Азаматтық сот істерін жүргізу барысындағы қылмыспен келтірілген зиянды өтеу туралы істерді қарау
Кіріспе 3
1 Экологиялық заңдарды бұзу салдарынан келтірілген материалдық зиянды өтеудің құқықтық негіздері 4
1.1. Азаматтық құқықтарды қорғау мен залалдарды өтеу 4
1.2 Экологиялық зиянды өтеуді құқықтық реттеу тәсілдері мен олардың тиімділігін арттыру мәселелері 4
2 Қоршаған ортаға келтірілген зиянның орнын толтыру азаматтық.құқықтық жауапкершіліктің негізгі шараларының бірі 4
2.1 Қоршаған ортаға келтірілген зиян үшін оны бұрынғы қалпына келтіру азаматтық.құқықтық жауапкершіліктің негізгі мақсаты 4
2.2 Маңғыстау облысындағы табиғатқа келтірілген зиянның орнын толтырудағы қатынастардың субъектілік құрамы 4
2.3 Маңғыстау облысының қоршаған ортасына келтірілген зиянның орнын толтыру тәртіптерінің ерекшеліктері 4
2.4 Қоршаған ортаға келтірілген зиянның көлемін анықтаудың әдістемелік қамтамасыздандырылуы 4
Қорытынды 4
Қолданылған әдебиеттер тізімі 4
1 Экологиялық заңдарды бұзу салдарынан келтірілген материалдық зиянды өтеудің құқықтық негіздері 4
1.1. Азаматтық құқықтарды қорғау мен залалдарды өтеу 4
1.2 Экологиялық зиянды өтеуді құқықтық реттеу тәсілдері мен олардың тиімділігін арттыру мәселелері 4
2 Қоршаған ортаға келтірілген зиянның орнын толтыру азаматтық.құқықтық жауапкершіліктің негізгі шараларының бірі 4
2.1 Қоршаған ортаға келтірілген зиян үшін оны бұрынғы қалпына келтіру азаматтық.құқықтық жауапкершіліктің негізгі мақсаты 4
2.2 Маңғыстау облысындағы табиғатқа келтірілген зиянның орнын толтырудағы қатынастардың субъектілік құрамы 4
2.3 Маңғыстау облысының қоршаған ортасына келтірілген зиянның орнын толтыру тәртіптерінің ерекшеліктері 4
2.4 Қоршаған ортаға келтірілген зиянның көлемін анықтаудың әдістемелік қамтамасыздандырылуы 4
Қорытынды 4
Қолданылған әдебиеттер тізімі 4
Залалды өтеу сот қорғауының әмбебап нысаны болып табылады. Азаматтық құқықта қолданылатын “залалдар” (АК-тің 9-бабының 4-тармағы) экономика ғылымындағы тап сондайұғымнан айтарлықтай ерекшеленеді. В.И.Кофман пікірінше залалдар экономикалық категория ретінде құқық бұзушылық нәтижесінде көрінуі міндетті емес.
“Залалдар” ұғымын “зиян” және “нұқсан” категориясынан айыра білу керек.
Заң әдебиетінде залалды келген нұқсанның ақшалай бағалануы деген анықтама да кездеседі, әңгіме бұл арада заңсыз әрекет пен бір тұлғаның екіншісінің мүлкіне келтірілген нұқсаны жөнінде болып отыр.
Зиян ұғымы әркез ақшалай нысанда бола бермеуі мүмкін, сондықтан да бұл ұғым залалға қарағанда әлдеқайда кең ұғым. Бұл орайда О.С.Иоффе дұрыс айтады, яғни оның пікірінше зиян ұғымына қатысты залал дербес ұғым, зиян заттық және әлеуметтік мағынада қолданылады дейді.
Азаматтық кодекс “залал” және “нұқсан” ұғымдарының ара жігін ашып береді, нақты нұқсан залалдың құрамдас бір бөлігі болып табылады (АК-тің 9-бабының 4-тармағы). Егер “зиян” ұғымына келетін болсақ, ол ақшалай міндеттемеге қатысты.
Азаматтық заң залалды толық өтеу принципін тәртіптейді. АК-тің 9-бабының 4-тармағына сәйкес құқығы бұзылған тұлға, егер заң құжаттарында немесе шартта өзгеше көзделмесе, келтірілген залалды толық өтеуді талап ете алады.
Залал дегеніміз құқығы бұзылған тұлғаның жасаған немесе жасауға тиісті шығыстары, оның мүлкінің жоғалуы немесе зақымдануы (нақты нұқсан), сондай-ақ сол адамның құқығы бұзылмаған болса, дағдылы айналым жағдайында оның алуына болатын, бірақ алынбай қалған табыстары (айрылып қалған пайда) болып табылады.
Қaзipгi кeздe жаңа заң бойынша залалды өтеудің мәні меншік иесінің немесе иеленушінің мүлкін қалпына келтірумен бағаланады, мұның өзі оның бұзылған құқығын қалпына келтіруді қамтамасыз етеді. Залалды қалпына келтіру кезінде меншік иесінің тиісті мүлкінен артық ештеңе алуына жол берілмейді. Мұндай проблема залалдар мөлшерін айқындауының нақты реттеу мен әдістерін қолдана отырып шешіледі. Өкінішке орай қазіргі қолданылып жүрген азаматтық заңдарда залалды бүге-шүгесіне дейін есептеу жасалмаған. Ондай кемшіліктер сот тәжірибесі арқылы түзетілуі қажет. Бұл οcы куpcтық жұмыcтың тaқыpыбының өзeктiлiгiнe aйнaлғaн.
Куpcтық жұмыcтың мaқcaты: Азаматтық сот істерін жүргізу барысындағы қылмыспен келтірілген зиянның түрлерін қарастыра отырып, оны өтеу туралы істерді сотта қарау мәселелеріне зерттеу жүргізу.
“Залалдар” ұғымын “зиян” және “нұқсан” категориясынан айыра білу керек.
Заң әдебиетінде залалды келген нұқсанның ақшалай бағалануы деген анықтама да кездеседі, әңгіме бұл арада заңсыз әрекет пен бір тұлғаның екіншісінің мүлкіне келтірілген нұқсаны жөнінде болып отыр.
Зиян ұғымы әркез ақшалай нысанда бола бермеуі мүмкін, сондықтан да бұл ұғым залалға қарағанда әлдеқайда кең ұғым. Бұл орайда О.С.Иоффе дұрыс айтады, яғни оның пікірінше зиян ұғымына қатысты залал дербес ұғым, зиян заттық және әлеуметтік мағынада қолданылады дейді.
Азаматтық кодекс “залал” және “нұқсан” ұғымдарының ара жігін ашып береді, нақты нұқсан залалдың құрамдас бір бөлігі болып табылады (АК-тің 9-бабының 4-тармағы). Егер “зиян” ұғымына келетін болсақ, ол ақшалай міндеттемеге қатысты.
Азаматтық заң залалды толық өтеу принципін тәртіптейді. АК-тің 9-бабының 4-тармағына сәйкес құқығы бұзылған тұлға, егер заң құжаттарында немесе шартта өзгеше көзделмесе, келтірілген залалды толық өтеуді талап ете алады.
Залал дегеніміз құқығы бұзылған тұлғаның жасаған немесе жасауға тиісті шығыстары, оның мүлкінің жоғалуы немесе зақымдануы (нақты нұқсан), сондай-ақ сол адамның құқығы бұзылмаған болса, дағдылы айналым жағдайында оның алуына болатын, бірақ алынбай қалған табыстары (айрылып қалған пайда) болып табылады.
Қaзipгi кeздe жаңа заң бойынша залалды өтеудің мәні меншік иесінің немесе иеленушінің мүлкін қалпына келтірумен бағаланады, мұның өзі оның бұзылған құқығын қалпына келтіруді қамтамасыз етеді. Залалды қалпына келтіру кезінде меншік иесінің тиісті мүлкінен артық ештеңе алуына жол берілмейді. Мұндай проблема залалдар мөлшерін айқындауының нақты реттеу мен әдістерін қолдана отырып шешіледі. Өкінішке орай қазіргі қолданылып жүрген азаматтық заңдарда залалды бүге-шүгесіне дейін есептеу жасалмаған. Ондай кемшіліктер сот тәжірибесі арқылы түзетілуі қажет. Бұл οcы куpcтық жұмыcтың тaқыpыбының өзeктiлiгiнe aйнaлғaн.
Куpcтық жұмыcтың мaқcaты: Азаматтық сот істерін жүргізу барысындағы қылмыспен келтірілген зиянның түрлерін қарастыра отырып, оны өтеу туралы істерді сотта қарау мәселелеріне зерттеу жүргізу.
1. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексi. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің 1994 жылғы 27 желтоқсандағы қаулысымен қолданысқа енгізілді // «Әділет» Қазақстан Республикасы нормативтік құқықтық актілерінің ақпараттық-құқықтық жүйесі, (жүгіну күні: 07.04.2016 ж.)
2. Иоффе, О.С. Избранные труды по гражданскому праву: Из истории цивилистической мысли. Гражданское правоотношение. Критика теории «хозяйственного права». - М.: Статус, 2010.- с. 191
3. Покровский, И.А. Основные проблемы гражданского права./И.А. Покровский [текст] - М.: Статут, 2011 – с. 179
4. Актуальные проблемы правовой охраны окружающей среды: Сборник научных трудов / Отв. ред. Б. В. Ерофеев. — М.,2010. - с. 246
5. Красавчиков, О.А. Возмещение вреда, причиненного источником повышенной опасности./О.А. Красавчиков [текст] - М., Юридическая литература, 2006. - с. 133
6. Правовые вопросы охраны окружающей среды: Экспресс-информация. № 1 / Всероссийский институт научной технической информации./ Науч. ред. И. И. Потапов, Т. М. Тихомирова. М.: ВИНИТИ, 2007. - с. 105
7. Евтеев, B.C. Возмещение убытков как вид ответственности в коммерческой деятельности./В.С. Евтеев [текст] М.: Зерцало-М,- 2012.- с. 193
8. Жевлаков, Э.Н. Экологические правонарушения и ответственность. /Э.Н. Желваков [текст] - М.: Бизнес-шк. «Интел-синтез», 2008 – с. 413
9. Ивакин, В. И. Теория юридической ответственности за экологические правонарушения и практика ее осуществления: Монография. /Отв. ред. А. И. Бобылев. /В.И. Ивакин [текст] — М.: Право и государство, 2014. - с. 346
10. Лапина, М.А. Юридическая ответственность за экологические правонарушения: Постатейный комментарий к российскому законодательству ./М.А. Лапина [текст] - М.: Экзамен, 2013. - с. 285
11. Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексі. Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 9 қаңтардағы N 212 Кодексі // «Әділет» Қазақстан Республикасы нормативтік құқықтық актілерінің ақпараттық-құқықтық жүйесі, (жүгіну күні: 09.04.2016 ж.)
12. Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі. Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 4 желтоқсандағы N 95-IV Кодексі // «Әділет» Қазақстан Республикасы нормативтік құқықтық актілерінің ақпараттық-құқықтық жүйесі, (жүгіну күні: 10.04.2016 ж.)
13. Бобылев, А.И., Духно, Н.А. Юридическая ответственность за экологические правонарушения. / А.И. Бобылев, Н.А. Духно [текст] - М., 2011.- с. 235
14. Бринчук, М.М. Экологическое право (право окружающей среды)./М.М. Бринчук [текст] - М.: Юрист, 2009. - с. 213
15. 2014 жылғы 5 шілдедегі № 235-V «Әкімшілік құқық бұзушылық туралы» Қазақстан Республикасының Кодексі // «Әділет» Қазақстан Республикасы нормативтік құқықтық актілерінің ақпараттық-құқықтық жүйесі, (жүгіну күні: 07.04.2016 ж.)
16. Бажайкин, А. Л. Страхование ответственности за причинение вреда окружающей среде в Федеративной Республике Германии // Экологическое право России на рубеже XXI века. /А.Л. Бажайкин [текст] - М.: Зерцало, 2011. - с. 356
17. Гражданское право: учебник в 3 т. Т. 1 / под ред. А.П. Сергеева. - М.: ТК Велби, 2009. – с. 265
18. Гражданское право. Часть первая: Учебник./Под ред. А.Г. Калпина, А.И. Масляева. 2-е изд., перераб. и доп. - М.: Юристь, 2013. - с. 245
2. Иоффе, О.С. Избранные труды по гражданскому праву: Из истории цивилистической мысли. Гражданское правоотношение. Критика теории «хозяйственного права». - М.: Статус, 2010.- с. 191
3. Покровский, И.А. Основные проблемы гражданского права./И.А. Покровский [текст] - М.: Статут, 2011 – с. 179
4. Актуальные проблемы правовой охраны окружающей среды: Сборник научных трудов / Отв. ред. Б. В. Ерофеев. — М.,2010. - с. 246
5. Красавчиков, О.А. Возмещение вреда, причиненного источником повышенной опасности./О.А. Красавчиков [текст] - М., Юридическая литература, 2006. - с. 133
6. Правовые вопросы охраны окружающей среды: Экспресс-информация. № 1 / Всероссийский институт научной технической информации./ Науч. ред. И. И. Потапов, Т. М. Тихомирова. М.: ВИНИТИ, 2007. - с. 105
7. Евтеев, B.C. Возмещение убытков как вид ответственности в коммерческой деятельности./В.С. Евтеев [текст] М.: Зерцало-М,- 2012.- с. 193
8. Жевлаков, Э.Н. Экологические правонарушения и ответственность. /Э.Н. Желваков [текст] - М.: Бизнес-шк. «Интел-синтез», 2008 – с. 413
9. Ивакин, В. И. Теория юридической ответственности за экологические правонарушения и практика ее осуществления: Монография. /Отв. ред. А. И. Бобылев. /В.И. Ивакин [текст] — М.: Право и государство, 2014. - с. 346
10. Лапина, М.А. Юридическая ответственность за экологические правонарушения: Постатейный комментарий к российскому законодательству ./М.А. Лапина [текст] - М.: Экзамен, 2013. - с. 285
11. Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексі. Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 9 қаңтардағы N 212 Кодексі // «Әділет» Қазақстан Республикасы нормативтік құқықтық актілерінің ақпараттық-құқықтық жүйесі,
12. Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі. Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 4 желтоқсандағы N 95-IV Кодексі // «Әділет» Қазақстан Республикасы нормативтік құқықтық актілерінің ақпараттық-құқықтық жүйесі,
13. Бобылев, А.И., Духно, Н.А. Юридическая ответственность за экологические правонарушения. / А.И. Бобылев, Н.А. Духно [текст] - М., 2011.- с. 235
14. Бринчук, М.М. Экологическое право (право окружающей среды)./М.М. Бринчук [текст] - М.: Юрист, 2009. - с. 213
15. 2014 жылғы 5 шілдедегі № 235-V «Әкімшілік құқық бұзушылық туралы» Қазақстан Республикасының Кодексі // «Әділет» Қазақстан Республикасы нормативтік құқықтық актілерінің ақпараттық-құқықтық жүйесі,
16. Бажайкин, А. Л. Страхование ответственности за причинение вреда окружающей среде в Федеративной Республике Германии // Экологическое право России на рубеже XXI века. /А.Л. Бажайкин [текст] - М.: Зерцало, 2011. - с. 356
17. Гражданское право: учебник в 3 т. Т. 1 / под ред. А.П. Сергеева. - М.: ТК Велби, 2009. – с. 265
18. Гражданское право. Часть первая: Учебник./Под ред. А.Г. Калпина, А.И. Масляева. 2-е изд., перераб. и доп. - М.: Юристь, 2013. - с. 245
Курстық жұмыс:
Азаматтық сот істерін жүргізу барысындағы қылмыспен келтірілген зиянды өтеу туралы істерді қарау
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Экологиялық заңдарды бұзу салдарынан келтірілген материалдық зиянды өтеудің құқықтық негіздері 5
1.1. Азаматтық құқықтарды қорғау мен залалдарды өтеу 5
1.2 Экологиялық зиянды өтеуді құқықтық реттеу тәсілдері мен олардың тиімділігін арттыру мәселелері 10
2 Қоршаған ортаға келтірілген зиянның орнын толтыру азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің негізгі шараларының бірі 15
2.1 Қоршаған ортаға келтірілген зиян үшін оны бұрынғы қалпына келтіру азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің негізгі мақсаты 15
2.2 Маңғыстау облысындағы табиғатқа келтірілген зиянның орнын толтырудағы қатынастардың субъектілік құрамы 19
2.3 Маңғыстау облысының қоршаған ортасына келтірілген зиянның орнын толтыру тәртіптерінің ерекшеліктері 22
2.4 Қоршаған ортаға келтірілген зиянның көлемін анықтаудың әдістемелік қамтамасыздандырылуы 26
Қорытынды 31
Қолданылған әдебиеттер тізімі 35
Кіріспе
Залалды өтеу сот қорғауының әмбебап нысаны болып табылады. Азаматтық құқықта қолданылатын "залалдар" (АК-тің 9-бабының 4-тармағы) экономика ғылымындағы тап сондайұғымнан айтарлықтай ерекшеленеді. В.И.Кофман пікірінше залалдар экономикалық категория ретінде құқық бұзушылық нәтижесінде көрінуі міндетті емес.
"Залалдар" ұғымын "зиян" және "нұқсан" категориясынан айыра білу керек.
Заң әдебиетінде залалды келген нұқсанның ақшалай бағалануы деген анықтама да кездеседі, әңгіме бұл арада заңсыз әрекет пен бір тұлғаның екіншісінің мүлкіне келтірілген нұқсаны жөнінде болып отыр.
Зиян ұғымы әркез ақшалай нысанда бола бермеуі мүмкін, сондықтан да бұл ұғым залалға қарағанда әлдеқайда кең ұғым. Бұл орайда О.С.Иоффе дұрыс айтады, яғни оның пікірінше зиян ұғымына қатысты залал дербес ұғым, зиян заттық және әлеуметтік мағынада қолданылады дейді.
Азаматтық кодекс "залал" және "нұқсан" ұғымдарының ара жігін ашып береді, нақты нұқсан залалдың құрамдас бір бөлігі болып табылады (АК-тің 9-бабының 4-тармағы). Егер "зиян" ұғымына келетін болсақ, ол ақшалай міндеттемеге қатысты.
Азаматтық заң залалды толық өтеу принципін тәртіптейді. АК-тің 9-бабының 4-тармағына сәйкес құқығы бұзылған тұлға, егер заң құжаттарында немесе шартта өзгеше көзделмесе, келтірілген залалды толық өтеуді талап ете алады.
Залал дегеніміз құқығы бұзылған тұлғаның жасаған немесе жасауға тиісті шығыстары, оның мүлкінің жоғалуы немесе зақымдануы (нақты нұқсан), сондай-ақ сол адамның құқығы бұзылмаған болса, дағдылы айналым жағдайында оның алуына болатын, бірақ алынбай қалған табыстары (айрылып қалған пайда) болып табылады.
Қaзipгi кeздe жаңа заң бойынша залалды өтеудің мәні меншік иесінің немесе иеленушінің мүлкін қалпына келтірумен бағаланады, мұның өзі оның бұзылған құқығын қалпына келтіруді қамтамасыз етеді. Залалды қалпына келтіру кезінде меншік иесінің тиісті мүлкінен артық ештеңе алуына жол берілмейді. Мұндай проблема залалдар мөлшерін айқындауының нақты реттеу мен әдістерін қолдана отырып шешіледі. Өкінішке орай қазіргі қолданылып жүрген азаматтық заңдарда залалды бүге-шүгесіне дейін есептеу жасалмаған. Ондай кемшіліктер сот тәжірибесі арқылы түзетілуі қажет. Бұл οcы куpcтық жұмыcтың тaқыpыбының өзeктiлiгiнe aйнaлғaн.
Куpcтық жұмыcтың мaқcaты: Азаматтық сот істерін жүргізу барысындағы қылмыспен келтірілген зиянның түрлерін қарастыра отырып, оны өтеу туралы істерді сотта қарау мәселелеріне зерттеу жүргізу.
Көздeлгeн мaқcaтқa жeту үшiн кeлeci мiндeттep қοйылды:
oo Экологиялық заңдарды бұзу салдарынан келтірілген материалдық зиянды өтеудің құқықтық негіздерін қарастыру;
oo Азаматтық құқықтарды қорғау мен залалдарды өтеуді зерттеу;
oo Экологиялық зиянды өтеуді құқықтық реттеу тәсілдері мен олардың тиімділігін арттыру мәселелеріне зерттеу жүргізу;
oo Қоршаған ортаға келтірілген зиян үшін оны бұрынғы қалпына келтіру азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің негізгі мақсатын талдау;
oo Маңғыстау облысындағы табиғатқа келтірілген зиянның орнын толтырудағы қатынастардың субъектілік құрамын анықтау;
oo Маңғыстау облысының қоршаған ортасына келтірілген зиянның орнын толтыру тәртіптерінің ерекшеліктерін зерттеу;
oo Қоршаған ортаға келтірілген зиянның көлемін анықтаудың әдістемелік қамтамасыздандырылуын талдау.
Зepттeу ныcaны азаматтық сот істерін жүргізу барысындағы қылмыспен келтірілген зиянды өтеу туралы істерді қарау бοлып тaбылaды.
Жұмыcтың тeοpиялық жәнe әдicтeмeлiк нeгiзi peтiндe οтaндық жәнe шeтeлдiк ғaлымдapдың eңбeктepi, мepзiмдiк бacылымдapдaғы мaқaлaлap қοлдaнылды.
Куpcтық жұмыcы кipicпeдeн, eкi бөлiмнeн, қοpытынды мeн пaйдaлaнылғaн әдeбиeттep тiзiмiнeн тұpaды.
1 Экологиялық заңдарды бұзу салдарынан келтірілген материалдық зиянды өтеудің құқықтық негіздері
1.1. Азаматтық құқықтарды қорғау мен залалдарды өтеу
Сөздің кең мағынасында алғанда құқықты қорғау деп құқықтың бұзылуына жол берілмейтіндей жағдай жасайтын қоғамдық қатынастар тәртібін мемлекеттің қолдауын айтамыз.
Қорғау құқығы бұзылған азаматтық құқықтары қалпына келтіруді қамтамасыз ету принципі, оларды сот арқылы қорғау азаматтық заңның негізгі бастауы ретінде айтылады (АК-тің 2-бабы) [1].
Қатысушылардың қарауындағы субъективті азаматтық құқықтар тек қана нақты жүзеге асырылуға тиіс емес, сонымен бірге олар субъективтік құқықтың бұзылуымен пайда болған барлық жоғалтуларды өтеп, қалпына келтіруді, бұзылған құқықтарды түзетуге мүмкіндік береді. Бұл тұрғыдан проф. В.П.Грибановтың мынадай пікірі көңілге қонады: "құқық қорғау сипатының мүмкіндігі оның құқық өкілеттігі ретінде субъективтік материалдық талаптар мазмұнының өзімен белгіленеді".
Демек кез келген субъективті азаматтық құқық қорғауға жатады, сонымен бірге осы құқықтың жүзеге асырушысы заңда қаралған құралдардың көмегімен оны қорғауға тиісті құқықты еншілейді.
Азаматтық кодекстің 15-тарауының шеңберінде азаматтық құқықтағы қорғануды кең мағынадағы меншік иесінің мүддесін қорғаудан айыра білу керек. Кең мағынада меншік иесінің мүддесін қорғау екі негізгі нысанға бөлінеді: юрисдикциялық және юрисдикциялық емес.
Қорғаудың юрисдикциялық түрі субъективті құқықтар бұзылғанда немесе дауға түскенде өкілетті мемлекеттік органдардың оны қорғауға араласуы болып табылады. Құқығы немесе заңдық мүддесі бұзылған тұста мемлекеттік немесе басқа да құзіретті органдарға (сот, аралық сот, жоғары инстанция және т.б.) шағынады, әлгі аталған органдар өз кезегінде бұзылған құқықты қалпына келтіру және бұзықшылықты жою үшін өкілеттігіне сай қажетті шараларды қолданады.
Қорғаудың юрисдикциялық нысаны бұзылған құқықтарды қорғаудың жалпы және арнайы тәртібін белгілейді. Жалпы тәртіпке сәйкес заңмен қорғалатын азаматтық құқықтардың мүддесін қорғау сот (төрелік немесе аралық сот) арқылы жүзеге асады.
Азаматтық кодекстің 9-бабы жалпы тәртіппен қатар әкімшілік тәртібін де қарастырған. Әкімшілік тәртіппен жүзеге асырылатын меншік иесінің құқығын қорғау құралы шағым болып табылады, ол құқық бұзушылық нәтижесінде зардап шеккен құқық иесін мүддесін қорғауға орай тиісті өкілетті органға беріледі.
Кейбір заңдарда аралас, яғни меншік құқығы мен басқа да заттық құқық қорғаудың әкімшілік сот тәртібін қолданады. Мұндай жағдайда мүліктің меншік иесі мен иеленушісі сотқа шағынбас бұрын мемлекеттік басқару органына шағымданады. [1]
Қорғаудың юрисдикциялық емес нысаны заттың меншік иесі мен оны иеленушісінің мемлекеттік және басқа құзіретті органға бармай-ақ өз бетімен қорғауын білдіреді. Азаматтық кодекстің тұжырымдарында аталған әрекеттер "азаматтық құқықтардың өзін өзі қорғауы" ұғымымен байланысты (АК-тің 9-бабы) және меншік құқығы мен басқа заттық құқықтарды қорғаудың бір әдісі ретінде қаралады.
Азаматтық құқықтың өзін өзі қорғауы өзінің заңды табиғатында құқық қорғау әдісі болып табылмайтын өзіндік нысанын еншілейді деген пікір де бар. Мәселен, проф. А.П.Сергеев қорғанудың дербес түрі ретінде өзін өзі қорғау құқығы сот және әкімшілік нысандарымен бірдей қаралуы керек дейді. Біздің де пікірімізше, өзін өзі қорғау құқығына ешкімнің тиіспейтіндігін қамтамасыз етуге, бұзылған құқықты қалпына келтіріп, оның салдарын жоюға бағытталған өкілетті тұлғаның заң немесе шарт негізінде әрекет етуге жол берілген азаматтық құқықты қорғаудың дербес нысаны болып табылады [2, б. 56].
Жоғарыда айтылған құқықтық қорғаудың кең мағынасын меншік құқығын қорғаудың (және басқа да заттық құқықтың) арнайы құрал жүйесінен айыра білуі керек. Мұндай арнайы қорғану құқық бұзушылықтың сипатына байланысты келеді. Меншіктің абсолютті құқығы немесе басқа да заттық құқығы (мысалы, мүлікті алып қою) ретінде тікелей құқық бұзушылық кезінде заттық-құқықтық сипаты бар құралдары оны қорғауға кіріседі. Құқық бұзушы мен өкілетті тұлға арасында міндеттемелік қатынас болған ретте (мысалы, жалға алушы шартта көрсетілген мерзімде затты меншік иесіне қайтаруға тиіс болса) міндеттемелік құқықтың қорғау құралдары қолданылады. Міндеттемелік-құқық құралы талап қоюға тән нәрсе, ол бірден меншік құқығынан көріне бермейді, азаматтық құқықтың басқа институтттарына негізделеді, яғни міндеттемелік талап қою меншік құқығын тікелей емес, соңында, яғни ақыр аяғында қорғайды. Ал меншік құқығын қорғаудың заттық-құқықтық құралы меншік құқығын қорғауға тікелей бағытталуымен сипатталады және қандай да бір нақты міндеттемемен байланыста болмайды. ҚР-ның заңдары жәбірленушінің құқық бұзушыға қарсы талап қою түрін таңдау мүмкіндігін (айталық, шарттық немесе заттық-құқықтық) бермейді, бұл орайда шетелдердегі "талап қою бәсекесі" деп аталатын жағдайларды қолдамайды.
Азаматтық құқық институттарының әр түрінен туындайтын не заттық-құқықтық, не міндеттемелікке жатпайтын ерекше қорғау тобы белгіленген. Мысалы, хабар-ошарсыз кетті деп танылған немесе өлді деп жарияланған адамдардың меншікке мүліктік құқықтарын қорғау (АК-тің 29, 32-баптары), кепіл ұстаушының жауапкершілігі туралы және т.б. болып табылады.
Азаматтық құқықты қорғаудың жаңа құралдары АК-тің 9-10 баптарында қарастырылған. Бұл баптарда бұрын-соңды заңдарда қаралмаған жолдары көрсетілген. Мысалы, моральдық зиянды өтеу, яғни тұлғалардың өзіндік мүліктік емес иеліктері мен құқықтарының бұзылуы, кемітілуі немесе олардан айырылуы, соның ішінде жәбірленушінің өзіне қарсы құқық бұзушылықтың жасалуы салдарынан басынан кешірген жан азабы немесе тән азабы. Моральдық шығын ақшалай нысанда төленеді. Екінші бір жағдай, ол мемлекеттік билік органының заңдарға сай келмейтін құжат шығаруы, сондай-ақ осы органдардың лауазымды адамдарының әрекетімен (яки әрекетсіздігімен) келтірілген залалды өтеу механизмі енгізілген (9-баптың 5-тармағы).
Азаматтық-құқықтық қорғаудың әдістері дегеніміз: а) зат иесінің ол затты біреудің заңсыз иеленуінен өзіне зат күйінде қайтарылуын талап етуі (виндикация); ә) иемдену еркінен айырмай-ақ заңды пайдалануға жасалып отырған кедергіні жоюды талап ету (негаторлық талап); б) затты жойып жіберген немесе бүлдірген жағдайда зиянның (шығынның) орнын толтыру (ақшалай құнын өтеу); в) басқа бір адам негізсіз ие болған немесе сақтап қалған, виндикация жолымен немесе зиянның орнын толтыру арқылы қайтарып алуға болмайтын заттың құнын зат иесіне ақшалай төлеу.
Қазақстан Республикасының АІЖК-нің 139-бабына сәйкес сот бұйрығы былайша айқындалады: "өндіріп алушының ақшалай сомаларды өндіріп алу немесе жылжымайтын мүлікті борышкерді немесе өндіріп алушыны олардыңтүсіндірмелерін тыңдау үшін шақырмай-ақ және сотта іс қарамай-ақ, даусыз талаптар бойынша борышкерден талап ету туралы арызы бойынша шығарылған судьяның актісі болып табылады".
Заң бойынша қорғау объектісі тек қана субъективтік азаматтық құқықтар ғана емес, сонымен бірге ол заңдармен қорғалатын мүдделерді де қамтиды. Қорғалатын мүдделер субъективтік құқыққа байланысы жоқ дербес түрде бола алады. Мысалы, оған адамның ар-намысы мен абыройы жатады. Қорғауға жататын мүдде құқық бұзушылық нәтижесінде субъективтік құқықтың өзі тоқтатылған жағдай да болуы мүмкін. Мысалы, зат жойылып кеткен кезде оған меншік құқығын қорғау мүмкін болмай қалады. Мұндай жағдайда бұрынғы меншік иесінің заңмен қорғалатын мүддесін қорғау және мүліктік жағдайын қалпына келтіру мәселесі қойылуы мүмкін. Демек, заңмен қорғалатын мүдде қорғаудың дербес объектісі ретінде жиі кездесетінін байқаймыз.
Зиянның түсінігі. Берілген зиянның негізгі ерекшеліктері құқықтық қатынастардың нысанының ерекшелігімен байланысты.
Заңнамада, заң әдебиетінде, сот тәжірибесінде көбінесе қоршаған ортаға келтірілген зиянды белгілеу үшін - зиян, шығын, жоғалтылған пайда, залалдар, жоғалтылғандар деген түсініктер қолданылады. Бұл ретте алғашқы екі түсінік әдетте синонимдер ретінде қолданылады, алайда құқықтық көзқараспен алғанда ол дұрыс емес.
Экологиялық заңнаманың бұзылғаны үшін жауапкершілік үш түрлі жақтан, бірақ өзара байланысты мәндерде қарастырыла алынады: 1) заңнамада жазылған талаптарды орындауға мемлекеттік мәжбүрлеу; 2) мемлекет пен құқық бұзушының арасында пайда болатын құқық қорғау құқықтық қатынастардың ерекше саласы; 3) заңды нормалардың жиынтығын құрайтын, мемлекетпен және оның органдарымен мәжбүрлеу шараларын құқық бұзушыға әсер ету үшін қолданатын шараларды заңдылық пен құқықтық тәртіпті қамтамасыз ету мақсатында іске асырушы құқықтық институт ретінде.
Алайда азаматтық-құқықтық реттеудің саласы үшін орталық мәселе нақты субъектілердің құқықтары туралы мәселе болып табылады, бұл тек мемлекет пен зиянды келтірушінің арасындағы қатынастар ретінде қарастырылатын жауапкершіліктің түсінігін жеткіліксіз деп санауға мүмкіндік береді. Экологиялық нысандардың (жер, жер қойнауы, ормандар, сулар және т.б.) экологиялық емес (мүлікпен, адамның тұру орнымен, денсаулығымен және т.б.) тығыз ұйқасуының нәтижесінде құқық бұзушылықтардың таза экологиялық құрамдарын бөліп көрсету мүмкін емес, олардың бәрінің экологиялық боямасы бар. Бұл экология саласында - кез-келген экологиялық жүйенің ашықтығынан - кез-келген зияндылық бір уақытта жеке құқықтық және қоғамдық сипатқа ие болады деп мойындауға кедергі келтірмеуі тиіс [3, б. 95].
Негізгі мәселелердің бірі: жеке нысандарға келтірілген зиян бағаланатын кездегі компоненттік амалдың басым болып келуі, алайда әр түрлі зиян көздерінің барлық экожүйеге әсерінің жиынтығын бағалау туралы айтылып жатады. Сондықтан талап етілетін универсалды әдістерді жасаудағы жұмыстар енді басталып жатыр деген мамандардың ойымен келісуге болады.
Е.Е.Борисованың ойынша, қоршаған ортаға келтірілген зиян түсінігі таза шартты сипатқа ие, ол табиғи нысандарға азаматтық-құқықтық зиянды келтірудің құқықтық мағынасында көрінбейді. Зиян берілген жағдайда тікелей меншік иесіне немесе нақты табиғи нысанның табиғатты пайдаланушысына келтіріле алынады.
ҚР Экологиялық кодексіне сәйкес, қоршаған ортаға жағымсыз әсер ету ақылы болып табылады. Төлемнің түрлері, берілген заңның әрекетіне түсетін жағымсыз әсерінің түрлері, төлемді алатын органдар және т.б. анықталған. Жағымсыз әсер етудің түрлеріне мыналар жатады: ластаушы заттар мен басқа заттардың атмосфералық ауаға шығындылары; беттік су нысандарына, жер астындағы су нысандарына және су жинаушы аудандарға ластаушы заттардың, басқа заттардың және микроағзалардың шығындылары; жер қойнауының, топырақтың ластануы; өндіріс пен тұтынудың қалдықтарын жайғастыру; шумен, жылумен, электрмагниттерімен, иондаушы және физткалық әсердің түрлерімен қорщаған ортаның ластануы; қоршаған ортаға жағымсыз әсер етудің басқа түрлері.
Мұндай төлемді есептеу мен алу тәртібі жоспарлы сипатқа ие, ҚР Үкіметімен орнатылады, осы жұмыстың ұйымдастырылуы бойынша қызметтердің бір бөлігі Үкіметтің жеке ведомстволарына берілген.
Бұл ретте қоршаған ортаның ластануы үшін төлемдер экономикалық әсердің жалғыз әдісі болып табылмайды. ҚР Экологиялық кодексінде қалдықтар мен шығарындыларға лимиттердің орнатылуы, салық пен басқа жеңілдіктерді ұсыну, мақсатты бағдарламалар мен шараларды жасау мен іске асыру аталған.
Алдында аталған төлемдерде зиянның орнын толтыруға жататын жоспарлы зиянға төлем сақтандыру төлемдерінен көптеген белгілерімен, соның ішінде ерекше құқықтық реттелуімен, сақтандыру жағдайын орнату қажеттілігімен анықталады. Мұндағы қарым қатынастар ҚР АК нормаларымен анықталады:
- экологиялық зиянды келтіргені үшін азаматтық жауапкершілікті міндетті сақтандыру заңды тікелей көрсету жолымен іске асырылады; қазіргі кезде ҚР Экологиялық кодексінде былайша делінген: Қазақстан Республикасында міндетті мемлекеттік экологиялық сақтандыру іске асырылуы мүмкін;
- бұл төлемдер мүліктік сақтандырудың келісіміне негізделген;
- мүліктік қызығушылық шаруашылық субъектілерімен өзінің есебінен және мүдделі тұлғалардың есебінен сақтандырыла алынады;
- экологиялық зиянды келтіргені үшін жауапкершілік тәуекелін сақтандыру келісімі зиян келтірілетін тұлғалардың пайдасына бекітілді деп санала алынады. Осыған орай берілген тұлғалар сақтандырушыға және тікелей сақтанушыға зиянның орнының толтырылуы туралы талапты қоюға құқылы.
- экологиялық тәуекелдердің келісімдерінен шығатын талаптар бойынша арыздар екі жылдың ішінде қойыла алынады.
Жалпы алғанда қазақстандық азаматтық құқықтың залал ұғымына көзқарасы (нақты нұқсан, айырылып қалған пайда), тәртібі мен оны өтеу мөлшері жағынан роман-герман жүйесіне тән келеді. Сонымен бірге "жалпы құқыққа" қатысты елеулі ерекшеліктері бар. Мәселен, залалдың маңызды ерекшелігі оның өтеу сипатын еншілеуі дер едік, өткені оған айыппұл залалдарын өндіріп алу жатпайды (мысалы, АҚШ-тың Бірыңғай сауда кодексінің 1-106 бабы былай дейді: "құқықтық қорғаудың құралын еркін қолдану").
Меншік құқығының бұзылғаны үшін ақшалай өтем қолданылатын ағылшын-американдық құқықтан Еуропа континенталдық елдерінің құқығының айырмашылығы - меншік құқығын қорғаудың негізгі әдісі қорғаудың ерекшеленетін (заттық) әдісі болып табылады. Мұндай тұжырымды дәлелдей түсу үшін Швейцарияның Міндеттемелік заңының 97-бабын келтіруге болады, залалды өтеу туралы талап ету орындау затты бәз қалпында қайтару мүмкін болмаған жағдайда ғана орын алады [4, б. 13].
Залалдарды өтеудің осы айтылғандарына сәйкес меншік құқығы мен басқа да заттық құқықтарды қорғауда маңызды аспект бой көтереді. Меншік құқығы мен басқа заттық құқықтарды қорғаудың проблемаларын салыстырмалы түрде зерттеу жүргізгенде автор мынандай қорытындыға келді, яғни меншік құқығын бұзуды жоюдың мүмкіндік көлемі, құқық бұзылғанша болған жағдайды қалпына келтіру, залалдарды өтеу қолданылатын қорғау құралдарына байланысты болады. Демек, Қазақстаннның цивилистік ғылымының аса маңызды міндеттерінің бірі заттық құқықтарды қорғаудың мейілінше оңтайлы шамасын таңдауды айқындау болып табылады. Бұл орайда өркениетті елдердің тәжірибесіне сүйенген жөн,сонда кейін ҚР-да меншікті бекіте түсуге нақты ықпал жасалмақ.
1.2 Экологиялық зиянды өтеуді құқықтық реттеу тәсілдері мен олардың тиімділігін арттыру мәселелері
Дамыған елдерде экологиялық сақтандыру - экологиялық зиянды өтеудің ең тиімді тәсілі болып табылады. Оның басты мақсаты - төлем қабілеті жоқ борышкерге талап қойып отырған адамдарды қорғауды қамтамасыз ету.
Экологиялық қауіпсіздікті басқару жүйесінде қоршаған ортаны ластағаны және азаматтардың денсаулығы үшін жауапкершілікті сақтандыру әлеуметтік-экономикалық, өтем және привинтивтік міндеттерін жүзеге асыруға бағытталған.
Экологиялық сақтандырудың әлеуметтік-экономикалық міндеті оның қоршаған ортаны қорғаудың экономикалық механизімінің ажырамас элементі, азаматтардың қоршаған қолайлы ортаға және денсаулығына келтірілген зиянды өтеудің кепілі болып табылатынында.
Экологиялық сақтандырудың привинтивтік міндеті мынадай факторлармен анықталады:
Біріншіден, сақтандырушы қауіпті объектінің қауіпсіздігі жағдайын тексеруге құқылы.
Екіншіден, сақтандырушы сақтандыру жағдайының туындауы сәл ықтимал болған жағдайда сақтандыру төлемдерінің ставкаларын төмендетіп немесе көтеріңкі қауіп пайда болған кезде көтеріп (заңда белгіленген мөлшерден асырмай), сақтандыру ставкаларымен әрекет жасай алады.
Үшіншіден, сақтандырушы, егер сол сақтандырушыда сақтандыру жағдайының туындауы мүмкіндігі өте жоғары болса, шарт бекітуден бас тартуға құқылы (бұл экологиялық жауапкершілікті заңға сәйкес сақтандыруға міндетті кәсіпорын үшін, экологиялық қауіп деңгейін азайту шараларын жүргізу үшін қосымша ынталандырады).
Төртіншіден, сақтандырушы сақтандыру шартында қауіпті ықтимал объектінің апатсыз жұмыс істеуі үшін экономикалық ынталандыру шараларын: төлеген сақтандыру қаржыларының бөлігін қайтаруды немесе олардың ставкасын сол сақтанушы үшін төмендетуді көздеуге құқылы.
Сонымен, экологиялық сақтандыру сақтандырушы мен сақтанушыны экологиялық апаттардың қаупін азайтуға мүдделі қылады [6, б. 23].
Экологиялық сақтандырудың превентивтік міндеті әсіресе Германияда жақсы байқалады: ол жердің іскер әріптестері экологиялық қауіпті сақтандырмаған кәсіпорындармен ынтымақтастық жасамайды.
Экологиялық сақтандырудың өтемдік міндеті экологиялық зиянды толық өтеу принципін қамтамасыз етуді және жүзеге асыруды көздейді. Сонымен бірге, экологиялық зиянды сақтандыру төлемдері арқылы өтеу экологиялық зиянды өтеудің өзге де механизмдерімен (экологиялық жәрдемақыларды әкімшілік тәртіпте төлеу, зиянды өтеу туралы талап арыздар беру, әлеуметтік қорғау және т.б.) тығыз байланыста.
Экологиялық сақтандарудың нормативтік базасы жалпы азаматтық заңдардан, сондай-ақ экологиялық жауапкершілік және сақтандыру туралы арнайы заңдардан тұрады.
Заң әдебиетінде сақтандырудың ерекше түрі ретінде экологиялық сақтандыруды құқықтық реттеу жеке заңдармен немесе басында заңы бар нормативтік құқықтық актілер тобымен реттелуі тиіс деген пікір айтылып жүр. Алайда қазақстандық заң шығарушылар экологиялық сақтандыруды ерекшеліктеріне қоршаған ортаны қорғау туралы басты заңды берілген бір ғана бап арнап отыр:
32-бап. Экологиялық сақтандыру
1. Экологиялық сақтандыру қоршаған ортаны ластаудың және табиғи ресурстарды үтымды пайдаланбаудың салдарынан белгілі бір сақтандыру оқиғалары болған жаңдайда сақтанушылар өздеріне сақтандырушылар төлейтін сақтандыру төлемдерінен құралатын ақшақорлары есебінен, сондай-ақ заңдармен тыйым салынбаған өзге де көздерден сақтандыру өтемдерін төлеу арқылы заңды тұлғалар мен азаматтарды (сақтандырылған) мүліктік жағынан қорғау жөніндегі қатынас болып табылады.
2. Шаруашылық және өзге де қызметтің экологиялық жағынан қауіпті түрлерімен айналысатын заңды тұлғалар мен азаматтар міндетті түрде экологиялық сақтандыруға тиіс. Міндетті сақтандыру шарты сақтандырудың осы түріне лицензиясы бар сақтандырушымен ғана жасалуы мүмкін.
3. Ерікті экологиялық сақтандыру заңды тұлғалар мен азаматтардың өз еркін білдіруі бойынша жүзеге асырылады. Еркін экологиялық сақтандырудың түрлері, шарттары мен тәртібі сақтанушылар мен сақтандырушылардың арасындағы келісімдермен белгіленеді.
Сонымен, қоршаған орта туралы заңнама міндетті экологиялық сақтандыруға жататын объектілердің жалпы шеңберін анықтап, экологиялық сақтандырудың міндетті және ерікті нысандарын белгілейді.
Экологиялық сақтандыру сақтандырудың ерекше түрі болып саналатынын ескерсек, ҚР Азаматтық Кодексіндегі сақтандыру туралы жалпы ережелер экологиялық сақтандыруға да қолданылады.
ҚР АК-де сақтандырудың негізгі түрлері: жеке және мүліктік сақтандыру белгіленген (805-бап).
Азаматтардың өмірі мен денсаулығы еркін сақтандырылған кезде сақтандырушы сақтандыру оқиғасы әсер еткен жағдайда (экологиялық апат аумағында болу және т.б.) оған сақтандыру өтімін толық не оның бөлігін төлеуге міндеттенеді. Денсаулыққа келтірілген экологиялық зиянды өз еркімен жеке сақтандыру азаматтардың өз бастамасымен және өздерінің есебінен жүзеге асырылатын болғандықтан, сақтандырудың осы түрінің экологиялық бағыты не заңда, не іс жүзінде жеке алынбайды.
Сондықтан, экологиялық сақтандырудың жеке түрлерінің ішінен жеке міндетті сақтандыру түрі - зиянды экологиялық әсер алатын азаматтардың мүддесін қорғау тұрғысынан алғанда, неғұрлым ұтымды болып табылады, себебі ол ақысыз сақтандыру.
Әдетте кәсібі көтеріңкі қауіппен байланысты қызметкерлерді жеке міндетті сақтандыру жұмыс беруші есебінен жүргізілді. Айталық, қоршаған ортаны қорғау туралы заңнамаға экологиялық сипаттағы қауіптен қызметкерлерді міндетті түрде сақтандыру мәселелерін реттейтін жеке нормалар енгізілген. Мысалы, "Атом қуатын пайдалану туралы" ҚР Заңында қызметі атом қуатын пайдаланумен байланысты ұйымдарға өз есебінен қызметкерлері мен іссапарға келген адамдарды радиациялық әсер қаупінен сақтандыру міндеті жүктелген (18-бап).
Мүліктік экологиялық сақтандыру шеңберінде мынадай сақтандыру түрлерін бөлуге болады:
1) кәсіпорындардың- апаттық (оқыс және әдейі жасалмаған) ластау нәтижесінде үшінші тараптардың өміріне, денсаулығы мен мүлкіне және қоршаған ортаға келтірілген зиян жоғары қауіп көздерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру (ҚР АК-нің 811-бабы);
2) табиғи объектілерді олардың меншік иелерінің немесе өзге де титулды иелерінің сақтандыру (ҚР АК-нің 809-бабының 3-бөлігі).
Сонымен бірге, қоршаған ортаны қорғаудың экономикалық әдістерінің дамуы үшін үшінші тараптардың өміріне, денсаулығы мен мүлкіне және қоршаған ортаға экологиялық апат нәтижесінде келтірілген зиян үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілікті міндетті сақтандырудыі маңызы зор [1].
Жоғарыда айтылғандай, шаруашылық және өзге қызметтің экологиялық қауіпті түрлерімен айналысатын заңды тұлғалар мен азаматтар міндеті экологиялық сақтандыруға жатады. Экологиялық зиянды қызмет түрлерінің тізімін Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітуі керек. Алайда, заңда өндірістік объектілер жоғары қауіп көздеріне жатқызу үшін нақты өлшемдер көрсетілмегендіктен, ал олар тізімі әлі күнге дейін бекітілмегендіктен бұл құқықтық норманың реттеуші маңызы айтарлықтай емес. "Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар туралы" ҚР Заңының 18-бабында берілген ұйымдар мен азаматтардың төтенше жағдайлар қаупімен байланысты қызметі міндетті сақтандыруға жатады деген ережесі екіұшты жазылған.
Міндетті сақтандыру қажеттілігі туралы тікелей нұсқау тек мұндай операцияларына байланысты ҚР Президентінің "Мұнай туралы" Жарлығында көрсетілген.
Айтарлық, аталған Жарлықтың 55-бабына сәйкес мұнай операцияларын жүзеге асыратын барлық мердігерлер:
1) қоршаған ортаны ластаумен байланысты жауапкершілік, оның ішінде қоршаған ортаға келтірілген зиянның салдарын жою жөніндегі шығындар қаупін:
2) үшінші тараптар алдындағы азаматтық-құқықтық жауапкершілік қаупін сақтандыруға міндетті.
Сонымен қатар, теңізде барлау және аулау жұмыстарын жүргізетін мердігерлерге мүліктік қауіп пен жауапкершілік қаупін сақтандыру міндеті жүктеледі. Бұл орайда сақтандыру төмендегі шығындарды жабуды қамтамасыз етуге тиіс:
- ұңғымаларды бақылауға алу жөніндегі шығындар;
- ұңғымалар бақылаудан шыққан жағдайда, қайта бұрғылау операциялары жөніндегі шығындар;
- теңіз ластанған жағдайда оны тазалау және шоғырлау жөніндегі шығындар;
- теңіздегі апат оқиғаларын жою үшін арнайы компаниялар тарту жөніндегі шығындар.
Қызметі қауіпті өндіріспен байланысты өндірістік объектінің қауіпсіздігін мәлімдеу қауіпсіздік шараларының сақталуын қадағалауды қамтамасыз ету, сол объектілердегі төтенше оқиғалардың алдын алу және жою жөніндегі шаралардың жеткіліктілігін және тиімділігін бағалау мақсатында жүзеге асырылады. Декларацияда технологиялық процесстердің негізгі сиапттамасы мен ерекшіліктері, оның ішінде қауіп көздері туралы анықтама, ықтимал төтенше жағдайлардың пайда болуы мүмкін салдарының бағасы, халықты және жергілікті атқару органынобъектіде туындауы мүмкін және туындаған төтенше жағдайлар және өзге мәліметтер туралы хабарландыру тәртібі қамтылуға тиіс [7, б. 41].
Айталық, экологиялық қауіптің мынадай өлшемдері көрсетілуде:
- техногендік апаттар қаупі;
- табиғи саипаттағы қауіптер, оның ішінде қауіпті геологиялық құбылыстар (жер сілкіністері, көшкін, жанартаулар және т.б., гидрометерологиялық және гелеогеофизикалық құбылыстар (күшті жел, жаңбыр, тасқын, ірі бұршақ, қар, боран және т.б.), табиғи өрттер (орман, шымтезек өрттері) және т.б.;
- табиғи ресурстар сапасы жай-күйінің өзгерістерімен байланысты қауіптер: мысалы, жер мер жер қойнауының өндірістік уларымен апаттық ластануы, топырақтың құнарлы қабатының бұзылуы және жойылуы, пайдалы қазбаларды алу барысында жер бетінің опырылуы және т.б.
Экологиялық қауіптің аталған соңғы өлшемі бірінші екеуімен: экогендік немесе табиғи сипаттағы қауіппен толық қамтылады деп ойлаймыз.
Қоршаған ортаға келтірілген зиян үшін жауапкершілікті сақтандырудыі ерекшеліктері ретінде мамандар мыналарды атап көрсетеді:
- экологиялық зиянның ірі көлемдері мен алуан-түрлілігі;
- сақтандыру оқиғасының пайда болған кезін тура анықтау қиындығы;
- сақтандыруға жататын объектілерді алдын ала зерттеу, сондай-ақ кезең-кезеңімен тексеру және инспекциялау, сақтандыру оқиғасының пайда болу мүмкіндігін анықтау үшін қосымша мәлімет алу арқылы қамтамасыз етілетін қауіп деңгейін қатаң есепке алып отыру қажеттілігі;
- сақтандыру оқиғасының ықтималдығын бағалау үшін сақтандырушылардың статистикалық мәліметтер базасына қол жеткізілуін қамтамасыз ету және сақтандыру төлемдерін есептеу үшін ғылыми негізделген әдістемелердің болуы;
- ластанудың нақты ықтимал түрлері бойынша сақтандарушы жауапкершілігінің уақыт пен көлемі бойынша шеңберін белгілеу қажеттілігі;
Азаматтардың экологиялық құқықтарын ресми түрде тану, сондай-ақ сот құзіреттілігін елеулі көбейту жаңа заңнаманың негізгі жетістігі болып табылады. Совет дәуірі кезіндегі заңгерлердің талап еткен ұсыныстарының көбі жүзеге асырылды.
Азаматтардың өмірі мен денсаулыққа құқықтары - адамның тумысынан иеленетін табиғи құқықтары болып табылады. Реформаға дейінгі кезеңде азаматтардың өмірі мен денсаулығын қорғау, әдеттегідей, адамды зорлық-зомбылықтан қорғау деп түсіндірілетін.
Қоршаған ортаны қорғаудың мемлекеттік қоры Қазақстан Республикасында да құрылған. Алайда оның қаржылары тек қоршаған ортаның жағымсыз әсерімен келтірілген зиянды өтеуге ғана пайдалануы мүмкін. Бұл жерде зиянды әкімшілік тәртіппен өтеу туралы айтылуы, оның негізгі сипаттамасы осы еңбектің алғашқы параграфында көрсетілген.
Осы соңғы уақытқа дейін азаматтық іс жүргізуде үлкен топтардың мүддесін қорғау үшін басқа адамдардың өкілдігі мен құқықтарын қорғау институты міндетті түрде қолданылатын. Білгісіз адамдар шеңберін қорғау үшін экологиялық талап арыздар беру - экологиялық құқықтарды сот арқылы қорғаудың соңғы түрлеріне жатады.
Белгісіз адамдар шеңберін қорғау үшін экологиялық талап арыз беру мүмкіндігі алғаш рет ҚР Экология кодексінде көзделген болатын, азаматтар мен қоғамдық бірлестіктерге экологиялық зиянды қызметті шектеу немесе тоқтату туралы талаптармен сотқа жүгінуге құқық берілді.
1999 жылғы шілдеде қабылданған жаңа Азаматтық іс жүргізу кодексінің 8-бабында топтық (ұжымдық) талап арыз институты ресми түрде бекітілді. Сонымен бірге, белгісіз адамдар шеңберін қорғау туралы сілтеме тек аталған бапта ғана жасалған, ал жалпы іс жүргізу заңнамасы осындай істердің қаралу ерекшеліктерін көрсетпейді. Мұны жаңа АІЖК-нің елеулі кемшілігі деуге болады.
Белгісіз адамдар шеңберін қорғау үшін экологиялық талап арыздардың қайсысын қолдануға болады деген сұрақтың жауабын ҚР АІЖК-сі материалды-құқықтық нормативтік актілерге сілтейді. 'кінішке орай, қолданыстағы қоршаған ортаны қорғау туралы заңнама белгісіз адамдар шеңберінің экологиялық құқықтарын қорғау үшін қойылатын талаптарды белгіленген кезде жоғарыда аталған экологиялық зиянды қызметті шектеу немесе тоқтату туралы талаптармен шектеледі.
Алайда, жеке құрамы белгісіз,- адамдардың үлкен тобының экологиялық мүддесін қорғау қажеттілігі жиі туындайды. Біздіңше, топтық талап арыз институты ластанған қоршаған орта арқылы азаматтардың денсаулығына келтірілетін зиянды өтеудің неғұрлым тиімді нысаны болып табылады, себебі ол зардап шеккен адамдардың шеңберін неғұрлым толық анықтауға және олардың тек өтемақы алуларына мүмкіндік береді, сот шығындарын қысқартып, дәлелдеу барысын жеңілдетеді, сот ісін жүргізуге жіберілген уақытты үнемдеуге ықпал етеді және т.б. бұдан басқа, белгісіз адамдар шеңберін қорғау үшін берілген экологиялық талап арыздарды қараған кезде әлеуметтік әсер неғұрлым ауқымырақ болады, себебі жалпы және жеке құқықтық мүдделер бір кезде қорғалады.
Біздің ойымызша, белгісіз адамдар шеңберінің экологиялық құқықтарын қорғаудың жетілген іс жүргізу нысандары болмағандықтан, азаматтардың өмір мен денсаулығы үшін қолайлы қоршаған ортаға конституциялық құқының жүзеге асырылуы қиындайды. Бұл айтылғандар қоршаған ортаны қорғау туралы заңнаманың, сондай-ақ оның іске асуын мәжбүрлеп қамтамасыз ететін механизмдерінің одан әрі жетілдіруі - көкейкесті мәселе екенін білдіреді.
2 Қоршаған ортаға келтірілген зиянның орнын толтыру азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің негізгі шараларының бірі
2.1 Қоршаған ортаға келтірілген зиян үшін оны бұрынғы қалпына келтіру азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің негізгі мақсаты
Жалпы ереже бойынша қоршаған ортаға келтірілген зиянды өтеу ең алдымен ҚР Экологиялық Кодексі және өзге арнайы мемлекеттік заңдарының ережелерімен нормативті қамтамасыз етілген арнайы талаптар сияқты, зардапты өтеу туралы талапты ұсыну нәтижесінде жүзеге асырылады.
Келтірілген зиянды өтеу әмбебаптылық, жалпылық сипатқа, азаматтық-құқықтық реттеу сипатының адекваттылығына ие бола отырып азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің шарасы ретінде сөзсіз азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің өзге шараларының арасында ең маңыздысы және шешушісі болып табылады.
Зияндары және шығындары туралы жалпы ережелер бұдан бұрын баяндалған болатын, сол себепті назарымызды маңызды бөлшектеріне аударайық.
Шығындарды анықтау кезінде бұрынғы мұліктік жағдайын қалпына келтіру ең жақсы жағдай ретінде. Шығындарды өтеу шаруашылық саласындағы бұзушылықтар кезінде ең тиімді санкция және бейтараптандыру құралы ретінде жеке элементтер және жалпы көлем шығындарының құрамына енгізуге шешуші түрде әсер ететін белгілі мақсатқа ие. Жәнеде ол соңғы шығын көлемін қалыптастыру кезінде, оның ішінде артық (артықша) сомалар, шығындардың жеке бөліктерінің қажет құрамалары туралы мәселелерді шешу кезінде ескерілуі тиіс [8, б. 69].
Әдебиеттерде, ағылшын және америкалық құқықтарда зиян шегушінің кеңінен (және толық) қорғалуының өзіндік ерекшелігі бар, оның ішінде тек түрлі зардаптардың толық реттелуі ғана емес, сонымен қатар өтеп алу мақсатының есебі жүргізілетіні көрсетілген. Бұның мақсаты арыз берушінің құқықтық жағдайын толық қалпына келтіру болып табылады (іс бойынша мәнжайларды және мүмкін шектеулердің мәлімдемесін ескерумен).
Өкінішке орай, біздің заңнамамызда бұл бағыт жоспарланған, бірақ ол бар және оны ұстанған дұрыс.
Зардаптар құрамын толық талдау кезінде жеке құрамалар оған бір мінсіз шамаға, оптимумға бағытталған толықтырушы шама ретінде енгізілетінін байқауға болады. Ойымызша, бұл тұжырымдамалық (мінсіз) мөлшер бұзушылыққа дейін болған жағдайды қалыптастыру үшін қажет сомма көлемі болып табылады.
Азаматтық заңнаманы дамыту тұжырымдамасының міндеттері туралы бөлімнің сәйкес тармағында елеулі түрде міндеттемені бұзған борышқор несие берушіге келтрілген шығындарын толық көлемде өтеуі тиіс; шығындарды толық көлемде өтеу дегеніміз несие беруші міндеттеме тиісті түрде орындалған жағдайда қандай ахуалда болады деген жағдайға келуі керек екендігіне тікелей көрсетілген (автормен баса айтылған).
Қалпына келтіру, несие беруші болуы тиіс жағдай және осыған ұқсас түсініктерге біздің әрекеттегі заңнамада тиісті назар айдарылмағанын айта кеткен жөн. Бұл терминдер қолданылатын сирек жағдайлар жеке қорғау шараларымен (мысалы, ҚР АК 9 б.) немесе реттеудің жеке мәселелерін шешумен байланысты. Сонымен қатар, нақты осы құрылғылар азаматтық құқық міндеттеріне тиісті, мүліктік жауапкершілік мағынасын білдіреді, оның жеке түрлеріне қайшы келмейді.
Ағылшын құқығында реституция әмбебап түсінік ретінде қарастырылмаған, бірақ бұрынғы жағдайды қалпына келтіру үшін өзге әдістер болмаған жағдайда қолданылады.
Аталмыш қағида әрекеті екі түрде көрініс табады: бір жағынан шығындарды толық өтеуді қамтамасыз ету үшін жалп бағыт ретінде әрекет етеді, екішні жағынан шығындарға жатпайтын соммаларды өндіріп алудан бас тартуға мүмкіндік береді. Нәтижесінде өтеу сомасы жіберілген шығындардан және ұтылған пайдадан аспайды.
Бұл логика көптеген шет елдік құқық тәртіптерінің ережесін көрсетеді: шығындарды өтеу жоғалтылғаннан артық соммаларына байланысты емес. Сондықтан, сот егер сұралып отырған сомма өзімен айыппұлды білдірсе шығындарды өтеуді қабылдамау керек, тең және керісінше: егер өндіріліп алынып жатқан сомма шығындарды білдірсе, онда қалай аталғанмен өтеуі тиіс.
Осылайша, шығындарды өтеуді қажет нәтижеге қол жеткізу - құқық бұзушылыққа дейінгі жағдайды қалыптастыру, сонымен негізгі мәселені шешу - зардап нәтижелерін жою құралы ретінде қарастырған жөн.
Осылай қарастыру нәтижесі аясында қалпына келтіру керек жағдайдың сай келу (шынайлық) мәселесін еріксіз шешу қажет. Ол үшін қазіргі заманда көптеген, оның ішінде есептеулерде шектеумен байланысты әдістер және шешімдер жинақталған. Мысалға, келісім шартты орындамау зардап шеккен жақ үшін пайда көзіде, шығын көзіде болмауы тиіс екені көрсетіледі. Бәлкім, бұл тезистің зардап шеккен жақпен нақты жіберілген тікелей шығындарға байланысы жоқ болар (олардың қалпына келтірілуі байытуға әкелуі мүмкін емес).
Жіберілген пайданы анықтау кезінде атқарылған жұмыстар аз емес. Мысалға, таза пайда (пайда - нетто) кез келген жағдайда шығын көлемінен артық болмауы тиіс деп болжау дұрыс болар, өйткені теріс жағдайда коммерциялық қызмет жүргізудің мағынасы жоғалады.
Шығындарды санаудың өзге әдістері. Шын мәнінде, осы ойлар шығындарды анықтаудың түрлі әдістерінде жатыр.
Тарихи тұрғыда дерексіз және нақты шығындар бөлінеді. Түптеп келгенде, бізде ҚР АК оларға ұқсастықтар бар. Сөз, ҚР АҚ туралы айтылуда, нақты шығындар - бұл жеткізудің бұзылған келісім шарты бойынша баға және нақты сатып алу бағасы арасындағы айырмашылық; дерексіз шығындар - тауардың ағымдағы бағасы және мәміле шындығында жасалмаған бұзылған келісім шарт бағасының арасындағы айырмашылық. Мұндай шығындарды бөліп қарау ағылшын-американдық елдердің заңнамасында, сонымен қатар 1980 жылғы халықаралық сату-сатып алу келісім шарттары туралы Вена конвенциясында көрініс тапқан.
Қоршаған ортаға зардапты қалпына келтірудің сот тәжірибесін қалыптастыру туралы. Сот тәжірибесінде негізінде оның тиісті жағдайының механизмінің өзге механизмдерінен қоршаған ортаға негативті әрекет еткені үшін төлемдер, бір жағынан зардапты өтеу арасындағы айырмашылық келтіріледі. Оның ішінде, ҚР АК арнайы құрамдардың болуы ескеріледі, шекті қажеттілігі кезіндегі зардап салдары туралы айрықша нормаларды қоса санағанда.
Тәжірибе, сотта ҚР АК нормалары да белсенді түрде қолданылатынын көрсетеді. Мысалы, теплоход жүруінің қызметі жоғары түрде қауіпті болып саналады, ал осы жағдайда келтірілген ардаптар ҚР АК нормаларын ескерумен бағаланады (оның ішінде айыпты анықтауды талап етпейді).
Егер сот зардапты ақшалай түрде өтеуді міндеттесе, қоршаған ортаның бұзылған жағдайын натуралы түрде қайта қалпына келтіру болмайды. Сонымен қоса, соттың өзінің шешімінде белгілі әдістемемен есептелген зардапты өтеп жатқанын көрсетуге құқығы жоқ және бір уақытта зардап келтірген тұлғадан бұрынғы жағдайды қалпына келтіру бойынша әрекеттерді талап етеді. Мұндай шешімдер заңнамаға қайшы.
Табиғи апаттардан келтірілген зардаптар, сот тәжірибесінде ҚР АК нормаларының негізінде өтеуді қажет ететін зардап ретінде бағаланбайды. Бірақ, бұл қызық, егер өндіріп алуға құқық мемлекеттік органдардың актілеріне сәйкес туындаса, онда оларды алуға құқылы шаруашылық субъектілерінің есебіне сомманы аудардан бас тарту деликт ретінде қарастырылады.
Құқыққа қайшылық, жауапкершілік шараларының өзге шарттары әдетте соттармен үрдістің бірінші қадамы (бастапқы) ретінде қарастырылады, керсінше жағдайда, жауапкершіліктің шараларын қолдану мүмкіндігі жоқ. Сонымен бірге, құқыққа қайшылықты талап беруші дәлелдеу керек. Ендеше, бір талап бойынша ұсынылған мәліметтерден әскери бөлімнің қалыпты қызметі қоршаған ортаны ластау бойынша құқыққа қайшы екені анықталды.
Сот тәжірибесінің материалдарын зерттеу кезінде таксаланған зардап және қарапайым ережелер бойынша анықталған зардап арасындағы сақталған қарама-қайшылықта зардапты санаудың түрлі әдістерінің теңдестірілуі және үйлестірілуі туралы мәселе туындайды. Қызығушылықты келесі іс тудырады. Кассациялық арызды қарастыру кезінде келесі анықталды. Табиғатты қорғауды бақылау комитетi мұнай компаниясына мұнай өнімдерін құюмен байланысты зардапты қалпына келтіру туралы арызын мақұлдаудан бас тартқан шешімімен келіспеді. Жауап беруші табиғаттың ластанған учаскелері жойылғанын айта отырып қарсы тұрды, арыз берушінің сөзі бойынша бұл жеткіліксіз, себебі ластануды жою бойынша жұмыстар жүргізуден басқа таксалар және әдістемелерге сәйкес зардаптардың орнын толтыру керек. Кассациялық сот кенеттен арыздан бас тартуға тағы бір аргумент тапты: даудың жақтары орман учаскелерін жалға алу бойынша келісім шарт жасаған, участок апаттың айыпкеріне жөндеу-қалпына келтіру жұмыстарын жүргізу үшін берілген, мұндай жерлердің қайтарылуы кезінде техникалық және биологиялық қалпына келтіру бойынша іс-шаралар есебін ескерумен оның жағдайы бағаланады. Бізге, бұл жағдайда шығындарды анықтауға аталған амалдар арасында қарама-қайшылық байқалды, ал соттардың қабылданған шешімдері құқықтық нормалармен ұштастырылмаған.
Зардап сомасы кейбір өзге жағдайларда да азаяды. Сонымен, көптеген қоршаған ортаға келтірілген зардаптарды анықтау әдістемелерінде төмендету коэффициенттері қарастырылған (мысалы, өсімдік әлемі объектілерінің өсу шарты және жасына байланысты). Сонымен қатар, жалпы ережелер бойынша зардаптың базалық есептеу сомасы нақты орындалған жұмыстар шамасына азаяды.
Сот тәжірибесінде әкімшілік құқықбұзушылық туралы заңнамамен қарастырылған айыппұл санкцияларын төлеу қатысушы тұлғаны азаматтық-құқықтық тәртіпте қалыптасқан зардапты өтеуді талап ету құқығынан айырмайды.
Өкінішке орай, тәжірибе соттың ресми себептер бойынша зардапты өтеуден бас тартуы мүмкін болу жағдайларының болатынын растайды, мысалы, белгілі әдістемені қолданбау кезінде [9, б. 95].
Зардапты өтеудің міндеттемелерін тоқтатудың кейбір мәселелері. Қоршаған орта зардаптарын өтеу бойынша міндеттемелер туындау, өзгеру және міндеттемелерді тоқтатудың жалпы ережелеріне бағынуы қажет.
Бұл міндеттемелер зардап келтіру фактілерімен туындайтындықтан, шығындарды қайтару міндеттемелер туындау үшін өзге заңды фактілер, оның ішінде сот шешімі қажет емес. Басқаша айтқанда, егер зардап ерікті түрде өтелетін болса, біздің алдымызда басқа бір заттың емес, туындаған міндеттемені орындау болып табылады.
Қалыптасу сәтінен бастап бұл міндеттеме оның нақты орындалуына және немесе өзгеруіне, құқықтық қатынастың тоқталуына дейін созылады және уақытша шектеулері жоқ; қуылу мерзімін қолданған жағдайда талап бойынша қорғауға ғана құқығы бар. Демек, бұл міндеттеме өз еркімен кез келген уақытта орындалуы мүмкін.
Міндетті тұлға орындау құқығына ие: ол зардапты түзеуі мүмкін (мысалы, бүлінгенді жөндеу), компенсация ретінде ақшалай соманы ұсыну, жоғалған заттың ұқсас затты беру және т.б. (зардап шеккенмен тармақта келісі - сайма-сайлық туралы мәселе). Заңнамашы бірқатар жағдайларда белгілі орындауды ғана рұқсат етіпр бұл таңдауды шектейді. Барлық жағдайларда ақша төлеу - бір нұсқасына дейін осы таңдауды түзей отырып судалар тіптен оңай түседі, бірақ бұл міндетті тұлғаның кең мүмкіндіктерінің болмауын куәландырмайды және амалдардың трафареттілігіне сай мақұлданбауы мүмкін.
2.2 Маңғыстау облысындағы табиғатқа келтірілген зиянның орнын толтырудағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Азаматтық сот істерін жүргізу барысындағы қылмыспен келтірілген зиянды өтеу туралы істерді қарау
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Экологиялық заңдарды бұзу салдарынан келтірілген материалдық зиянды өтеудің құқықтық негіздері 5
1.1. Азаматтық құқықтарды қорғау мен залалдарды өтеу 5
1.2 Экологиялық зиянды өтеуді құқықтық реттеу тәсілдері мен олардың тиімділігін арттыру мәселелері 10
2 Қоршаған ортаға келтірілген зиянның орнын толтыру азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің негізгі шараларының бірі 15
2.1 Қоршаған ортаға келтірілген зиян үшін оны бұрынғы қалпына келтіру азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің негізгі мақсаты 15
2.2 Маңғыстау облысындағы табиғатқа келтірілген зиянның орнын толтырудағы қатынастардың субъектілік құрамы 19
2.3 Маңғыстау облысының қоршаған ортасына келтірілген зиянның орнын толтыру тәртіптерінің ерекшеліктері 22
2.4 Қоршаған ортаға келтірілген зиянның көлемін анықтаудың әдістемелік қамтамасыздандырылуы 26
Қорытынды 31
Қолданылған әдебиеттер тізімі 35
Кіріспе
Залалды өтеу сот қорғауының әмбебап нысаны болып табылады. Азаматтық құқықта қолданылатын "залалдар" (АК-тің 9-бабының 4-тармағы) экономика ғылымындағы тап сондайұғымнан айтарлықтай ерекшеленеді. В.И.Кофман пікірінше залалдар экономикалық категория ретінде құқық бұзушылық нәтижесінде көрінуі міндетті емес.
"Залалдар" ұғымын "зиян" және "нұқсан" категориясынан айыра білу керек.
Заң әдебиетінде залалды келген нұқсанның ақшалай бағалануы деген анықтама да кездеседі, әңгіме бұл арада заңсыз әрекет пен бір тұлғаның екіншісінің мүлкіне келтірілген нұқсаны жөнінде болып отыр.
Зиян ұғымы әркез ақшалай нысанда бола бермеуі мүмкін, сондықтан да бұл ұғым залалға қарағанда әлдеқайда кең ұғым. Бұл орайда О.С.Иоффе дұрыс айтады, яғни оның пікірінше зиян ұғымына қатысты залал дербес ұғым, зиян заттық және әлеуметтік мағынада қолданылады дейді.
Азаматтық кодекс "залал" және "нұқсан" ұғымдарының ара жігін ашып береді, нақты нұқсан залалдың құрамдас бір бөлігі болып табылады (АК-тің 9-бабының 4-тармағы). Егер "зиян" ұғымына келетін болсақ, ол ақшалай міндеттемеге қатысты.
Азаматтық заң залалды толық өтеу принципін тәртіптейді. АК-тің 9-бабының 4-тармағына сәйкес құқығы бұзылған тұлға, егер заң құжаттарында немесе шартта өзгеше көзделмесе, келтірілген залалды толық өтеуді талап ете алады.
Залал дегеніміз құқығы бұзылған тұлғаның жасаған немесе жасауға тиісті шығыстары, оның мүлкінің жоғалуы немесе зақымдануы (нақты нұқсан), сондай-ақ сол адамның құқығы бұзылмаған болса, дағдылы айналым жағдайында оның алуына болатын, бірақ алынбай қалған табыстары (айрылып қалған пайда) болып табылады.
Қaзipгi кeздe жаңа заң бойынша залалды өтеудің мәні меншік иесінің немесе иеленушінің мүлкін қалпына келтірумен бағаланады, мұның өзі оның бұзылған құқығын қалпына келтіруді қамтамасыз етеді. Залалды қалпына келтіру кезінде меншік иесінің тиісті мүлкінен артық ештеңе алуына жол берілмейді. Мұндай проблема залалдар мөлшерін айқындауының нақты реттеу мен әдістерін қолдана отырып шешіледі. Өкінішке орай қазіргі қолданылып жүрген азаматтық заңдарда залалды бүге-шүгесіне дейін есептеу жасалмаған. Ондай кемшіліктер сот тәжірибесі арқылы түзетілуі қажет. Бұл οcы куpcтық жұмыcтың тaқыpыбының өзeктiлiгiнe aйнaлғaн.
Куpcтық жұмыcтың мaқcaты: Азаматтық сот істерін жүргізу барысындағы қылмыспен келтірілген зиянның түрлерін қарастыра отырып, оны өтеу туралы істерді сотта қарау мәселелеріне зерттеу жүргізу.
Көздeлгeн мaқcaтқa жeту үшiн кeлeci мiндeттep қοйылды:
oo Экологиялық заңдарды бұзу салдарынан келтірілген материалдық зиянды өтеудің құқықтық негіздерін қарастыру;
oo Азаматтық құқықтарды қорғау мен залалдарды өтеуді зерттеу;
oo Экологиялық зиянды өтеуді құқықтық реттеу тәсілдері мен олардың тиімділігін арттыру мәселелеріне зерттеу жүргізу;
oo Қоршаған ортаға келтірілген зиян үшін оны бұрынғы қалпына келтіру азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің негізгі мақсатын талдау;
oo Маңғыстау облысындағы табиғатқа келтірілген зиянның орнын толтырудағы қатынастардың субъектілік құрамын анықтау;
oo Маңғыстау облысының қоршаған ортасына келтірілген зиянның орнын толтыру тәртіптерінің ерекшеліктерін зерттеу;
oo Қоршаған ортаға келтірілген зиянның көлемін анықтаудың әдістемелік қамтамасыздандырылуын талдау.
Зepттeу ныcaны азаматтық сот істерін жүргізу барысындағы қылмыспен келтірілген зиянды өтеу туралы істерді қарау бοлып тaбылaды.
Жұмыcтың тeοpиялық жәнe әдicтeмeлiк нeгiзi peтiндe οтaндық жәнe шeтeлдiк ғaлымдapдың eңбeктepi, мepзiмдiк бacылымдapдaғы мaқaлaлap қοлдaнылды.
Куpcтық жұмыcы кipicпeдeн, eкi бөлiмнeн, қοpытынды мeн пaйдaлaнылғaн әдeбиeттep тiзiмiнeн тұpaды.
1 Экологиялық заңдарды бұзу салдарынан келтірілген материалдық зиянды өтеудің құқықтық негіздері
1.1. Азаматтық құқықтарды қорғау мен залалдарды өтеу
Сөздің кең мағынасында алғанда құқықты қорғау деп құқықтың бұзылуына жол берілмейтіндей жағдай жасайтын қоғамдық қатынастар тәртібін мемлекеттің қолдауын айтамыз.
Қорғау құқығы бұзылған азаматтық құқықтары қалпына келтіруді қамтамасыз ету принципі, оларды сот арқылы қорғау азаматтық заңның негізгі бастауы ретінде айтылады (АК-тің 2-бабы) [1].
Қатысушылардың қарауындағы субъективті азаматтық құқықтар тек қана нақты жүзеге асырылуға тиіс емес, сонымен бірге олар субъективтік құқықтың бұзылуымен пайда болған барлық жоғалтуларды өтеп, қалпына келтіруді, бұзылған құқықтарды түзетуге мүмкіндік береді. Бұл тұрғыдан проф. В.П.Грибановтың мынадай пікірі көңілге қонады: "құқық қорғау сипатының мүмкіндігі оның құқық өкілеттігі ретінде субъективтік материалдық талаптар мазмұнының өзімен белгіленеді".
Демек кез келген субъективті азаматтық құқық қорғауға жатады, сонымен бірге осы құқықтың жүзеге асырушысы заңда қаралған құралдардың көмегімен оны қорғауға тиісті құқықты еншілейді.
Азаматтық кодекстің 15-тарауының шеңберінде азаматтық құқықтағы қорғануды кең мағынадағы меншік иесінің мүддесін қорғаудан айыра білу керек. Кең мағынада меншік иесінің мүддесін қорғау екі негізгі нысанға бөлінеді: юрисдикциялық және юрисдикциялық емес.
Қорғаудың юрисдикциялық түрі субъективті құқықтар бұзылғанда немесе дауға түскенде өкілетті мемлекеттік органдардың оны қорғауға араласуы болып табылады. Құқығы немесе заңдық мүддесі бұзылған тұста мемлекеттік немесе басқа да құзіретті органдарға (сот, аралық сот, жоғары инстанция және т.б.) шағынады, әлгі аталған органдар өз кезегінде бұзылған құқықты қалпына келтіру және бұзықшылықты жою үшін өкілеттігіне сай қажетті шараларды қолданады.
Қорғаудың юрисдикциялық нысаны бұзылған құқықтарды қорғаудың жалпы және арнайы тәртібін белгілейді. Жалпы тәртіпке сәйкес заңмен қорғалатын азаматтық құқықтардың мүддесін қорғау сот (төрелік немесе аралық сот) арқылы жүзеге асады.
Азаматтық кодекстің 9-бабы жалпы тәртіппен қатар әкімшілік тәртібін де қарастырған. Әкімшілік тәртіппен жүзеге асырылатын меншік иесінің құқығын қорғау құралы шағым болып табылады, ол құқық бұзушылық нәтижесінде зардап шеккен құқық иесін мүддесін қорғауға орай тиісті өкілетті органға беріледі.
Кейбір заңдарда аралас, яғни меншік құқығы мен басқа да заттық құқық қорғаудың әкімшілік сот тәртібін қолданады. Мұндай жағдайда мүліктің меншік иесі мен иеленушісі сотқа шағынбас бұрын мемлекеттік басқару органына шағымданады. [1]
Қорғаудың юрисдикциялық емес нысаны заттың меншік иесі мен оны иеленушісінің мемлекеттік және басқа құзіретті органға бармай-ақ өз бетімен қорғауын білдіреді. Азаматтық кодекстің тұжырымдарында аталған әрекеттер "азаматтық құқықтардың өзін өзі қорғауы" ұғымымен байланысты (АК-тің 9-бабы) және меншік құқығы мен басқа заттық құқықтарды қорғаудың бір әдісі ретінде қаралады.
Азаматтық құқықтың өзін өзі қорғауы өзінің заңды табиғатында құқық қорғау әдісі болып табылмайтын өзіндік нысанын еншілейді деген пікір де бар. Мәселен, проф. А.П.Сергеев қорғанудың дербес түрі ретінде өзін өзі қорғау құқығы сот және әкімшілік нысандарымен бірдей қаралуы керек дейді. Біздің де пікірімізше, өзін өзі қорғау құқығына ешкімнің тиіспейтіндігін қамтамасыз етуге, бұзылған құқықты қалпына келтіріп, оның салдарын жоюға бағытталған өкілетті тұлғаның заң немесе шарт негізінде әрекет етуге жол берілген азаматтық құқықты қорғаудың дербес нысаны болып табылады [2, б. 56].
Жоғарыда айтылған құқықтық қорғаудың кең мағынасын меншік құқығын қорғаудың (және басқа да заттық құқықтың) арнайы құрал жүйесінен айыра білуі керек. Мұндай арнайы қорғану құқық бұзушылықтың сипатына байланысты келеді. Меншіктің абсолютті құқығы немесе басқа да заттық құқығы (мысалы, мүлікті алып қою) ретінде тікелей құқық бұзушылық кезінде заттық-құқықтық сипаты бар құралдары оны қорғауға кіріседі. Құқық бұзушы мен өкілетті тұлға арасында міндеттемелік қатынас болған ретте (мысалы, жалға алушы шартта көрсетілген мерзімде затты меншік иесіне қайтаруға тиіс болса) міндеттемелік құқықтың қорғау құралдары қолданылады. Міндеттемелік-құқық құралы талап қоюға тән нәрсе, ол бірден меншік құқығынан көріне бермейді, азаматтық құқықтың басқа институтттарына негізделеді, яғни міндеттемелік талап қою меншік құқығын тікелей емес, соңында, яғни ақыр аяғында қорғайды. Ал меншік құқығын қорғаудың заттық-құқықтық құралы меншік құқығын қорғауға тікелей бағытталуымен сипатталады және қандай да бір нақты міндеттемемен байланыста болмайды. ҚР-ның заңдары жәбірленушінің құқық бұзушыға қарсы талап қою түрін таңдау мүмкіндігін (айталық, шарттық немесе заттық-құқықтық) бермейді, бұл орайда шетелдердегі "талап қою бәсекесі" деп аталатын жағдайларды қолдамайды.
Азаматтық құқық институттарының әр түрінен туындайтын не заттық-құқықтық, не міндеттемелікке жатпайтын ерекше қорғау тобы белгіленген. Мысалы, хабар-ошарсыз кетті деп танылған немесе өлді деп жарияланған адамдардың меншікке мүліктік құқықтарын қорғау (АК-тің 29, 32-баптары), кепіл ұстаушының жауапкершілігі туралы және т.б. болып табылады.
Азаматтық құқықты қорғаудың жаңа құралдары АК-тің 9-10 баптарында қарастырылған. Бұл баптарда бұрын-соңды заңдарда қаралмаған жолдары көрсетілген. Мысалы, моральдық зиянды өтеу, яғни тұлғалардың өзіндік мүліктік емес иеліктері мен құқықтарының бұзылуы, кемітілуі немесе олардан айырылуы, соның ішінде жәбірленушінің өзіне қарсы құқық бұзушылықтың жасалуы салдарынан басынан кешірген жан азабы немесе тән азабы. Моральдық шығын ақшалай нысанда төленеді. Екінші бір жағдай, ол мемлекеттік билік органының заңдарға сай келмейтін құжат шығаруы, сондай-ақ осы органдардың лауазымды адамдарының әрекетімен (яки әрекетсіздігімен) келтірілген залалды өтеу механизмі енгізілген (9-баптың 5-тармағы).
Азаматтық-құқықтық қорғаудың әдістері дегеніміз: а) зат иесінің ол затты біреудің заңсыз иеленуінен өзіне зат күйінде қайтарылуын талап етуі (виндикация); ә) иемдену еркінен айырмай-ақ заңды пайдалануға жасалып отырған кедергіні жоюды талап ету (негаторлық талап); б) затты жойып жіберген немесе бүлдірген жағдайда зиянның (шығынның) орнын толтыру (ақшалай құнын өтеу); в) басқа бір адам негізсіз ие болған немесе сақтап қалған, виндикация жолымен немесе зиянның орнын толтыру арқылы қайтарып алуға болмайтын заттың құнын зат иесіне ақшалай төлеу.
Қазақстан Республикасының АІЖК-нің 139-бабына сәйкес сот бұйрығы былайша айқындалады: "өндіріп алушының ақшалай сомаларды өндіріп алу немесе жылжымайтын мүлікті борышкерді немесе өндіріп алушыны олардыңтүсіндірмелерін тыңдау үшін шақырмай-ақ және сотта іс қарамай-ақ, даусыз талаптар бойынша борышкерден талап ету туралы арызы бойынша шығарылған судьяның актісі болып табылады".
Заң бойынша қорғау объектісі тек қана субъективтік азаматтық құқықтар ғана емес, сонымен бірге ол заңдармен қорғалатын мүдделерді де қамтиды. Қорғалатын мүдделер субъективтік құқыққа байланысы жоқ дербес түрде бола алады. Мысалы, оған адамның ар-намысы мен абыройы жатады. Қорғауға жататын мүдде құқық бұзушылық нәтижесінде субъективтік құқықтың өзі тоқтатылған жағдай да болуы мүмкін. Мысалы, зат жойылып кеткен кезде оған меншік құқығын қорғау мүмкін болмай қалады. Мұндай жағдайда бұрынғы меншік иесінің заңмен қорғалатын мүддесін қорғау және мүліктік жағдайын қалпына келтіру мәселесі қойылуы мүмкін. Демек, заңмен қорғалатын мүдде қорғаудың дербес объектісі ретінде жиі кездесетінін байқаймыз.
Зиянның түсінігі. Берілген зиянның негізгі ерекшеліктері құқықтық қатынастардың нысанының ерекшелігімен байланысты.
Заңнамада, заң әдебиетінде, сот тәжірибесінде көбінесе қоршаған ортаға келтірілген зиянды белгілеу үшін - зиян, шығын, жоғалтылған пайда, залалдар, жоғалтылғандар деген түсініктер қолданылады. Бұл ретте алғашқы екі түсінік әдетте синонимдер ретінде қолданылады, алайда құқықтық көзқараспен алғанда ол дұрыс емес.
Экологиялық заңнаманың бұзылғаны үшін жауапкершілік үш түрлі жақтан, бірақ өзара байланысты мәндерде қарастырыла алынады: 1) заңнамада жазылған талаптарды орындауға мемлекеттік мәжбүрлеу; 2) мемлекет пен құқық бұзушының арасында пайда болатын құқық қорғау құқықтық қатынастардың ерекше саласы; 3) заңды нормалардың жиынтығын құрайтын, мемлекетпен және оның органдарымен мәжбүрлеу шараларын құқық бұзушыға әсер ету үшін қолданатын шараларды заңдылық пен құқықтық тәртіпті қамтамасыз ету мақсатында іске асырушы құқықтық институт ретінде.
Алайда азаматтық-құқықтық реттеудің саласы үшін орталық мәселе нақты субъектілердің құқықтары туралы мәселе болып табылады, бұл тек мемлекет пен зиянды келтірушінің арасындағы қатынастар ретінде қарастырылатын жауапкершіліктің түсінігін жеткіліксіз деп санауға мүмкіндік береді. Экологиялық нысандардың (жер, жер қойнауы, ормандар, сулар және т.б.) экологиялық емес (мүлікпен, адамның тұру орнымен, денсаулығымен және т.б.) тығыз ұйқасуының нәтижесінде құқық бұзушылықтардың таза экологиялық құрамдарын бөліп көрсету мүмкін емес, олардың бәрінің экологиялық боямасы бар. Бұл экология саласында - кез-келген экологиялық жүйенің ашықтығынан - кез-келген зияндылық бір уақытта жеке құқықтық және қоғамдық сипатқа ие болады деп мойындауға кедергі келтірмеуі тиіс [3, б. 95].
Негізгі мәселелердің бірі: жеке нысандарға келтірілген зиян бағаланатын кездегі компоненттік амалдың басым болып келуі, алайда әр түрлі зиян көздерінің барлық экожүйеге әсерінің жиынтығын бағалау туралы айтылып жатады. Сондықтан талап етілетін универсалды әдістерді жасаудағы жұмыстар енді басталып жатыр деген мамандардың ойымен келісуге болады.
Е.Е.Борисованың ойынша, қоршаған ортаға келтірілген зиян түсінігі таза шартты сипатқа ие, ол табиғи нысандарға азаматтық-құқықтық зиянды келтірудің құқықтық мағынасында көрінбейді. Зиян берілген жағдайда тікелей меншік иесіне немесе нақты табиғи нысанның табиғатты пайдаланушысына келтіріле алынады.
ҚР Экологиялық кодексіне сәйкес, қоршаған ортаға жағымсыз әсер ету ақылы болып табылады. Төлемнің түрлері, берілген заңның әрекетіне түсетін жағымсыз әсерінің түрлері, төлемді алатын органдар және т.б. анықталған. Жағымсыз әсер етудің түрлеріне мыналар жатады: ластаушы заттар мен басқа заттардың атмосфералық ауаға шығындылары; беттік су нысандарына, жер астындағы су нысандарына және су жинаушы аудандарға ластаушы заттардың, басқа заттардың және микроағзалардың шығындылары; жер қойнауының, топырақтың ластануы; өндіріс пен тұтынудың қалдықтарын жайғастыру; шумен, жылумен, электрмагниттерімен, иондаушы және физткалық әсердің түрлерімен қорщаған ортаның ластануы; қоршаған ортаға жағымсыз әсер етудің басқа түрлері.
Мұндай төлемді есептеу мен алу тәртібі жоспарлы сипатқа ие, ҚР Үкіметімен орнатылады, осы жұмыстың ұйымдастырылуы бойынша қызметтердің бір бөлігі Үкіметтің жеке ведомстволарына берілген.
Бұл ретте қоршаған ортаның ластануы үшін төлемдер экономикалық әсердің жалғыз әдісі болып табылмайды. ҚР Экологиялық кодексінде қалдықтар мен шығарындыларға лимиттердің орнатылуы, салық пен басқа жеңілдіктерді ұсыну, мақсатты бағдарламалар мен шараларды жасау мен іске асыру аталған.
Алдында аталған төлемдерде зиянның орнын толтыруға жататын жоспарлы зиянға төлем сақтандыру төлемдерінен көптеген белгілерімен, соның ішінде ерекше құқықтық реттелуімен, сақтандыру жағдайын орнату қажеттілігімен анықталады. Мұндағы қарым қатынастар ҚР АК нормаларымен анықталады:
- экологиялық зиянды келтіргені үшін азаматтық жауапкершілікті міндетті сақтандыру заңды тікелей көрсету жолымен іске асырылады; қазіргі кезде ҚР Экологиялық кодексінде былайша делінген: Қазақстан Республикасында міндетті мемлекеттік экологиялық сақтандыру іске асырылуы мүмкін;
- бұл төлемдер мүліктік сақтандырудың келісіміне негізделген;
- мүліктік қызығушылық шаруашылық субъектілерімен өзінің есебінен және мүдделі тұлғалардың есебінен сақтандырыла алынады;
- экологиялық зиянды келтіргені үшін жауапкершілік тәуекелін сақтандыру келісімі зиян келтірілетін тұлғалардың пайдасына бекітілді деп санала алынады. Осыған орай берілген тұлғалар сақтандырушыға және тікелей сақтанушыға зиянның орнының толтырылуы туралы талапты қоюға құқылы.
- экологиялық тәуекелдердің келісімдерінен шығатын талаптар бойынша арыздар екі жылдың ішінде қойыла алынады.
Жалпы алғанда қазақстандық азаматтық құқықтың залал ұғымына көзқарасы (нақты нұқсан, айырылып қалған пайда), тәртібі мен оны өтеу мөлшері жағынан роман-герман жүйесіне тән келеді. Сонымен бірге "жалпы құқыққа" қатысты елеулі ерекшеліктері бар. Мәселен, залалдың маңызды ерекшелігі оның өтеу сипатын еншілеуі дер едік, өткені оған айыппұл залалдарын өндіріп алу жатпайды (мысалы, АҚШ-тың Бірыңғай сауда кодексінің 1-106 бабы былай дейді: "құқықтық қорғаудың құралын еркін қолдану").
Меншік құқығының бұзылғаны үшін ақшалай өтем қолданылатын ағылшын-американдық құқықтан Еуропа континенталдық елдерінің құқығының айырмашылығы - меншік құқығын қорғаудың негізгі әдісі қорғаудың ерекшеленетін (заттық) әдісі болып табылады. Мұндай тұжырымды дәлелдей түсу үшін Швейцарияның Міндеттемелік заңының 97-бабын келтіруге болады, залалды өтеу туралы талап ету орындау затты бәз қалпында қайтару мүмкін болмаған жағдайда ғана орын алады [4, б. 13].
Залалдарды өтеудің осы айтылғандарына сәйкес меншік құқығы мен басқа да заттық құқықтарды қорғауда маңызды аспект бой көтереді. Меншік құқығы мен басқа заттық құқықтарды қорғаудың проблемаларын салыстырмалы түрде зерттеу жүргізгенде автор мынандай қорытындыға келді, яғни меншік құқығын бұзуды жоюдың мүмкіндік көлемі, құқық бұзылғанша болған жағдайды қалпына келтіру, залалдарды өтеу қолданылатын қорғау құралдарына байланысты болады. Демек, Қазақстаннның цивилистік ғылымының аса маңызды міндеттерінің бірі заттық құқықтарды қорғаудың мейілінше оңтайлы шамасын таңдауды айқындау болып табылады. Бұл орайда өркениетті елдердің тәжірибесіне сүйенген жөн,сонда кейін ҚР-да меншікті бекіте түсуге нақты ықпал жасалмақ.
1.2 Экологиялық зиянды өтеуді құқықтық реттеу тәсілдері мен олардың тиімділігін арттыру мәселелері
Дамыған елдерде экологиялық сақтандыру - экологиялық зиянды өтеудің ең тиімді тәсілі болып табылады. Оның басты мақсаты - төлем қабілеті жоқ борышкерге талап қойып отырған адамдарды қорғауды қамтамасыз ету.
Экологиялық қауіпсіздікті басқару жүйесінде қоршаған ортаны ластағаны және азаматтардың денсаулығы үшін жауапкершілікті сақтандыру әлеуметтік-экономикалық, өтем және привинтивтік міндеттерін жүзеге асыруға бағытталған.
Экологиялық сақтандырудың әлеуметтік-экономикалық міндеті оның қоршаған ортаны қорғаудың экономикалық механизімінің ажырамас элементі, азаматтардың қоршаған қолайлы ортаға және денсаулығына келтірілген зиянды өтеудің кепілі болып табылатынында.
Экологиялық сақтандырудың привинтивтік міндеті мынадай факторлармен анықталады:
Біріншіден, сақтандырушы қауіпті объектінің қауіпсіздігі жағдайын тексеруге құқылы.
Екіншіден, сақтандырушы сақтандыру жағдайының туындауы сәл ықтимал болған жағдайда сақтандыру төлемдерінің ставкаларын төмендетіп немесе көтеріңкі қауіп пайда болған кезде көтеріп (заңда белгіленген мөлшерден асырмай), сақтандыру ставкаларымен әрекет жасай алады.
Үшіншіден, сақтандырушы, егер сол сақтандырушыда сақтандыру жағдайының туындауы мүмкіндігі өте жоғары болса, шарт бекітуден бас тартуға құқылы (бұл экологиялық жауапкершілікті заңға сәйкес сақтандыруға міндетті кәсіпорын үшін, экологиялық қауіп деңгейін азайту шараларын жүргізу үшін қосымша ынталандырады).
Төртіншіден, сақтандырушы сақтандыру шартында қауіпті ықтимал объектінің апатсыз жұмыс істеуі үшін экономикалық ынталандыру шараларын: төлеген сақтандыру қаржыларының бөлігін қайтаруды немесе олардың ставкасын сол сақтанушы үшін төмендетуді көздеуге құқылы.
Сонымен, экологиялық сақтандыру сақтандырушы мен сақтанушыны экологиялық апаттардың қаупін азайтуға мүдделі қылады [6, б. 23].
Экологиялық сақтандырудың превентивтік міндеті әсіресе Германияда жақсы байқалады: ол жердің іскер әріптестері экологиялық қауіпті сақтандырмаған кәсіпорындармен ынтымақтастық жасамайды.
Экологиялық сақтандырудың өтемдік міндеті экологиялық зиянды толық өтеу принципін қамтамасыз етуді және жүзеге асыруды көздейді. Сонымен бірге, экологиялық зиянды сақтандыру төлемдері арқылы өтеу экологиялық зиянды өтеудің өзге де механизмдерімен (экологиялық жәрдемақыларды әкімшілік тәртіпте төлеу, зиянды өтеу туралы талап арыздар беру, әлеуметтік қорғау және т.б.) тығыз байланыста.
Экологиялық сақтандарудың нормативтік базасы жалпы азаматтық заңдардан, сондай-ақ экологиялық жауапкершілік және сақтандыру туралы арнайы заңдардан тұрады.
Заң әдебиетінде сақтандырудың ерекше түрі ретінде экологиялық сақтандыруды құқықтық реттеу жеке заңдармен немесе басында заңы бар нормативтік құқықтық актілер тобымен реттелуі тиіс деген пікір айтылып жүр. Алайда қазақстандық заң шығарушылар экологиялық сақтандыруды ерекшеліктеріне қоршаған ортаны қорғау туралы басты заңды берілген бір ғана бап арнап отыр:
32-бап. Экологиялық сақтандыру
1. Экологиялық сақтандыру қоршаған ортаны ластаудың және табиғи ресурстарды үтымды пайдаланбаудың салдарынан белгілі бір сақтандыру оқиғалары болған жаңдайда сақтанушылар өздеріне сақтандырушылар төлейтін сақтандыру төлемдерінен құралатын ақшақорлары есебінен, сондай-ақ заңдармен тыйым салынбаған өзге де көздерден сақтандыру өтемдерін төлеу арқылы заңды тұлғалар мен азаматтарды (сақтандырылған) мүліктік жағынан қорғау жөніндегі қатынас болып табылады.
2. Шаруашылық және өзге де қызметтің экологиялық жағынан қауіпті түрлерімен айналысатын заңды тұлғалар мен азаматтар міндетті түрде экологиялық сақтандыруға тиіс. Міндетті сақтандыру шарты сақтандырудың осы түріне лицензиясы бар сақтандырушымен ғана жасалуы мүмкін.
3. Ерікті экологиялық сақтандыру заңды тұлғалар мен азаматтардың өз еркін білдіруі бойынша жүзеге асырылады. Еркін экологиялық сақтандырудың түрлері, шарттары мен тәртібі сақтанушылар мен сақтандырушылардың арасындағы келісімдермен белгіленеді.
Сонымен, қоршаған орта туралы заңнама міндетті экологиялық сақтандыруға жататын объектілердің жалпы шеңберін анықтап, экологиялық сақтандырудың міндетті және ерікті нысандарын белгілейді.
Экологиялық сақтандыру сақтандырудың ерекше түрі болып саналатынын ескерсек, ҚР Азаматтық Кодексіндегі сақтандыру туралы жалпы ережелер экологиялық сақтандыруға да қолданылады.
ҚР АК-де сақтандырудың негізгі түрлері: жеке және мүліктік сақтандыру белгіленген (805-бап).
Азаматтардың өмірі мен денсаулығы еркін сақтандырылған кезде сақтандырушы сақтандыру оқиғасы әсер еткен жағдайда (экологиялық апат аумағында болу және т.б.) оған сақтандыру өтімін толық не оның бөлігін төлеуге міндеттенеді. Денсаулыққа келтірілген экологиялық зиянды өз еркімен жеке сақтандыру азаматтардың өз бастамасымен және өздерінің есебінен жүзеге асырылатын болғандықтан, сақтандырудың осы түрінің экологиялық бағыты не заңда, не іс жүзінде жеке алынбайды.
Сондықтан, экологиялық сақтандырудың жеке түрлерінің ішінен жеке міндетті сақтандыру түрі - зиянды экологиялық әсер алатын азаматтардың мүддесін қорғау тұрғысынан алғанда, неғұрлым ұтымды болып табылады, себебі ол ақысыз сақтандыру.
Әдетте кәсібі көтеріңкі қауіппен байланысты қызметкерлерді жеке міндетті сақтандыру жұмыс беруші есебінен жүргізілді. Айталық, қоршаған ортаны қорғау туралы заңнамаға экологиялық сипаттағы қауіптен қызметкерлерді міндетті түрде сақтандыру мәселелерін реттейтін жеке нормалар енгізілген. Мысалы, "Атом қуатын пайдалану туралы" ҚР Заңында қызметі атом қуатын пайдаланумен байланысты ұйымдарға өз есебінен қызметкерлері мен іссапарға келген адамдарды радиациялық әсер қаупінен сақтандыру міндеті жүктелген (18-бап).
Мүліктік экологиялық сақтандыру шеңберінде мынадай сақтандыру түрлерін бөлуге болады:
1) кәсіпорындардың- апаттық (оқыс және әдейі жасалмаған) ластау нәтижесінде үшінші тараптардың өміріне, денсаулығы мен мүлкіне және қоршаған ортаға келтірілген зиян жоғары қауіп көздерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру (ҚР АК-нің 811-бабы);
2) табиғи объектілерді олардың меншік иелерінің немесе өзге де титулды иелерінің сақтандыру (ҚР АК-нің 809-бабының 3-бөлігі).
Сонымен бірге, қоршаған ортаны қорғаудың экономикалық әдістерінің дамуы үшін үшінші тараптардың өміріне, денсаулығы мен мүлкіне және қоршаған ортаға экологиялық апат нәтижесінде келтірілген зиян үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілікті міндетті сақтандырудыі маңызы зор [1].
Жоғарыда айтылғандай, шаруашылық және өзге қызметтің экологиялық қауіпті түрлерімен айналысатын заңды тұлғалар мен азаматтар міндеті экологиялық сақтандыруға жатады. Экологиялық зиянды қызмет түрлерінің тізімін Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітуі керек. Алайда, заңда өндірістік объектілер жоғары қауіп көздеріне жатқызу үшін нақты өлшемдер көрсетілмегендіктен, ал олар тізімі әлі күнге дейін бекітілмегендіктен бұл құқықтық норманың реттеуші маңызы айтарлықтай емес. "Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар туралы" ҚР Заңының 18-бабында берілген ұйымдар мен азаматтардың төтенше жағдайлар қаупімен байланысты қызметі міндетті сақтандыруға жатады деген ережесі екіұшты жазылған.
Міндетті сақтандыру қажеттілігі туралы тікелей нұсқау тек мұндай операцияларына байланысты ҚР Президентінің "Мұнай туралы" Жарлығында көрсетілген.
Айтарлық, аталған Жарлықтың 55-бабына сәйкес мұнай операцияларын жүзеге асыратын барлық мердігерлер:
1) қоршаған ортаны ластаумен байланысты жауапкершілік, оның ішінде қоршаған ортаға келтірілген зиянның салдарын жою жөніндегі шығындар қаупін:
2) үшінші тараптар алдындағы азаматтық-құқықтық жауапкершілік қаупін сақтандыруға міндетті.
Сонымен қатар, теңізде барлау және аулау жұмыстарын жүргізетін мердігерлерге мүліктік қауіп пен жауапкершілік қаупін сақтандыру міндеті жүктеледі. Бұл орайда сақтандыру төмендегі шығындарды жабуды қамтамасыз етуге тиіс:
- ұңғымаларды бақылауға алу жөніндегі шығындар;
- ұңғымалар бақылаудан шыққан жағдайда, қайта бұрғылау операциялары жөніндегі шығындар;
- теңіз ластанған жағдайда оны тазалау және шоғырлау жөніндегі шығындар;
- теңіздегі апат оқиғаларын жою үшін арнайы компаниялар тарту жөніндегі шығындар.
Қызметі қауіпті өндіріспен байланысты өндірістік объектінің қауіпсіздігін мәлімдеу қауіпсіздік шараларының сақталуын қадағалауды қамтамасыз ету, сол объектілердегі төтенше оқиғалардың алдын алу және жою жөніндегі шаралардың жеткіліктілігін және тиімділігін бағалау мақсатында жүзеге асырылады. Декларацияда технологиялық процесстердің негізгі сиапттамасы мен ерекшіліктері, оның ішінде қауіп көздері туралы анықтама, ықтимал төтенше жағдайлардың пайда болуы мүмкін салдарының бағасы, халықты және жергілікті атқару органынобъектіде туындауы мүмкін және туындаған төтенше жағдайлар және өзге мәліметтер туралы хабарландыру тәртібі қамтылуға тиіс [7, б. 41].
Айталық, экологиялық қауіптің мынадай өлшемдері көрсетілуде:
- техногендік апаттар қаупі;
- табиғи саипаттағы қауіптер, оның ішінде қауіпті геологиялық құбылыстар (жер сілкіністері, көшкін, жанартаулар және т.б., гидрометерологиялық және гелеогеофизикалық құбылыстар (күшті жел, жаңбыр, тасқын, ірі бұршақ, қар, боран және т.б.), табиғи өрттер (орман, шымтезек өрттері) және т.б.;
- табиғи ресурстар сапасы жай-күйінің өзгерістерімен байланысты қауіптер: мысалы, жер мер жер қойнауының өндірістік уларымен апаттық ластануы, топырақтың құнарлы қабатының бұзылуы және жойылуы, пайдалы қазбаларды алу барысында жер бетінің опырылуы және т.б.
Экологиялық қауіптің аталған соңғы өлшемі бірінші екеуімен: экогендік немесе табиғи сипаттағы қауіппен толық қамтылады деп ойлаймыз.
Қоршаған ортаға келтірілген зиян үшін жауапкершілікті сақтандырудыі ерекшеліктері ретінде мамандар мыналарды атап көрсетеді:
- экологиялық зиянның ірі көлемдері мен алуан-түрлілігі;
- сақтандыру оқиғасының пайда болған кезін тура анықтау қиындығы;
- сақтандыруға жататын объектілерді алдын ала зерттеу, сондай-ақ кезең-кезеңімен тексеру және инспекциялау, сақтандыру оқиғасының пайда болу мүмкіндігін анықтау үшін қосымша мәлімет алу арқылы қамтамасыз етілетін қауіп деңгейін қатаң есепке алып отыру қажеттілігі;
- сақтандыру оқиғасының ықтималдығын бағалау үшін сақтандырушылардың статистикалық мәліметтер базасына қол жеткізілуін қамтамасыз ету және сақтандыру төлемдерін есептеу үшін ғылыми негізделген әдістемелердің болуы;
- ластанудың нақты ықтимал түрлері бойынша сақтандарушы жауапкершілігінің уақыт пен көлемі бойынша шеңберін белгілеу қажеттілігі;
Азаматтардың экологиялық құқықтарын ресми түрде тану, сондай-ақ сот құзіреттілігін елеулі көбейту жаңа заңнаманың негізгі жетістігі болып табылады. Совет дәуірі кезіндегі заңгерлердің талап еткен ұсыныстарының көбі жүзеге асырылды.
Азаматтардың өмірі мен денсаулыққа құқықтары - адамның тумысынан иеленетін табиғи құқықтары болып табылады. Реформаға дейінгі кезеңде азаматтардың өмірі мен денсаулығын қорғау, әдеттегідей, адамды зорлық-зомбылықтан қорғау деп түсіндірілетін.
Қоршаған ортаны қорғаудың мемлекеттік қоры Қазақстан Республикасында да құрылған. Алайда оның қаржылары тек қоршаған ортаның жағымсыз әсерімен келтірілген зиянды өтеуге ғана пайдалануы мүмкін. Бұл жерде зиянды әкімшілік тәртіппен өтеу туралы айтылуы, оның негізгі сипаттамасы осы еңбектің алғашқы параграфында көрсетілген.
Осы соңғы уақытқа дейін азаматтық іс жүргізуде үлкен топтардың мүддесін қорғау үшін басқа адамдардың өкілдігі мен құқықтарын қорғау институты міндетті түрде қолданылатын. Білгісіз адамдар шеңберін қорғау үшін экологиялық талап арыздар беру - экологиялық құқықтарды сот арқылы қорғаудың соңғы түрлеріне жатады.
Белгісіз адамдар шеңберін қорғау үшін экологиялық талап арыз беру мүмкіндігі алғаш рет ҚР Экология кодексінде көзделген болатын, азаматтар мен қоғамдық бірлестіктерге экологиялық зиянды қызметті шектеу немесе тоқтату туралы талаптармен сотқа жүгінуге құқық берілді.
1999 жылғы шілдеде қабылданған жаңа Азаматтық іс жүргізу кодексінің 8-бабында топтық (ұжымдық) талап арыз институты ресми түрде бекітілді. Сонымен бірге, белгісіз адамдар шеңберін қорғау туралы сілтеме тек аталған бапта ғана жасалған, ал жалпы іс жүргізу заңнамасы осындай істердің қаралу ерекшеліктерін көрсетпейді. Мұны жаңа АІЖК-нің елеулі кемшілігі деуге болады.
Белгісіз адамдар шеңберін қорғау үшін экологиялық талап арыздардың қайсысын қолдануға болады деген сұрақтың жауабын ҚР АІЖК-сі материалды-құқықтық нормативтік актілерге сілтейді. 'кінішке орай, қолданыстағы қоршаған ортаны қорғау туралы заңнама белгісіз адамдар шеңберінің экологиялық құқықтарын қорғау үшін қойылатын талаптарды белгіленген кезде жоғарыда аталған экологиялық зиянды қызметті шектеу немесе тоқтату туралы талаптармен шектеледі.
Алайда, жеке құрамы белгісіз,- адамдардың үлкен тобының экологиялық мүддесін қорғау қажеттілігі жиі туындайды. Біздіңше, топтық талап арыз институты ластанған қоршаған орта арқылы азаматтардың денсаулығына келтірілетін зиянды өтеудің неғұрлым тиімді нысаны болып табылады, себебі ол зардап шеккен адамдардың шеңберін неғұрлым толық анықтауға және олардың тек өтемақы алуларына мүмкіндік береді, сот шығындарын қысқартып, дәлелдеу барысын жеңілдетеді, сот ісін жүргізуге жіберілген уақытты үнемдеуге ықпал етеді және т.б. бұдан басқа, белгісіз адамдар шеңберін қорғау үшін берілген экологиялық талап арыздарды қараған кезде әлеуметтік әсер неғұрлым ауқымырақ болады, себебі жалпы және жеке құқықтық мүдделер бір кезде қорғалады.
Біздің ойымызша, белгісіз адамдар шеңберінің экологиялық құқықтарын қорғаудың жетілген іс жүргізу нысандары болмағандықтан, азаматтардың өмір мен денсаулығы үшін қолайлы қоршаған ортаға конституциялық құқының жүзеге асырылуы қиындайды. Бұл айтылғандар қоршаған ортаны қорғау туралы заңнаманың, сондай-ақ оның іске асуын мәжбүрлеп қамтамасыз ететін механизмдерінің одан әрі жетілдіруі - көкейкесті мәселе екенін білдіреді.
2 Қоршаған ортаға келтірілген зиянның орнын толтыру азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің негізгі шараларының бірі
2.1 Қоршаған ортаға келтірілген зиян үшін оны бұрынғы қалпына келтіру азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің негізгі мақсаты
Жалпы ереже бойынша қоршаған ортаға келтірілген зиянды өтеу ең алдымен ҚР Экологиялық Кодексі және өзге арнайы мемлекеттік заңдарының ережелерімен нормативті қамтамасыз етілген арнайы талаптар сияқты, зардапты өтеу туралы талапты ұсыну нәтижесінде жүзеге асырылады.
Келтірілген зиянды өтеу әмбебаптылық, жалпылық сипатқа, азаматтық-құқықтық реттеу сипатының адекваттылығына ие бола отырып азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің шарасы ретінде сөзсіз азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің өзге шараларының арасында ең маңыздысы және шешушісі болып табылады.
Зияндары және шығындары туралы жалпы ережелер бұдан бұрын баяндалған болатын, сол себепті назарымызды маңызды бөлшектеріне аударайық.
Шығындарды анықтау кезінде бұрынғы мұліктік жағдайын қалпына келтіру ең жақсы жағдай ретінде. Шығындарды өтеу шаруашылық саласындағы бұзушылықтар кезінде ең тиімді санкция және бейтараптандыру құралы ретінде жеке элементтер және жалпы көлем шығындарының құрамына енгізуге шешуші түрде әсер ететін белгілі мақсатқа ие. Жәнеде ол соңғы шығын көлемін қалыптастыру кезінде, оның ішінде артық (артықша) сомалар, шығындардың жеке бөліктерінің қажет құрамалары туралы мәселелерді шешу кезінде ескерілуі тиіс [8, б. 69].
Әдебиеттерде, ағылшын және америкалық құқықтарда зиян шегушінің кеңінен (және толық) қорғалуының өзіндік ерекшелігі бар, оның ішінде тек түрлі зардаптардың толық реттелуі ғана емес, сонымен қатар өтеп алу мақсатының есебі жүргізілетіні көрсетілген. Бұның мақсаты арыз берушінің құқықтық жағдайын толық қалпына келтіру болып табылады (іс бойынша мәнжайларды және мүмкін шектеулердің мәлімдемесін ескерумен).
Өкінішке орай, біздің заңнамамызда бұл бағыт жоспарланған, бірақ ол бар және оны ұстанған дұрыс.
Зардаптар құрамын толық талдау кезінде жеке құрамалар оған бір мінсіз шамаға, оптимумға бағытталған толықтырушы шама ретінде енгізілетінін байқауға болады. Ойымызша, бұл тұжырымдамалық (мінсіз) мөлшер бұзушылыққа дейін болған жағдайды қалыптастыру үшін қажет сомма көлемі болып табылады.
Азаматтық заңнаманы дамыту тұжырымдамасының міндеттері туралы бөлімнің сәйкес тармағында елеулі түрде міндеттемені бұзған борышқор несие берушіге келтрілген шығындарын толық көлемде өтеуі тиіс; шығындарды толық көлемде өтеу дегеніміз несие беруші міндеттеме тиісті түрде орындалған жағдайда қандай ахуалда болады деген жағдайға келуі керек екендігіне тікелей көрсетілген (автормен баса айтылған).
Қалпына келтіру, несие беруші болуы тиіс жағдай және осыған ұқсас түсініктерге біздің әрекеттегі заңнамада тиісті назар айдарылмағанын айта кеткен жөн. Бұл терминдер қолданылатын сирек жағдайлар жеке қорғау шараларымен (мысалы, ҚР АК 9 б.) немесе реттеудің жеке мәселелерін шешумен байланысты. Сонымен қатар, нақты осы құрылғылар азаматтық құқық міндеттеріне тиісті, мүліктік жауапкершілік мағынасын білдіреді, оның жеке түрлеріне қайшы келмейді.
Ағылшын құқығында реституция әмбебап түсінік ретінде қарастырылмаған, бірақ бұрынғы жағдайды қалпына келтіру үшін өзге әдістер болмаған жағдайда қолданылады.
Аталмыш қағида әрекеті екі түрде көрініс табады: бір жағынан шығындарды толық өтеуді қамтамасыз ету үшін жалп бағыт ретінде әрекет етеді, екішні жағынан шығындарға жатпайтын соммаларды өндіріп алудан бас тартуға мүмкіндік береді. Нәтижесінде өтеу сомасы жіберілген шығындардан және ұтылған пайдадан аспайды.
Бұл логика көптеген шет елдік құқық тәртіптерінің ережесін көрсетеді: шығындарды өтеу жоғалтылғаннан артық соммаларына байланысты емес. Сондықтан, сот егер сұралып отырған сомма өзімен айыппұлды білдірсе шығындарды өтеуді қабылдамау керек, тең және керісінше: егер өндіріліп алынып жатқан сомма шығындарды білдірсе, онда қалай аталғанмен өтеуі тиіс.
Осылайша, шығындарды өтеуді қажет нәтижеге қол жеткізу - құқық бұзушылыққа дейінгі жағдайды қалыптастыру, сонымен негізгі мәселені шешу - зардап нәтижелерін жою құралы ретінде қарастырған жөн.
Осылай қарастыру нәтижесі аясында қалпына келтіру керек жағдайдың сай келу (шынайлық) мәселесін еріксіз шешу қажет. Ол үшін қазіргі заманда көптеген, оның ішінде есептеулерде шектеумен байланысты әдістер және шешімдер жинақталған. Мысалға, келісім шартты орындамау зардап шеккен жақ үшін пайда көзіде, шығын көзіде болмауы тиіс екені көрсетіледі. Бәлкім, бұл тезистің зардап шеккен жақпен нақты жіберілген тікелей шығындарға байланысы жоқ болар (олардың қалпына келтірілуі байытуға әкелуі мүмкін емес).
Жіберілген пайданы анықтау кезінде атқарылған жұмыстар аз емес. Мысалға, таза пайда (пайда - нетто) кез келген жағдайда шығын көлемінен артық болмауы тиіс деп болжау дұрыс болар, өйткені теріс жағдайда коммерциялық қызмет жүргізудің мағынасы жоғалады.
Шығындарды санаудың өзге әдістері. Шын мәнінде, осы ойлар шығындарды анықтаудың түрлі әдістерінде жатыр.
Тарихи тұрғыда дерексіз және нақты шығындар бөлінеді. Түптеп келгенде, бізде ҚР АК оларға ұқсастықтар бар. Сөз, ҚР АҚ туралы айтылуда, нақты шығындар - бұл жеткізудің бұзылған келісім шарты бойынша баға және нақты сатып алу бағасы арасындағы айырмашылық; дерексіз шығындар - тауардың ағымдағы бағасы және мәміле шындығында жасалмаған бұзылған келісім шарт бағасының арасындағы айырмашылық. Мұндай шығындарды бөліп қарау ағылшын-американдық елдердің заңнамасында, сонымен қатар 1980 жылғы халықаралық сату-сатып алу келісім шарттары туралы Вена конвенциясында көрініс тапқан.
Қоршаған ортаға зардапты қалпына келтірудің сот тәжірибесін қалыптастыру туралы. Сот тәжірибесінде негізінде оның тиісті жағдайының механизмінің өзге механизмдерінен қоршаған ортаға негативті әрекет еткені үшін төлемдер, бір жағынан зардапты өтеу арасындағы айырмашылық келтіріледі. Оның ішінде, ҚР АК арнайы құрамдардың болуы ескеріледі, шекті қажеттілігі кезіндегі зардап салдары туралы айрықша нормаларды қоса санағанда.
Тәжірибе, сотта ҚР АК нормалары да белсенді түрде қолданылатынын көрсетеді. Мысалы, теплоход жүруінің қызметі жоғары түрде қауіпті болып саналады, ал осы жағдайда келтірілген ардаптар ҚР АК нормаларын ескерумен бағаланады (оның ішінде айыпты анықтауды талап етпейді).
Егер сот зардапты ақшалай түрде өтеуді міндеттесе, қоршаған ортаның бұзылған жағдайын натуралы түрде қайта қалпына келтіру болмайды. Сонымен қоса, соттың өзінің шешімінде белгілі әдістемемен есептелген зардапты өтеп жатқанын көрсетуге құқығы жоқ және бір уақытта зардап келтірген тұлғадан бұрынғы жағдайды қалпына келтіру бойынша әрекеттерді талап етеді. Мұндай шешімдер заңнамаға қайшы.
Табиғи апаттардан келтірілген зардаптар, сот тәжірибесінде ҚР АК нормаларының негізінде өтеуді қажет ететін зардап ретінде бағаланбайды. Бірақ, бұл қызық, егер өндіріп алуға құқық мемлекеттік органдардың актілеріне сәйкес туындаса, онда оларды алуға құқылы шаруашылық субъектілерінің есебіне сомманы аудардан бас тарту деликт ретінде қарастырылады.
Құқыққа қайшылық, жауапкершілік шараларының өзге шарттары әдетте соттармен үрдістің бірінші қадамы (бастапқы) ретінде қарастырылады, керсінше жағдайда, жауапкершіліктің шараларын қолдану мүмкіндігі жоқ. Сонымен бірге, құқыққа қайшылықты талап беруші дәлелдеу керек. Ендеше, бір талап бойынша ұсынылған мәліметтерден әскери бөлімнің қалыпты қызметі қоршаған ортаны ластау бойынша құқыққа қайшы екені анықталды.
Сот тәжірибесінің материалдарын зерттеу кезінде таксаланған зардап және қарапайым ережелер бойынша анықталған зардап арасындағы сақталған қарама-қайшылықта зардапты санаудың түрлі әдістерінің теңдестірілуі және үйлестірілуі туралы мәселе туындайды. Қызығушылықты келесі іс тудырады. Кассациялық арызды қарастыру кезінде келесі анықталды. Табиғатты қорғауды бақылау комитетi мұнай компаниясына мұнай өнімдерін құюмен байланысты зардапты қалпына келтіру туралы арызын мақұлдаудан бас тартқан шешімімен келіспеді. Жауап беруші табиғаттың ластанған учаскелері жойылғанын айта отырып қарсы тұрды, арыз берушінің сөзі бойынша бұл жеткіліксіз, себебі ластануды жою бойынша жұмыстар жүргізуден басқа таксалар және әдістемелерге сәйкес зардаптардың орнын толтыру керек. Кассациялық сот кенеттен арыздан бас тартуға тағы бір аргумент тапты: даудың жақтары орман учаскелерін жалға алу бойынша келісім шарт жасаған, участок апаттың айыпкеріне жөндеу-қалпына келтіру жұмыстарын жүргізу үшін берілген, мұндай жерлердің қайтарылуы кезінде техникалық және биологиялық қалпына келтіру бойынша іс-шаралар есебін ескерумен оның жағдайы бағаланады. Бізге, бұл жағдайда шығындарды анықтауға аталған амалдар арасында қарама-қайшылық байқалды, ал соттардың қабылданған шешімдері құқықтық нормалармен ұштастырылмаған.
Зардап сомасы кейбір өзге жағдайларда да азаяды. Сонымен, көптеген қоршаған ортаға келтірілген зардаптарды анықтау әдістемелерінде төмендету коэффициенттері қарастырылған (мысалы, өсімдік әлемі объектілерінің өсу шарты және жасына байланысты). Сонымен қатар, жалпы ережелер бойынша зардаптың базалық есептеу сомасы нақты орындалған жұмыстар шамасына азаяды.
Сот тәжірибесінде әкімшілік құқықбұзушылық туралы заңнамамен қарастырылған айыппұл санкцияларын төлеу қатысушы тұлғаны азаматтық-құқықтық тәртіпте қалыптасқан зардапты өтеуді талап ету құқығынан айырмайды.
Өкінішке орай, тәжірибе соттың ресми себептер бойынша зардапты өтеуден бас тартуы мүмкін болу жағдайларының болатынын растайды, мысалы, белгілі әдістемені қолданбау кезінде [9, б. 95].
Зардапты өтеудің міндеттемелерін тоқтатудың кейбір мәселелері. Қоршаған орта зардаптарын өтеу бойынша міндеттемелер туындау, өзгеру және міндеттемелерді тоқтатудың жалпы ережелеріне бағынуы қажет.
Бұл міндеттемелер зардап келтіру фактілерімен туындайтындықтан, шығындарды қайтару міндеттемелер туындау үшін өзге заңды фактілер, оның ішінде сот шешімі қажет емес. Басқаша айтқанда, егер зардап ерікті түрде өтелетін болса, біздің алдымызда басқа бір заттың емес, туындаған міндеттемені орындау болып табылады.
Қалыптасу сәтінен бастап бұл міндеттеме оның нақты орындалуына және немесе өзгеруіне, құқықтық қатынастың тоқталуына дейін созылады және уақытша шектеулері жоқ; қуылу мерзімін қолданған жағдайда талап бойынша қорғауға ғана құқығы бар. Демек, бұл міндеттеме өз еркімен кез келген уақытта орындалуы мүмкін.
Міндетті тұлға орындау құқығына ие: ол зардапты түзеуі мүмкін (мысалы, бүлінгенді жөндеу), компенсация ретінде ақшалай соманы ұсыну, жоғалған заттың ұқсас затты беру және т.б. (зардап шеккенмен тармақта келісі - сайма-сайлық туралы мәселе). Заңнамашы бірқатар жағдайларда белгілі орындауды ғана рұқсат етіпр бұл таңдауды шектейді. Барлық жағдайларда ақша төлеу - бір нұсқасына дейін осы таңдауды түзей отырып судалар тіптен оңай түседі, бірақ бұл міндетті тұлғаның кең мүмкіндіктерінің болмауын куәландырмайды және амалдардың трафареттілігіне сай мақұлданбауы мүмкін.
2.2 Маңғыстау облысындағы табиғатқа келтірілген зиянның орнын толтырудағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz