Әдеби және көркем өнер туындыларына халықаралық құқықтық қорғау мәселелері
Кіріспе 3
1 Авторлық құқықтың халықаралық қорғауының даму тарихы 5
1.1 Халықаралық авторлық құқықтың негізгі қағидалары 5
1.2 Авторлық құқықты қорғау туралы халықаралық келісімдер 13
А тұжырымы 20
2 Авторлық құқықты халықаралық қорғауға Қазақстан Республикасының қатысуы 22
2.1 Қазақстан Республикасындағы шет ел авторларының құқықтарын қорғау 22
2.2 Ұлттық заңнамадағы коллизия 29
Б тұжырымы 40
3 Авторлық құқықты бүгінгі күнгі технологиялық даму жағдайындағы қорғау мәселелері 42
3.1 Қазіргі жағдайдағы авторлық құқықтың эволюциясына жаңа технологиялардың әсері 42
3.2 Интернет желісі арқылы таралған әдебиет және көркем өнер туындыларын құқықтық қорғау мәселесі 44
В тұжырымы 48
Қорытынды 49
Пайдаланылған әдебиет 51
1 Авторлық құқықтың халықаралық қорғауының даму тарихы 5
1.1 Халықаралық авторлық құқықтың негізгі қағидалары 5
1.2 Авторлық құқықты қорғау туралы халықаралық келісімдер 13
А тұжырымы 20
2 Авторлық құқықты халықаралық қорғауға Қазақстан Республикасының қатысуы 22
2.1 Қазақстан Республикасындағы шет ел авторларының құқықтарын қорғау 22
2.2 Ұлттық заңнамадағы коллизия 29
Б тұжырымы 40
3 Авторлық құқықты бүгінгі күнгі технологиялық даму жағдайындағы қорғау мәселелері 42
3.1 Қазіргі жағдайдағы авторлық құқықтың эволюциясына жаңа технологиялардың әсері 42
3.2 Интернет желісі арқылы таралған әдебиет және көркем өнер туындыларын құқықтық қорғау мәселесі 44
В тұжырымы 48
Қорытынды 49
Пайдаланылған әдебиет 51
Тақырыптың өзектілігі. Авторлық құқық дегеніміз – ең алдымен бұл құқықтық термин. Біз оны авторлардың өздерінің әдеби және көркем туындыларына қатысты құқығын сипаттау үшін қолданамыз. Авторлық құқық туындының біршама түрін қамтиды: кітап, музыка, сурет, мүсіндік туынды, фильмнен бастап компьютерлік бағдарлама, мәліметтер базасы, жарнама, карталар мен техникалық сызбаларға дейін.
Авторлық құқық атауларға, ұрандарға немесе логотиптерге қолданылуы да, қолданылмауы да мүмкін. Бұл көбіне авторлық туынды деңгейіне байланысты. Мәселен, атау өте қарапайым болса, авторлық құқық қолданылмайды, ал егер автор ерекше атау немесе логотип ойлап тапса, онда ол белгілі құқықтармен қорғалуы мүмкін.
Авторлық құқықтың екі түрі бар: мүліктік және мүліктік емес.
Мүліктік құқық туынды авторына өзге біреулер қолданған кезде қаржылық табыс алуға мүмкіндік береді.
Мүліктік емес құқық деп туындыға автор болуға және сол туындыға автордың беделіне нұқсан келтіретін өзгерістерді енгізуге қарсы тұруға мүмкіндік беретін құқықты атайды. Авторлық құқық туралы заңдардың көпшілігінде осы: автор не авторлық құқықты иеленуші туындыға өзгеріс енгізуге рұқсат етуге немесе керісінше рұқсат етпеуге құқылы деп көрсетіледі.
Туынды авторы рұқсат етуге немесе тыйым салуға құқылы:
- туындыны әртүрлі формада қолдануға, мәселен баспа түрінде немесе дыбыстық жазба түрінде;
- туындыны көпшілік алдында орындауға, мәселен пьеса түрінде немесе музыкалық туынды ретінде;
- туындыны жазуға («фиксация»), мәселен компакт-дискке немесе сандық бейнедискке;
- туындыны эфир, радио, кабель немесе спутник арқылы таратуға;
- туындыны өзге тілдерге аударуға;
- туындыны өңдеуге, мәселен романды фильм сценарийі етіп өзгерту.
Берн конвенциясына сәйкес, авторлық құқық автоматты түрде беріледі. Ол үшін тіркеу немесе өзге де формалды әрекеттерді орындау қажет емес. Алайда, авторлық құқық жөніндегі кейбір ұлттық мекемелер туындылардың тіркелуін талап етеді. Бұл туындының авторлығына байланысты дауды оңай шешуге мүмкіндік береді.
«Happy Birthday to You» деген әйгілі ән әлемде өте көп айтылатын әннің бірі. Барлық туған күн кештерінде ол шырқалмайтын кезі сирек. Алайда, оны коммерциялық кештерде, жиындарда қолдану әлдекімнің авторлық құқын бұзу болып саналады.
Авторлық құқық атауларға, ұрандарға немесе логотиптерге қолданылуы да, қолданылмауы да мүмкін. Бұл көбіне авторлық туынды деңгейіне байланысты. Мәселен, атау өте қарапайым болса, авторлық құқық қолданылмайды, ал егер автор ерекше атау немесе логотип ойлап тапса, онда ол белгілі құқықтармен қорғалуы мүмкін.
Авторлық құқықтың екі түрі бар: мүліктік және мүліктік емес.
Мүліктік құқық туынды авторына өзге біреулер қолданған кезде қаржылық табыс алуға мүмкіндік береді.
Мүліктік емес құқық деп туындыға автор болуға және сол туындыға автордың беделіне нұқсан келтіретін өзгерістерді енгізуге қарсы тұруға мүмкіндік беретін құқықты атайды. Авторлық құқық туралы заңдардың көпшілігінде осы: автор не авторлық құқықты иеленуші туындыға өзгеріс енгізуге рұқсат етуге немесе керісінше рұқсат етпеуге құқылы деп көрсетіледі.
Туынды авторы рұқсат етуге немесе тыйым салуға құқылы:
- туындыны әртүрлі формада қолдануға, мәселен баспа түрінде немесе дыбыстық жазба түрінде;
- туындыны көпшілік алдында орындауға, мәселен пьеса түрінде немесе музыкалық туынды ретінде;
- туындыны жазуға («фиксация»), мәселен компакт-дискке немесе сандық бейнедискке;
- туындыны эфир, радио, кабель немесе спутник арқылы таратуға;
- туындыны өзге тілдерге аударуға;
- туындыны өңдеуге, мәселен романды фильм сценарийі етіп өзгерту.
Берн конвенциясына сәйкес, авторлық құқық автоматты түрде беріледі. Ол үшін тіркеу немесе өзге де формалды әрекеттерді орындау қажет емес. Алайда, авторлық құқық жөніндегі кейбір ұлттық мекемелер туындылардың тіркелуін талап етеді. Бұл туындының авторлығына байланысты дауды оңай шешуге мүмкіндік береді.
«Happy Birthday to You» деген әйгілі ән әлемде өте көп айтылатын әннің бірі. Барлық туған күн кештерінде ол шырқалмайтын кезі сирек. Алайда, оны коммерциялық кештерде, жиындарда қолдану әлдекімнің авторлық құқын бұзу болып саналады.
А) Кітаптар
- Басин Ю. Г. , Сүлейменов М. К. «Азаматтық құқық», 1т, Алматы, 2003
- Близнец И. А., Леонтьев К. Б. Авторское право и смежные права: учеб / под. ред. И. А. Близнеца. — М.: Проспект, 2009. — 416 с.
- Близнец И. А., Леонтьев К. Б. Авторское право и смежные права: учеб / под. ред. И. А. Близнеца. — М.: Проспект, 2009.— 416 с.
- Богуславский М. М. Участие СССР в международной охране авторских прав. М., 1974.
- Жайлин Ғ.А. Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы: Ерекше бөлiм.- Алматы: Заң әдебиеті - Т. 1.-2003.-264 б.
- Жайлин Ғ.А. Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы: Ерекше бөлiм.- Алматы: Заң әдебиеті - Т. 1.-2003.-264 б.
- Липцик Д. Авторское право и смежные права = Droit d'auteur et droit voisins. — Пер. с фр.; Предисл. М.А. Федотова. — М.: Ладомир; Изд-во ЮНЕСКО, 2002.— 788 с.
- Минков А. М. ВОИС и основные универсальные международные соглашения в сфере интеллектуальной собственности. — М.: Издательство РУДН, 2000. — 99 с.
- Минков А. М. Международная охрана интеллектуальной собственности. — СПб.: Питер, 2001.— 720 с.
- П.Д. Барановский. О принципах международной охраны авторских прав //"Журнал российского права", 2001, № 8
- Пиленко А.А. Право изобретателя. — 2-е изд., испр. и доп.. — М.: Статут, 2005. — 779 с.
- Сапарғалиев Ғ. «Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы» Алматы, 1998
- Судариков С. А. Основы авторского права. Минск, 2000. С. 244.
- Табанов С. А. «Салыстырмалы құқықтану негіздері» Алматы: Жеті Жарғы, 2003
- Төлеуғалиев А. Қ. «Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы» Алматы: Жеті Жарғы, 2001
- Төлеуғалиев Б. Азаматтық құқық. Жалпы бөлім. 1 том. 2001 ж. .
- Төлеуғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы, оқулық, Алматы, 1999 ж.
- Ынтымақов С.А. “Азаматтық құқық” (Ерекше бөлім): Практикум. – Астана: Дәнекер, 2005, - 119б.
Б) Статьялар
- Власов А.А. Гражданско-правовые проблемы зациты интелектуальной собственности в сети Интернет / А.А, Власов // Прокурорская и следственная практика. – 2001. - № 3. – с. 113-119
- Воропаев С.А. Защита авторских прав в сети Интернет / С. А. Воропаев // Вопросы гуманитарных наук. -2004. - № 3. – с. 86-94
- Зятицкий С. Авторское право в Интернете: три стадии одного процесса / С. Зятицкий, В. Терлецький, К. Леонтьев // Интелектуальная собственность. Авторские право и смежные права. – 2001. - № 8. – с. 5-11
- Куприянов А. Интернет и право // URL [Электрондық ресурс]: http://www.russianlaw.net/law/doc/a72.htm
- Семилетов С. И. Проблемы охраны авторских прав в российском секторе Интернета //URL [Электрондық ресурс]: http://www.conf3.park.ru/reports.asp.
- Силке фон Левински. Роль и будущее Всемирной конвенции об авторском праве = The Role and future of the Universal Copyright Convention // UNESCO e-Бюллетень ЮНЕСКО по авторскому праву. — UNESCO, 2006. — № 4 октябрь–декабрь.
В) Нормативтік-құқықтық актілер
- Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі: Жалпы бөлім 27 желтоқсан, 1994; Ерекше бөлім 1 шілде, 1999
- Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексін күшіне енгізу туралы. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің қаулысы, 1994 27 желтоқсан
- Қазақстан Республикасының Заңы «Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексін күшіне енгізу туралы» 1999 1 шілде
- Басин Ю. Г. , Сүлейменов М. К. «Азаматтық құқық», 1т, Алматы, 2003
- Близнец И. А., Леонтьев К. Б. Авторское право и смежные права: учеб / под. ред. И. А. Близнеца. — М.: Проспект, 2009. — 416 с.
- Близнец И. А., Леонтьев К. Б. Авторское право и смежные права: учеб / под. ред. И. А. Близнеца. — М.: Проспект, 2009.— 416 с.
- Богуславский М. М. Участие СССР в международной охране авторских прав. М., 1974.
- Жайлин Ғ.А. Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы: Ерекше бөлiм.- Алматы: Заң әдебиеті - Т. 1.-2003.-264 б.
- Жайлин Ғ.А. Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы: Ерекше бөлiм.- Алматы: Заң әдебиеті - Т. 1.-2003.-264 б.
- Липцик Д. Авторское право и смежные права = Droit d'auteur et droit voisins. — Пер. с фр.; Предисл. М.А. Федотова. — М.: Ладомир; Изд-во ЮНЕСКО, 2002.— 788 с.
- Минков А. М. ВОИС и основные универсальные международные соглашения в сфере интеллектуальной собственности. — М.: Издательство РУДН, 2000. — 99 с.
- Минков А. М. Международная охрана интеллектуальной собственности. — СПб.: Питер, 2001.— 720 с.
- П.Д. Барановский. О принципах международной охраны авторских прав //"Журнал российского права", 2001, № 8
- Пиленко А.А. Право изобретателя. — 2-е изд., испр. и доп.. — М.: Статут, 2005. — 779 с.
- Сапарғалиев Ғ. «Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы» Алматы, 1998
- Судариков С. А. Основы авторского права. Минск, 2000. С. 244.
- Табанов С. А. «Салыстырмалы құқықтану негіздері» Алматы: Жеті Жарғы, 2003
- Төлеуғалиев А. Қ. «Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы» Алматы: Жеті Жарғы, 2001
- Төлеуғалиев Б. Азаматтық құқық. Жалпы бөлім. 1 том. 2001 ж. .
- Төлеуғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы, оқулық, Алматы, 1999 ж.
- Ынтымақов С.А. “Азаматтық құқық” (Ерекше бөлім): Практикум. – Астана: Дәнекер, 2005, - 119б.
Б) Статьялар
- Власов А.А. Гражданско-правовые проблемы зациты интелектуальной собственности в сети Интернет / А.А, Власов // Прокурорская и следственная практика. – 2001. - № 3. – с. 113-119
- Воропаев С.А. Защита авторских прав в сети Интернет / С. А. Воропаев // Вопросы гуманитарных наук. -2004. - № 3. – с. 86-94
- Зятицкий С. Авторское право в Интернете: три стадии одного процесса / С. Зятицкий, В. Терлецький, К. Леонтьев // Интелектуальная собственность. Авторские право и смежные права. – 2001. - № 8. – с. 5-11
- Куприянов А. Интернет и право // URL [Электрондық ресурс]: http://www.russianlaw.net/law/doc/a72.htm
- Семилетов С. И. Проблемы охраны авторских прав в российском секторе Интернета //URL [Электрондық ресурс]: http://www.conf3.park.ru/reports.asp.
- Силке фон Левински. Роль и будущее Всемирной конвенции об авторском праве = The Role and future of the Universal Copyright Convention // UNESCO e-Бюллетень ЮНЕСКО по авторскому праву. — UNESCO, 2006. — № 4 октябрь–декабрь.
В) Нормативтік-құқықтық актілер
- Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі: Жалпы бөлім 27 желтоқсан, 1994; Ерекше бөлім 1 шілде, 1999
- Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексін күшіне енгізу туралы. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің қаулысы, 1994 27 желтоқсан
- Қазақстан Республикасының Заңы «Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексін күшіне енгізу туралы» 1999 1 шілде
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 50 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 50 бет
Таңдаулыға:
Әдеби және көркем өнер туындыларына халықаралық құқықтық қорғау
мәселелері
Мазмұны:
Кіріспе 3
1 Авторлық құқықтың халықаралық қорғауының даму тарихы 5
1.1 Халықаралық авторлық құқықтың негізгі қағидалары 5
1.2 Авторлық құқықты қорғау туралы халықаралық келісімдер 13
А тұжырымы 20
2 Авторлық құқықты халықаралық қорғауға Қазақстан Республикасының қатысуы
22
2.1 Қазақстан Республикасындағы шет ел авторларының құқықтарын қорғау 22
2.2 Ұлттық заңнамадағы коллизия 29
Б тұжырымы 40
3 Авторлық құқықты бүгінгі күнгі технологиялық даму жағдайындағы қорғау
мәселелері 42
3.1 Қазіргі жағдайдағы авторлық құқықтың эволюциясына жаңа технологиялардың
әсері 42
3.2 Интернет желісі арқылы таралған әдебиет және көркем өнер туындыларын
құқықтық қорғау мәселесі 44
В тұжырымы 48
Қорытынды 49
Пайдаланылған әдебиет 51
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Авторлық құқық дегеніміз – ең алдымен бұл құқықтық
термин. Біз оны авторлардың өздерінің әдеби және көркем туындыларына
қатысты құқығын сипаттау үшін қолданамыз. Авторлық құқық туындының біршама
түрін қамтиды: кітап, музыка, сурет, мүсіндік туынды, фильмнен бастап
компьютерлік бағдарлама, мәліметтер базасы, жарнама, карталар мен
техникалық сызбаларға дейін.
Авторлық құқық атауларға, ұрандарға немесе логотиптерге қолданылуы да,
қолданылмауы да мүмкін. Бұл көбіне авторлық туынды деңгейіне байланысты.
Мәселен, атау өте қарапайым болса, авторлық құқық қолданылмайды, ал егер
автор ерекше атау немесе логотип ойлап тапса, онда ол белгілі құқықтармен
қорғалуы мүмкін.
Авторлық құқықтың екі түрі бар: мүліктік және мүліктік емес.
Мүліктік құқық туынды авторына өзге біреулер қолданған кезде қаржылық
табыс алуға мүмкіндік береді.
Мүліктік емес құқық деп туындыға автор болуға және сол туындыға автордың
беделіне нұқсан келтіретін өзгерістерді енгізуге қарсы тұруға мүмкіндік
беретін құқықты атайды. Авторлық құқық туралы заңдардың көпшілігінде осы:
автор не авторлық құқықты иеленуші туындыға өзгеріс енгізуге рұқсат етуге
немесе керісінше рұқсат етпеуге құқылы деп көрсетіледі.
Туынды авторы рұқсат етуге немесе тыйым салуға құқылы:
- туындыны әртүрлі формада қолдануға, мәселен баспа түрінде немесе
дыбыстық жазба түрінде;
- туындыны көпшілік алдында орындауға, мәселен пьеса түрінде немесе
музыкалық туынды ретінде;
- туындыны жазуға (фиксация), мәселен компакт-дискке немесе сандық
бейнедискке;
- туындыны эфир, радио, кабель немесе спутник арқылы таратуға;
- туындыны өзге тілдерге аударуға;
- туындыны өңдеуге, мәселен романды фильм сценарийі етіп өзгерту.
Берн конвенциясына сәйкес, авторлық құқық автоматты түрде беріледі. Ол
үшін тіркеу немесе өзге де формалды әрекеттерді орындау қажет емес. Алайда,
авторлық құқық жөніндегі кейбір ұлттық мекемелер туындылардың тіркелуін
талап етеді. Бұл туындының авторлығына байланысты дауды оңай шешуге
мүмкіндік береді.
Happy Birthday to You деген әйгілі ән әлемде өте көп айтылатын әннің
бірі. Барлық туған күн кештерінде ол шырқалмайтын кезі сирек. Алайда, оны
коммерциялық кештерде, жиындарда қолдану әлдекімнің авторлық құқын бұзу
болып саналады.
Бұл әнді апалы-сіңлілі Пэтти Хилл мен Милдред Дж. Хилл 1893 жылы жазған.
1935 жылы әннің авторлық құқы бекітілді. АҚШ заңына сәйкес ол құқықтың
қызмет ету мерзімі 2030 жылы ғана өтеді. Өздеріңіз де байқаған боларсыздар,
бұл ән ешқандай фильмде де, саундтрек ретінде де қолданылмайды. Ал, егер
аса қажет жағдайда Сіз әнді пайдалану үшін ақы төлейсіз. АҚШ тың құқық
қорғау органдары тек осы әннен ғана жылына екі миллион долллар табыс табады
екен...
Дипломдық жұмыстың мақсаты әдебиет және көркем өнер туындаларын
халықаралық құқықтық қорғау мәселелерін қарастыра келіп, авторлардың
құқықтарын қорғау мәселесіне теориялық және құқықтық тұрғыда мүмкіндігінше
тереңірек қарастыру.Міндеттері:
- Авторлық құқықтың халықаралық қорғауының даму тарихына шолу жасау;
- Авторлық құқықты халықаралық қорғауға Қазақстан Республикасының
қатысуын қарастыру.
Диплом жұмысының зерттеу объектісі әдебиет және көркем өнер туындыларын
халықаралық құқықтық қорғау халықаралық құқықтық негіздері.
Диплом жұмысының зерттеу пәні әдебиет және көркем өнер туындаларын
халықаралық құқықтық қорғау барысында қабылданған келісімдер мен
конвенциялар.
Диплом жұмысының әдіснамалық және теориялық негізі. Диплом жұмысында
қойылған мәселені шешу үшін жалпы ғылымилық қағидалар - тарихилық,
обьективтік, жүйелілік басшылыққа алынды. Нақты әдістерді таңдау түрлі
факторларға, яғни пайдаланудағы деректердің мазмұны мен сипатына, диплом
жұмысының мақсатына байланысты болды.
Деректері. Мамандардың осы тақырып бойынша еңбектері, мақалалар, арнайы
басылымдар, оқу-әдістемелік және құжаттар болып табылады.
Диплом жұмысының ғылыми-практикалық маңыздылығы. Диплом жұмысын жазу
барысында қолданылған құжаттар, тарихи деректер және жасалған тұжырымдар
мен қорытындыларды түркі тілдес мемлекеттердің ынтымақтастығы халықаралық
ұйымы бойынша жоғарғы, орта, арнаулы орта оқу орындарында арнайы курс
ретінде, лекция, семинар сабақтарында пайдалануға болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тарау, алты
бөлім, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде тақырып көкейкестілігі негізделіп зерттеудің мақсаты мен
міндеттері анықталып, оның теориялық және тәжірибелік маңызы көрсетілген.
Пайдаланған әдебиеттер тізімінде диплом жұмысында қолданылған әдебиеттер
мен басылымдар жүйелі түрде көрсетілген.
1 Авторлық құқықтың халықаралық қорғауының даму тарихы
1.1 Халықаралық авторлық құқықтың негізгі қағидалары
Авторлық құқық — ол, программалық бұйымды әзірлеуге қатысты автордың
құқықтық жағдайын анықтайтын заң шығаратын нормалар жиыны табылады.
Авторлық құқық ғылым, әдебиет, өнер шығармаларын шығару және пайдалануға
байланысты қатынасты реттейтін азаматтық құкық тарауы; ол ұлттық құқық пен
авторлық құқықты қорғау жөніндегі халықаралық конвенциялармен реттеледі.
Ғылым, әдебиет және өнер шығармаларын жасаумен және пайдаланумен (басып
шығару,орындау және т.б.) байланысты қатынастарды реттейтін азаматтық құқық
бөлімі. Авторлық құқықты қорғау жөніндегі ұлттық құқықпен және халықаралық
конвенциялармен реттеледі. Құқықты қалпына келтіру, сондай-ақ келтірілген
залалды өтеу туралы талап арыздың көмегімен, бұзылған құқықтарды қорғау,
сотта істі қарау тәртібімен жүзеге асырылады.
Авторлық шарт - автор(немесе оның мұрагерлері) мен баспа, театр,
киностудия және т.б. арасында әдебиет, ғылым немесе өнер шығармаларын
қолдану жөніндегі шарт. Авторлық шарт мәселесі азаматтық заңнамалармен
анықталады.
Құқықтық ортақ теориясында қағидалар деп негізі, басқаратын ережелер
айтылады, және оларға байланысты белгілі бір салада құқықтық реттеу жүзеге
асады. Құқықтық қағидаларын ортақ, салалар арасындағы, салалық және
институциондық деп бөлуге болады. Бұл айтылып тұрған қағиданың қандай
құқықтық институтқа, құқық саласына таралып отырғанына байланысты болады.
Бұл халықаралық жеке құқықтың саласы, халықаралық авторлық қорғауға да
толықтай қатысы бар.
Аталған салаға құқықтық жалпы қағидаларымен қатар, халықаралық құқықтық
қағидалары да таралады. Олардың ішінде мемлекеттің ішкі істеріне араласпау,
егеменді теңдік, қарама-қайшылықтарды бейбіт жолмен шешу, мемлекеттердің
ынтымақтастығы, қабылданған халықаралық міндеттерді дұрыс орындау, адамның
бас бостандығын және құқықтарын сыйлау және т.б. негізге алатын ережелер.
Басқа сөзбен айтқанда, авторлық құқықты сақтаумен байланысты мәселелер,
бірінші кезекте авторлардың мүдделерін қорғауға бағытталып, бірлесіп
келісілген және барлығына тиімді халықаралық келісімдер шеңберінде шешілуі
керек.
Реттелетін объектінің ерекшеліктеріне байланысты айқындалатын, бұл салада
өзінің қағидалары бар екенің, атап кеткен жөн. Бұл мәселе әдебиетте дұрыс
қаралмаған. Халықаралық құқықтың қағидаларын зерттеуге арнайы зерттеулер
жасалмаған. Белгілі бір авторлардың қатары өзінің жұмыстарында халықаралық
авторлық құқықты қорғау мәселелерін қарастырса да, бірақ халықаралық
авторлық құқықтық барлық ережелері керекті деңгейде қарастырылмаған. Ю.Г.
Матвеев өзінің Халықаралық авторлық құқықты қорғау атты монографиясында,
келесідей ережелерді атап көрсетеді: қорғауды берудің территориалды
қағидасы, қорғаудың ұлттық режим қағидасы (ассимиляция қағидасы), қорғаулық
минималды көлемі қағидасы. Соңғы қағида бойынша, халықаралық конвенциялар
аврторлық құқықты қорғаудың тек минималды деңгейін орнатады деп болжайды.
Конвенциялардың мүше-мемлекеттері өздерінің ішкі заңнамаларында және басқа
халықаралық келісімдерде авторлық құқықты қорғаудың бұдан үлкенірек
деңгейін қарастыра алады.[1] М.М. Богуславский да өзінің КСРО-ның
халықаралық авторлық құқықты қорғауға қатысуы атты еңбегінде, ұлттық режим
қағидасын атап көрсетеді. Сонымен қатар халықаралық авторлық құқықты
қорғаудың басқа ережелері авторлармен реттеудің негізге алынатын қағидалары
деп қарастырылмайды. Бірақ оған қарамастан, аталған еңбектерде оларға
айтарлықтай көңіл бөлінеді.
Халықаралық авторлық құқықты қорғаудың қағидаларын орнататын, негізге
алынатын құжаттардың ішінде, бірінші кезекте 1952 жылдың 6 қыркүйегінде
қабылданған Бүкіләлемдік авторлық құқық жөніндегі конвенцияны, және әдебиет
және көркем өнер туындыларын қорғау жөніндегі 1886 жылдың 9 қыркүйегінде
қабырлданған Берн конвенциясын атап кету керек. Соңғы конвенция бірнеше рет
өзгертілген, соңғы өзгерту 1971 жылы 24 маусымда Париж актісінің аясында
болды. Аталған келісімдер әмбебап сипатта болып табылады, тиісінше 90 және
128 мемлекетті біріктіреді. 1996 жылдың 20 желтоқсанында тағы да бір
әмбебап келісім – Бүкіләлемдік зияттық меншік ұйымының авторлық құқық
жөніндегі келісімі қабылданды. Бұдан басқа, аталған мәселеге көптеген
аймақтық және екі жақты келісімдер арналған.
Авторлық құқықты қорғау мәселелерін жан-жақты қарастыратын, халықаралық
келісімдерді қабылдау немен мәжбүрленген? Халықаралық авторлық құқықты
қорғаудың негізі қағидаларының мағынасы мен мазмұны қандай? Авторлық
құқықтың ең басты ерекшеліктерінің бірі – олардың территориалды
сипаттамасы. Авторлық құқықтың өмір сүруі және әрекет етуі, оның шыққан
мемлекетінің территориясымен шектеледі. Туындыны өмірге алып келу фактісі
авторға оның құқықтарын басқа мемлекеттің территориясында мойындауға рұқсат
бермейді. Бұл авторлық құқықтың, мысалы, мүліктік құқықтан негізгі
ерекшелігі. Кез-келген адамның қандай да болмасының мүлікке құқығы, басқа
мемлекеттердің территориясында да мойындалады. Авторлық құқық мұндай емес.
Егер мемлекет, халықаралық авторлық құқықты қорғау жөніндегі келімдерге
қатыспаса, автордың келісіміз туындыны қайта шығаруға да және авторлық
сыйлықты бермеу де мүмкін. Бұл авторлардың, баспашылардың, фонограмма
жасаушылардың, кинофильмдер жасаушылардың мүдделерін айтарлықтай шектейді.
Авторлық құқықты қорғауға арналған, ұлттық заңнамалардағы ерекшелік те,
авторлар мен басқа да құқық иелерінің құқықтары мен заңды мүдделерін
мойындай мен эффективті қорғауға тойтарыс бола алады. Сондықтан, авторлық
құқықты қорғаудың жалғыз жолы – авторлық құқықтың территориялды сипатын
жоятын және ұлттық заңнамалардың негізгі ережелерін сәйкестендіретін,
халықаралық келісімдерді қабылдау.
Халықаралық авторлық құқықты қорғау қандай қағидаларда құрастырылған?
Біздің ойымызша, көптеген мемлекеттердің ұлттық заңнамаларына кіретін,
барлық халықаралық авторлық құқықты қорғау жүйесіне ортақ, келесі негізгі
қағидаларды атап кеткен жөн:
1) Автордың азаматтылық қағидасы;
2) Қорғауды берудің территориялы қағидасы;
3) Ұлттық режим қағидасы (әдебиетте ол ассимиляция қағидасы деп те
аталады)
4) Формальділіктерді орындағанға қарамай қорғауды беру қағидасы;
5) Қорғаудың жедел сипаты қағидасы;
6) Автор мен оның мұрагерлері пайдасына қорғауды орындау қағидасы.
Мемлекеттің тиісті конвенцияға кірген уақытынан бастап территориалды
шектеулер өз күшін жояды. Берн конвенциясының 3 бабына байланысты, тиісті
конвенцияға мүше-мемлекеттердің азаматтары болып табылатын автордың, немесе
олардың территориясында үнемі өмір сүретін адамдардың, жарыққа шыққан
немесе шықпаған туындыларына конвенция өз қорғауын береді. Осыған орай,
авторлың азаматтылық қағидасы орындалады. Әдебиетте аталған қағиданы
ұлттық қағида деп те атайды – оның мағынасы, Берн конвециясына мүше
мемлекеттің авторының туындысы, оның бірінші баспаға шыққан жеріне
қарамай, Берн конвенциясына мүше мемлекеттердің барлығында қорғалынады.1
Территориялды қағида конвенцияның мүше-мемлекеттерінің азаматтары болып
табылмайтын авторлырдың туындылары үшін ғана қолданылады. Яғни, авторлық
азаматтылық қағидасы мен территориялды қағида бірге қолданыла алмайды.
Территориялды қағидаға орай қорғау, егер туынды бірінші рет жарыққа тиісті
келісімі бар мүше-мемлекетте шыққанда немесе бір уақытты мүше мемлекетте
және үшінші мемлекетте шыққан жағдайда жүзеге асады.
Бұл терминді түсіну үшін жарыққа шығу терминінің мағынасын түсіну
қажет. Берн конвенциясының 3 бабына сәйкес жарыққа шыққан туындылар деп,
авторлардың келісімімен, даналардың жасалу әдісіне қарамай, егер даналар,
көпшіліктің талаптарын орындайтын дәрежеде шығарылу шарты орындалған кезде
саналады. Жарыққа шыққан деп, драмматикалық, музыкалды-драмматикалық немесе
кинематографиялық туындыны көрсету, музыкалды туындыны орындау, әдеби
туындыны көпшілік алдында оқу, әдеби немесе көркем туындыны желі арқылы
немесе эфирде көрсету, өнер туындыларын көрсету, архитектура туындылары
құру саналмайтындығы атап көрсетілген. Бұл анықтамада негізгі болып
туындының даналары туралы айту болып табылады. Яғни туындыны көпшілік
алдында көрсету, оның даналары таралмай жасалса, ол жарыққа шыққан болып
саналмайды. Туынды бір уақытта бірнеше мемлекетте жарыққа шыққан болып,
егер ол екі немесе одан да көп мемлекетте оның бірінші шыққанынан бастап 30
күннің ішінде шықса саналады.
Бірақ бұл жерде туындыны интернет желісіне тарату жарыққа шығару болып
саналады ма деген сұрақ туындайды. Бұл жерде сайттың кез-келген келіп
қараушысы түпнұсқаға өзінің сапасымен орын бермейтін, өзіне керек даналар
санын ала алатыны ескеріледі. Бүкіләлемдік зияттық меншік ұйымының авторлық
құқық жөніндегі келісімнің ережелерін анализдеу бұл сұраққа 6 және 7 бап
бойынша кері жауап береді. Бұл шартта, көшірме деп тек қана туындылардың
айналымға материалды объект ретінде кіре алатын, материалды түрде
бекітілген көшірмелері саналатындығы айтылған. Сонымен қатар бұл
бекітілген шартта 8 бабқа сәйкес туындылардың көшірмесін жасаудың
физикалық мүмкіндігі, оны көшірмелеуіне тең емес деп жазылған.
Осыған орай, туындыны интернет желісінде шығару оның жарыққа шыққаны
болып саналмайды. Бірақ егер автор өзі мақсатты түрде өзінің туындысының
электронды даналарын таратса (мысалы бұл көшірмені алу үшін, ақы төленеді),
бұл жағдайда туынды жарыққа шыққан болып саналады. Мұндай жағдайларда
туынды шыққан мемлекет деп, туындының көшірмесі бар сервер орналасқан
мемлекетті айта аламыз. Бірақ, мәселені мұндай жолмен шешу кемшіліксіз деп
айта алмаймыз, себебі туындыны желіде орналастыру, оның көптеген
көшірмелерін жасауға мүмкіншілік береді. Бұл мәселені шешу әлі
қарастырылуды қажет етеді. Қазір тек, Бүкіләлемдік зияттық меншік ұйымының
авторлық құқық жөніндегі келісімінің 8 бабы бойынша авторларға интернет
арқылы өзінің туындысын тарутуға айрықша құқық берілдетіндігін ғана айтып
кете аламыз.
Кинематографиялық туындылар үшін жеңілдетілген территориялды қорғау
режимі орнатылған. Бұл жағдайларда қорғауға ие болу үшін, тек мұндай
туындыны жасап шығарушы Берн одағаның белгілі бір мемлекетінде штаб-
квартирасы немесе тұрақты мекен-жайының болғаны жеткілікті. Берн
конвенциясының 1 бабына сәйкес, Берн одағына кірген мемлекеттер, әдебиет
және көркем өнер туындылары үшін қорғауды жасайды. Архитектура туындылары
үшін, мұндай туындының Берн одағының белгілі бір мемлекетінде
құрыстырылғаны немесе сол одақтағы құрылыстың бір бөлігі болғандығы
жеткілікті. Қорғаудың Одаққа кірген барлық мемлкеттер территориясында
жүзеге асатындығын атап кеткен жөн.
Берн конвенциясымен қорғалатын туындыларды дұрыс шектеу үшін, туындының
шыққан мемлекеті анықтамасын түсіндіріп кеткен жөн. Одақтың қандай да бір
мемлекетінде жарыққа шыққан туынды үшін, туындының шыққан мемлекеті болып
нақты сол мемлекет болып саналады, ал бірнеше мемлекетте бір уақытта шыққан
туындылар үшін, туындының шыққан мемлекеті болып, заңнамасы қорғаудың ең
қысқа мерзімін қамтамасыз ететін мемлекет саналады. Егер туынды бір уақытта
Берн одағы кірген мемлекетте, және одаққа кірмеген мемлекетте шарыққа
шықса, туындының шыққан мемлекеті болып, Берн одағына кірген мемлекет
саналады. Туынды бір уақытта бірнеше мемлекетте жарыққа шыққан болып, егер
бірінші жарыққа шыққан мерзімнен бастап 30 күннің ішінде екі немесе одан да
көп мемлекетте шықса айтылады. Егер туынды Берн одағынан шек аймақта
жарыққа шықса, немесе әлі жарыққа шықпаса, бірақ оның авторы Одаққа кірген
мемлекеттің азаматы болса, бұл мемлекет туындының шыққан мемлекеті болып
саналады.
Қорғаудың ұлттық режим қағидасы Бүкіләлемдік конвенцияның 2 бабында
анықталған, ол бойынша Конвенцияға мүше мемлекеттің авторының туындысы,
басқа конвенцияға мүше мемлекеттердің территорияларында, сол мемлекеттер
өзінің авторларына жасайтын қорғауға ие болатындығы айтылған. Әлі жарыққа
шықпаған, шет ел авторларының туындыларына, мемлекет әлі жарыққа шықпаған
туындыларға беретін қорғауды ұсынады.2
Берн конвенциясы өзінің аттары бар, халықаралық авторлық құқықтың
қағидалар қатарын қарастырады.
Ұлттық режим қағидасы – бұған байланысты әрбір конвенцияға мүше-мемлекет
басқа мүше-мемлекеттердің азаматтарына, өз азаматтарына беретін авторлық
құқықтарды береді. Конвенцияға кіретін туындаларды жөніндегі кез-келген
қараушылық, ол қолданатын мемлекет территориясын заңдары бойынша жүреді.
Мысалы, келісімдік құқықтан өзгешелігі, белігілі бір мемлекет ішінде, басқа
бір шет елдік заңның импортына жол берілмейді. Мысалы, авторлық құқық
жөніндегі француздық заңдылық, Франция мемлекетінің территориясында
шығаралатын немесе қолданылатын материалдарға, олардың ең алғашқыда қай
жерде жасалғанына қараймай қолданылады.
Қорғаудың тәуелсіздік қағидасы – әрбір мемлекетте туындыны қорғау басқа
елде туындыны қорғауға, туындының шыққан мемлекетінде де, ешқалай
байланысты емес. Бұл қағида үшін бір ескерту бар – заң туындыны қорғауды
тоқтатуды, туынды шыққан мемлекетте оның қорғау мерзімі біткен кезде,
тоқтата алады.
Автоматты қорғау қағидасы – авторлық құқық қолданылу үшін қандай да бір
алдын ала формальділіктерді орындауды қажет етпейді (регистрация, биліктің
рұқсат беруі және т.б. сияқты) және туындыны материалды формада бекіткен
кезде автоматты түрде пайда болады (конвенцияға мүше мемлекеттер азаматтары
үшін) немесе бірінші басылымға шыққан кезден (бұл мемлекеттерде басылымға
шыққан шет елдердің авторлары үшін).
Авторлықтың презумпциясы – қарсы дәлелдер жоқ жағдайларда автор деп,
кітаптың сыртында аты немесе лақап аты жазылған адам саналады. Берн
конвенциясында авторлықтың анықтамасы жазылмаған, сондықтан әр түрлі
мемлекеттерде авторлық туралы анықтамалар бір-бірінен өзгеше болуы мүмкін.
Мысалы Ресейде автор болып тек қана бір адам ғана саналады, КСРО кезінде
жасалған білгілі бір туындылар түрінен басқа. Ал АҚШ-та заңды тұлғалардың
авторлылығы мойындалады. Авторлық шыққан мемлекеттің заңдары бойынша
айқындалады.3
Авторлық құқықтың субъектілеріне туындыға қатысты субъективтік авторлық
құқықтар жататын тұлғалар жатқызылады. Қазақстандық заңнамаға сәйкес
субъективтік авторлық құқықтарды қазақстандық азаматтар, шетел азаматтары,
азаматтығы жоқ тұлғалар, олардың мұрагерлері мен құқықмирасқорлары
иеленеді. Субъектілердің әр санаттары үшін туындыға құқық әртүрлі заңды
фактілерге байланысты - туындыны тудырумен, мұра бойынша авторлық
құқықтардың өтуімен, т.б. туындайды.
Авторлық құқықтың негізгі субъектілері болып туындының авторы табылады.
Автор деп біз, туындыны шығармашылық жолмен жасайтын тұлғаны айтамыз. .
"Автор" түсінігінің талқылауына сөздіктерде келесідей түсіндірмелер
беріледі.
"Автор — тудырушы, құрастырушы, жазушы... Авторлық — жағдай, міндет
немесе жазушының іс-әрекеті".
"Автор (латын тілінен — au (c) tor) — кез келген туындының, ғылыми
зерттеудің, өнер табыстың және т.б. тудырушысы".
"Автор - туындыны тудырушы тұлға".
Автордың құқықтық мәртебесі кез келген тұлғада авторлық құқықпен
қорғалатын туындыны жасау сәтінен бастап анықталады. Сонымен қатар, заң
осыған қатысты ешқандай шектеулерді авторлық құқықтың субъектілеріне қоя
алмайды.
Ғылым, әдебиет және өнер туындыларына авторлық құқық оны тудыру фактісіне
орай туындайды. Авторлық құқықтың пайда болуы және жүзеге асырылуы үшін
туындыны тіркеудің, өзге рәсімдеудің немесе шарттылықтың сақталудың
қажеттілігі міндетті емес.
Авторлық құқық субъектілерін жіктеудің келесідей топтамасы бар:
"Субъектілер алғашқы және туынды болып бөлінеді".
Сонымен бірге, бастапқы субъект болып "автор - шығармашылық еңбегімен
туған туындының жеке тұлғасы" бабылады.
Субъектілерді мәні қарай "алғашқы және туынды" осындай бөлу оң деп
есептеледі. Заңда "туынды шығармалар" терминінің ұшырасуы кейбір
терминологиялық келіспеушіліктер тудыруы мүмкін.
Авторлық құқық субъектілері жөніндегі мәселе жалпы цивилистикалық
әдебиеттерде, сондай-ақ авторлық құқыққа арнайы арналған еңбектерде орын
тапқан. С.А.Муромцевтің, В.В.Спасовичтің,И.Г.Табашниковтың,
К.П.Победоносцевтің әдебиеттерде осы мәселеге және басқаларының еңбектері
революциялық кезеңге дейін арналып жазылған.
Әдеби меншіктің субъектісін зерттей отырып И.Г.Табашников, келесідей
қорытындыларды жасады: авторлық құқықтың субъектісі болып ең бірінші туынды
пайда болуына міндетті болатын тұлға табылады.
Барлық өзге тұлғалар авторлық құқықтың субъектілері болып "одан
мирасқорлыққа байланысты ғана күшіне еніп" табылады.
Заңды байланыстың күшіне байланысты үшінші тұлғалар авторлық құқықтың
субъектілері болып әртүрлі жағдайларда және шарттық қатынастарда пайда
болатын заңда тікелей көрсету түрінде болады.
К.П.Победоносцевтің "Азаматтық құқық курсында", "Құқық иеленуші"
рубрикасында ("иеленуші" мағынада "осы құқыққа иеленуші" табылады)
келесідей түсіндірме беріледі: "Авторлық құқық белгілі тұлғаға беріледі,
яғни сол тұлғамен байланысты: бұл туынды авторы, тудырушы. Бірақ кей кезде
бір туындының бірнеше тудырушылары болуы мүмкін, және осындай жағдайда
тудырушылардың өзара қатынастары мен туындыға қатысу деңгейі әртүрлі болуы
мүмкін". Бұл жерде назарды автор мен туынды арасындағы үзіліссіз байланысқа
бөлу қажет.
Әрекет етуші заңның терминологиясы бойынша "өндіруші - сабақтас
құқықтардың ғана субъектісі".
Г.Ф.Шершеневич авторлық құқықтың субъектілерінің, объектілерінің
мәселелерін құқыққа сай келесідей тұжырымдайды: әдеби туындыларға; мерзімді
басылымдарға, көркем әдебиеттерге; музыкалық туындыларға орай жеке
қарастырады.
Әдеби туындыларға "әдеби туындыны тудырған автор мен оның мұрагерлері,
құқықмирасқорлары және өзінің құқығын басқаға берген тұлғалар да" авторлық
құқықтың субъектісіне жатады.
Көркем туындыларға құқықтың субъектісі - "туынды өзінің бар болуына
міндетті жағдай ретіндегі ой мен өнердің суретшісі, мүсіншісі, сәулетшісі
немесе гравері". Біздің заң бұл жағдайда да заңды тұлғалар үшін көркемдік
құқықтың субъектілері болып табылу мүмкіндігін таниды.
Сонымен, музыкалық туындының субъектісі - "музыкалық ой мен оның сыртқы
нысанын айқындаған сазгер". Бұл жерде мынадай сұрақ туындайды: бұл
музыкалық туындыны орындаушы бөтеннің туындысын орындады ма? Біздің
көзқарасымыз бойынша бұл жерде орындау кезіндегі шығарма, яғни импровизация
туралы сөз болып отыр.4
А.А.Пиленконың пайымдауынша, авторлық құқықтың субъектісі ол жеке тұлға
өзі болып табылады, ал заңды тұлғалардың авторлық құқығы, яғни әртүрлі
қоғамдар шарт немесе қызметтік жағдай бойынша заңды тұлғаларға автордың
құқықтары өтуіне негізделеді. Осындай тұжырымды мемлекеттік ұйымдарға
қатысты айтуға да болады. Олар қызметшілерге жалақы төлей отырып, олардың
әртүрлі ережелер, жарғылар, нүсқаулықтар құрастыруы бойынша еңбектерімен
өздерінің меншікке қатысты авторлық құқықтарын жоғалтпай-ақ пайдалануға
құқылы.5
1.2 Авторлық құқықты қорғау туралы халықаралық келісімдер
Авторлық құқық жөніндегі бүкіләлемдік конвенция (кейде Женевтік
конвенция) – авторлық құқықты қорғау жөніндегі халықаралық келісім, ЮНЕСКО-
ның патронажімен жұмыс жасайды. 1952 жылы 6 қыркүйекте Женевада болған
авторлық құқық жөніндегі Үкіметтер арасындағы конференцияда қабылданды.
Конвенцияның мақсаты, бір де бір мемлекет авторлық құқықты қорғау жүйесінен
тыс қалмайтындай жағдай жасау.
Авторлық құқық жөніндегі бүкіләлемдік конвенция Берндің конвецияға
қарағанда авторлық құқықты қорғаудың төмен деңгейін ескереді. Бұл Женевтік
конвенция оған мемлекеттердің көп санын қосу мақасатымен жасалып,
қабылдалған. Ал кейбір мемлекеттер белгілі бір себептермен Берндік
конвенциямен ескерілген авторлық құқықты қорғау деңгейін қамтамасыз ете
алмайды.6
Берндік конвенцияға қарағанда авторлық құқық жөніндегі бүкіләлемдік
конвенция жеке мүше мемлекеттердің мұндай қорғауды беру үшін белгілі бір
формальдіктерді орындауды ескереді. Бұл формальділіктер кейбір
мемлекеттерде еңбек қорғалу үшін, даналарды сақтауға беру, регистрациялау
және бақа формальді әрекеттерді істеу қажет. Сондықтан авторлық құқық
жөніндегі бүкіләлемдік конвенцияның 3 бетінде, бұндай талаптар, егер
бірінші еңбек жарыққа шыққанан бастап, барлық даналарда латындық С
әрпіретіндегі белгі шеңберге алынып (© - авторлық құқықты қорғау белгісі)
қасына бұл еңбектің иесінің аты және жарыққа шыққан жылы жазылса орындалды
деп саналады. Авторлық құқық жөніндегі бүкіләлемдік конвенциямен
белгіленген авторлық құқықты қорғаудың минималды мерзімі 25 жылға тең.
Авторлық құқық жөніндегі бүкіләлемдік конвенция Берндік конвецияға мүше
мемлекеттерге арнайы ежелерді бекітті. Бірінші ереже: егер қандай да бір
мемлекет Берндің ынтымақтастықтан 01.01.1951 жылдан бастап шықса, ол
мемлекеттерте жасалған еңбек, авторлық құқық жөніндегі бүкіләлемдік
конвенция беретін қорғаумен Берндік ынтымақтастық мемлекеттерінде қолдана
алмайды. Екінші ереже Берндік конвенциямен байланысты мемлекеттер арасында,
Берндік конвенцияға мүше мемлекетің ішінде пайда болған еңбекті қорғауға,
авторлық құқық жөніндегі бүкіләлемдік конвенцияның ережелері қолданылмайды.
1971 жылдың 5-ші шелдеден 24 шілде арасында Парижде авторлық құқық
жөніндегі бүкіләлемдік конвенцияны қайта қарастыру жөнінде конференция
болды, және онда 24.07.1971 жылы конвенцияның жаңа әрекет ететін редакциясы
қабылданды.
Кеңес одағы авторлық құқық жөніндегі бүкіләлемдік конвенцияға 1973 жылдың
27 маусымында қосылды.7
Әдебиет және көркем өнер туындыларын қорғау жөніндегі Берн конвенциясы –
авторлық құқық облысындағы халықаралық келісім, 1886 жылы Швейцариядағы
Берн қаласында қабылданған. Бұл саладағы негізгі халықаралық келісім болып
табылады.
Қазіргі кезде Бүкіләлемдік зияттық меншік ұйымымен әкімшілік жүргізіледі.
Берн конвенциясы 1886 жылдың 9 қыркүйегінде Швейцариядағы Берн қаласында
қабылданды. Конвенцияның бірінші мүшелері: Бельгия, Германия, Франция,
Испания, Ұлыбриатния, Тунис және Швейцария болды.
Конвеция бірнеше рет қайта қаралды: 1896 жылы Парижде, 1908 жылы
Берлинде, 1914 жылы Бернде, 1928 жылы Римде, 1948 жылы Брюссельде, 1967
жылы Стокгольмде және 1971 жылы Парижде.
Берн конвенциясына қатысты әкімшілік функцияларды 1967 жылы құрылғанынан
бастап Бүкіләлемдік зиятттық меншік ұйымы жүргізеді.
АҚШ конвенцияға 1989 жылы қосылды.
Конвенция қабылданғанға дейін Ресей әдеби және көркем өнер туындылары
туралы 1861 жылы Франциямен және 1862 жылы Бельгиямен қабылдады. Кейін
1886 жылы Берн конвенциясы қабылданғаннан кейін жоғарыдағы халықаралық
келісімдер өз күшін жойды.
Ресей Федерациясы конвенцияға 1995 жылдың 13 наурызынан бастап қосылған.
Бірақ бір ескертумен: Берн конвенциясының әдеби және көркем өнер
туындыларын қорғау туралы әрекеті, бұл конвеция күшіне енген мерзімге
дейінгі Ресей Федерациясының территориясында қоғамдық игілік болатын
туындыларға таралмайды. 2012 жылдың 11 желтоқсанында бұл ескерту өз күшін
жойды, себебі бұл Ресейдің Бүкіләлемдік Сауда Ұйымына кіруі үшін шарттардың
бірі болды.
2014 жылы Берн конвенциясыны 167 мемлекет мүше болды.8
Берн конвенциясы конвенцияның мүше-мемлекеттері беруі тиіс, авторлық
құқықтардың минималды деңгейін орнатады. Формальді түрде айтқанда,
Конвенцияда орнатылған құқықтардың деңгейі, шет ел авторларына конвеция
негізінде беретін құқық деңгейін орнатады. Ұлттық режим қағидасымен
байланысқан кезде конвенциясы орындау және көрсетілген құқықтырды өзінің
азаматтарын қамтамаз ету қиынға түседі. Бұған қарамастын конвенцияның
шеңберінде, ішкі жағдайларға байланысты кішкентай ерекшеліктер бар. Мысалы,
АҚШ-та федералды мемлекет қызметкерлерінің қызметтік туындыларына авторлық
құқықтарынды мойындамайды.
Берн конвенциясы авторларға келесі ерекшеліктерді (яғни меншіктік
құқықтарды, зияттық әрекеттің қорытындысы болып саналатын, сонымен қатар
бұл қорытындыны өзінің білгенінше қолдануға және басқа адамдарға оны
қолдануға тыйым салуға) немесе экономикалық құқықтарды беруге талап
етеді:
- туындыны кез келген әдіспен және кез келген формада жаңғыртуға құқық
(reproduction) (9 бап)
- аударуға құқық (8 бап)
- қодануға құқық (14ter бап)
- көпшілік алдында хабар таратуға құқық (теле-, радио-, эфир арқылы
немесе желімен) (11bis бап)
- көпшілік алдында орындауға құқық (драматургиялық және музылалық
туындыларға) (11 бап)
- көпшілік алдында оқуға құқық (әдеби туындыларға) (11ter бап)
- туындыны қайта жасауға, аранжирлеушіліке және басқа да өзгертулерге
құқық (қайта істеуге құқық) (12 бап)
- туындыны кинематографиялық қайта жасауға құқық (14 бап)
Көп туындылар үшін бұл құқықтардың минималды мерзімі автордың барлық
өмірі сияқты оның қайтыс болған жылынан кейін 50 жылды қамтиды. Автор аты
жөнін көрсетпей кеткен туындылар үшін (немесе көпшілікке белгілі емес лақап
атпен шыққан) – жарыққа шыққаннан бастап 50 жыл. Фотосуреттерді қорғаудың
минималды мерзімі – 25 жыл, кинематографиялық туындыар үшін – бірінші
көрсетілген кезден немесе жарыққа шыққаннан бастап 50 жыл. Сәндік-
қолданбалы өнер туындылары үшін минималды мерзум орнатылмаған. Тәжірибе
барысында керекті қорғау мерзімін анықтау өте қиын, себебі ол халықаралық
қатынастардың, ұлттық заңдалықтардың және белгілі бір туындылардың
тағдырының әр түрлі егжей-тегжейліктерін орындауды талап етеді.
Сонымен қатар 6bis бабы оның абырой-беделіне зиян келтіре алатын,
туындыны қандай да болмасын бұрмалаудан қорғауды және автор болып мойындалу
құқығын қарастырады.
Қодануға құқық (14ter бап) бұл өнер туындыларының түпнұсқаларына және
жазушылардың қожазбаларының түпнұсқаларына, авторлардың композицияларына
қатысты құқық. Ал мекеменің немесе адамның өлімінен кейін, ұлттық
заңнамамен құзыреттілер, туындының әрбір сатылуы кезінде ажыратылмайтын
үлестік қатысу құқығына ие.9
Бүкіләлемдік зиятттық меншік ұйымы(фр. Organisation Mondiale de la
Propriété Intelectuelle, OMPI; англ. World Intellectual Property
Organization, WIPO) – халықаралық ұйым, зияттық меншік саласында негізгі
халықаралық конвециялардың әкімшілік іс жүргізуімен айналысады, ол бірінші
кезекте әдебиет және көркем өнер туындыларын қорғау жөніндегі Берн
Конвециясы және өнеркісәптік меншікті қорғау жөніндегі Париж Конвенциясы.
1974 жылдан бастап Біріккен Ұлттар Ұйымының шығармашылық және зияттық
меншік мәселелері бойынша арнайы мекемесі функцияларын орындайды.
Бүкіләлемдік зиятттық меншік ұйымы зияттық меншікті қорғау саласындағы ең
бірінші халықаралық ұйым болып саналады. Іс жүзінде ол 1893 жылы
дипломатиялық конференция кезінде пайда болды, ол кезде екі бюро, Париж
(өнеркісәптік меншікті қорғау жөнінде) және Берн (әдебиет және көркем өнер
туындыларын қорғау жөнінде) конвенциялардың әкімшілік функцияларын
орындайтын, Зияттық меншікті қорғау жөніндегі халықаралық бюро одағы болып
бір мекемеге бірікті.
Мүше-мемлекеттер Зияттық меншікті қорғау жөніндегі халықаралық бюро одағы
үшін толық құқықты үкіметаралық ұйық дәрежесін алғысы келді. Сондықтан 1967
жылы Стоггольмде Бүкіләлемдік зиятттық меншік ұйымы бекітетін Конвенцияға
қол қойылды. Бұл жаңа ұйым Зияттық меншікті қорғау жөніндегі халықаралық
бюро одағын ауыстырды. 1974 жылы Бүкіләлемдік зиятттық меншік ұйымы
Біріккен Ұлттар Ұйымының арнайы мекемесі болды. Біріккен Ұлттар Ұйымы мен
Бүкіләлемдік зиятттық меншік ұйымы арасындағы келісімге сәйкес,
Бүкіләлемдік зиятттық меншік ұйымы жасалған келісімдер мен шарттарға
сәйкес, шығармашылықты дамыту мақсатында және мемлекеттер арасында
қауымдасу жолымен зияттық меншікті бүкіл әлемде қорғауға көмектесуге жауап
береді.
1967 жылғы Стокгольдік конвенция ұйымның келесідей мақсаттарын атап
көрсетеді:
1. Бүкіләлемде зияттық меншікті қоғауға мемлекеттердің ынтықматастығы
жолымен және керекті жағдайларда басқа халықаралық ұйыммен бірге
әрекеттесу арқылы көмектесу;
2. Одақтардық әкімшілік ынтымақтастағын қамтамасыз ету.
Осыған орай Бүкіләлемдік зияттық меншік ұйымының әрекеті теңдестірілген
және қолжетімді халықаралық жүйенің дамуына арналған, ол қоғамның
қызығушылықтарын сақтап отырып, экономикалық дамуға өз үлесін қосатын және
инновацияларды ынталандыратыншығармалық іс-әрекеттер үшін сыйлық беруді
қамтамасыз етеді.
Алдыға қойылған мақсаттарға жету үшін, ұйымның келесі негізгі функциялары
жақсартылған (1967 жылғы Конвенцияның 4 бабы):
- Бүкіл әлемде зияттық меншікті қорғауға бағытталған іс-шаралардың
пайда болуына көмектесі және бұл саладағы ұлттық заңдылықтарды
үйлестіру;
- Зияттық меншікті қорғау туралы халықаралық келісімдерді жасау;
- Париж одағының әкімшілік функцияларын орындау, және бұл одаққа
байланысты құрылған одақтардың, және Берн одағының;
- Зияттық меншік саласындағы техникалық-заңдылық көмек көрсету;
- Мәліметтерді жинау және тарату, зерттеулер жасау және олардың
қорытындыларын шығару;
- Халықаралық зияттық меншікті қорғауды жеңілдететін қызметтердің
әрекеттерін қамтамасыз ету;
- Басқа да керекті әрекеттерді атқару.
Бүкіләлемдік зиятттық меншік ұйымының бірінші және ең басты қызметі – көп
жақты халықаралық келісімдерді әкімшіліктеу, оны ішіне мәтіндер мен ресми
аудармаларды, қосымша келісімдерді, мемлекеттердің кіру туралы өтініштерін
сақтау, қарама-қайшылықтарды шешу, келісімдерді қайта қарау рәсімін
қамтамасыз ету, зияттық меншіктің объектілерінің халықаралық регистарциясын
қарастыратын,келісімдер үшін регистрациялық қызметтерді жасау.
Қазіргі кезде Бүкіләлемдік зиятттық меншік ұйымы, авторлық құқық
саласында, өзінің Конвенциясын санамағанда, келесідей келісімдердің
әкімшілік әрекеттерін жасайды:
- Аудиовизуалды орындау жөніндегі Пекин келісімі;
- Әдебиет және көркем өнер туындыларын қорғау жөніндегі Берн
Конвециясы;
- Авторлық құқық жөніндегі Бүкіләлемдік зиятттық меншік ұйымы
келісімі;
- Орындаулар және фонограммалар жөніндегі Бүкіләлемдік зиятттық меншік
ұйымы келісімі;
- Орындаушылар, фонограммаларды жасаушылар және орындайтын ұйымдардың
құқықтарын қорғау жөніндегі халықаралық конвенция;
- Фоногораммаларды шығаратындардың қызығушылықтарын құқықтық емес
қалпына келтіруден қорғау жөніндегі Женева конвенциясы;
- Ступниктар арқылы таралатын, сигналдарды тарататын арналардың
таралуы жөніндегі Брюссель конвенциясы;
- Жарияланған шығармаларды қолдануға көздері көрмейтін адамдарға
мүмкіндікті жеңілдететін Марракеш келісімі.10
Авторлық құқық жөніндегі Бүкіләлемдік зиятттық меншік ұйымы
келісімі(англ. World Intellectual Property Organization Copyright Treaty) –
авторлық құқықты қорғау жөніндегі халықаралық келісім, Бүкіләлемдік
зиятттық меншік ұйымымен жасалған және 1996 жылдың 20 желтоқсанында ұйымның
Дипломатиялық конферанциясы кезінде қабылданған. Ол және Бүкіләлемдік
зиятттық меншік ұйымының Интернет саласындағы келісімі деп көпшілікке
танымал. Себебі ол қазіргі интернет заманының талаптарына сәйкес, авторлық
құқықты қорғау саласындағы дәстүрлі халықаралық келісімдерді толықтырады.
Қазіргі кезде оның әкімшілік әрекеттерін Бүкіләлемдік зиятттық меншік
ұйымы орындайды.
Ресей үшін авторлық құқық жөніндегі Бүкіләлемдік зиятттық меншік ұйымы
келісімі 2009 жылдың 5 ақпанынан бастап өз күшіне енді.
А тұжырымы
Сонымен, авторлық құқық — ол, программалық бұйымды әзірлеуге қатысты
автордың құқықтық жағдайын анықтайтын заң шығаратын нормалар жиыны
табылады.
Авторлық құқықты қорғау жөніндегі ұлттық құқықпен және халықаралық
конвенциялармен реттеледі. Құқықты қалпына келтіру, сондай-ақ келтірілген
залалды өтеу туралы талап арыздың көмегімен, бұзылған құқықтарды қорғау,
сотта істі қарау тәртібімен жүзеге асырылады.
Авторлық құқықтың ең басты ерекшеліктерінің бірі – олардың территориалды
сипаттамасы. Авторлық құқықтың өмір сүруі және әрекет етуі, оның шыққан
мемлекетінің территориясымен шектеледі. Туындыны өмірге алып келу фактісі
авторға оның құқықтарын басқа мемлекеттің территориясында мойындауға рұқсат
бермейді. Бұл авторлық құқықтың, мысалы, мүліктік құқықтан негізгі
ерекшелігі.
Авторлық құқық жөніндегі бүкіләлемдік конвенция (кейде Женевтік
конвенция) – авторлық құқықты қорғау жөніндегі халықаралық келісім, ЮНЕСКО-
ның патронажімен жұмыс жасайды. 1952 жылы 6 қыркүйекте Женевада болған
авторлық құқық жөніндегі Үкіметтер арасындағы конференцияда қабылданды.
Конвенцияның мақсаты, бір де бір мемлекет авторлық құқықты қорғау жүйесінен
тыс қалмайтындай жағдай жасау.
1971 жылдың 5-ші шелдеден 24 шілде арасында Парижде авторлық құқық
жөніндегі бүкіләлемдік конвенцияны қайта қарастыру жөнінде конференция
болды, және онда 24.07.1971 жылы конвенцияның жаңа әрекет ететін редакциясы
қабылданды. 2014 жылы Берн конвенциясыны 167 мемлекет мүше болды.
Бүкіләлемдік зиятттық меншік ұйымы(фр. Organisation Mondiale de la
Propriété Intelectuelle, OMPI; англ. World Intellectual Property
Organization, WIPO) – халықаралық ұйым, зияттық меншік саласында негізгі
халықаралық конвециялардың әкімшілік іс жүргізуімен айналысады, ол бірінші
кезекте әдебиет және көркем өнер туындыларын қорғау жөніндегі Берн
Конвециясы және өнеркісәптік меншікті қорғау жөніндегі Париж Конвенциясы.
1974 жылдан бастап Біріккен Ұлттар Ұйымының шығармашылық және зияттық
меншік мәселелері бойынша арнайы мекемесі функцияларын орындайды.
Бүкіләлемдік зияттық меншік ұйымы зияттық меншікті қорғау саласындағы ең
бірінші халықаралық ұйым болып саналады. Іс жүзінде ол 1893 жылы
дипломатиялық конференция кезінде пайда болды, ол кезде екі бюро, Париж
(өнеркісәптік меншікті қорғау жөнінде) және Берн (әдебиет және көркем өнер
туындыларын қорғау жөнінде) конвенциялардың әкімшілік функцияларын
орындайтын, Зияттық меншікті қорғау жөніндегі халықаралық бюро одағы болып
бір мекемеге бірікті.
1967 жылы Стоггольмде Бүкіләлемдік зиятттық меншік ұйымы бекітетін
Конвенцияға қол қойылды. Бұл жаңа ұйым Зияттық меншікті қорғау жөніндегі
халықаралық бюро одағын ауыстырды. 1974 жылы Бүкіләлемдік зиятттық меншік
ұйымы Біріккен Ұлттар Ұйымының арнайы мекемесі болды. Біріккен Ұлттар Ұйымы
мен Бүкіләлемдік зиятттық меншік ұйымы арасындағы келісімге сәйкес,
Бүкіләлемдік зиятттық меншік ұйымы жасалған келісімдер мен шарттарға
сәйкес, шығармашылықты дамыту мақсатында және мемлекеттер арасында
қауымдасу жолымен зияттық меншікті бүкіл әлемде қорғауға көмектесуге жауап
береді.
2 Авторлық құқықты халықаралық қорғауға Қазақстан Республикасының қатысуы
2.1 Қазақстан Республикасындағы шет ел авторларының құқықтарын қорғау
Авторлық құқықпен реттелетін қатынастарда алғашқы мәселелердің бірі болып
осындай құқықтың субъектісі кім болатындығы табылады. Автор болып өзінің
шығармашылық еңбегімен туынды жасаған жеке тұлға табылады. Туындыны
жасаушысы болып жынысына, жасына, азаматтығына және әрекет қабілеттілік
жағдайына қарамастан, кез келген жеке тұлға танылады. Тудырушыда авторлық
құқықтар туындының объективтік нысанда шығарылу сәтінен бастап туындайды.
Соның ішінде ол туындының жарияланғандығы, толық аяқталғандығы немесе нобай
мен үлгіде көрініс тапқандығы ескерілмейді. Тұлғаны автор деп тану үшін
туындының нысаны, мақсаты мен қүндылығы әсер етпейді. Авторға белгілі бір
шарттылықтың сақталуы, өзге біреудің келісімі немесе басқа да болмасын
шарттың болуы қажет емес.
Авторлар олар дана біртума туындылардың жасаушылары ғана емес, сонымен
қатар туынды (тәуелді) шығармаларды жасаушылар да танылады. Олар көбінесе
аудармалардың, өңдеулердің, бейнелеу енерінің және т.б. тудырушылары болып
келеді. Сонымен қатар, бұл тұлғаларда авторлық құқықтар пайда болу үшін
біртума туындының заңмен қорғалатындығы, не қорғалмайтындығы маңызды емес.
Шығармашылық туындылар негізінен он сегізге толмаған, заңмен орнатылған
рет бойынша әрекет қабілетсіз әлде әрекет қабілеттілігі шектелген
тұлғалардың арқасында пайда болады. Оған мысал, Надя Рушева өзінің 17
жасында 11 мыңнан астам суреттерді бейнелеген. Көзі тірі кезінде
жұмыстарының 15 көрмесі өтті, сонымен қатар шет елдерде де өткізілген
болатын. Ника Турбинаның алғашқы поэзиялық жинағы оған 8 жас болғанда
шыққан. Бұл мысалдар іс жүзінде жиі кездеседі.
