумақта орналасқан елдердің ішінде ғана емес, ТМД-ға енген басқа да мемлекеттердің ішінде жетекші мемлекет болып табылады. Билік органдарын орталықсыздандыру үрдісінің заңдылығы жүйені жаңарту кезеңінде болып өткен сапалы ілгерілеулермен анықталады. Сондықтан, тиімді орталықсыздандыру теориясы негізінде билік органдарын орталықсыздандыру үрдісі қоғамда белгілі бір сандық өзгерістер жүргізілгенде ғана, мемлекеттік билік жүйесінің өзгеруі нәтижесінде, биліктер бөлінгенде, қоғам демократияландырылған кезде, тұрғындар саяси-құқықтық бостандыққа қол жеткізген кезде, жеке меншікті енгізу, мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру үрдісінде, әсіресе тым орталықтандырылған тоталитарлық мемлекет ыдыраған кезде ғана мүмкін деп тұжырым жасауға болады. Бүгінгі таңда билік органдарын орталықсыздандыру үшін негіз бола алатын қазақстандық қоғам өміріндегі әлеуметтік-экономикалық, саяси, құқықтық, мәдени салаларда көптеген алғышарттар пайда болды [6, б. 83].
Мемлекеттік билікті орталықсыздандыру және демократияландыру үрдісін талдау келесі заңдылықтарды айқындауға мүмкіндік береді:
- біріншіден, тұрғындардың үлкен тобы сайлау органдары арқылы басқару мәселелеріне тікелей қатысу немесе жергілікті сайлау арқылы және өкімет қызметіне бақылау жүргізу арқылы - жанамалай қатысу мүмкіндігін алады;
- екіншіден, төменгі деңгейлерде, жалпы мемлекеттік дәрежедегі саясатқа қатысу үшін қажетті саяси дағдылар мен атқарымдарды игере алатын, жаңа бетке ұстарлардың - жергілікті саяси элитаның пайда болуына мүмкіндік береді;
- үшіншіден, төмен тұрған басқару органдары белгілі бір дәрежеде орталық билікке қатысты тепе-теңдік немесе тежеуіш ретінде қызмет етеді;
- төртіншіден, орталықсыздандыру жергілікті және аумақтарда қызмет етіп жүрген жетекшілердің жергілікті және аймақтық экономикалық және әлеуметтік даму үрдісіне тартылуын жігерлендіреді;
- бесіншіден, өкілеттіктерді жергілікті билік органдарына табыстау орталықтағы шиеленісті болдырмауға көмектеседі.
Мемлекеттік басқарудың әлеуметтік-саяси қатынастардағы құрылымы, қызметтері, институттары, үрдістері мен әдістері қоғамдық өзін-өзі ұйымдастыру үрдістерімен тығыз байланысты. Мемлекеттік басқарудың тиімділігі бірімен-бірі ұштасқан екі міндетке байланысты десек артық болмайды:
А) мемлекеттік билік органдары иерархиялық жүйесінің құрылымдық және қызметтік бірлігін қамтамасыз ету;
Ә) басты әлеуметтік факторлардың барынша мүмкін жалпы ұлттық келісімге қол жеткізу негізінде сол жүйенің қоғамдық өзін-өзі ұйымдастыру үрдістерімен тиімді арақатынастарын табу.
Бірінші аталған шарт стратегиялық мақсаттарға қол жеткізуге бағытталған, негізгі билік қызметтерді орталықтандыру қазіргі қоғам сияқты күрделі ұйымдастырылған жүйеде қосымша басқарма мекемелерінің орталықсыздандырыуымен үйлесуі қажет.
Екінші шартта билік пен халық арасындағы алшақтық, бір-бірін өзара жатсынуы қоғамдық үрдістер мен институттарды өзінің партикулярлық мүдделеріне бағындыру арқылы өктемдік және өктемшіл тәртіп орнату ұмтылысының нәтижесі ретінде қаралуы мүмкін екендігін, сондай-ақ социумның аяқ асты пайда болған өзін-өзі ұйымдастыру үрдістерінің ымырашыл мадақтау салдарынан болатындығын ескеру қажет.
Бұл аталған билік институттары мен әлеуметтік құрылымдардың өзара жатсыну үрдістері қоғамның жүйелілік бірлігін бұзудың іс жүзіндегі үлгісі болып табылады. Тұтастық ретінде қоғам өз бойына басқарушы және бағынушы қосалқы жүйелерді өзінің қажетті құрамдас бөліктері ретінде енгізеді. Сондықтан мемлекет қоғамнан жоғары тұратын институт емес, қоғамның өзін-өзі ұйымдастыратын ерекше саяси нысаны болып табылады.
Мемлекеттің пайда болуы - өзін-өзі ұйымдастырудың қажетті сатысы, ал институт - социумның ең басты өзін-өзі ұйымдастыратын нысаны, оның негізін қалаушы саяси тетігі.
Жергілікті мемлекеттік басқару біртұтас саяси үрдісте де, жалпы мемлекеттік жүйеде де басты орын алатынына күмән жоқ. Жергілікті мемлекеттік басқаруда, бір жағынан, ресми шешімдерді қабылдау арналары бойынша әлеуметтің ұжымдық еркі шоғырланады және беріледі, екінші жағынан - институттық тетіктер мен саяси-аспаптық құралдар арқылы сол көпшіліктің еркі қоғамдық істерді реттеуге қолданылады [7, б. 73].
Біріншіден, қазақстандық мемлекет алдында мемлекеттік құрылым жүйесін демократияландыруға, жергілікті мемлекеттік басқару қызметінің тиімділігін жандандыруға қатысты біраз мәселелер тұр. Атауға тұратын мәселелердің бірнеше топтамасы бар. Біріншіден, ұлттық, аймақтық және жергілікті деңгейде әсерлі және ұтқыр мемлекеттік басқаруды ұйымдастыру мәселесі. Бұл жерде акциялар мен интеракциялар мейлінше уақытқа сай, мемлекеттің саяси даму деңгейіне және еліміздің азаматтарының талаптарына сәйкес болуы қажет. Мұнда орталықтандыру және оқшауландыру, қалай орталық пен жергілікті мемлекеттік басқару арасындағы, солай осы органдардың ішкі деңгейаралық қарым-қатынастары тұрғысынан қызметтік міндеттемелерді нақты бөлу, бүтін бір жүйе ретінде мемлекеттік басқаруды іштей деңгейаралық мемлекеттік басқару арасындағы, солай осы органдардың ішкі деңгейаралық қарым-қатынастары тұрғысынан қызметтік міндеттемелерді нақты бөлу, бүтін бір жүйе ретінде мемлекеттік басқаруды іштей үйлестіру мәселелері де жатады.
Екіншіден, өз бойына бірқатар мәселелерді енгізетін, мемлекеттік қызмет органдарына кәсіби кадрларды даярлау және қалыптастыру. Атап айтқанда, олар барлық деңгейдегі мемлекеттік аппарат штаттық қызметкерлерінің оңтайлы құрамы туралы мәселені және мемлекеттік қызметкерлерге менеджментті ұйымдастыру үрдісін меңгеру міндетін, демократиялық принциптерге сәйкес мемлекеттік қызметкерлердің жұмыс әдісін өзгерту, төрешілдікті азайту және демократиялық басқару әдісі мәселелерін шешуге қатысты.
Мәселелердің үшінші топтамасы мемлекеттік қызметтің техникасы тұрғысына байланысты. Ол демократиялық негізде шешім қабылдау рәсімі, саяси кеңес беру және болжамдау, дағдарыстық және қақтығыстық жағдайларда әкімшілік-мемлекеттік басқару әдісі, мемлекеттің әкімшілігі мен БАҚ-ның демократиялық және барынша ашық, анық интеракция технологиялары сияқты мәселелер.
Қандай болмасын елдің нақты бір жағдайларында ең оңтайлысы ретінде қандай үлгі таңдап алынғанына қарамастан, оның тиімді қызмет етуі мемлекет тарапынан, сондай-ақ азаматтық қоғам тарапынан да қорлардың шоғырлануымен қамтамасыз етілуі тиіс. Менің ойымша, біріктірілген мемлекеттік-қоғамдық басқару жүйелерін қалыптастыру, осы тұрғыда келешегі бар жаңару үлгісі болып табылады. Алайда, осы тәріздес жүйелерді құру мемлекеттік-әкімшілік аппараттың қатал сатылас иерархиясы мен азаматтық қоғамның өзін-өзі басқаруының деңгейлес байланыстарына құрылымдық сыйымсыздығы секілді іргелі шектеулерге соқтығады [8, б. 38].
Әлеуметтік-саяси басқару жүйесін, соның ішінде жергілікті мемлекеттік басқару құрылымдарын жаңарту проблемасының мәнісі әлеуметтік онтология маңызын, оның мәдени-тарихи нысандары мен заманалық кезеңге сай түрлендірудің негізгі беталыстарының сан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz