Етістік оның мағанасы

Жоспар.

I.Кіріспе.

II.Негізгі бөлім.
Етістік оның мағанасы.
Етістік оның граматикалық категориялары

III.Қорытынды.

Кіріспе.
Етістік деп қимыл-әрекетті, қалып пен күйді білдіретін,етіс, рай, шақ, жақ, сан, болымсыздық категорияларын арнайы морфологиялық тұлғалар жүйесі арқылы білдіреалатын сөз табы аталады. Етістік деп аталатын сөз табына тікелей жақ, шақ қосымшаларын қабылдай алатын сөздер жатады. Мұндай ерекшелік олардың синтаксистік
қызметі арқылы айқындалады. Сол сияқты синтаксистік қызметі бойынша түркі тілдеріндегі етістіктер жіктелетін формалар жүйесіне және жіктелмейтін, жақ, шақ бойынша өзгермейтін формалар жүйесіне бөлінеді.
Етістіктің есімдерден морфологиялық тұлғалар арқылы бөлектенуі түркі тілдерінде бір сипатта өтеді. Оның себебі: етістіктердің есімдерден негізгі жіктелісі ата тіл, негіз тіл дәуірінде басталған процесс. Дегенмен, бұл процестің (яғни етістіктердің есімдерден жіктелуінің) әлі де түгелдей аяқталып болмаған. Айталық, қазіргі түркі тілдррінде есімдер мен етістіктерге жақ, шақ жалғаулары бір сипатта жалғанады. Мысалы, ноғай тілінде: аламан, тува тілінде: алыр мәл, алыр сән. Ал қазақ тілінде: инженермін, аламын,инженерің, аласың т. б. Көне түркі тілінде: мен батыр мен т. б. Бұл фактілер жаңағы аталған формаларда етістіктер мен есімдердің айқын жіктелгендігін көрсетпейді. Сондай-ақ, кейбір тілдерде ды тұлғалы жедел өткен шақ ер көмекші етістігімен тіркесіп қолданылады. Түрік тілінде* гелдійді (ер етістігінің продукцияланған түрі). Бұл -ды тұлғасының о баста таза етістік болғандығын дәлелдейді.
Етістіктердің есімдерден бөлектеу процесі негізінен етістік мәнін, қызметін жасайтын аффикстерді қолдану арқылы жүреді. Бұл — күрделі процесс. Бұл процестің күрделілігінің екі түрлі жағдайы бар: біріншіден, етістіктің құрылымдық дамуы, етістіктің грамматикалық мәнінің тануымен бірге оның категориялық жаңа белгілері дамиды, жаңа грамматикалық белгілері келіп шығады. Екіншіден, предикатив қызметінде тұрақты қолданылу арқасында қимыл есімдері етістіктің мәні мен қызметіне ие болып отырса , да, есім мәні мен қызметінен бірден ажырап қалмайды. Қазіргі түркі тілдеріндегі есімше формалары деп қаралатын морфологиялық топ есімдерше түрленіп, септік, тәуелдік, көптік жалғауларын қабылдайтыны белгілі. Екінші жағынан, сол формалар етістіктердің қасиеттерінен ажырап қалмаған: олар есімдерді меңгереді, баяндауыш қызметінде тұрақты қолданылады. Осыдан барып түркі тілдеріндегі есімше формалары әр түрлі синтаксистік қызмет атқарады: баяндауыш болады, анықтауыш "мүше қызметінде тұрақты қолданылады, септеліп толықтауыш қызметін де атқарады. Қысқасы, синтаксистік жағынан есімшелер есім мен етістіктерге тән қызметтердің барлығында жұмсалады.
Түркі тілдерінің тарихы басқаша құбылысты береді: -ды қимыл есімі орта ғасырдың кейбір жазба тілінде көмекші етістікпен келіп те, жеке келіп те баяндауьгш қызметінде жұмсалып, анықтауыш қызметінде қолданылады. Ал қазіргі түркі тілдерінде -ды тек баяндауыш қызметінде жұмсалады. Бұл ыңғайда қимыл есімі түгелдей етістік формасына ауысады.
Етістіктердің ежелгі сипаты туралы мәселе. П. М. Мелиоранский өзінің Күлтегін ескерткішін мұқият зерттеуге арналған белгілі еңбегінде «...көне дәуірлердегі түркі тілдерінде түбірлердің етістіктер мен есімдерге жіктелуі қазіргідей қатаң жүйе болмаса керек» деп жазғаны белгілі. Белгілі ғалымның бұл ескертпесі түркі тілдері тарихының аса бір үлкен проблемасын аңғартады. Шынында, есімдер мен етістіктер мәндерінің бір сипатты түбірлер негіздер арқылы немесе сионимдер арқылы берілуін солай деп түсінуге болады, есім де, етістік те болып жазынылатын түбірлер мен негіздер тілдің ежелгі сипаты болған ба, әлде кейін қалыптасқан құбылыс па? дейтін сұрақтарға жауап беру тілдің қазіргі жағдайын еркін түсіндірумен қатар, оның тарихын да түсінудің басты шарттарының бірі болып табылады. Жалпы етістіктердің шығуы, қалыптасуы жайлы мәселенің басқа тілдерге де қатысы бар. Тіл дамуының ежелгі дәуірінде сөздер етістік, есім болып жіктелмей, бір сөз әрі етістік, әрі есім болып ұғы-нылған. Бұл тұжырым тіл білімінде үлкен бағдарға негіз болмаса да, есімдер мен етістіктердің шығуы туралы тарихи морфологиялық түсініктердің пайда болуына түрткі жасады.
Орыс оқымыстысы А. А. Потебня «орыс тілінде біздің заманымызға қарай есімдер мен етістіктер арасындағы қарама-қарсылық күшейе түседі»—деп жазды. Сондай-ақ ол: «қазіргі орыс тілінде етістіктің сөйлемде айтылмауы есімдік сөздерінің алғашқы екендігіне дәлел бола алмайды, бұл жерде басқа да құбылыстың болуы әбден ықтималх деп қарады4. Сонымен, бұл айтылғандардан «етістіктер алғашқы құбылыс па? дейтін сұрақ туады.
Күлтегін ескерткішін зерттеу үстінде П. М. Мелиоранский есімдер мен етістіктердің формалық жағынан бөлектенбей келуін байқағаны белгілі. Кейінгі зерттеулер бұл құбылыстың көне ескерткіштер құрамында ғана емес, яғни көне түркі тілдерінде ғана емес, қазіргі түркі тілдерінде де бір екендігін анықтады. Түркі тілдерінде тоң (тоң мұз, тоң май), тоң (ол тоңды), тат (тат басты, тістің таты), тат (дәмін тат, астан тат), көш (үлкен көш, күзгі көш), көш (бұл жерден көш), қат (қат-қат қылып жинады), қат (жер қатты), сұқ (сұқ саусақ), сұқ (қолын сұқты) сөздерінің түбір күйінде омонимдік қатар құрып немесе бір ғана түбірдің етістік болып та, есім болып та ұғынылуы оар. Мұның өзі бірен-саран тілдерде ғана кездесіп қоймайды, түркі тілдерінің барлығында бар, барлығында орныққан құбылыс. Кейбір түркі тілдерінде есім-етістік омонимиясы бірте-бірте азая бастағаны байқалады. Кейбір тіл-дерде омонимдік атаулардың бір сыңарыда аффикс жалғану арқылы ол етістікке, не есімге айнілады да, синкретикалық қатар түзеді, екеуі екі тұлғалы сөз ретінде ұғынылатың болған. Мысалы: қазақ тілінде: ақ (ақсын, қалу — оиланбай қалу), аңда (аяғыңды аңдай бас), бай (бай кісі), (ол байыды), оң (оң жақ, оңба ісі оңбайды), оңда
(жөнде, қолда), тың (тың алды), тыныш (тыныштық) тыншы (тыншыды), дем (дем алды), демік т. б. Есімдер мен етістіктер омонимдердің мұндай жолмен бір-бірінен жіктелуін кез келген тілден сан-салалы фактілер арқылы көруге болады. Бұл жағдай тілдер арасынан байқалады: бір тілде синкретикалық жұптың есім сыңары бар да, екінші тілде сол түбір сипатында — етістік ретінде ғана айтылады немесе керісінше қолданылады; қазақ тілінде қарт, қария — есім түбірлер, түрік тілінде қары-қартаю, қазақ тілінде түн — зат есім, мезгіл атауы, түрік тілінде мезгіл атауы және «қараңғы түсу, көз байлау» т. б. Мұндай синкретикалық параллельдер туыс тілдер арасында мол кездесетіні мәлім. Қазіргі түркі тілдерін көне мұралар фактілерімен салыстырып, тарихи тұрғыдан қарастыру мынаны көрсетеді: көне түркі тілдерінде есім-етістікті синкретикалық жұптардың саны қазіргі түркі тілдерімен салыстырғанда әлдеқайда көп. Біздің заманымызға жуықтаған сайын ондай сөздердің саны азая бастады. Көне дәуір мұраларымен салыстырғанда, орта ғасырдың соңғы кезеңдеріндегі мұралар тілінде рдәуір азайғаны байқалады. Мұ-ның өзі орыс лингвисі А. Потебняның пікірін растайды, сөз жасаудың аффиксальді тәеілі салаланып, тілдің бүкіл өн бойын қамтумен бірге есімдік-етістік синкретизмінің аумағы тарыла береді.
Есім-етістік синкретумы әуелі етістіктер қалыптасты ма, әлде есім қалыптасты ма дейтін түбегейлі мәселемен тығыз байланысты. Өйткені, бір ғана түбірдің әрі есім, әрі етістік болып ұғынылуы, сол қызметте жұмсалуы олардың қайсысы бұрын немесе қай мағына дейтін мәселені алға тартады. Мұндай сұрақ түркі тілдерінде ғана емес, басқа тілдерде де көп замандар бойы қойылып келеді. Үнді-европа, семит тілдерін зерттеушілер бұл сұраққа етістіктің жіктелетін тұлғаларының арғы негізі — есімдер деп жауап бергені мәлім.

Әдебиеттер.

1.Қайдаров.Ә. Түріктануға кіріспе.-Алматы,2001.
2.Қордабаев.Т. Қазақ тілі білімінің қалыптасу, даму жолдары.-
Алмата,1999.
3.Исаев.С. Қазақ әдеби тілінің тарихы.-Алматы,1996.
4.Қарабаев.Т. Түркология және қазақ тіл білімі.-Алматы,1998.
5.Аханов.Қ. Тіл білімінің неғіздері.-Алмата,2000.
6. Томанов М. Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы. Алматы., 1992 ж.