Кәмелетке толмаған және әрекет қабілеттілігі жоқ тұлғаларда авторлық
құқықтардың туындауы ғылымда да, тәжірибеде де жоққа шығарылмайды. Осы
мүмкіндіктің өзі азаматтық құқық қабілеттіліктің мазмүнына енеді, ал
соңғысы жасына, денсаулығына байланысты емес. Бұл абстрактілі мүмкіндікті
нақты субъективтік авторлық құқыққа айналдыру үшін заңды факті қажет.
Ғылым, әдебиет және өнер туындыларын жасау осындай фактінің рөлін атқарады,
ол дегеніміз фактілік сипаттағы үдеріс, тек мәмілеге жатпайды. Фактілік
әрекеттер әрекет қабілетсіз тұлғалармен жасалатындықтан, нақты субъективтік
авторлық құқықтар жасына және әрекет қабілеттілік жағдайына қарамастан
пайда болады. Сондықтан, авторлық құқықтың дүниеге келген туындыға орай
авторлары болып кәмелетке толмағандардың өзі және әрекет қабілетсіз
тұлғалар жиі есептеледі.11
Кәмелетке толмаған автордың авторлық-құқықтың қатынастардағы құқықтық
мәртебесі жалпы азаматтық нормалармен анықталады. (ҚР АК-нің 23-бабы).
Біріншіден, кәмелетке толмағандар үшін (яғни, 14 жасқа дейін) мәмілелерді
ата-анасы, асырап алушылары немесе қорғаншылары жасайды. Бұл жерде мәміле
кәмелетке толмағанның атынан жасалады. Екіншіден, кәмелетке толмаған жеке
өзі мәмілелер жасай алады: тұрмыстық ұсақ. Олардың қатарына шығармашылық
еңбек үшін қажетті құралдарды, материалдарды (дискета, бояу, негативті
шығаруға беру) сатып алу мәмілері жатады.
Он төрт жастан бастап он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмағандарын
мәртебесі АК- пен анықталады.
Кәмелетке толмаған жеке дербес өзі құқылы:
1) өзінің пайдасына, стипендиясына, басқада кірістеріне (соның ішінде
авторлық шарттардан туындайтын) билік етуге;
2) әдебиет, ғылым, өнер туындылары авторларын құқықтарын;
3) жанар енгізуге және оларға билік етуге.
Бұл мәселе Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы ҚР Заңымен
реттелмеген. Өйткені, кәмелетке толмаған автор тәжірибе жоқтығынан басқа
тұлғалармен алданып қалуы мүмкін. Сондықтан, олардың құқықтарын қорғауды
заң жүзінде іске асыру қажет деп ойлаймын.
Шығармашылық үдеріс үнемі ерікті және рационалды. Мысалға, түсінде
мерзімді кестені ашқан Д.И.Менделеевпен болған әйгілі жағдай. Гетенің айтуы
бойынша "біздің барлық адал тілектеріміз санадан тыс сәтте іске асады".
П.И.Чайковский болса, шығармашылық интуицияның еріктен тыс сипатын
көрсеткен.
Әрекет қабілетсіз деп танылған азамат атынан мәмілелерді оның қорғаншысы
жүзеге асырады. Бұл императивті норма авторлық-құқықтық қатынастарда, соның
ішінде авторлық шартты жасаумен, өзгертумен, бүзумен қолданылады.
Егер азамат ішімдік заттарды немесе наркотикалық заттарды қолданып,
өзінің отбасын ауыр жағдайға әкелетіндей болса, онда сот оның әрекет
қабілеттілігін шектей алады. Осындай шешім арқылы оған қамқоршы
тағайындалады.
Әрекет қабілеттілігі шектеулі немесе әрекет қабілетсіз тұлғалардың
авторлық құқықтары басқа азаматтардікі сияқты толық сақталады. Негізгі
айырмашылығы болып авторлық сыйақыны алуда, табысын және өзге де кіріс
көздерін алуда табылады. Өйткені, олар мәмілені өзінің қамқоршысының
келісімімен жүргізеді.12
Авторлық құқықтарды жеке тұлғалар да заңды тұлғалар да иелене алады.
Қазақстан заңнамасы бойынша заңды тұлғалар ғылым, әдебиет және өнер
туындыларына авторлық құқықтарын қорғай алады. Егер заңды тұлғалар туындыны
шығарушылардың заңды мұрагері болса, бұл жағдайда олардың авторлық
құқығының болуы күмәнсіз. Сөйтіп, заңды тұлғалар автормен шарт бойынша
жеке авторлық өкілеттіктерге ие бола алады. Сонымен қатар, қызметтік
туындыны орындау барысында және де автордың өсиеті бойынша авторлық
құқықтар заңды тұлғаларға берілуі мүмкін. Осы жағдайлардың барлығында да
заңды тұлғалар туынды шығармалардың иеленушілері болып табылады. Себебі ол
бастапқыда автордың өзінде туындайды, алайда уақыт өте келе ол заңды
тұлғаға өтеді.
Көптеген ғалымдар кеңестік авторлық құқықтың ережелеріне сүйене отырып,
соған сәйкес ғылыми жинақтарға, сөздіктерге, энциклопедиялық басылымдарға,
журналдарға, кинофильмдерге авторлық құқықтар оларды жарыққа шығарушы
ұйымдарда пайда болады деп ойлады. Соған орай заңды тұлғалардың авторлық
құқықтары олардың шығармашылық қызметінің нәтижесінде туындайды. Бұл жеке
авторлардың дербес туындыларын біртұтас бүтінге біріктіру үшін қажет.
Басқаша айтқанда, заңды тұлғалар бастапқы авторлық құқықтың толық
иеленушілері болып табылады. Ол өзінің көрінісін авторлық заңнамада орын
алдады.
Басқа ғалымдардың пікірлерінше, заңды тұлғалар өзінің табиғаты бойынша
бастапқы авторлық құқықтың субъектілері бола алмайды. Олар мынаған
негізделді: жаңа туындыны жасауды, тудыруды тек қана тірі адамдар жүзеге
асырады. Сондықтан, заңды тұлғаның туындының жасалуына қалай да болса әсер
етуіне қарамастан, туындының жеке өзі дербес жеке тұлғалардың ісі болып
табылады.
Нағыз жеке тұлғалармен қамтылмайтын заңды тұлғаның кез келген ерекше
шығармашылық қызметін жекелеп көрсету мүмкін емес. Тек қана заңды тұлғаның
ұйымдастырушылық қызметі жөнінде, жеке тұлғалар үшін олармен материалдық
базаның құрылуы туралы айту орынды. Бірақ, көрсетілген әрекеттер бастапқы
авторлық құқықтың заңды тұлғаларда тану үшін негіз болып табылмайды .
Сондықтан, олардың көзқарастары бойынша кейбір заңды тұлғалардың бастапқы
авторлық құқықтарды иеленуі белгілі бір мақсаттарды көздейтін заң
шығарушылық тәсіл ретінде ғана сипат болып табылады. Сөйтіп, заңды тұлғаның
алғашқы авторлық құқықтарының конструкциясы құқықтық белгісіздікті жоюға
мүмкіндік берді. Барлық туындыларға авторлық құқықтың иеленушілерінің
жоқтығына қарай қолданылады. Осы берілген түсініктеме көпшілік алдында
сенімге қонады. Көбінесе көпшіліктің көптеген шеңбері, сонымен қоса
белгісіз болса онда авторлық құқықтық қорғалудың бір тұлғасын алға қояды.
Негізінде, бұл тұлға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
мәселелері
Мазмұны:
Кіріспе 3
1 Авторлық құқықтың халықаралық қорғауының даму тарихы 5
1.1 Халықаралық авторлық құқықтың негізгі қағидалары 5
1.2 Авторлық құқықты қорғау туралы халықаралық келісімдер 13
А тұжырымы 20
2 Авторлық құқықты халықаралық қорғауға Қазақстан Республикасының қатысуы
22
2.1 Қазақстан Республикасындағы шет ел авторларының құқықтарын қорғау 22
2.2 Ұлттық заңнамадағы коллизия 29
Б тұжырымы 40
3 Авторлық құқықты бүгінгі күнгі технологиялық даму жағдайындағы қорғау
мәселелері 42
3.1 Қазіргі жағдайдағы авторлық құқықтың эволюциясына жаңа технологиялардың
әсері 42
3.2 Интернет желісі арқылы таралған әдебиет және көркем өнер туындыларын
құқықтық қорғау мәселесі 44
В тұжырымы 48
Қорытынды 49
Пайдаланылған әдебиет 51
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Авторлық құқық дегеніміз – ең алдымен бұл құқықтық
термин. Біз оны авторлардың өздерінің әдеби және көркем туындыларына
қатысты құқығын сипаттау үшін қолданамыз. Авторлық құқық туындының біршама
түрін қамтиды: кітап, музыка, сурет, мүсіндік туынды, фильмнен бастап
компьютерлік бағдарлама, мәліметтер базасы, жарнама, карталар мен
техникалық сызбаларға дейін.
Авторлық құқық атауларға, ұрандарға немесе логотиптерге қолданылуы да,
қолданылмауы да мүмкін. Бұл көбіне авторлық туынды деңгейіне байланысты.
Мәселен, атау өте қарапайым болса, авторлық құқық қолданылмайды, ал егер
автор ерекше атау немесе логотип ойлап тапса, онда ол белгілі құқықтармен
қорғалуы мүмкін.
Авторлық құқықтың екі түрі бар: мүліктік және мүліктік емес.
Мүліктік құқық туынды авторына өзге біреулер қолданған кезде қаржылық
табыс алуға мүмкіндік береді.
Мүліктік емес құқық деп туындыға автор болуға және сол туындыға автордың
беделіне нұқсан келтіретін өзгерістерді енгізуге қарсы тұруға мүмкіндік
беретін құқықты атайды. Авторлық құқық туралы заңдардың көпшілігінде осы:
автор не авторлық құқықты иеленуші туындыға өзгеріс енгізуге рұқсат етуге
немесе керісінше рұқсат етпеуге құқылы деп көрсетіледі.
Туынды авторы рұқсат етуге немесе тыйым салуға құқылы:
- туындыны әртүрлі формада қолдануға, мәселен баспа түрінде немесе
дыбыстық жазба түрінде;
- туындыны көпшілік алдында орындауға, мәселен пьеса түрінде немесе
музыкалық туынды ретінде;
- туындыны жазуға (фиксация), мәселен компакт-дискке немесе сандық
бейнедискке;
- туындыны эфир, радио, кабель немесе спутник арқылы таратуға;
- туындыны өзге тілдерге аударуға;
- туындыны өңдеуге, мәселен романды фильм сценарийі етіп өзгерту.
Берн конвенциясына сәйкес, авторлық құқық автоматты түрде беріледі. Ол
үшін тіркеу немесе өзге де формалды әрекеттерді орындау қажет емес. Алайда,
авторлық құқық жөніндегі кейбір ұлттық мекемелер туындылардың тіркелуін
талап етеді. Бұл туындының авторлығына байланысты дауды оңай шешуге
мүмкіндік береді.
Happy Birthday to You деген әйгілі ән әлемде өте көп айтылатын әннің
бірі. Барлық туған күн кештерінде ол шырқалмайтын кезі сирек. Алайда, оны
коммерциялық кештерде, жиындарда қолдану әлдекімнің авторлық құқын бұзу
болып саналады.
Бұл әнді апалы-сіңлілі Пэтти Хилл мен Милдред Дж. Хилл 1893 жылы жазған.
1935 жылы әннің авторлық құқы бекітілді. АҚШ заңына сәйкес ол құқықтың
қызмет ету мерзімі 2030 жылы ғана өтеді. Өздеріңіз де байқаған боларсыздар,
бұл ән ешқандай фильмде де, саундтрек ретінде де қолданылмайды. Ал, егер
аса қажет жағдайда Сіз әнді пайдалану үшін ақы төлейсіз. АҚШ тың құқық
қорғау органдары тек осы әннен ғана жылына екі миллион долллар табыс табады
екен...
Дипломдық жұмыстың мақсаты әдебиет және көркем өнер туындаларын
халықаралық құқықтық қорғау мәселелерін қарастыра келіп, авторлардың
құқықтарын қорғау мәселесіне теориялық және құқықтық тұрғыда мүмкіндігінше
тереңірек қарастыру.Міндеттері:
- Авторлық құқықтың халықаралық қорғауының даму тарихына шолу жасау;
- Авторлық құқықты халықаралық қорғауға Қазақстан Республикасының
қатысуын қарастыру.
Диплом жұмысының зерттеу объектісі әдебиет және көркем өнер туындыларын
халықаралық құқықтық қорғау халықаралық құқықтық негіздері.
Диплом жұмысының зерттеу пәні әдебиет және көркем өнер туындаларын
халықаралық құқықтық қорғау барысында қабылданған келісімдер мен
конвенциялар.
Диплом жұмысының әдіснамалық және теориялық негізі. Диплом жұмысында
қойылған мәселені шешу үшін жалпы ғылымилық қағидалар - тарихилық,
обьективтік, жүйелілік басшылыққа алынды. Нақты әдістерді таңдау түрлі
факторларға, яғни пайдаланудағы деректердің мазмұны мен сипатына, диплом
жұмысының мақсатына байланысты болды.
Деректері. Мамандардың осы тақырып бойынша еңбектері, мақалалар, арнайы
басылымдар, оқу-әдістемелік және құжаттар болып табылады.
Диплом жұмысының ғылыми-практикалық маңыздылығы. Диплом жұмысын жазу
барысында қолданылған құжаттар, тарихи деректер және жасалған тұжырымдар
мен қорытындыларды түркі тілдес мемлекеттердің ынтымақтастығы халықаралық
ұйымы бойынша жоғарғы, орта, арнаулы орта оқу орындарында арнайы курс
ретінде, лекция, семинар сабақтарында пайдалануға болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тарау, алты
бөлім, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде тақырып көкейкестілігі негізделіп зерттеудің мақсаты мен
міндеттері анықталып, оның теориялық және тәжірибелік маңызы көрсетілген.
Пайдаланған әдебиеттер тізімінде диплом жұмысында қолданылған әдебиеттер
мен басылымдар жүйелі түрде көрсетілген.
1 Авторлық құқықтың халықаралық қорғауының даму тарихы
1.1 Халықаралық авторлық құқықтың негізгі қағидалары
Авторлық құқық — ол, программалық бұйымды әзірлеуге қатысты автордың
құқықтық жағдайын анықтайтын заң шығаратын нормалар жиыны табылады.
Авторлық құқық ғылым, әдебиет, өнер шығармаларын шығару және пайдалануға
байланысты қатынасты реттейтін азаматтық құкық тарауы; ол ұлттық құқық пен
авторлық құқықты қорғау жөніндегі халықаралық конвенциялармен реттеледі.
Ғылым, әдебиет және өнер шығармаларын жасаумен және пайдаланумен (басып
шығару,орындау және т.б.) байланысты қатынастарды реттейтін азаматтық құқық
бөлімі. Авторлық құқықты қорғау жөніндегі ұлттық құқықпен және халықаралық
конвенциялармен реттеледі. Құқықты қалпына келтіру, сондай-ақ келтірілген
залалды өтеу туралы талап арыздың көмегімен, бұзылған құқықтарды қорғау,
сотта істі қарау тәртібімен жүзеге асырылады.
Авторлық шарт - автор(немесе оның мұрагерлері) мен баспа, театр,
киностудия және т.б. арасында әдебиет, ғылым немесе өнер шығармаларын
қолдану жөніндегі шарт. Авторлық шарт мәселесі азаматтық заңнамалармен
анықталады.
Құқықтық ортақ теориясында қағидалар деп негізі, басқаратын ережелер
айтылады, және оларға байланысты белгілі бір салада құқықтық реттеу жүзеге
асады. Құқықтық қағидаларын ортақ, салалар арасындағы, салалық және
институциондық деп бөлуге болады. Бұл айтылып тұрған қағиданың қандай
құқықтық институтқа, құқық саласына таралып отырғанына байланысты болады.
Бұл халықаралық жеке құқықтың саласы, халықаралық авторлық қорғауға да
толықтай қатысы бар.
Аталған салаға құқықтық жалпы қағидаларымен қатар, халықаралық құқықтық
қағидалары да таралады. Олардың ішінде мемлекеттің ішкі істеріне араласпау,
егеменді теңдік, қарама-қайшылықтарды бейбіт жолмен шешу, мемлекеттердің
ынтымақтастығы, қабылданған халықаралық міндеттерді дұрыс орындау, адамның
бас бостандығын және құқықтарын сыйлау және т.б. негізге алатын ережелер.
Басқа сөзбен айтқанда, авторлық құқықты сақтаумен байланысты мәселелер,
бірінші кезекте авторлардың мүдделерін қорғауға бағытталып, бірлесіп
келісілген және барлығына тиімді халықаралық келісімдер шеңберінде шешілуі
керек.
Реттелетін объектінің ерекшеліктеріне байланысты айқындалатын, бұл салада
өзінің қағидалары бар екенің, атап кеткен жөн. Бұл мәселе әдебиетте дұрыс
қаралмаған. Халықаралық құқықтың қағидаларын зерттеуге арнайы зерттеулер
жасалмаған. Белгілі бір авторлардың қатары өзінің жұмыстарында халықаралық
авторлық құқықты қорғау мәселелерін қарастырса да, бірақ халықаралық
авторлық құқықтық барлық ережелері керекті деңгейде қарастырылмаған. Ю.Г.
Матвеев өзінің Халықаралық авторлық құқықты қорғау атты монографиясында,
келесідей ережелерді атап көрсетеді: қорғауды берудің территориалды
қағидасы, қорғаудың ұлттық режим қағидасы (ассимиляция қағидасы), қорғаулық
минималды көлемі қағидасы. Соңғы қағида бойынша, халықаралық конвенциялар
аврторлық құқықты қорғаудың тек минималды деңгейін орнатады деп болжайды.
Конвенциялардың мүше-мемлекеттері өздерінің ішкі заңнамаларында және басқа
халықаралық келісімдерде авторлық құқықты қорғаудың бұдан үлкенірек
деңгейін қарастыра алады.[1] М.М. Богуславский да өзінің КСРО-ның
халықаралық авторлық құқықты қорғауға қатысуы атты еңбегінде, ұлттық режим
қағидасын атап көрсетеді. Сонымен қатар халықаралық авторлық құқықты
қорғаудың басқа ережелері авторлармен реттеудің негізге алынатын қағидалары
деп қарастырылмайды. Бірақ оған қарамастан, аталған еңбектерде оларға
айтарлықтай көңіл бөлінеді.
Халықаралық авторлық құқықты қорғаудың қағидаларын орнататын, негізге
алынатын құжаттардың ішінде, бірінші кезекте 1952 жылдың 6 қыркүйегінде
қабылданған Бүкіләлемдік авторлық құқық жөніндегі конвенцияны, және әдебиет
және көркем өнер туындыларын қорғау жөніндегі 1886 жылдың 9 қыркүйегінде
қабырлданған Берн конвенциясын атап кету керек. Соңғы конвенция бірнеше рет
өзгертілген, соңғы өзгерту 1971 жылы 24 маусымда Париж актісінің аясында
болды. Аталған келісімдер әмбебап сипатта болып табылады, тиісінше 90 және
128 мемлекетті біріктіреді. 1996 жылдың 20 желтоқсанында тағы да бір
әмбебап келісім – Бүкіләлемдік зияттық меншік ұйымының авторлық құқық
жөніндегі келісімі қабылданды. Бұдан басқа, аталған мәселеге көптеген
аймақтық және екі жақты келісімдер арналған.
Авторлық құқықты қорғау мәселелерін жан-жақты қарастыратын, халықаралық
келісімдерді қабылдау немен мәжбүрленген? Халықаралық авторлық құқықты
қорғаудың негізі қағидаларының мағынасы мен мазмұны қандай? Авторлық
құқықтың ең басты ерекшеліктерінің бірі – олардың территориалды
сипаттамасы. Авторлық құқықтың өмір сүруі және әрекет етуі, оның шыққан
мемлекетінің территориясымен шектеледі. Туындыны өмірге алып келу фактісі
авторға оның құқықтарын басқа мемлекеттің территориясында мойындауға рұқсат
бермейді. Бұл авторлық құқықтың, мысалы, мүліктік құқықтан негізгі
ерекшелігі. Кез-келген адамның қандай да болмасының мүлікке құқығы, басқа
мемлекеттердің территориясында да мойындалады. Авторлық құқық мұндай емес.
Егер мемлекет, халықаралық авторлық құқықты қорғау жөніндегі келімдерге
қатыспаса, автордың келісіміз туындыны қайта шығаруға да және авторлық
сыйлықты бермеу де мүмкін. Бұл авторлардың, баспашылардың, фонограмма
жасаушылардың, кинофильмдер жасаушылардың мүдделерін айтарлықтай шектейді.
Авторлық құқықты қорғауға арналған, ұлттық заңнамалардағы ерекшелік те,
авторлар мен басқа да құқық иелерінің құқықтары мен заңды мүдделерін
мойындай мен эффективті қорғауға тойтарыс бола алады. Сондықтан, авторлық
құқықты қорғаудың жалғыз жолы – авторлық құқықтың территориялды сипатын
жоятын және ұлттық заңнамалардың негізгі ережелерін сәйкестендіретін,
халықаралық келісімдерді қабылдау.
Халықаралық авторлық құқықты қорғау қандай қағидаларда құрастырылған?
Біздің ойымызша, көптеген мемлекеттердің ұлттық заңнамаларына кіретін,
барлық халықаралық авторлық құқықты қорғау жүйесіне ортақ, келесі негізгі
қағидаларды атап кеткен жөн:
1) Автордың азаматтылық қағидасы;
2) Қорғауды берудің территориялы қағидасы;
3) Ұлттық режим қағидасы (әдебиетте ол ассимиляция қағидасы деп те
аталады)
4) Формальділіктерді орындағанға қарамай қорғауды беру қағидасы;
5) Қорғаудың жедел сипаты қағидасы;
6) Автор мен оның мұрагерлері пайдасына қорғауды орындау қағидасы.
Мемлекеттің тиісті конвенцияға кірген уақытынан бастап территориалды
шектеулер өз күшін жояды. Берн конвенциясының 3 бабына байланысты, тиісті
конвенцияға мүше-мемлекеттердің азаматтары болып табылатын автордың, немесе
олардың территориясында үнемі өмір сүретін адамдардың, жарыққа шыққан
немесе шықпаған туындыларына конвенция өз қорғауын береді. Осыған орай,
авторлың азаматтылық қағидасы орындалады. Әдебиетте аталған қағиданы
ұлттық қағида деп те атайды – оның мағынасы, Берн конвециясына мүше
мемлекеттің авторының туындысы, оның бірінші баспаға шыққан жеріне
қарамай, Берн конвенциясына мүше мемлекеттердің барлығында қорғалынады.1
Территориялды қағида конвенцияның мүше-мемлекеттерінің азаматтары болып
табылмайтын авторлырдың туындылары үшін ғана қолданылады. Яғни, авторлық
азаматтылық қағидасы мен территориялды қағида бірге қолданыла алмайды.
Территориялды қағидаға орай қорғау, егер туынды бірінші рет жарыққа тиісті
келісімі бар мүше-мемлекетте шыққанда немесе бір уақытты мүше мемлекетте
және үшінші мемлекетте шыққан жағдайда жүзеге асады.
Бұл терминді түсіну үшін жарыққа шығу терминінің мағынасын түсіну
қажет. Берн конвенциясының 3 бабына сәйкес жарыққа шыққан туындылар деп,
авторлардың келісімімен, даналардың жасалу әдісіне қарамай, егер даналар,
көпшіліктің талаптарын орындайтын дәрежеде шығарылу шарты орындалған кезде
саналады. Жарыққа шыққан деп, драмматикалық, музыкалды-драмматикалық немесе
кинематографиялық туындыны көрсету, музыкалды туындыны орындау, әдеби
туындыны көпшілік алдында оқу, әдеби немесе көркем туындыны желі арқылы
немесе эфирде көрсету, өнер туындыларын көрсету, архитектура туындылары
құру саналмайтындығы атап көрсетілген. Бұл анықтамада негізгі болып
туындының даналары туралы айту болып табылады. Яғни туындыны көпшілік
алдында көрсету, оның даналары таралмай жасалса, ол жарыққа шыққан болып
саналмайды. Туынды бір уақытта бірнеше мемлекетте жарыққа шыққан болып,
егер ол екі немесе одан да көп мемлекетте оның бірінші шыққанынан бастап 30
күннің ішінде шықса саналады.
Бірақ бұл жерде туындыны интернет желісіне тарату жарыққа шығару болып
саналады ма деген сұрақ туындайды. Бұл жерде сайттың кез-келген келіп
қараушысы түпнұсқаға өзінің сапасымен орын бермейтін, өзіне керек даналар
санын ала алатыны ескеріледі. Бүкіләлемдік зияттық меншік ұйымының авторлық
құқық жөніндегі келісімнің ережелерін анализдеу бұл сұраққа 6 және 7 бап
бойынша кері жауап береді. Бұл шартта, көшірме деп тек қана туындылардың
айналымға материалды объект ретінде кіре алатын, материалды түрде
бекітілген көшірмелері саналатындығы айтылған. Сонымен қатар бұл
бекітілген шартта 8 бабқа сәйкес туындылардың көшірмесін жасаудың
физикалық мүмкіндігі, оны көшірмелеуіне тең емес деп жазылған.
Осыған орай, туындыны интернет желісінде шығару оның жарыққа шыққаны
болып саналмайды. Бірақ егер автор өзі мақсатты түрде өзінің туындысының
электронды даналарын таратса (мысалы бұл көшірмені алу үшін, ақы төленеді),
бұл жағдайда туынды жарыққа шыққан болып саналады. Мұндай жағдайларда
туынды шыққан мемлекет деп, туындының көшірмесі бар сервер орналасқан
мемлекетті айта аламыз. Бірақ, мәселені мұндай жолмен шешу кемшіліксіз деп
айта алмаймыз, себебі туындыны желіде орналастыру, оның көптеген
көшірмелерін жасауға мүмкіншілік береді. Бұл мәселені шешу әлі
қарастырылуды қажет етеді. Қазір тек, Бүкіләлемдік зияттық меншік ұйымының
авторлық құқық жөніндегі келісімінің 8 бабы бойынша авторларға интернет
арқылы өзінің туындысын тарутуға айрықша құқық берілдетіндігін ғана айтып
кете аламыз.
Кинематографиялық туындылар үшін жеңілдетілген территориялды қорғау
режимі орнатылған. Бұл жағдайларда қорғауға ие болу үшін, тек мұндай
туындыны жасап шығарушы Берн одағаның белгілі бір мемлекетінде штаб-
квартирасы немесе тұрақты мекен-жайының болғаны жеткілікті. Берн
конвенциясының 1 бабына сәйкес, Берн одағына кірген мемлекеттер, әдебиет
және көркем өнер туындылары үшін қорғауды жасайды. Архитектура туындылары
үшін, мұндай туындының Берн одағының белгілі бір мемлекетінде
құрыстырылғаны немесе сол одақтағы құрылыстың бір бөлігі болғандығы
жеткілікті. Қорғаудың Одаққа кірген барлық мемлкеттер территориясында
жүзеге асатындығын атап кеткен жөн.
Берн конвенциясымен қорғалатын туындыларды дұрыс шектеу үшін, туындының
шыққан мемлекеті анықтамасын түсіндіріп кеткен жөн. Одақтың қандай да бір
мемлекетінде жарыққа шыққан туынды үшін, туындының шыққан мемлекеті болып
нақты сол мемлекет болып саналады, ал бірнеше мемлекетте бір уақытта шыққан
туындылар үшін, туындының шыққан мемлекеті болып, заңнамасы қорғаудың ең
қысқа мерзімін қамтамасыз ететін мемлекет саналады. Егер туынды бір уақытта
Берн одағы кірген мемлекетте, және одаққа кірмеген мемлекетте шарыққа
шықса, туындының шыққан мемлекеті болып, Берн одағына кірген мемлекет
саналады. Туынды бір уақытта бірнеше мемлекетте жарыққа шыққан болып, егер
бірінші жарыққа шыққан мерзімнен бастап 30 күннің ішінде екі немесе одан да
көп мемлекетте шықса айтылады. Егер туынды Берн одағынан шек аймақта
жарыққа шықса, немесе әлі жарыққа шықпаса, бірақ оның авторы Одаққа кірген
мемлекеттің азаматы болса, бұл мемлекет туындының шыққан мемлекеті болып
саналады.
Қорғаудың ұлттық режим қағидасы Бүкіләлемдік конвенцияның 2 бабында
анықталған, ол бойынша Конвенцияға мүше мемлекеттің авторының туындысы,
басқа конвенцияға мүше мемлекеттердің территорияларында, сол мемлекеттер
өзінің авторларына жасайтын қорғауға ие болатындығы айтылған. Әлі жарыққа
шықпаған, шет ел авторларының туындыларына, мемлекет әлі жарыққа шықпаған
туындыларға беретін қорғауды ұсынады.2
Берн конвенциясы өзінің аттары бар, халықаралық авторлық құқықтың
қағидалар қатарын қарастырады.
Ұлттық режим қағидасы – бұған байланысты әрбір конвенцияға мүше-мемлекет
басқа мүше-мемлекеттердің азаматтарына, өз азаматтарына беретін авторлық
құқықтарды береді. Конвенцияға кіретін туындаларды жөніндегі кез-келген
қараушылық, ол қолданатын мемлекет территориясын заңдары бойынша жүреді.
Мысалы, келісімдік құқықтан өзгешелігі, белігілі бір мемлекет ішінде, басқа
бір шет елдік заңның импортына жол берілмейді. Мысалы, авторлық құқық
жөніндегі француздық заңдылық, Франция мемлекетінің территориясында
шығаралатын немесе қолданылатын материалдарға, олардың ең алғашқыда қай
жерде жасалғанына қараймай қолданылады.
Қорғаудың тәуелсіздік қағидасы – әрбір мемлекетте туындыны қорғау басқа
елде туындыны қорғауға, туындының шыққан мемлекетінде де, ешқалай
байланысты емес. Бұл қағида үшін бір ескерту бар – заң туындыны қорғауды
тоқтатуды, туынды шыққан мемлекетте оның қорғау мерзімі біткен кезде,
тоқтата алады.
Автоматты қорғау қағидасы – авторлық құқық қолданылу үшін қандай да бір
алдын ала формальділіктерді орындауды қажет етпейді (регистрация, биліктің
рұқсат беруі және т.б. сияқты) және туындыны материалды формада бекіткен
кезде автоматты түрде пайда болады (конвенцияға мүше мемлекеттер азаматтары
үшін) немесе бірінші басылымға шыққан кезден (бұл мемлекеттерде басылымға
шыққан шет елдердің авторлары үшін).
Авторлықтың презумпциясы – қарсы дәлелдер жоқ жағдайларда автор деп,
кітаптың сыртында аты немесе лақап аты жазылған адам саналады. Берн
конвенциясында авторлықтың анықтамасы жазылмаған, сондықтан әр түрлі
мемлекеттерде авторлық туралы анықтамалар бір-бірінен өзгеше болуы мүмкін.
Мысалы Ресейде автор болып тек қана бір адам ғана саналады, КСРО кезінде
жасалған білгілі бір туындылар түрінен басқа. Ал АҚШ-та заңды тұлғалардың
авторлылығы мойындалады. Авторлық шыққан мемлекеттің заңдары бойынша
айқындалады.3
Авторлық құқықтың субъектілеріне туындыға қатысты субъективтік авторлық
құқықтар жататын тұлғалар жатқызылады. Қазақстандық заңнамаға сәйкес
субъективтік авторлық құқықтарды қазақстандық азаматтар, шетел азаматтары,
азаматтығы жоқ тұлғалар, олардың мұрагерлері мен құқықмирасқорлары
иеленеді. Субъектілердің әр санаттары үшін туындыға құқық әртүрлі заңды
фактілерге байланысты - туындыны тудырумен, мұра бойынша авторлық
құқықтардың өтуімен, т.б. туындайды.
Авторлық құқықтың негізгі субъектілері болып туындының авторы табылады.
Автор деп біз, туындыны шығармашылық жолмен жасайтын тұлғаны айтамыз. .
"Автор" түсінігінің талқылауына сөздіктерде келесідей түсіндірмелер
беріледі.
"Автор — тудырушы, құрастырушы, жазушы... Авторлық — жағдай, міндет
немесе жазушының іс-әрекеті".
"Автор (латын тілінен — au (c) tor) — кез келген туындының, ғылыми
зерттеудің, өнер табыстың және т.б. тудырушысы".
"Автор - туындыны тудырушы тұлға".
Автордың құқықтық мәртебесі кез келген тұлғада авторлық құқықпен
қорғалатын туындыны жасау сәтінен бастап анықталады. Сонымен қатар, заң
осыған қатысты ешқандай шектеулерді авторлық құқықтың субъектілеріне қоя
алмайды.
Ғылым, әдебиет және өнер туындыларына авторлық құқық оны тудыру фактісіне
орай туындайды. Авторлық құқықтың пайда болуы және жүзеге асырылуы үшін
туындыны тіркеудің, өзге рәсімдеудің немесе шарттылықтың сақталудың
қажеттілігі міндетті емес.
Авторлық құқық субъектілерін жіктеудің келесідей топтамасы бар:
"Субъектілер алғашқы және туынды болып бөлінеді".
Сонымен бірге, бастапқы субъект болып "автор - шығармашылық еңбегімен
туған туындының жеке тұлғасы" бабылады.
Субъектілерді мәні қарай "алғашқы және туынды" осындай бөлу оң деп
есептеледі. Заңда "туынды шығармалар" терминінің ұшырасуы кейбір
терминологиялық келіспеушіліктер тудыруы мүмкін.
Авторлық құқық субъектілері жөніндегі мәселе жалпы цивилистикалық
әдебиеттерде, сондай-ақ авторлық құқыққа арнайы арналған еңбектерде орын
тапқан. С.А.Муромцевтің, В.В.Спасовичтің,И.Г.Табашниковтың,
К.П.Победоносцевтің әдебиеттерде осы мәселеге және басқаларының еңбектері
революциялық кезеңге дейін арналып жазылған.
Әдеби меншіктің субъектісін зерттей отырып И.Г.Табашников, келесідей
қорытындыларды жасады: авторлық құқықтың субъектісі болып ең бірінші туынды
пайда болуына міндетті болатын тұлға табылады.
Барлық өзге тұлғалар авторлық құқықтың субъектілері болып "одан
мирасқорлыққа байланысты ғана күшіне еніп" табылады.
Заңды байланыстың күшіне байланысты үшінші тұлғалар авторлық құқықтың
субъектілері болып әртүрлі жағдайларда және шарттық қатынастарда пайда
болатын заңда тікелей көрсету түрінде болады.
К.П.Победоносцевтің "Азаматтық құқық курсында", "Құқық иеленуші"
рубрикасында ("иеленуші" мағынада "осы құқыққа иеленуші" табылады)
келесідей түсіндірме беріледі: "Авторлық құқық белгілі тұлғаға беріледі,
яғни сол тұлғамен байланысты: бұл туынды авторы, тудырушы. Бірақ кей кезде
бір туындының бірнеше тудырушылары болуы мүмкін, және осындай жағдайда
тудырушылардың өзара қатынастары мен туындыға қатысу деңгейі әртүрлі болуы
мүмкін". Бұл жерде назарды автор мен туынды арасындағы үзіліссіз байланысқа
бөлу қажет.
Әрекет етуші заңның терминологиясы бойынша "өндіруші - сабақтас
құқықтардың ғана субъектісі".
Г.Ф.Шершеневич авторлық құқықтың субъектілерінің, объектілерінің
мәселелерін құқыққа сай келесідей тұжырымдайды: әдеби туындыларға; мерзімді
басылымдарға, көркем әдебиеттерге; музыкалық туындыларға орай жеке
қарастырады.
Әдеби туындыларға "әдеби туындыны тудырған автор мен оның мұрагерлері,
құқықмирасқорлары және өзінің құқығын басқаға берген тұлғалар да" авторлық
құқықтың субъектісіне жатады.
Көркем туындыларға құқықтың субъектісі - "туынды өзінің бар болуына
міндетті жағдай ретіндегі ой мен өнердің суретшісі, мүсіншісі, сәулетшісі
немесе гравері". Біздің заң бұл жағдайда да заңды тұлғалар үшін көркемдік
құқықтың субъектілері болып табылу мүмкіндігін таниды.
Сонымен, музыкалық туындының субъектісі - "музыкалық ой мен оның сыртқы
нысанын айқындаған сазгер". Бұл жерде мынадай сұрақ туындайды: бұл
музыкалық туындыны орындаушы бөтеннің туындысын орындады ма? Біздің
көзқарасымыз бойынша бұл жерде орындау кезіндегі шығарма, яғни импровизация
туралы сөз болып отыр.4
А.А.Пиленконың пайымдауынша, авторлық құқықтың субъектісі ол жеке тұлға
өзі болып табылады, ал заңды тұлғалардың авторлық құқығы, яғни әртүрлі
қоғамдар шарт немесе қызметтік жағдай бойынша заңды тұлғаларға автордың
құқықтары өтуіне негізделеді. Осындай тұжырымды мемлекеттік ұйымдарға
қатысты айтуға да болады. Олар қызметшілерге жалақы төлей отырып, олардың
әртүрлі ережелер, жарғылар, нүсқаулықтар құрастыруы бойынша еңбектерімен
өздерінің меншікке қатысты авторлық құқықтарын жоғалтпай-ақ пайдалануға
құқылы.5
1.2 Авторлық құқықты қорғау туралы халықаралық келісімдер
Авторлық құқық жөніндегі бүкіләлемдік конвенция (кейде Женевтік
конвенция) – авторлық құқықты қорғау жөніндегі халықаралық келісім, ЮНЕСКО-
ның патронажімен жұмыс жасайды. 1952 жылы 6 қыркүйекте Женевада болған
авторлық құқық жөніндегі Үкіметтер арасындағы конференцияда қабылданды.
Конвенцияның мақсаты, бір де бір мемлекет авторлық құқықты қорғау жүйесінен
тыс қалмайтындай жағдай жасау.
Авторлық құқық жөніндегі бүкіләлемдік конвенция Берндің конвецияға
қарағанда авторлық құқықты қорғаудың төмен деңгейін ескереді. Бұл Женевтік
конвенция оған мемлекеттердің көп санын қосу мақасатымен жасалып,
қабылдалған. Ал кейбір мемлекеттер белгілі бір себептермен Берндік
конвенциямен ескерілген авторлық құқықты қорғау деңгейін қамтамасыз ете
алмайды.6
Берндік конвенцияға қарағанда авторлық құқық жөніндегі бүкіләлемдік
конвенция жеке мүше мемлекеттердің мұндай қорғауды беру үшін белгілі бір
формальдіктерді орындауды ескереді. Бұл формальділіктер кейбір
мемлекеттерде еңбек қорғалу үшін, даналарды сақтауға беру, регистрациялау
және бақа формальді әрекеттерді істеу қажет. Сондықтан авторлық құқық
жөніндегі бүкіләлемдік конвенцияның 3 бетінде, бұндай талаптар, егер
бірінші еңбек жарыққа шыққанан бастап, барлық даналарда латындық С
әрпіретіндегі белгі шеңберге алынып (© - авторлық құқықты қорғау белгісі)
қасына бұл еңбектің иесінің аты және жарыққа шыққан жылы жазылса орындалды
деп саналады. Авторлық құқық жөніндегі бүкіләлемдік конвенциямен
белгіленген авторлық құқықты қорғаудың минималды мерзімі 25 жылға тең.
Авторлық құқық жөніндегі бүкіләлемдік конвенция Берндік конвецияға мүше
мемлекеттерге арнайы ежелерді бекітті. Бірінші ереже: егер қандай да бір
мемлекет Берндің ынтымақтастықтан 01.01.1951 жылдан бастап шықса, ол
мемлекеттерте жасалған еңбек, авторлық құқық жөніндегі бүкіләлемдік
конвенция беретін қорғаумен Берндік ынтымақтастық мемлекеттерінде қолдана
алмайды. Екінші ереже Берндік конвенциямен байланысты мемлекеттер арасында,
Берндік конвенцияға мүше мемлекетің ішінде пайда болған еңбекті қорғауға,
авторлық құқық жөніндегі бүкіләлемдік конвенцияның ережелері қолданылмайды.
1971 жылдың 5-ші шелдеден 24 шілде арасында Парижде авторлық құқық
жөніндегі бүкіләлемдік конвенцияны қайта қарастыру жөнінде конференция
болды, және онда 24.07.1971 жылы конвенцияның жаңа әрекет ететін редакциясы
қабылданды.
Кеңес одағы авторлық құқық жөніндегі бүкіләлемдік конвенцияға 1973 жылдың
27 маусымында қосылды.7
Әдебиет және көркем өнер туындыларын қорғау жөніндегі Берн конвенциясы –
авторлық құқық облысындағы халықаралық келісім, 1886 жылы Швейцариядағы
Берн қаласында қабылданған. Бұл саладағы негізгі халықаралық келісім болып
табылады.
Қазіргі кезде Бүкіләлемдік зияттық меншік ұйымымен әкімшілік жүргізіледі.
Берн конвенциясы 1886 жылдың 9 қыркүйегінде Швейцариядағы Берн қаласында
қабылданды. Конвенцияның бірінші мүшелері: Бельгия, Германия, Франция,
Испания, Ұлыбриатния, Тунис және Швейцария болды.
Конвеция бірнеше рет қайта қаралды: 1896 жылы Парижде, 1908 жылы
Берлинде, 1914 жылы Бернде, 1928 жылы Римде, 1948 жылы Брюссельде, 1967
жылы Стокгольмде және 1971 жылы Парижде.
Берн конвенциясына қатысты әкімшілік функцияларды 1967 жылы құрылғанынан
бастап Бүкіләлемдік зиятттық меншік ұйымы жүргізеді.
АҚШ конвенцияға 1989 жылы қосылды.
Конвенция қабылданғанға дейін Ресей әдеби және көркем өнер туындылары
туралы 1861 жылы Франциямен және 1862 жылы Бельгиямен қабылдады. Кейін
1886 жылы Берн конвенциясы қабылданғаннан кейін жоғарыдағы халықаралық
келісімдер өз күшін жойды.
Ресей Федерациясы конвенцияға 1995 жылдың 13 наурызынан бастап қосылған.
Бірақ бір ескертумен: Берн конвенциясының әдеби және көркем өнер
туындыларын қорғау туралы әрекеті, бұл конвеция күшіне енген мерзімге
дейінгі Ресей Федерациясының территориясында қоғамдық игілік болатын
туындыларға таралмайды. 2012 жылдың 11 желтоқсанында бұл ескерту өз күшін
жойды, себебі бұл Ресейдің Бүкіләлемдік Сауда Ұйымына кіруі үшін шарттардың
бірі болды.
2014 жылы Берн конвенциясыны 167 мемлекет мүше болды.8
Берн конвенциясы конвенцияның мүше-мемлекеттері беруі тиіс, авторлық
құқықтардың минималды деңгейін орнатады. Формальді түрде айтқанда,
Конвенцияда орнатылған құқықтардың деңгейі, шет ел авторларына конвеция
негізінде беретін құқық деңгейін орнатады. Ұлттық режим қағидасымен
байланысқан кезде конвенциясы орындау және көрсетілген құқықтырды өзінің
азаматтарын қамтамаз ету қиынға түседі. Бұған қарамастын конвенцияның
шеңберінде, ішкі жағдайларға байланысты кішкентай ерекшеліктер бар. Мысалы,
АҚШ-та федералды мемлекет қызметкерлерінің қызметтік туындыларына авторлық
құқықтарынды мойындамайды.
Берн конвенциясы авторларға келесі ерекшеліктерді (яғни меншіктік
құқықтарды, зияттық әрекеттің қорытындысы болып саналатын, сонымен қатар
бұл қорытындыны өзінің білгенінше қолдануға және басқа адамдарға оны
қолдануға тыйым салуға) немесе экономикалық құқықтарды беруге талап
етеді:
- туындыны кез келген әдіспен және кез келген формада жаңғыртуға құқық
(reproduction) (9 бап)
- аударуға құқық (8 бап)
- қодануға құқық (14ter бап)
- көпшілік алдында хабар таратуға құқық (теле-, радио-, эфир арқылы
немесе желімен) (11bis бап)
- көпшілік алдында орындауға құқық (драматургиялық және музылалық
туындыларға) (11 бап)
- көпшілік алдында оқуға құқық (әдеби туындыларға) (11ter бап)
- туындыны қайта жасауға, аранжирлеушіліке және басқа да өзгертулерге
құқық (қайта істеуге құқық) (12 бап)
- туындыны кинематографиялық қайта жасауға құқық (14 бап)
Көп туындылар үшін бұл құқықтардың минималды мерзімі автордың барлық
өмірі сияқты оның қайтыс болған жылынан кейін 50 жылды қамтиды. Автор аты
жөнін көрсетпей кеткен туындылар үшін (немесе көпшілікке белгілі емес лақап
атпен шыққан) – жарыққа шыққаннан бастап 50 жыл. Фотосуреттерді қорғаудың
минималды мерзімі – 25 жыл, кинематографиялық туындыар үшін – бірінші
көрсетілген кезден немесе жарыққа шыққаннан бастап 50 жыл. Сәндік-
қолданбалы өнер туындылары үшін минималды мерзум орнатылмаған. Тәжірибе
барысында керекті қорғау мерзімін анықтау өте қиын, себебі ол халықаралық
қатынастардың, ұлттық заңдалықтардың және белгілі бір туындылардың
тағдырының әр түрлі егжей-тегжейліктерін орындауды талап етеді.
Сонымен қатар 6bis бабы оның абырой-беделіне зиян келтіре алатын,
туындыны қандай да болмасын бұрмалаудан қорғауды және автор болып мойындалу
құқығын қарастырады.
Қодануға құқық (14ter бап) бұл өнер туындыларының түпнұсқаларына және
жазушылардың қожазбаларының түпнұсқаларына, авторлардың композицияларына
қатысты құқық. Ал мекеменің немесе адамның өлімінен кейін, ұлттық
заңнамамен құзыреттілер, туындының әрбір сатылуы кезінде ажыратылмайтын
үлестік қатысу құқығына ие.9
Бүкіләлемдік зиятттық меншік ұйымы(фр. Organisation Mondiale de la
Propriété Intelectuelle, OMPI; англ. World Intellectual Property
Organization, WIPO) – халықаралық ұйым, зияттық меншік саласында негізгі
халықаралық конвециялардың әкімшілік іс жүргізуімен айналысады, ол бірінші
кезекте әдебиет және көркем өнер туындыларын қорғау жөніндегі Берн
Конвециясы және өнеркісәптік меншікті қорғау жөніндегі Париж Конвенциясы.
1974 жылдан бастап Біріккен Ұлттар Ұйымының шығармашылық және зияттық
меншік мәселелері бойынша арнайы мекемесі функцияларын орындайды.
Бүкіләлемдік зиятттық меншік ұйымы зияттық меншікті қорғау саласындағы ең
бірінші халықаралық ұйым болып саналады. Іс жүзінде ол 1893 жылы
дипломатиялық конференция кезінде пайда болды, ол кезде екі бюро, Париж
(өнеркісәптік меншікті қорғау жөнінде) және Берн (әдебиет және көркем өнер
туындыларын қорғау жөнінде) конвенциялардың әкімшілік функцияларын
орындайтын, Зияттық меншікті қорғау жөніндегі халықаралық бюро одағы болып
бір мекемеге бірікті.
Мүше-мемлекеттер Зияттық меншікті қорғау жөніндегі халықаралық бюро одағы
үшін толық құқықты үкіметаралық ұйық дәрежесін алғысы келді. Сондықтан 1967
жылы Стоггольмде Бүкіләлемдік зиятттық меншік ұйымы бекітетін Конвенцияға
қол қойылды. Бұл жаңа ұйым Зияттық меншікті қорғау жөніндегі халықаралық
бюро одағын ауыстырды. 1974 жылы Бүкіләлемдік зиятттық меншік ұйымы
Біріккен Ұлттар Ұйымының арнайы мекемесі болды. Біріккен Ұлттар Ұйымы мен
Бүкіләлемдік зиятттық меншік ұйымы арасындағы келісімге сәйкес,
Бүкіләлемдік зиятттық меншік ұйымы жасалған келісімдер мен шарттарға
сәйкес, шығармашылықты дамыту мақсатында және мемлекеттер арасында
қауымдасу жолымен зияттық меншікті бүкіл әлемде қорғауға көмектесуге жауап
береді.
1967 жылғы Стокгольдік конвенция ұйымның келесідей мақсаттарын атап
көрсетеді:
1. Бүкіләлемде зияттық меншікті қоғауға мемлекеттердің ынтықматастығы
жолымен және керекті жағдайларда басқа халықаралық ұйыммен бірге
әрекеттесу арқылы көмектесу;
2. Одақтардық әкімшілік ынтымақтастағын қамтамасыз ету.
Осыған орай Бүкіләлемдік зияттық меншік ұйымының әрекеті теңдестірілген
және қолжетімді халықаралық жүйенің дамуына арналған, ол қоғамның
қызығушылықтарын сақтап отырып, экономикалық дамуға өз үлесін қосатын және
инновацияларды ынталандыратыншығармалық іс-әрекеттер үшін сыйлық беруді
қамтамасыз етеді.
Алдыға қойылған мақсаттарға жету үшін, ұйымның келесі негізгі функциялары
жақсартылған (1967 жылғы Конвенцияның 4 бабы):
- Бүкіл әлемде зияттық меншікті қорғауға бағытталған іс-шаралардың
пайда болуына көмектесі және бұл саладағы ұлттық заңдылықтарды
үйлестіру;
- Зияттық меншікті қорғау туралы халықаралық келісімдерді жасау;
- Париж одағының әкімшілік функцияларын орындау, және бұл одаққа
байланысты құрылған одақтардың, және Берн одағының;
- Зияттық меншік саласындағы техникалық-заңдылық көмек көрсету;
- Мәліметтерді жинау және тарату, зерттеулер жасау және олардың
қорытындыларын шығару;
- Халықаралық зияттық меншікті қорғауды жеңілдететін қызметтердің
әрекеттерін қамтамасыз ету;
- Басқа да керекті әрекеттерді атқару.
Бүкіләлемдік зиятттық меншік ұйымының бірінші және ең басты қызметі – көп
жақты халықаралық келісімдерді әкімшіліктеу, оны ішіне мәтіндер мен ресми
аудармаларды, қосымша келісімдерді, мемлекеттердің кіру туралы өтініштерін
сақтау, қарама-қайшылықтарды шешу, келісімдерді қайта қарау рәсімін
қамтамасыз ету, зияттық меншіктің объектілерінің халықаралық регистарциясын
қарастыратын,келісімдер үшін регистрациялық қызметтерді жасау.
Қазіргі кезде Бүкіләлемдік зиятттық меншік ұйымы, авторлық құқық
саласында, өзінің Конвенциясын санамағанда, келесідей келісімдердің
әкімшілік әрекеттерін жасайды:
- Аудиовизуалды орындау жөніндегі Пекин келісімі;
- Әдебиет және көркем өнер туындыларын қорғау жөніндегі Берн
Конвециясы;
- Авторлық құқық жөніндегі Бүкіләлемдік зиятттық меншік ұйымы
келісімі;
- Орындаулар және фонограммалар жөніндегі Бүкіләлемдік зиятттық меншік
ұйымы келісімі;
- Орындаушылар, фонограммаларды жасаушылар және орындайтын ұйымдардың
құқықтарын қорғау жөніндегі халықаралық конвенция;
- Фоногораммаларды шығаратындардың қызығушылықтарын құқықтық емес
қалпына келтіруден қорғау жөніндегі Женева конвенциясы;
- Ступниктар арқылы таралатын, сигналдарды тарататын арналардың
таралуы жөніндегі Брюссель конвенциясы;
- Жарияланған шығармаларды қолдануға көздері көрмейтін адамдарға
мүмкіндікті жеңілдететін Марракеш келісімі.10
Авторлық құқық жөніндегі Бүкіләлемдік зиятттық меншік ұйымы
келісімі(англ. World Intellectual Property Organization Copyright Treaty) –
авторлық құқықты қорғау жөніндегі халықаралық келісім, Бүкіләлемдік
зиятттық меншік ұйымымен жасалған және 1996 жылдың 20 желтоқсанында ұйымның
Дипломатиялық конферанциясы кезінде қабылданған. Ол және Бүкіләлемдік
зиятттық меншік ұйымының Интернет саласындағы келісімі деп көпшілікке
танымал. Себебі ол қазіргі интернет заманының талаптарына сәйкес, авторлық
құқықты қорғау саласындағы дәстүрлі халықаралық келісімдерді толықтырады.
Қазіргі кезде оның әкімшілік әрекеттерін Бүкіләлемдік зиятттық меншік
ұйымы орындайды.
Ресей үшін авторлық құқық жөніндегі Бүкіләлемдік зиятттық меншік ұйымы
келісімі 2009 жылдың 5 ақпанынан бастап өз күшіне енді.
А тұжырымы
Сонымен, авторлық құқық — ол, программалық бұйымды әзірлеуге қатысты
автордың құқықтық жағдайын анықтайтын заң шығаратын нормалар жиыны
табылады.
Авторлық құқықты қорғау жөніндегі ұлттық құқықпен және халықаралық
конвенциялармен реттеледі. Құқықты қалпына келтіру, сондай-ақ келтірілген
залалды өтеу туралы талап арыздың көмегімен, бұзылған құқықтарды қорғау,
сотта істі қарау тәртібімен жүзеге асырылады.
Авторлық құқықтың ең басты ерекшеліктерінің бірі – олардың территориалды
сипаттамасы. Авторлық құқықтың өмір сүруі және әрекет етуі, оның шыққан
мемлекетінің территориясымен шектеледі. Туындыны өмірге алып келу фактісі
авторға оның құқықтарын басқа мемлекеттің территориясында мойындауға рұқсат
бермейді. Бұл авторлық құқықтың, мысалы, мүліктік құқықтан негізгі
ерекшелігі.
Авторлық құқық жөніндегі бүкіләлемдік конвенция (кейде Женевтік
конвенция) – авторлық құқықты қорғау жөніндегі халықаралық келісім, ЮНЕСКО-
ның патронажімен жұмыс жасайды. 1952 жылы 6 қыркүйекте Женевада болған
авторлық құқық жөніндегі Үкіметтер арасындағы конференцияда қабылданды.
Конвенцияның мақсаты, бір де бір мемлекет авторлық құқықты қорғау жүйесінен
тыс қалмайтындай жағдай жасау.
1971 жылдың 5-ші шелдеден 24 шілде арасында Парижде авторлық құқық
жөніндегі бүкіләлемдік конвенцияны қайта қарастыру жөнінде конференция
болды, және онда 24.07.1971 жылы конвенцияның жаңа әрекет ететін редакциясы
қабылданды. 2014 жылы Берн конвенциясыны 167 мемлекет мүше болды.
Бүкіләлемдік зиятттық меншік ұйымы(фр. Organisation Mondiale de la
Propriété Intelectuelle, OMPI; англ. World Intellectual Property
Organization, WIPO) – халықаралық ұйым, зияттық меншік саласында негізгі
халықаралық конвециялардың әкімшілік іс жүргізуімен айналысады, ол бірінші
кезекте әдебиет және көркем өнер туындыларын қорғау жөніндегі Берн
Конвециясы және өнеркісәптік меншікті қорғау жөніндегі Париж Конвенциясы.
1974 жылдан бастап Біріккен Ұлттар Ұйымының шығармашылық және зияттық
меншік мәселелері бойынша арнайы мекемесі функцияларын орындайды.
Бүкіләлемдік зияттық меншік ұйымы зияттық меншікті қорғау саласындағы ең
бірінші халықаралық ұйым болып саналады. Іс жүзінде ол 1893 жылы
дипломатиялық конференция кезінде пайда болды, ол кезде екі бюро, Париж
(өнеркісәптік меншікті қорғау жөнінде) және Берн (әдебиет және көркем өнер
туындыларын қорғау жөнінде) конвенциялардың әкімшілік функцияларын
орындайтын, Зияттық меншікті қорғау жөніндегі халықаралық бюро одағы болып
бір мекемеге бірікті.
1967 жылы Стоггольмде Бүкіләлемдік зиятттық меншік ұйымы бекітетін
Конвенцияға қол қойылды. Бұл жаңа ұйым Зияттық меншікті қорғау жөніндегі
халықаралық бюро одағын ауыстырды. 1974 жылы Бүкіләлемдік зиятттық меншік
ұйымы Біріккен Ұлттар Ұйымының арнайы мекемесі болды. Біріккен Ұлттар Ұйымы
мен Бүкіләлемдік зиятттық меншік ұйымы арасындағы келісімге сәйкес,
Бүкіләлемдік зиятттық меншік ұйымы жасалған келісімдер мен шарттарға
сәйкес, шығармашылықты дамыту мақсатында және мемлекеттер арасында
қауымдасу жолымен зияттық меншікті бүкіл әлемде қорғауға көмектесуге жауап
береді.
2 Авторлық құқықты халықаралық қорғауға Қазақстан Республикасының қатысуы
2.1 Қазақстан Республикасындағы шет ел авторларының құқықтарын қорғау
Авторлық құқықпен реттелетін қатынастарда алғашқы мәселелердің бірі болып
осындай құқықтың субъектісі кім болатындығы табылады. Автор болып өзінің
шығармашылық еңбегімен туынды жасаған жеке тұлға табылады. Туындыны
жасаушысы болып жынысына, жасына, азаматтығына және әрекет қабілеттілік
жағдайына қарамастан, кез келген жеке тұлға танылады. Тудырушыда авторлық
құқықтар туындының объективтік нысанда шығарылу сәтінен бастап туындайды.
Соның ішінде ол туындының жарияланғандығы, толық аяқталғандығы немесе нобай
мен үлгіде көрініс тапқандығы ескерілмейді. Тұлғаны автор деп тану үшін
туындының нысаны, мақсаты мен қүндылығы әсер етпейді. Авторға белгілі бір
шарттылықтың сақталуы, өзге біреудің келісімі немесе басқа да болмасын
шарттың болуы қажет емес.
Авторлар олар дана біртума туындылардың жасаушылары ғана емес, сонымен
қатар туынды (тәуелді) шығармаларды жасаушылар да танылады. Олар көбінесе
аудармалардың, өңдеулердің, бейнелеу енерінің және т.б. тудырушылары болып
келеді. Сонымен қатар, бұл тұлғаларда авторлық құқықтар пайда болу үшін
біртума туындының заңмен қорғалатындығы, не қорғалмайтындығы маңызды емес.
Шығармашылық туындылар негізінен он сегізге толмаған, заңмен орнатылған
рет бойынша әрекет қабілетсіз әлде әрекет қабілеттілігі шектелген
тұлғалардың арқасында пайда болады. Оған мысал, Надя Рушева өзінің 17
жасында 11 мыңнан астам суреттерді бейнелеген. Көзі тірі кезінде
жұмыстарының 15 көрмесі өтті, сонымен қатар шет елдерде де өткізілген
болатын. Ника Турбинаның алғашқы поэзиялық жинағы оған 8 жас болғанда
шыққан. Бұл мысалдар іс жүзінде жиі кездеседі.
Кәмелетке толмаған және әрекет қабілеттілігі жоқ тұлғаларда авторлық
құқықтардың туындауы ғылымда да, тәжірибеде де жоққа шығарылмайды. Осы
мүмкіндіктің өзі азаматтық құқық қабілеттіліктің мазмүнына енеді, ал
соңғысы жасына, денсаулығына байланысты емес. Бұл абстрактілі мүмкіндікті
нақты субъективтік авторлық құқыққа айналдыру үшін заңды факті қажет.
Ғылым, әдебиет және өнер туындыларын жасау осындай фактінің рөлін атқарады,
ол дегеніміз фактілік сипаттағы үдеріс, тек мәмілеге жатпайды. Фактілік
әрекеттер әрекет қабілетсіз тұлғалармен жасалатындықтан, нақты субъективтік
авторлық құқықтар жасына және әрекет қабілеттілік жағдайына қарамастан
пайда болады. Сондықтан, авторлық құқықтың дүниеге келген туындыға орай
авторлары болып кәмелетке толмағандардың өзі және әрекет қабілетсіз
тұлғалар жиі есептеледі.11
Кәмелетке толмаған автордың авторлық-құқықтың қатынастардағы құқықтық
мәртебесі жалпы азаматтық нормалармен анықталады. (ҚР АК-нің 23-бабы).
Біріншіден, кәмелетке толмағандар үшін (яғни, 14 жасқа дейін) мәмілелерді
ата-анасы, асырап алушылары немесе қорғаншылары жасайды. Бұл жерде мәміле
кәмелетке толмағанның атынан жасалады. Екіншіден, кәмелетке толмаған жеке
өзі мәмілелер жасай алады: тұрмыстық ұсақ. Олардың қатарына шығармашылық
еңбек үшін қажетті құралдарды, материалдарды (дискета, бояу, негативті
шығаруға беру) сатып алу мәмілері жатады.
Он төрт жастан бастап он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмағандарын
мәртебесі АК- пен анықталады.
Кәмелетке толмаған жеке дербес өзі құқылы:
1) өзінің пайдасына, стипендиясына, басқада кірістеріне (соның ішінде
авторлық шарттардан туындайтын) билік етуге;
2) әдебиет, ғылым, өнер туындылары авторларын құқықтарын;
3) жанар енгізуге және оларға билік етуге.
Бұл мәселе Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы ҚР Заңымен
реттелмеген. Өйткені, кәмелетке толмаған автор тәжірибе жоқтығынан басқа
тұлғалармен алданып қалуы мүмкін. Сондықтан, олардың құқықтарын қорғауды
заң жүзінде іске асыру қажет деп ойлаймын.
Шығармашылық үдеріс үнемі ерікті және рационалды. Мысалға, түсінде
мерзімді кестені ашқан Д.И.Менделеевпен болған әйгілі жағдай. Гетенің айтуы
бойынша "біздің барлық адал тілектеріміз санадан тыс сәтте іске асады".
П.И.Чайковский болса, шығармашылық интуицияның еріктен тыс сипатын
көрсеткен.
Әрекет қабілетсіз деп танылған азамат атынан мәмілелерді оның қорғаншысы
жүзеге асырады. Бұл императивті норма авторлық-құқықтық қатынастарда, соның
ішінде авторлық шартты жасаумен, өзгертумен, бүзумен қолданылады.
Егер азамат ішімдік заттарды немесе наркотикалық заттарды қолданып,
өзінің отбасын ауыр жағдайға әкелетіндей болса, онда сот оның әрекет
қабілеттілігін шектей алады. Осындай шешім арқылы оған қамқоршы
тағайындалады.
Әрекет қабілеттілігі шектеулі немесе әрекет қабілетсіз тұлғалардың
авторлық құқықтары басқа азаматтардікі сияқты толық сақталады. Негізгі
айырмашылығы болып авторлық сыйақыны алуда, табысын және өзге де кіріс
көздерін алуда табылады. Өйткені, олар мәмілені өзінің қамқоршысының
келісімімен жүргізеді.12
Авторлық құқықтарды жеке тұлғалар да заңды тұлғалар да иелене алады.
Қазақстан заңнамасы бойынша заңды тұлғалар ғылым, әдебиет және өнер
туындыларына авторлық құқықтарын қорғай алады. Егер заңды тұлғалар туындыны
шығарушылардың заңды мұрагері болса, бұл жағдайда олардың авторлық
құқығының болуы күмәнсіз. Сөйтіп, заңды тұлғалар автормен шарт бойынша
жеке авторлық өкілеттіктерге ие бола алады. Сонымен қатар, қызметтік
туындыны орындау барысында және де автордың өсиеті бойынша авторлық
құқықтар заңды тұлғаларға берілуі мүмкін. Осы жағдайлардың барлығында да
заңды тұлғалар туынды шығармалардың иеленушілері болып табылады. Себебі ол
бастапқыда автордың өзінде туындайды, алайда уақыт өте келе ол заңды
тұлғаға өтеді.
Көптеген ғалымдар кеңестік авторлық құқықтың ережелеріне сүйене отырып,
соған сәйкес ғылыми жинақтарға, сөздіктерге, энциклопедиялық басылымдарға,
журналдарға, кинофильмдерге авторлық құқықтар оларды жарыққа шығарушы
ұйымдарда пайда болады деп ойлады. Соған орай заңды тұлғалардың авторлық
құқықтары олардың шығармашылық қызметінің нәтижесінде туындайды. Бұл жеке
авторлардың дербес туындыларын біртұтас бүтінге біріктіру үшін қажет.
Басқаша айтқанда, заңды тұлғалар бастапқы авторлық құқықтың толық
иеленушілері болып табылады. Ол өзінің көрінісін авторлық заңнамада орын
алдады.
Басқа ғалымдардың пікірлерінше, заңды тұлғалар өзінің табиғаты бойынша
бастапқы авторлық құқықтың субъектілері бола алмайды. Олар мынаған
негізделді: жаңа туындыны жасауды, тудыруды тек қана тірі адамдар жүзеге
асырады. Сондықтан, заңды тұлғаның туындының жасалуына қалай да болса әсер
етуіне қарамастан, туындының жеке өзі дербес жеке тұлғалардың ісі болып
табылады.
Нағыз жеке тұлғалармен қамтылмайтын заңды тұлғаның кез келген ерекше
шығармашылық қызметін жекелеп көрсету мүмкін емес. Тек қана заңды тұлғаның
ұйымдастырушылық қызметі жөнінде, жеке тұлғалар үшін олармен материалдық
базаның құрылуы туралы айту орынды. Бірақ, көрсетілген әрекеттер бастапқы
авторлық құқықтың заңды тұлғаларда тану үшін негіз болып табылмайды .
Сондықтан, олардың көзқарастары бойынша кейбір заңды тұлғалардың бастапқы
авторлық құқықтарды иеленуі белгілі бір мақсаттарды көздейтін заң
шығарушылық тәсіл ретінде ғана сипат болып табылады. Сөйтіп, заңды тұлғаның
алғашқы авторлық құқықтарының конструкциясы құқықтық белгісіздікті жоюға
мүмкіндік берді. Барлық туындыларға авторлық құқықтың иеленушілерінің
жоқтығына қарай қолданылады. Осы берілген түсініктеме көпшілік алдында
сенімге қонады. Көбінесе көпшіліктің көптеген шеңбері, сонымен қоса
белгісіз болса онда авторлық құқықтық қорғалудың бір тұлғасын алға қояды.
Негізінде, бұл тұлға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz