Қояндарды нормалап азықтандыру жəне азық қажеттілігін есептеу
Кіріспе 3
1 Қояндардың шаруашылық.биологиялық ерекшеліктері мен оларды азықтандырудың негізі 5
1.1 Қояндардың шаруашылық.биологиялық ерекшеліктері 5
1.2 Қоянның негізгі азық түрлері 13
1.3 Қояндар азықтанатын азықтардың құрамы 14
1.4 Қояндарды азықтандыру техникасы мен гигиенасы 15
1.5 Қояндардың энергия мен қоректендіру заттарындағы қажеттілігі 18
1.6 Ересек қояндарды азықтандыру 19
1.7 Жас қояндарды азықтандыру 19
1.8 Қояндарды семірту 20
2 Есептеу бөлімі 22
2.1 Қояндарды нормалап азықтандыру және азық қажеттілігіне есеп жүргізу 22
Қорытынды 25
Еңбекті қорғау 28
Қолданылған әдебиеттер тізімі 32
Қосымша 33
1 Қояндардың шаруашылық.биологиялық ерекшеліктері мен оларды азықтандырудың негізі 5
1.1 Қояндардың шаруашылық.биологиялық ерекшеліктері 5
1.2 Қоянның негізгі азық түрлері 13
1.3 Қояндар азықтанатын азықтардың құрамы 14
1.4 Қояндарды азықтандыру техникасы мен гигиенасы 15
1.5 Қояндардың энергия мен қоректендіру заттарындағы қажеттілігі 18
1.6 Ересек қояндарды азықтандыру 19
1.7 Жас қояндарды азықтандыру 19
1.8 Қояндарды семірту 20
2 Есептеу бөлімі 22
2.1 Қояндарды нормалап азықтандыру және азық қажеттілігіне есеп жүргізу 22
Қорытынды 25
Еңбекті қорғау 28
Қолданылған әдебиеттер тізімі 32
Қосымша 33
Еліміздегі барлық қоян етінің 90 пайызы дербес шаруашылықтарда өсірілетін үй қояндарынан өндіріледі. Оның тең жартысы Украинада және Қырым облысында дербес шаруашылықтарында дайындалады. Біздің республикамызда қазіргі кезде бұл мәселеге ерекше көңіл бөлініп отыр. Өйткені еліміздің азық-түлік бағдарламасын жүзеге асыру үшін қолда бар барлық резервтерді тиімді пайдалану қажет болса – қоян шаруашылығы соның тез дамитын, мол өнімді саласының бірі болып табылады. Бұл дербес шаруашылықтар мүддесі үшін де, қоғамдық азық-түлік базасын нығайту үшін де қажетті игіліктің бірі.
Қоян өте жылдам өсіп-өнгіш болып келеді. Жылына бір ұрғашы қояннан, орта есеппен 16, ал жоғары өнімділерінен, тіпті 40-қа дейін көжек өсіріп, етке өткізуге болады. олардан құс еті тәрізді диеталық қасиеті жоғары, белокты, майсыз, жеңіл қорытылатын ет өндіріледі. Қоян еті, әсіресе, гипертониялық ауруларға, асқазаны мен бауыры ауыратындарға аса пайдалы да, шипалы.
Барлық үй жануарлары мен түз жануарлары тәрізді қоянның да өнімділік қабілеті жоғары болуы олардың жақсы, дұрыс азықтандырылуына, күтіміне байланысты. Үй қояндарының күнделікті азықтарында қажетті мөлшерде сапалы қоректік заттар – протеин, амин қышқылдары, маймал, көмірсулар, оның ішінде клечатка, минералды заттар мен дәрумендер болуға тиіс. Және берілетін азықтардың әрбір киллограмм құрғақ затында қажетті мөлшерде алмасу энергиясы шоғырлануы шарт. Үй қояндарының рациондарындағы энергиялық-протеиндік қатынас 140-170 аралығында болуы керек. Ал бұл – рационның бір киллограмындағы бір процент шикі протеинге келетін энергия мөлшерін көрсетеді. Рациондағы қоректік заттардың энергиясы тек осындай аралық үйлесімінде болғанда ғана организмге жұғымдылығы арта түседі.
Қоян азығын көмірсулармен қамтамасыз ету үшін, әсіресе, амин қышқылдарының құрылысын түзетін – құрылымдық көмірсулар – лактоза, манноза, галактоза, рибоза болуы керек. Олар ағзада кальций сіңірімділігін екі есе жақсартып, сүйек бітімін жетілдіруді тездетеді. Бұлар өскелең көжектер мен буаз және көжегін емізетін қояндарға қажет.
Қояндар жасына, жынысына, физиологиялық жағдайларына қарай рационның қажетті көлемде толықтырылған қоректік заттарымен қамтамасыз етілуі керек. Қояндар өсімдік қоректілерге жататындықтан ірі азықтармен қоректене береді. Бірақ оларды күйіс малымен салыстыруға болмайды.
Осыған орай, зерттеу жұмысының өзектілігі – қояндардың шаруашылық-биологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, оларды нормалап азықтандыру және азық мөлшерін есептеу болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты – еліміздегі өсірілетін қоян шаруашылығының негізі болып табылатын азықтандыру саласын толығымен қарастыру және қояндарды нормалап азықтандыруды есептеу болып табылады.
Қоян өте жылдам өсіп-өнгіш болып келеді. Жылына бір ұрғашы қояннан, орта есеппен 16, ал жоғары өнімділерінен, тіпті 40-қа дейін көжек өсіріп, етке өткізуге болады. олардан құс еті тәрізді диеталық қасиеті жоғары, белокты, майсыз, жеңіл қорытылатын ет өндіріледі. Қоян еті, әсіресе, гипертониялық ауруларға, асқазаны мен бауыры ауыратындарға аса пайдалы да, шипалы.
Барлық үй жануарлары мен түз жануарлары тәрізді қоянның да өнімділік қабілеті жоғары болуы олардың жақсы, дұрыс азықтандырылуына, күтіміне байланысты. Үй қояндарының күнделікті азықтарында қажетті мөлшерде сапалы қоректік заттар – протеин, амин қышқылдары, маймал, көмірсулар, оның ішінде клечатка, минералды заттар мен дәрумендер болуға тиіс. Және берілетін азықтардың әрбір киллограмм құрғақ затында қажетті мөлшерде алмасу энергиясы шоғырлануы шарт. Үй қояндарының рациондарындағы энергиялық-протеиндік қатынас 140-170 аралығында болуы керек. Ал бұл – рационның бір киллограмындағы бір процент шикі протеинге келетін энергия мөлшерін көрсетеді. Рациондағы қоректік заттардың энергиясы тек осындай аралық үйлесімінде болғанда ғана организмге жұғымдылығы арта түседі.
Қоян азығын көмірсулармен қамтамасыз ету үшін, әсіресе, амин қышқылдарының құрылысын түзетін – құрылымдық көмірсулар – лактоза, манноза, галактоза, рибоза болуы керек. Олар ағзада кальций сіңірімділігін екі есе жақсартып, сүйек бітімін жетілдіруді тездетеді. Бұлар өскелең көжектер мен буаз және көжегін емізетін қояндарға қажет.
Қояндар жасына, жынысына, физиологиялық жағдайларына қарай рационның қажетті көлемде толықтырылған қоректік заттарымен қамтамасыз етілуі керек. Қояндар өсімдік қоректілерге жататындықтан ірі азықтармен қоректене береді. Бірақ оларды күйіс малымен салыстыруға болмайды.
Осыған орай, зерттеу жұмысының өзектілігі – қояндардың шаруашылық-биологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, оларды нормалап азықтандыру және азық мөлшерін есептеу болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты – еліміздегі өсірілетін қоян шаруашылығының негізі болып табылатын азықтандыру саласын толығымен қарастыру және қояндарды нормалап азықтандыруды есептеу болып табылады.
1. Проф. Манфред Кирхгеснер. Кормление животных: учебник для учебы, консультирования и практики. 11 доработанное издание, издательство ДЛГ, Франкфурт на Майне, 2004 год, с. 312
2. Х.Йерох, Г. Флаховский и Ф.Вайсбах. Учение о кормах. Издательство Густова Фишера, Штутгарт. 2013 г., с. 154
3. Ерохин. А. И. Овцеводство. — М.: Колос, 2004, с. 421
4. Кабанов. В. Д. Свиноводство. — М.: Колос, 2001, с. 316
5. Кальницкии, Б. Д. Минеральные вещества в кормлении животных. — Л.: Агропромиздат, 2014, с. 256
6. Клиническая лабораторная диагностика в ветеринарии: Справочное издание / И. П. Кондрахин, Н. В. Курилов, А. Г. Малахов и др. — М.: Агропромиздат, 2005, с. 264
7. Комбикорма, кормовые добавки и ЗЦМ для животных (состав и применение): Справочник / В. А. Крохина. — М.: Агропромиздат, 2010, с. 364
8. Макарцев, Н.Г. Кормление сельскохозяйственных животных: УчеО-ник. — Калуга: Издательство научной литературы Н. Ф. Бочкаревой, 2007, с. 312
9. Нормы и рационы кормления сельскохозяйственных животных / А. 11. Ка-лашникова, В. И. Фисинина, В. В. Щеглова, Н. И. Клейменова. — Москва, 2003, с. 342
10. Практикум по кормлению животных / Л. В. Топорова, А. В. Архипов, Н. Г. Макарцев и др. — М.: КолосС, 2005, с. 213
11. Фаритов, Т.А. Корма: заготовка, хранение и подготовка к скармливанию: Учебное пособие. — Уфа: БГАУ, 2005, с. 346
12. Хазиахметов, Ф. С, Шарифянов, Б. Г., Галлямов, Р. А. Нормированное кормление сельскохозяйственных животных: Учебное пособие. — СПб.: Издательство «Лань», 2005. Хохрин, С. Н. Кормление сельскохозяйственных животных — М.: КолосС, 2004, с. 234
13. Шарифянов, Б. Г., Харрасов, Р. М., Хазиахметов, Ф. С. Современные методы оценки питательности кормов и полноценности кормления сельскохозяйственных животных: Учебное пособие. — Уфа: Издательство «Редакция Галигель», 2006, с. 342
14. Калашников П.С. Унгаров А.С. Справочник по контролю и содержанию пушных животных. Москва, 2012, с. 214
2. Х.Йерох, Г. Флаховский и Ф.Вайсбах. Учение о кормах. Издательство Густова Фишера, Штутгарт. 2013 г., с. 154
3. Ерохин. А. И. Овцеводство. — М.: Колос, 2004, с. 421
4. Кабанов. В. Д. Свиноводство. — М.: Колос, 2001, с. 316
5. Кальницкии, Б. Д. Минеральные вещества в кормлении животных. — Л.: Агропромиздат, 2014, с. 256
6. Клиническая лабораторная диагностика в ветеринарии: Справочное издание / И. П. Кондрахин, Н. В. Курилов, А. Г. Малахов и др. — М.: Агропромиздат, 2005, с. 264
7. Комбикорма, кормовые добавки и ЗЦМ для животных (состав и применение): Справочник / В. А. Крохина. — М.: Агропромиздат, 2010, с. 364
8. Макарцев, Н.Г. Кормление сельскохозяйственных животных: УчеО-ник. — Калуга: Издательство научной литературы Н. Ф. Бочкаревой, 2007, с. 312
9. Нормы и рационы кормления сельскохозяйственных животных / А. 11. Ка-лашникова, В. И. Фисинина, В. В. Щеглова, Н. И. Клейменова. — Москва, 2003, с. 342
10. Практикум по кормлению животных / Л. В. Топорова, А. В. Архипов, Н. Г. Макарцев и др. — М.: КолосС, 2005, с. 213
11. Фаритов, Т.А. Корма: заготовка, хранение и подготовка к скармливанию: Учебное пособие. — Уфа: БГАУ, 2005, с. 346
12. Хазиахметов, Ф. С, Шарифянов, Б. Г., Галлямов, Р. А. Нормированное кормление сельскохозяйственных животных: Учебное пособие. — СПб.: Издательство «Лань», 2005. Хохрин, С. Н. Кормление сельскохозяйственных животных — М.: КолосС, 2004, с. 234
13. Шарифянов, Б. Г., Харрасов, Р. М., Хазиахметов, Ф. С. Современные методы оценки питательности кормов и полноценности кормления сельскохозяйственных животных: Учебное пособие. — Уфа: Издательство «Редакция Галигель», 2006, с. 342
14. Калашников П.С. Унгаров А.С. Справочник по контролю и содержанию пушных животных. Москва, 2012, с. 214
Курстық жұмыстың тақырыбы: Қояндарды нормалап азықтандыру жəне азық қажеттілігін есептеу
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Қояндардың шаруашылық-биологиялық ерекшеліктері мен оларды азықтандырудың негізі 5
1.1 Қояндардың шаруашылық-биологиялық ерекшеліктері 5
1.2 Қоянның негізгі азық түрлері 13
1.3 Қояндар азықтанатын азықтардың құрамы 14
1.4 Қояндарды азықтандыру техникасы мен гигиенасы 15
1.5 Қояндардың энергия мен қоректендіру заттарындағы қажеттілігі 18
1.6 Ересек қояндарды азықтандыру 19
1.7 Жас қояндарды азықтандыру 19
1.8 Қояндарды семірту 20
2 Есептеу бөлімі 22
2.1 Қояндарды нормалап азықтандыру және азық қажеттілігіне есеп жүргізу 22
Қорытынды 25
Еңбекті қорғау 28
Қолданылған әдебиеттер тізімі 32
Қосымша 33
Кіріспе
Еліміздегі барлық қоян етінің 90 пайызы дербес шаруашылықтарда өсірілетін үй қояндарынан өндіріледі. Оның тең жартысы Украинада және Қырым облысында дербес шаруашылықтарында дайындалады. Біздің республикамызда қазіргі кезде бұл мәселеге ерекше көңіл бөлініп отыр. Өйткені еліміздің азық-түлік бағдарламасын жүзеге асыру үшін қолда бар барлық резервтерді тиімді пайдалану қажет болса - қоян шаруашылығы соның тез дамитын, мол өнімді саласының бірі болып табылады. Бұл дербес шаруашылықтар мүддесі үшін де, қоғамдық азық-түлік базасын нығайту үшін де қажетті игіліктің бірі.
Қоян өте жылдам өсіп-өнгіш болып келеді. Жылына бір ұрғашы қояннан, орта есеппен 16, ал жоғары өнімділерінен, тіпті 40-қа дейін көжек өсіріп, етке өткізуге болады. олардан құс еті тәрізді диеталық қасиеті жоғары, белокты, майсыз, жеңіл қорытылатын ет өндіріледі. Қоян еті, әсіресе, гипертониялық ауруларға, асқазаны мен бауыры ауыратындарға аса пайдалы да, шипалы.
Барлық үй жануарлары мен түз жануарлары тәрізді қоянның да өнімділік қабілеті жоғары болуы олардың жақсы, дұрыс азықтандырылуына, күтіміне байланысты. Үй қояндарының күнделікті азықтарында қажетті мөлшерде сапалы қоректік заттар - протеин, амин қышқылдары, маймал, көмірсулар, оның ішінде клечатка, минералды заттар мен дәрумендер болуға тиіс. Және берілетін азықтардың әрбір киллограмм құрғақ затында қажетті мөлшерде алмасу энергиясы шоғырлануы шарт. Үй қояндарының рациондарындағы энергиялық-протеиндік қатынас 140-170 аралығында болуы керек. Ал бұл - рационның бір киллограмындағы бір процент шикі протеинге келетін энергия мөлшерін көрсетеді. Рациондағы қоректік заттардың энергиясы тек осындай аралық үйлесімінде болғанда ғана организмге жұғымдылығы арта түседі.
Қоян азығын көмірсулармен қамтамасыз ету үшін, әсіресе, амин қышқылдарының құрылысын түзетін - құрылымдық көмірсулар - лактоза, манноза, галактоза, рибоза болуы керек. Олар ағзада кальций сіңірімділігін екі есе жақсартып, сүйек бітімін жетілдіруді тездетеді. Бұлар өскелең көжектер мен буаз және көжегін емізетін қояндарға қажет.
Қояндар жасына, жынысына, физиологиялық жағдайларына қарай рационның қажетті көлемде толықтырылған қоректік заттарымен қамтамасыз етілуі керек. Қояндар өсімдік қоректілерге жататындықтан ірі азықтармен қоректене береді. Бірақ оларды күйіс малымен салыстыруға болмайды.
Осыған орай, зерттеу жұмысының өзектілігі - қояндардың шаруашылық-биологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, оларды нормалап азықтандыру және азық мөлшерін есептеу болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты - еліміздегі өсірілетін қоян шаруашылығының негізі болып табылатын азықтандыру саласын толығымен қарастыру және қояндарды нормалап азықтандыруды есептеу болып табылады.
Зерттеу жұмысының міндеттері келесідей:
- Қояндардың шаруашылық-биологиялық ерекшеліктері мен оларды азықтандырудың негізін қарастыру;
- Қояндарды азықтандыру техникасы мен гигиенасын зерттеу;
- Қояндардың энергия мен қоректендіру заттарындағы қажеттілігін анықтау;
- Қояндарды нормалап азықтандыру және азық қажеттілігіне есеп жүргізу.
Зерттеу жұмысының нысаны - қояндарды азықтандыру техникасын жетілдіру.
Зерттеу жұмысының пәні - қояндарды нормалап азықтандыруды есептеу болып табылады.
Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды мен қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Қояндардың шаруашылық-биологиялық ерекшеліктері мен оларды азықтандырудың негізі
1.1 Қояндардың шаруашылық-биологиялық ерекшеліктері
Үй қояны өте өсімтал болып келеді. Ұрғашы қоян 30 күн сайын бір жазда 6-8 рет 6-9-дан көжектеп, 35-40 көжек туады. Көжектері тез жетіліп, 4-5 айында шағылысады. Бір ғана ұрғашы қоянның жетілген ұрпағынан жылына 60-80 кг ет өндіруге болады. қоян еті дәмді, жеңіл қорытылатын, жоғары ақуызды және сіңімді (ірі қара еті - 60-65 % қорытылса, қоян еті - 90 % қорытылады) диеталық тағам. Қоян етінің майы ерігіш, тауық етімен салыстырғанда натрийі аз, холестерині тіпті 2,7 есе кем келеді.
Шаруашылықта қоян еті мен қатар терісі мен түбіті өндіріледі. Қоянның жылы, жеңіл, әдемі терісі өнеркәсіпте кең пайдалынады. Одан арзан, жеңіл, әдемі галантерия бұйымдары мен киімдер тігіледі. Қоянның түбітті тұқымынан жіңішке, жұмсақ түбіт алынады. Ол жылу сақтағыштығы жағынан меринос жүнінен кем түспейді. Одан түрлі тоқыма бұйымдар, ал үлпілдек жүнді терісінен бағалы фетр бұйымдарын шығарады. Бір ұрғашы қоянның жылдық төлінен 1-1,5 кг түбіт алынады. Үй қоянын өсіру үшін күрделі құрылыс салудың қажеттілігі жоқ, олар күй талғамайды, ауа райының өзгерістеріне де тез көндігіп кетеді.
Зоологиялық жіктеуде үй қояны сүтқоректілер класына, қоян тәрізділер отрядына, қояндар тұқымдасына, үй қояндары түріне жатады. Олар сыртқы пішіні ұқсас болғанымен дала қоянымен гибридтенбейді, яғни шағылысып ұрпақ бермейді. Демек, олардың сыртқы пішін ұқсастығына қарамай, туыстас тұз қоянынан айырмашылықтары бар. Мысалы, түз қояны - 50-52, ал үй қояны - 28-30 күнде көжектейді. Қоянның көжектері көзі ашық, үлпілдек жүнді болып, жетіліп туып, ене сүтін бірнеше күн ғана еміп, өз бетінше інсіз тіршілікке бейімделсе, үй қоянының көжектері соқыр, қызыл шақа, әлсіз болып туады. Олар 18-20 күн тек енесінің сүтімен ғана қоректеніп, арғы тегі жабайы қояндардай топтанып, інде тіршілік етеді.
Үй қояндары мен Оңтүстік Еуропадан (Испания, Франциядан) тараған жабайы қояндар шағылысқанда табиғи ортаға бейімделген және жақсы өсімтал ұрпақ туады. Оларды жылдар бойы сұрыптау арқылы іріленген (тұрқы - 40-50 см-ден 70-80 см-ге дейін, тірідей массасы - 1,5-2 кг-нан 5-6 кг-ға дейін ұлғайған), көбірек көжектейтін, өсімтал, түбіті мен терісі сапалы үй қояны шығарылады. Жыл бойы көжектейтін үй қояндарының жүнінің ұзындығы тұқымына қарай -1,5-2 см-ден (қысқа жүнділерінікі) 6-7 см-ге дейін (ұзын жүнділерінікі) ұзарып, түбітті тұқымдарынікі - 8,5-10 см-ге дейін жетеді [1, б. 24].
Үй қоянының екі түрі белгілі - бірі кәдімгі де, екіншісі - майқұйрық үй қояны. Кәдімгі үй қояны дүние жүзіне кең тараған. Майқұйрық үй қояны Оңтүстік Африкада тек жабайы түрінде кездеседі. Кәдімгі үй қоянының ең көп тараған тұқымдарына вена көгілдір және ақ қояны, шиншилла, шампань, белгиялық үй қояны, ақ үй қояны т.б. жатады. Олардың ет-тері бағытындағылары 8-10 - нан жылына 4 рет көжектеніп, бір ұрғашы қоян көжектерінен - 20 кг ет өндірілсе, түбітті қоян басынан - 350-400 г түбіт алынады.
Шаруашылықтағы қоянның басын көбейтумен қатар жылда дене құрылысы, өнімділігі, терісінің құндылығы бойынша сұрыптап, элита, екінші, үшінші кластарға бөлу арқылы асылдандыру жұмысын жүргізеді. Соның нәтижесінде өсімтал, сыртқы ортаның түрлі жағдайына бейімделгіш, ауруларға тез шалдықпайтын қояндарды алады.
Жоғарыда келтірілген кең тараған үй қоянының тұқымдарымен жергілікті үй қояндарын жақсарту негізінде үй қоянының жергілікті жағдайларға төзімді жаңа тұқымдары шығарылды. Мысалы, фландр тұқымын пайдаланып - ірі сұр қоян, шампань тұқымын пайдаланып - күміс түсті үй қояны, ал ақ үй қоянын пайдаланып - советтік шиншилла, ангор түбітті қоянын пайдаланып - түбітті ақ қоян тұқымдары шығарылды.
Үй қояны тұқымдарын шаруашыллық пайдалы белгілеріне қарай етті-терілі, етті, терілі, түбітті бағыттарға бөледі. Бұдан басқа сәнділікке өсірілетін қоян тұқымдары болады. Етті-терілі тұқымдарға тұлғасы орташа жетілген, жүн-терісі ұнамды, әдемі - кеңес мардері, шиншилла, шампань, етті тұқымдарға денесі жетілген, ірі салмақты (6-8 кг) - ақ үй қояны, терілі тұқымдарға салмағы жеңіл (2-3,5 кг), жүн терісі әдемі, тегіс - ақ қалақ, аляска, рекс; түбітті тұқымдарға - түбітті татар және ангор қояны жатады. Үй қоянының терісі әдетте боялмастан және қырқылмастан табиғи күйінде пайдалынады. Олардың жүнінің қылшығы аз, 90-92 % түбіттен тұрады, түсі ақ, қара, көк болып келеді.
Көптеген елдерде кең тараған үй қояны советтік шиншилла. Жүнінің түсі Оңтүстік Америкадағы шиншилла кеміргішіне ұқсастығынан солай аталған. Терісінің түсі көгілдір, күмістей жылтыр. Жүнінің түбі көгілдір, ұшы қарайған. Үрлегенде арасынан көкшіл, ақшыл, қара, ақ, қаралау түсті қылшықтарды көруге болады. Қара түстес қылшық ұшындағы сақина тәріздес ақ белдеуі терінің көгілдір-сұр реңін әсемдендіріп тұрады. Көзінің айналасы мен желкесіндегі ақ дағы, бауыры мен құйрығының асты ақ түсті, құлағының жиегі мен құйрығының үсті қара болып келуі бұл тұқымға тән қасиет. Көжектерінің құрсағы ғана ақ, тіпті қара болып туады. Туғаннан соң екі жетіден кейін сол тұқымға тән түске айнала бастайды. Сөйтіп, 4-6 айлығында нағыз шиншилланың түсіне көшеді.
Сақа қояндарының орташа тірідей салмағы - 5 кг, дене тұрқының ұзындығы - 62-70 см, кеуде орамы - 37-44 см. Басқа үй қояндарына қарағанда терісі мен етінің сапалығы, тез жетілгіштігі және өсімталдығымен ерекшеленеді. Ұрғашы қоян бірден - 7-8, тіпті - 12-14 көжек тауып, оларды сүтпен жақсы тойындырады. Өсімтал көжектері 60 тәулікте - 1,5-1,7 кг, ал 90 тәулікте - 2,5-2,8 кг тартады. Ыстық пен суыққа төзімді, өсімді жағдайына көнбіс, шаруашылыққа пайдалы қоян тұқымы.
Етті-терілі бағыттағы үй қоянының 1952 жылы бекітілген тұқымы - сұр үй қояны. Жергілікті үй қоянын Бельгияның фландр тұқымымен будандастырып, алынған ұрпақты қойылған мақсатқа сәйкес бағып-күту жағдайында таңдап-сұрыптау арқылы шығарылған. Дене пішіні дөңгеленіп келген, кеудесі жұмыр, жақсы жетілген, жотасы кең және жазық, аяқтары қысқа, мықты, етті болып келеді. Сақа қоянның орташа тірідей салмағы - 4,5 кг тартады. Денесінің ұзындығы - 61 см, кеуде орамы - 38 см, күтімі жақсы элита класының 4 айлық көжектері - 3,2 кг тартып, тірідей салмағының - 55-60 % дейін дәмді ет түседі. Ұрғашысы сүтті келеді, бірден 7-8 көжек туады. Жүні онша қалың болмағанымен, терісі сапалы [2, б. 56].
Жүнінің түсі сұр, сұрғылт-қара және қара болады. Сұр қоянның кеудесі сарғыш, сұр түсті қылшық жүндері әр түрлі, яғни, жүнінің түп жағы ақшыл болып, ұшына қарай қара қоңырланып, ең ұшы қара болады. Сұрғылт қара қоянның жүні қара қоңыр түсті. Қылшығының түсі көкшілденіп, біртіндеп қарайып, одан сарғыш тартып, ал ұшы қап-қара болады. Түбіт қылшықтары көк, сәл сарғыш түстілері болады, түбіне қарай ағарып кетеді. Бауыры мен құйрығының ұшы сұрғылт түсті. Қара қоян жүні біркелкі қара, қоңырлау келеді. Түбіт қылшықтары көк, түбіне қарай ағарады. Демек, сұр үй қоянының түстерінің ойнауы, түгін үрлегенде жүннің түп жағының көкшіл, ортасының сарғыштау, ұшының қара түстері қосылып, түрлі түске боялтады.
Күміс түсті үй қояны - ірі, мол өнімді, ет-тері үшін өсірілетін тұқым. 1952 жылы Украинаның жергілікті қара үй қоянын шампань тұқымымен шағылыстырып, бағып-күту мен азықтандыруы жақсартылған жағдайда мақсатты таңдап-сұрыптау жолымен шығарылған. Дене тұрқы тығыз, орташа басты, құлақтары кішкентай және тік, омыраулы болып келеді. Қалың жүнді, сұлу терілі, тез өсіп жетіледі, тез семіреді, еті дәмді. Орташа тірідей салмағы - 4,5 кг, денесінің ұзындығы - 57 см, кеуде орамы - 36 см, 4 айлық көжегі - 3,2 кг тартып, 49-50 % аса сапалы ет береді.
Ұрғашысы 7-8 көжек туып, оларды сүтпен жақсы жарытады. Көжектерінде 1 айлығында күміс түсті белгілері пайда бола бастап, 4 айлығында толық күміс түске айналады да, сақая келе бірте-бірте ағарады. Жалпы түсі көкшіл, күмістей жылтырайды. Қылшық жүндері таза ақ және қара, ақ түбіттері таза көгілдір немесе сұр түсті болады. Мұрнының ұшы, құлақтары, аяқтары, құйрығының үсті денесінің түрімен салыстырғанда қоңырлау.
Қара қоңыр үй қояны - ірі, түсі ерекше, тез өсіп-жетіледі, етті, аумалы-төкпелі ауа райына жақсы бейімделген. Дене бітімі мықты, ауруларға төзімді. Қанында шиншилла, вена көгілдір үй қояны тұқымдарының қасиеттері бар. Өсімталдығы ақ қояннан жоғары. Дене бітімі мықты, тұрқы - ұзынша, сүйектері - ірі. Орташа тірідей салмағы - 5 кг, денесінің ұзындығы - 61 см, кеуде орамы -37 см. 4 айлық элита класының көжектері 3,2 кг тартады.
Ұрғашысы сүтті, өсімтал, 7-8 көжек туып, көжектерін жақсы жарытады. Олар тәулігіне 17-19 кг салмақ қосады. Көжектерінің түсі туғанда қара болады да, тек 7-8 айдан кейін ғана сақа қояндардай қара-қоңыр түске ауысады. Олардың әсіресе, ұрғашыларының төсінің астында жақсы жетілген, қыртыстанған терілері болады. Олар қоянның жасы өскен сайын көбейіп отырады. Басы үлкен, құлақтары ұзын және жалпақ, аяқтары жуан, ұзын, өте ыңғайлы, арқасы түзу және жалпақ, бөксесі үлкен, жұмыр.
Денесінің түгі өте қалың, қара қоңыр түсті. Қылшығы мен қоңыр түбітінің жылтыр ұшы жинақталып, қара-қоңыр түс береді. Олардың көжектерінің түсі 4 айға, яғни екінші рет түлегенге дейін, қара болады да, содан кейін қоңырлана бастайды. Түлегеннен кейін жүні қара-қоңыр тартып, сырттан қарағандағы қоңыр түсі жылтыраған әдемі қалың қара матаға ұқсап, теріні құлпыртып жібереді. Терісі боялмастан сол күйінде пайдалынады.
Ақ қоян - үй қоянының еті мен терісі үшін өсірілетін ірі тұқымы. Ол 19 ғасырда Бельгия мен Германияда еті дәмді, сүйегі жұқа фландр тұқымынан таңдалып, іріктеліп алыну нәтижесінде шығарылған. Бұл тұқым сақа қоянның орта тірідей салмағы -5,6 кг, денесінің тұрқы - 67 см, кеуде орамы - 37 см. 1 класты 4 айлық көжектері - 3-3,3 кг тартады. Ұрғашы қояны 7-8 көжек туып, оларды жақсы жарытады.
Ақ үй қояндары тұқымының дене бітімі мықты, сүйектері жұқа, берік, басы домалақ, онша үлкен емес, ұзын да жеңіл, тік тұратын жалпақ құлақты. Қан тамырларының көрініп тұруына байланысты көздері қызыл болып көрінеді. Еттілігі орташа, аз уақыттың ішінде жетіліп, жақсы өнім береді. Басқа үй қоян тұқымдарының тірідей салмағын арттыруда жиі пайдалынады. Дене түгі біріңғай ақ, ешқандай қара қылшықтар араласпаған. Олардың түктері сәнді, жылтыр, мықты және қалың болып келеді. Терісін табиғи күйінде де және боялған күйінде де пайдалануға болады.
Совет мардері - терісіне бола өсірілетін үй қоянының тұқымы. Орыс ақ қояны тәрізді үй қоянын шиншилла және жергілікті Әрмен көгілдір түсті қоянмен будандастыру жолымен шығарылып, 1940 жылы бекітілген. Тірідей салмағы - 3,8-4,5 кг, дене тұрқы - 45-57 см, кеуде орамы - 34 см, 4 айлық элита класты көжектерінің салмағы - 2,9 кг, 1 класынікі - 2,5 кг. Сүттілігі жақсы, 6-8-ден көжектейді, оларды сүтпен жақсы жарытады. Етті, тығыз, қысқа аяқтары мықты болып келеді. Денесінің жүні үлпілдек, қалың, жұмсақ, жылтырап тұрады.
Негізгі түсі бұлғын түстес қоңыр, қара қоңыр, сусар түстес ақшыл қызылдары да кездеседі, соған байланысты сусар болып та аталады. Басы, құлақтары, құйрығы мен табаны денесіне қарағанда қаралау. Қылшықтары мен түбіттерінде түсі жағынан айырма жоқ. Көжектері туғанда сұрғылт түсті немесе одан да қаралау болып келеді де, 50-60 күндігінде аздап қоңырлана бастайды. Олар 4 айлығында түлеп, сақа қоян түсіне енеді.
Түбітті ақ қоян - ақ үй қояны мен фландр тұқымын будандастыру жолымен шығарылған. Тірідей салмағы - 4-4,6 кг, дене тұрқы - 54 см, кеуде орамы - 34 см. Тез жетіліп, мол өнім береді. Азықтандыруға талғамсыз. Ұрғашысы 7 көжектен туады, сүттілігі ерекше. Көжектері тәулігіне - 19,5 кг салмақ қосып, 4 айлық элита класының көжектері - 2,7 кг, 1 кластарынікі - 2,4 кг тартады. Түсі ақ жүнінің 94-96 % түбіттен тұрады. Орта есеппен жылына еркектерінен -485 г, ал ұрғашыларынан -420 г түбіт алынады. Көжектерімен қоса есептегенде бір қояннан жылына 1100-1300 г түбіт алуға болады.
Киров түбітті үй қояны - тұлғасы орташа тұқым. Дене бітімі мықты, сүйегі ірі, басы үлкен, құлақтары ұзын, жалпақ, қалың түбітпен жабылған. Құлақтарының ұшына жүн шықпайды. Кеудесі кең, жақсы жетілген. Арқасы түзу, жалпақ. Аяқтары ұзын да, қысқа да емес, жуан болып келеді, сыртын түбіт қаптаған. Жүні ақ, кейде көк болады.
Ұрғашы қоянның орташа салмағы - 3,7 кг, еркегінікі - 3,8 кг, дене тұрқы - 54-55 см, кеуде орамы - 35-36 см. Ұрғашысы 6-7 көжектеп, көжектерін жақсы жарытады. Бір түбітті үй қоянынан орташа - 300 г., ал тәуірінен -400-500 г. түбіт түседі, 3,-3,5 айлық көжектерінен екі рет түбіттегенде - 35-40 г түбіт алынады. Түбітінің 3,5 % қылшық жүн болады. Түбіт ұйыспай жақсы басылады, әдетте оны фелсор фетрін жасауға пайдаланады [3, б. 89].
Сақа қояндарының салмағы - 4-4,6 кг, дене тұрқы - 53-67 см, кеуде орамы - 34 см, өсімтал, сүтті, көжектерін жақсы жарытады. Кеудесіне шоқ-шоқ болып ақ жүн шықса, саны мен бүйіріндегі жүннің түсі сарғыш болса, мұны жүннің ақауы деп білу керек. Ал жүні қоңырланып, оның үстінде ақ дақтар болса, үлкен кемістік болып саналады. Бұл тұқымның қояндары аштыққа төзімді, әр түрлі климат жағдайын жақсы көтереді. Сондай-ақ, тез жетілгіш, 5-6 айлығында шағылыстыруға дайын болады. Қазақстанда қоянның бұл тұқымы кез-келген ауданның климат жағдайына өте жақсы бейімделеді, соған сай оларды барлық облыстарда өсіруге әбден болады.
Орыстың ақ қалақ қояны - терілік бағытта өсірілетін ұсақ тұқымдардың қатарына жатады. 1928 жылы Англиядан әкелінген ақ қалақ қоянының негізінде шығарылған. Тірідей салмағы - 3,5-3,8 кг, дене тұрқы - 57 см, кеуде орамы - 35 см. Өсімталдығы жақсы. Ұрғашылары бір туғанда 7-9 көжек туып, жарыта алады. Көжектері аппақ болып туады, бірақ 28-30 күннен кейін мұрнында, құлағында, содан кейін тағы бір апта өткенде аяқтары мен құйрығында сұр жүндер пайда бола бастайды да, 5 айда олар сақа қояндар түсіне енеді. Түсінде ақ, қара түстің араласуы бұл үй қоянын өте сүйкімді етіп көрсетеді.
Қояндардың бұл тұқымының арқасы жалпақ, денесі тығыз келеді. Аяқтары мықты болады. денесінің жүні қалың, қысқы түсі ақ, жылтылдап тұрады, ал тұмсығының ұшы, құлақтары мен құйрықтары қара немесе қоңыр болып келеді. Тіршілікке өте төзімді және олар біздің елдің климатына жақсы бейімделген. Өте көнбіс, қысқа да жұмсақ жүні қалың болғандықтан, қатты аяздың өзінде тоңа қоймайды. Ауруларға да төзімді. Терісінің сапалығынан оны ақ тиін терісімен араластырып, ішік тігуге пайдалануға болады. Бұл тұқым тез жетілгіш, 5-6 айлығында толық жетіліп болады. Қазақстанның барлық облысында да жақсы өседі. Сондықтан оларды жүйелі түрде селекциялап, сапалы жүнін сақтап, салмағын арттыруға болады.
Үй қоянының дене құрылысы мен биологиялық ерекшеліктері:
Үй қоянының дене құрылысы мен тіршілігі анатомиялық және физиологиялық ерекшеліктеріне байланысты. Басқа жануарлардікіндей қоян ағзасы да белгілі бір тіршілік қызметін орындайтын мүшелер мен ағзалардың жасушалары құрайтын тоқыма-ұлпалардан тұрады. Бұларды 212 сүйектен тұратын қоян қаңқасы ұстап тұрады. Жаңа туған көжектің қаңқасы дене салмағының 15 %, сақайғандарынікі - 10 % құрайды. Сүйектері жұқа болатындықтан, етті бағыттағы қояндардың қаңқасы жеңіл келеді. Қаңқа сүйектері мен шеміршектері және буын байланыстары пассивті, ал оларға байланған бұлшық еттер активті қозғалу жүйесін құрайды. Бұлшық еттер жиырылып-тартылып және босаңсып-созылып сүйектерді қозғау арқылы, жануарды қимылдатады.
Жылы қанды жануар-жәндік болғандықтан қоян ағзасындағы зат алмасу барысы жөнді өтуі үшін дене температурасын бірқалыпты сақтаудың маңызы зор. Температураның қалыпты көрсеткіштен ауытқуы зат алмасуындағы тотығу-тотықсыздану реакцияларының барысын бұзып, қорытылған қоректік заттардың игерілуіне кедергі туғызады. Соның салдарынан жануардың дене температурасы көтеріліп, ауырып та қалады. Сондықтан ағзада пайда болған және сыртқы ортаға шығарылған жылудың динамикалық тепе-теңдігін сақтаудың маңызы үлкен. Үй қоянының қалыпты температура сақтау жүйесі оның 15-25 % аралығында ауытқуын реттестіре алады.
Денедегі жылу мөлшерінің өзгеруіне зат алмасу қарқыны тәуелді күшейіп немесе әлсірейді. Зат алмасу қарқыны жануардың тікелей салмағына байланысты өзгереді - салмағы неғұрлым ұсақ болса, әр 1 кг шаққандағы алмасу массасы немесе үлестік салмағы жоғарылайтындықтан зат алмасуы қарқындап, жылу көп өндіріледі. Сондықтан сақа қоянға қарағанда көжектер денесіндегі зат алмасуы шапшаң жүріп, 1 кг салмағына жылу мөлшері көбірек өндіріледі. Соған орай өсіп келе жатқан ағзаның қоректік заттарға мұқтаждығы да жоғары болады.
Денедегі өндірілген жылуды тарту дәрежесі қоянның жүнділігіне байланысты өзгереді - қырқылғаннан кейін немесе түлеген кезде қоян денесінің жылу шығаруы 20-30 % өседі. Бұған қоян жүнінің қалыңдығы да ықпал етеді - бір мезгілде өлшенген түбітті ангор қоянының температурасы - 35,8 градус болса, шиншилдікі - 34 градус болған. Денеден жылу шығуы қыста ұлғаятындықтан, қоянның азықтық мұқтаждығы да жазғымен салыстырғанда 20-30 % жоғарылайды, ал ыстықта, керісінше, қоян денесін қызудан сақтандыратын ағзаның қорғаныс реакциясы іске қосылады. Сыртқы температура жоғарылаған сайын қоянның тыныс алуы жиілеп, ауа температурасы 8-10 градустан 20-25 градусқа көтерілгенде қоянның минуттық тыныс алуы 40-42-ден 280-300 ретке, яғни 6,6-6,8 есе жиілейді де соның арқасында үй қояны денесінің әдеттегі 37,5-39,5 градус қалыпты температурасы сақталады. Мұнда үй қояны денесінің температурасы басқа малдыкіндей емес тұрақсыздау болып, сыртқы температураға байланысты 2-3 градусқа ауытқи беретінін ескеру қажет.
Сол секілді қоянның ас қорыту жүйесінің де басқа мал мүліктерімен салыстырғанда өзіндік ерекшеліктері бар. Үй қоянының қарны бір бөлімді, сыйымдылығы - 180-200 мл. Кеміріліп желініп, ұсақталған азық қарынға келіп түседі. Қарынның қарын сөлі өте қышқыл (рН=3,0-3,4) реакциялы. Оны қышқылдандыратын тұз қышқылы, бір жағынан, желінген жемшөп бөлшектерінің тез арада бөртіп, босаңсуына себепші болса, ол тудырған қышқыл ортада протеин ыдыратушы пепсин ферментінің белсенділігі артып, липаза ферменті майды ыдыратып, ұлтабар ферменті сүтті ірітеді. Соның нәтижесінде желінген жемшөп протеині мен майының - 67-70 %, қант пен крахмалының - 80-85 % қорытылады. Қоян көп жейтін аумақты жемшөп жасұнығының қорытылуы әрқалай болып келеді. Мысалы, қырыққабат жапырағынікі - 75 %, сәбіздікі - 65 % болса, сабандікі не бары - 20-25 % қана. Бұл сабан мен пішен секілді іріленіп, қатайған жемшөп жасұнығының лигнинденуінен, яғни, сағыз тәріздес қатты заттарға қанығып, қоршалуынан ас қорыту сөлдерінің ықпалы бәсеңдейтіндігінен болады.
Қорытылып, қарапайым қосындыларға дейін ыдыратылған азықтың күрделі қоректік заттары, аш ішек кілегей қабатының бетін тегіс қаптаған түктерге енеді де, олардың әрқайсысының ішінде орналасқан қан мен лимфа тамырларына сіңеді.
Жасұнықты азықты жақсы қорытуға қояндардың капография деп аталатын өзінің түнгі және таңғы құмалағын жеуі себептеседі. Қоянның күндізгі құмалақтары құрғақ, қатты болады да, түнгісінің сырты кілегейленген қабықпен қапталған жұмсақ, дымқыл болып келеді. Онда күндізгі құмалаққа қарағанда протеин 3,5 есе көп болып, ал жасұнық 2 есе кем болады. Олар қайта жұтылған соң ас қорыту сөлдерінің ферменттері қайта әсер етіп, толығырақ ыдыратады. Екіншіден, кілегейленген қабықпен қоршалғандықтан құмалақ іші әлсіз қышқылданғандықтан жындағы бактериялары сақталып, капрография барысында жекеленген аминқышқылдары мен В тобының витаминдері түзіледі. Көжектерде бұл құбылыс енесін ембей өсімдік азықпен қоректене бастағаннан кейінгі 23-34 күнде пайда болады.
Капрография, сайып келгенде, эволюциялық қажеттіліктен туындаған физиологиялық құбылыс. Соның нәтижесінде желінгген азықтың алғашқы қорытылмаған қалдықтары 9-10 сағатта сыртқа шығарыла бастайтын қоян құмалағын жеу арқылы азықтың ас қорыту жолынан өту мерзімін 60-72 сағатқа дейін ұзартып, қоректік заттарының, бір жағына, протеиндік және витаминдік құндылығының жоғарылап, екінші жағынан, толығырақ қорытылуын қамтамасыз етеді. Мұның пайдалылығын тәжірибеде құмалағын жегізбей өсірген қояндардың салмақ қосымының үш есе кемігендігінен, ал буаз қояндардың буаздығының дұрыс дамымауынан да байқаған. Бұл жерде сақа қоянның ашыққанда тіпті күндізгі қатқан құмалақтарын да жеуге мәжбүр болатынын да айта кетуіміз керек [4, б. 89].
Үй қоянының тыныс алу жүйесі түз қоянынікінен нашар дамыған. Үй қояны өкпесінің салмағы дене салмағының - 1-1,2 пайызды құраса, үй қоянынікі тек - 0,36 пайызды құрайтынын көруге болады. 12-15 г.тартатын үй қоянының оң жақ өкпесі сол жағынан бірнеше есе үлкен болып келеді. Қоян ағзасындағы зат алмасуын қамтамасыз ету үшін газ алмасуы қарқынды түрде жүреді: 1 кг тірідей салмағына шаққанда 1 сағатта 478-690 см оттегін сіңіріп, 451-532 см көмірқышқыл газын бөліп шығарады. Қоянның тыныс алуына тері де қатысады, бірақ өкпемен салыстырғанда тері арқылы оттегінің сіңірілуі -100-500 рет, ал көмірқышқылының бөлінуі - 60-300 рет кем болады. Қараңғыда және ашыққанда тері арқылы тыныс алу баяулайды. Үй қояны ауа тазалығына сезімтал болғандықтан, олар өсірілетін үйшіктер мен бөлмелерде аммиак, көмір қышқылы, күкіртті, сутегі секілді зиянды газдардың мөлшерден көп жиналмауын қадағалайды.
Қоянның зат алмасуын қамтамасыз етуде қан айналымы жүйесінің атқаратын қызметі зор. Қанмен бүкіл дене торшаларына оттегі мен қоректік заттар жеткізілуімен қатар түрлі індеттен сақтандыратын иммундық денелер де жеткізіледі. Қан лейкоциттері ағзаға енген бактериялар, вирустар секілді жат денелерді жоюға қатысады. Қан айналу жүйесін ол тарайтын және қайта жиналатын жүрек бастаған тамырлармен қоса қан шығарушы мүшелер жатады.
Қоян жүрегі минутына 120-160 рет соғып, салмағының 5-6,7 % құрайтын 32-67 мл қанын ағза қажеттілігіне қарай кеңіп не тарылатын қан тамырларымен таратады. Орталық жүйке жүйесі реттестіретін қан тамырларының өткізгіштігіне байланысты дене температурасы да сақталады. Жүрек соғысына қарай үй қоянының жүрегі арқылы минутына - 27-150 текше см қан айдалып, бүкіл денесін 4,75 секундта айналып шығады екен. Қалыпты жағдайда үй қоянының жүрегі минутына - 120-160 рет соғады.
Қоянның қаны мөлдір, түссіз сұйық плазма және қызыл, ақ қан түйіршіктері мен қан пластикаларынан тұрады. Қан өкпеден өткенде эритроциттердегі гемоглобин құрамындағы темір тотығып, дене ұлпаларына оттегін жеткізеді. Лейкоциттер қалпын өзгертіп, ағзаға енген жат денелерді қоршап алып, жойып жібереді. Сонымен қатар, олар иммундық денелерді құрауға қатысып, іріңді ісікті жазады. Тромбоциттер құрамындағы тромбакиназа ферменті қан ұйытуға қатысады.
Қоян ағзаның бүкіл тіршілік әрекетін жүйке жүйесі басқарады. Бұл жүйенің тітіркендіргіштері арқылы ағзаға барлық ішкі және сыртқы жағдай белгілері қабылданып, қажетті мүшелер мен ұлпаларға қызметінің өзгеруімен жауап қайтарылады. Соның нәтижесінде ағза тіршілігі сыртқы ортаның жағдайына бейімделеді. Жүйке жүйесі мен жұлыннан тұратын орталық бөлімі мен барлық дене ұлпалары мен торшаларына тарамдалған өткізгіштерден тұратын шеткі бөлімінен тұрады. Салмағы 2,5 кг үй қоянының миы - 10 г, ал жұлыны - 5 г тартады. Қоянның жүйке жүйесі өте сезімтал болғандықтан, түрлі стрестік жағдайлардан сақтандыру қажет.
Қауіп-қатер сезілісімен қоянның жүйке жүйесі дабыл қағып, стрестің бірінші кезеңіне душар болады. Мысалы, өздерін адамның байқағанын сезінген күйгелек қояндар мұндай жағдайда тіпті өзінің көжектерін басып, ал қатты үріккен буаз ұрғашы қоян іш тастауы да мүмкін. Сондықтан қоян өсіретін жерде тыныштық сақтап, оларды стрестен сақтандыру қажет. Қоян өсірілетін жерде жөндеу жұмыстары жүргізілсе, оларды басқа тыныш жерге ауыстыру қажет.
1.2 Қоянның негізгі азық түрлері
Басқа да жануарлар секілді үй қояндарының тіршілігіне, яғни дұрыс өсіп-жетілуіне жемшөппен ақуыздар, майлар, көмірсулар секілді қоректік заттар мен қоса зат алмасуын қамтамасыз ететін минералдық элементтер, витаминдер т.б. биологиялық пәрменді қосындылар жеткізілуі керек. Желінген жемшөпте бұл заттар жеткілікті түрле болмаса, қояндардың өсіп-жетілуі тежеліп, түрлі зат алмасуының бұзылушылығына және ауруларға әкеліп соғады. Демек, дұрыс азықтандыру қоян шаруашылығы өнімдерін көбейтудің негізгі шарты болып табылады. Мұны, әсіресе, қояндарды жаймай, қолда, үнемі үйшікте ұстап өсіргенде ескеру қажет.
Үй қояндарына берілетін азықтардың ең құнарлысы да, ең арзаны да және оларға ең бейімдісі де - көк азық, яғни табиғи және екпе шөптердің көгі болып табылады. Көк шөп құрамында қоян тіршілігіне қажет барлық дерлік қоректік және биологиялық пәрменді заттар жеңіл қорытылымды және жоғары сіңімді түрде жиналған. Үй қояны жасұнығы аз жапырақты өсімдіктер мен теңгежапырақ, тобылғы, тозғанақ, түйежапырақ, сүттіген, шайқурай, жусан, түйебұршақ, қырыққабат, сиыржоңышқа, бидайық, шытыр, жабайы шетен, жабайы беде секілді шөптерді сүйсініп жейді.
Көк шөппен қоса азығына сөлін сақтаған сәбіз, қызылша, картоп, қырыққабат, құрама сүрлем, пішендеме секілді тамыр-түйнектер мен шырынды азықтарды, астық пен бұршақ тұқымдастар дәні, дәндер жармасы мен ұнтағы, қоспасы, кебегі, күнжара арнайы шығарылған қоян құрама жемі секілді құнарлы азықтар, жасыл, жақсы жапырақталған дақылдар пішені, ағаштардың жас бұталары секілді іріленген азықтар, жануар тектес сүт, майсыздандырылған сүт, ет-сүйек ұны, қан ұны мен ас тұзы, преципитат, азықтық бор мен әк, ұлу қабыршағы секілді минералды қосындылар қолданылады. Сонымен бірге оларды азықтандыруға жеміс-жидек пен тамақ өндірісінің қалдықтары пайдаланып, ағза резистенттігін, яғни ауруға қарсы тұрушылығын қалыптастыратын витаминдер мен антибиотиктер қоындыларын береді [5, б. 84].
Көжектердің негізгі жемі:
- көк (шөптер, тамыржемістілер сабақтары, қырыққабат, күнбағыс жапырағы, топинамбур, жүгері сабағы мен жапырағы);
- сөлді (тамыржемістер, бақша дақылдары мен бақша шаруашылығының қалдықтары, сүрлем);
- қатты (сабан, собық, бұта жемі);
- концентрлендірілген (арпаның, сұлының, бидайдың, жүгерінің, ірі бұршақтылардың астықжемі және қалдықтары: жом, шрот, аралас жем, кебектер);
- ұсақталған (шөп ұны, жом, астық үгінділері, етсүйекті немесе балықты ұн және микроэлементтер);
- минералдар (тұз, бор, сүйек ұны).
Тамақ қалдықтарынан қояндарға әр түрлі ботқа, картоп, нан, түрлі көкөніс қалдықтарын көжек кезінен 50-100 г-нан үйретіп сақа қояндарға күніне берілетін мөлшерін 200 г-ға дейін жеткізеді. Ол қалдықтардың иістеніп, ашымағанын, көгермегенін, әсіресе металл, шыны - әйнек секілді бөгде заттармен ластанбағанын қатаң қадағалайды. Асханада жиі артылып қалатын сорпаға кебек, дән жармасын, ұн қосып беруге болады. Нан қалдықтарын кептіріп, жегізер алдында ұнтақтап немесе суға салып жібітіп, күніне көжек басына -25-30 г, сақа қоянға - 50-60 г береді. Қоянның ішін кептіргендіктен жаңа піскен нан беруге болмайды. Картоп пен көкөніс, тарна, қарбыз, асқабақ, қырыққабат қалдықтарын мұқият жуып шикілей немесе пісіріп береді. Олармен қатар түрлі жеміс қалдықтарын да береді (алма, шетен, емес түйіршігі, алшын т.б.).
Қыста және ерте көктемде қояндарға витаминдер жетіспейді. Соның салдарынан олар гиповитаминоз не тіпте авитиаминоз ауруларына шалдыққыш келеді. Авитаминозға шалдыққан қоянның сыртқы ортаның түрлі қолайсыз жағдайларына қарсы тұрушылық, яғни резистенттік қасиеті төмендейді, витамин тапшылығын қатты сезінеді. Оған жол бермей алдын алу үшін А мен Д витаминіне бай балық майын тәулігіне буаз қоянға - 1г, көжегін емізетін кезінде - 3 г ішкізеді. Көктем шыға салып каротинді көк балаусаға жаяды. Және де қысқы азықтарда аз болатын минералды элементтермен, әсіресе кальций және фосформен, азықтық бор, преципитат, сүйек пен балық ұнын беру арқылы қамтамасыз етеді. Жыл бойы ас тұзын күніне көжекке - 0,5-1 г, сақа қоянға -1,0-1,5 г есебінен береді. Көжектерін емізетін қояндар мен енесінен ажыратылған көжектерді құнарлы протеинмен қамтамасыз ету үшін сүт пен құрғақ сүт , қаймақсыз сүт, ет, ет-сүйек, қан және балық ұнын, тұт көбелегінің қуыршағын, т.б. жануар тектес азықтарды тәулігіне бір көжекке -3-4 г, сақа қоянға 5-6 г есебінен жегізеді.
1.3 Қояндар азықтанатын азықтардың құрамы
Қоян азығына жұмсалатын көк шөптің құрамында меңдуана (беллана), сырғалдақ (лютик), күйдіргі (едкий лютик), тамыр дәрі (черемица), қарғакөз (воронний глаз), желпілдек (ветреница), ит жидек (белладона), у балдырған (болиголов), сасық меңдуана (дурман), улы сасық қупрай (вех ядовитый), лапсыз (безвременник) т.б. улы өсімдіктердің болмауын қадағалайды. Олармен қоян негізінен көктемде алғашқы көкті қызықтап, талғамай көп жегенде уланады. Ал итмұрын, қырық жапырақ, мойыл, қарақат, қылқан жапырақ пен жеміс, көкөніс жапырақтарынан бөлінетін фитонцидтер, яғни өсімдіктің қорғаныш заттары, керісінше, қоян ағзасына қауіпті микробтар мен вирустардың тіршілігін тежеп, биологиялық антибиотиктер рөлін атқарады.
Азық шығынын арзандату үшін рацион құрамында бау-бақша қалдықтарын (жерге түскен алма, алмұрт, өрік, кесілген жеміс ағашының бұтағы т.б.), картоп пәлегін кіргізуге болады. Картоптың өзін қоянға пісіріп бермесе қорытылымы төмен (40%) болады. Қырыққабат жапырағын қыста тәулігіне сақа қоян басына - 150-200 г, ал көжек басына 50-100 г беруге болады. Ашыған қабаттың желінуін жақсарту үшін үстіне ұн себеді. Көкөністен салынған және күнбағыс, жүгері, судан шөбі, бұршақ тұқымдастар көгіне азықтық қырыққабат, сабағымен сәбіз, қант қызылшасын қосқан құрама сүрлемді қоянға қыста және көктемде беруге болады [6, б. 78].
Шаруашылықтағы қоян басын мөлшерлі де құнарлы азықтандырудың ұтымды түрі - қоян азығына арнайы дайындалған құрама жем қолдану. Ондай ғылыми негізделген нормаға сәйкес шығарылатын құрама жемде қоянның жасы мен жынысы, физиологиялық ахуалы мен тірідей салмағы, өнімділігі мен өнім түріне сәйкес қажетті барлық дерлік энергетикалық (көмірсулар мен майлар), азоттық (протеин мен аминқышқылдары), минералдық (макро, микроэлементтер), витаминдік (каротин мен А,Д,Е) заттар толығымен жеткізіледі. Түйіршіктеліп, жентектелген толық рационды құрама жем тасымалдап, сақтауға ыңғайлы, ұзақ мерзім бұзылмай сақталып, шығынсыз қоян азығына жұмсалады. Барлық қоректік заттармен толықтырылған толық рационды құрама жемді пайдалану арқылы мал өнімділігін -20-25% арттырып, өнім бірлігіне жұмсалған азық шығынын - 15-20 % кемітуге болады. Қоянды тек өздеріне арналып шығарылған құрама жеммен азықтандырады. Оларға әсіресе құс құрама жемін беруге еш болмайды, өйткені оның құрамына ұсақ тас немесе тіпті әйнек-шыны ұнтағы қосылады.
1.4 Қояндарды азықтандыру техникасы мен гигиенасы
Қояндарға көк шөпті ерте көктемнен бірте-бірте молайтып бере бастап, жазғы азықтандыруға көшіріледі. Ас ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Қояндардың шаруашылық-биологиялық ерекшеліктері мен оларды азықтандырудың негізі 5
1.1 Қояндардың шаруашылық-биологиялық ерекшеліктері 5
1.2 Қоянның негізгі азық түрлері 13
1.3 Қояндар азықтанатын азықтардың құрамы 14
1.4 Қояндарды азықтандыру техникасы мен гигиенасы 15
1.5 Қояндардың энергия мен қоректендіру заттарындағы қажеттілігі 18
1.6 Ересек қояндарды азықтандыру 19
1.7 Жас қояндарды азықтандыру 19
1.8 Қояндарды семірту 20
2 Есептеу бөлімі 22
2.1 Қояндарды нормалап азықтандыру және азық қажеттілігіне есеп жүргізу 22
Қорытынды 25
Еңбекті қорғау 28
Қолданылған әдебиеттер тізімі 32
Қосымша 33
Кіріспе
Еліміздегі барлық қоян етінің 90 пайызы дербес шаруашылықтарда өсірілетін үй қояндарынан өндіріледі. Оның тең жартысы Украинада және Қырым облысында дербес шаруашылықтарында дайындалады. Біздің республикамызда қазіргі кезде бұл мәселеге ерекше көңіл бөлініп отыр. Өйткені еліміздің азық-түлік бағдарламасын жүзеге асыру үшін қолда бар барлық резервтерді тиімді пайдалану қажет болса - қоян шаруашылығы соның тез дамитын, мол өнімді саласының бірі болып табылады. Бұл дербес шаруашылықтар мүддесі үшін де, қоғамдық азық-түлік базасын нығайту үшін де қажетті игіліктің бірі.
Қоян өте жылдам өсіп-өнгіш болып келеді. Жылына бір ұрғашы қояннан, орта есеппен 16, ал жоғары өнімділерінен, тіпті 40-қа дейін көжек өсіріп, етке өткізуге болады. олардан құс еті тәрізді диеталық қасиеті жоғары, белокты, майсыз, жеңіл қорытылатын ет өндіріледі. Қоян еті, әсіресе, гипертониялық ауруларға, асқазаны мен бауыры ауыратындарға аса пайдалы да, шипалы.
Барлық үй жануарлары мен түз жануарлары тәрізді қоянның да өнімділік қабілеті жоғары болуы олардың жақсы, дұрыс азықтандырылуына, күтіміне байланысты. Үй қояндарының күнделікті азықтарында қажетті мөлшерде сапалы қоректік заттар - протеин, амин қышқылдары, маймал, көмірсулар, оның ішінде клечатка, минералды заттар мен дәрумендер болуға тиіс. Және берілетін азықтардың әрбір киллограмм құрғақ затында қажетті мөлшерде алмасу энергиясы шоғырлануы шарт. Үй қояндарының рациондарындағы энергиялық-протеиндік қатынас 140-170 аралығында болуы керек. Ал бұл - рационның бір киллограмындағы бір процент шикі протеинге келетін энергия мөлшерін көрсетеді. Рациондағы қоректік заттардың энергиясы тек осындай аралық үйлесімінде болғанда ғана организмге жұғымдылығы арта түседі.
Қоян азығын көмірсулармен қамтамасыз ету үшін, әсіресе, амин қышқылдарының құрылысын түзетін - құрылымдық көмірсулар - лактоза, манноза, галактоза, рибоза болуы керек. Олар ағзада кальций сіңірімділігін екі есе жақсартып, сүйек бітімін жетілдіруді тездетеді. Бұлар өскелең көжектер мен буаз және көжегін емізетін қояндарға қажет.
Қояндар жасына, жынысына, физиологиялық жағдайларына қарай рационның қажетті көлемде толықтырылған қоректік заттарымен қамтамасыз етілуі керек. Қояндар өсімдік қоректілерге жататындықтан ірі азықтармен қоректене береді. Бірақ оларды күйіс малымен салыстыруға болмайды.
Осыған орай, зерттеу жұмысының өзектілігі - қояндардың шаруашылық-биологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, оларды нормалап азықтандыру және азық мөлшерін есептеу болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты - еліміздегі өсірілетін қоян шаруашылығының негізі болып табылатын азықтандыру саласын толығымен қарастыру және қояндарды нормалап азықтандыруды есептеу болып табылады.
Зерттеу жұмысының міндеттері келесідей:
- Қояндардың шаруашылық-биологиялық ерекшеліктері мен оларды азықтандырудың негізін қарастыру;
- Қояндарды азықтандыру техникасы мен гигиенасын зерттеу;
- Қояндардың энергия мен қоректендіру заттарындағы қажеттілігін анықтау;
- Қояндарды нормалап азықтандыру және азық қажеттілігіне есеп жүргізу.
Зерттеу жұмысының нысаны - қояндарды азықтандыру техникасын жетілдіру.
Зерттеу жұмысының пәні - қояндарды нормалап азықтандыруды есептеу болып табылады.
Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды мен қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Қояндардың шаруашылық-биологиялық ерекшеліктері мен оларды азықтандырудың негізі
1.1 Қояндардың шаруашылық-биологиялық ерекшеліктері
Үй қояны өте өсімтал болып келеді. Ұрғашы қоян 30 күн сайын бір жазда 6-8 рет 6-9-дан көжектеп, 35-40 көжек туады. Көжектері тез жетіліп, 4-5 айында шағылысады. Бір ғана ұрғашы қоянның жетілген ұрпағынан жылына 60-80 кг ет өндіруге болады. қоян еті дәмді, жеңіл қорытылатын, жоғары ақуызды және сіңімді (ірі қара еті - 60-65 % қорытылса, қоян еті - 90 % қорытылады) диеталық тағам. Қоян етінің майы ерігіш, тауық етімен салыстырғанда натрийі аз, холестерині тіпті 2,7 есе кем келеді.
Шаруашылықта қоян еті мен қатар терісі мен түбіті өндіріледі. Қоянның жылы, жеңіл, әдемі терісі өнеркәсіпте кең пайдалынады. Одан арзан, жеңіл, әдемі галантерия бұйымдары мен киімдер тігіледі. Қоянның түбітті тұқымынан жіңішке, жұмсақ түбіт алынады. Ол жылу сақтағыштығы жағынан меринос жүнінен кем түспейді. Одан түрлі тоқыма бұйымдар, ал үлпілдек жүнді терісінен бағалы фетр бұйымдарын шығарады. Бір ұрғашы қоянның жылдық төлінен 1-1,5 кг түбіт алынады. Үй қоянын өсіру үшін күрделі құрылыс салудың қажеттілігі жоқ, олар күй талғамайды, ауа райының өзгерістеріне де тез көндігіп кетеді.
Зоологиялық жіктеуде үй қояны сүтқоректілер класына, қоян тәрізділер отрядына, қояндар тұқымдасына, үй қояндары түріне жатады. Олар сыртқы пішіні ұқсас болғанымен дала қоянымен гибридтенбейді, яғни шағылысып ұрпақ бермейді. Демек, олардың сыртқы пішін ұқсастығына қарамай, туыстас тұз қоянынан айырмашылықтары бар. Мысалы, түз қояны - 50-52, ал үй қояны - 28-30 күнде көжектейді. Қоянның көжектері көзі ашық, үлпілдек жүнді болып, жетіліп туып, ене сүтін бірнеше күн ғана еміп, өз бетінше інсіз тіршілікке бейімделсе, үй қоянының көжектері соқыр, қызыл шақа, әлсіз болып туады. Олар 18-20 күн тек енесінің сүтімен ғана қоректеніп, арғы тегі жабайы қояндардай топтанып, інде тіршілік етеді.
Үй қояндары мен Оңтүстік Еуропадан (Испания, Франциядан) тараған жабайы қояндар шағылысқанда табиғи ортаға бейімделген және жақсы өсімтал ұрпақ туады. Оларды жылдар бойы сұрыптау арқылы іріленген (тұрқы - 40-50 см-ден 70-80 см-ге дейін, тірідей массасы - 1,5-2 кг-нан 5-6 кг-ға дейін ұлғайған), көбірек көжектейтін, өсімтал, түбіті мен терісі сапалы үй қояны шығарылады. Жыл бойы көжектейтін үй қояндарының жүнінің ұзындығы тұқымына қарай -1,5-2 см-ден (қысқа жүнділерінікі) 6-7 см-ге дейін (ұзын жүнділерінікі) ұзарып, түбітті тұқымдарынікі - 8,5-10 см-ге дейін жетеді [1, б. 24].
Үй қоянының екі түрі белгілі - бірі кәдімгі де, екіншісі - майқұйрық үй қояны. Кәдімгі үй қояны дүние жүзіне кең тараған. Майқұйрық үй қояны Оңтүстік Африкада тек жабайы түрінде кездеседі. Кәдімгі үй қоянының ең көп тараған тұқымдарына вена көгілдір және ақ қояны, шиншилла, шампань, белгиялық үй қояны, ақ үй қояны т.б. жатады. Олардың ет-тері бағытындағылары 8-10 - нан жылына 4 рет көжектеніп, бір ұрғашы қоян көжектерінен - 20 кг ет өндірілсе, түбітті қоян басынан - 350-400 г түбіт алынады.
Шаруашылықтағы қоянның басын көбейтумен қатар жылда дене құрылысы, өнімділігі, терісінің құндылығы бойынша сұрыптап, элита, екінші, үшінші кластарға бөлу арқылы асылдандыру жұмысын жүргізеді. Соның нәтижесінде өсімтал, сыртқы ортаның түрлі жағдайына бейімделгіш, ауруларға тез шалдықпайтын қояндарды алады.
Жоғарыда келтірілген кең тараған үй қоянының тұқымдарымен жергілікті үй қояндарын жақсарту негізінде үй қоянының жергілікті жағдайларға төзімді жаңа тұқымдары шығарылды. Мысалы, фландр тұқымын пайдаланып - ірі сұр қоян, шампань тұқымын пайдаланып - күміс түсті үй қояны, ал ақ үй қоянын пайдаланып - советтік шиншилла, ангор түбітті қоянын пайдаланып - түбітті ақ қоян тұқымдары шығарылды.
Үй қояны тұқымдарын шаруашыллық пайдалы белгілеріне қарай етті-терілі, етті, терілі, түбітті бағыттарға бөледі. Бұдан басқа сәнділікке өсірілетін қоян тұқымдары болады. Етті-терілі тұқымдарға тұлғасы орташа жетілген, жүн-терісі ұнамды, әдемі - кеңес мардері, шиншилла, шампань, етті тұқымдарға денесі жетілген, ірі салмақты (6-8 кг) - ақ үй қояны, терілі тұқымдарға салмағы жеңіл (2-3,5 кг), жүн терісі әдемі, тегіс - ақ қалақ, аляска, рекс; түбітті тұқымдарға - түбітті татар және ангор қояны жатады. Үй қоянының терісі әдетте боялмастан және қырқылмастан табиғи күйінде пайдалынады. Олардың жүнінің қылшығы аз, 90-92 % түбіттен тұрады, түсі ақ, қара, көк болып келеді.
Көптеген елдерде кең тараған үй қояны советтік шиншилла. Жүнінің түсі Оңтүстік Америкадағы шиншилла кеміргішіне ұқсастығынан солай аталған. Терісінің түсі көгілдір, күмістей жылтыр. Жүнінің түбі көгілдір, ұшы қарайған. Үрлегенде арасынан көкшіл, ақшыл, қара, ақ, қаралау түсті қылшықтарды көруге болады. Қара түстес қылшық ұшындағы сақина тәріздес ақ белдеуі терінің көгілдір-сұр реңін әсемдендіріп тұрады. Көзінің айналасы мен желкесіндегі ақ дағы, бауыры мен құйрығының асты ақ түсті, құлағының жиегі мен құйрығының үсті қара болып келуі бұл тұқымға тән қасиет. Көжектерінің құрсағы ғана ақ, тіпті қара болып туады. Туғаннан соң екі жетіден кейін сол тұқымға тән түске айнала бастайды. Сөйтіп, 4-6 айлығында нағыз шиншилланың түсіне көшеді.
Сақа қояндарының орташа тірідей салмағы - 5 кг, дене тұрқының ұзындығы - 62-70 см, кеуде орамы - 37-44 см. Басқа үй қояндарына қарағанда терісі мен етінің сапалығы, тез жетілгіштігі және өсімталдығымен ерекшеленеді. Ұрғашы қоян бірден - 7-8, тіпті - 12-14 көжек тауып, оларды сүтпен жақсы тойындырады. Өсімтал көжектері 60 тәулікте - 1,5-1,7 кг, ал 90 тәулікте - 2,5-2,8 кг тартады. Ыстық пен суыққа төзімді, өсімді жағдайына көнбіс, шаруашылыққа пайдалы қоян тұқымы.
Етті-терілі бағыттағы үй қоянының 1952 жылы бекітілген тұқымы - сұр үй қояны. Жергілікті үй қоянын Бельгияның фландр тұқымымен будандастырып, алынған ұрпақты қойылған мақсатқа сәйкес бағып-күту жағдайында таңдап-сұрыптау арқылы шығарылған. Дене пішіні дөңгеленіп келген, кеудесі жұмыр, жақсы жетілген, жотасы кең және жазық, аяқтары қысқа, мықты, етті болып келеді. Сақа қоянның орташа тірідей салмағы - 4,5 кг тартады. Денесінің ұзындығы - 61 см, кеуде орамы - 38 см, күтімі жақсы элита класының 4 айлық көжектері - 3,2 кг тартып, тірідей салмағының - 55-60 % дейін дәмді ет түседі. Ұрғашысы сүтті келеді, бірден 7-8 көжек туады. Жүні онша қалың болмағанымен, терісі сапалы [2, б. 56].
Жүнінің түсі сұр, сұрғылт-қара және қара болады. Сұр қоянның кеудесі сарғыш, сұр түсті қылшық жүндері әр түрлі, яғни, жүнінің түп жағы ақшыл болып, ұшына қарай қара қоңырланып, ең ұшы қара болады. Сұрғылт қара қоянның жүні қара қоңыр түсті. Қылшығының түсі көкшілденіп, біртіндеп қарайып, одан сарғыш тартып, ал ұшы қап-қара болады. Түбіт қылшықтары көк, сәл сарғыш түстілері болады, түбіне қарай ағарып кетеді. Бауыры мен құйрығының ұшы сұрғылт түсті. Қара қоян жүні біркелкі қара, қоңырлау келеді. Түбіт қылшықтары көк, түбіне қарай ағарады. Демек, сұр үй қоянының түстерінің ойнауы, түгін үрлегенде жүннің түп жағының көкшіл, ортасының сарғыштау, ұшының қара түстері қосылып, түрлі түске боялтады.
Күміс түсті үй қояны - ірі, мол өнімді, ет-тері үшін өсірілетін тұқым. 1952 жылы Украинаның жергілікті қара үй қоянын шампань тұқымымен шағылыстырып, бағып-күту мен азықтандыруы жақсартылған жағдайда мақсатты таңдап-сұрыптау жолымен шығарылған. Дене тұрқы тығыз, орташа басты, құлақтары кішкентай және тік, омыраулы болып келеді. Қалың жүнді, сұлу терілі, тез өсіп жетіледі, тез семіреді, еті дәмді. Орташа тірідей салмағы - 4,5 кг, денесінің ұзындығы - 57 см, кеуде орамы - 36 см, 4 айлық көжегі - 3,2 кг тартып, 49-50 % аса сапалы ет береді.
Ұрғашысы 7-8 көжек туып, оларды сүтпен жақсы жарытады. Көжектерінде 1 айлығында күміс түсті белгілері пайда бола бастап, 4 айлығында толық күміс түске айналады да, сақая келе бірте-бірте ағарады. Жалпы түсі көкшіл, күмістей жылтырайды. Қылшық жүндері таза ақ және қара, ақ түбіттері таза көгілдір немесе сұр түсті болады. Мұрнының ұшы, құлақтары, аяқтары, құйрығының үсті денесінің түрімен салыстырғанда қоңырлау.
Қара қоңыр үй қояны - ірі, түсі ерекше, тез өсіп-жетіледі, етті, аумалы-төкпелі ауа райына жақсы бейімделген. Дене бітімі мықты, ауруларға төзімді. Қанында шиншилла, вена көгілдір үй қояны тұқымдарының қасиеттері бар. Өсімталдығы ақ қояннан жоғары. Дене бітімі мықты, тұрқы - ұзынша, сүйектері - ірі. Орташа тірідей салмағы - 5 кг, денесінің ұзындығы - 61 см, кеуде орамы -37 см. 4 айлық элита класының көжектері 3,2 кг тартады.
Ұрғашысы сүтті, өсімтал, 7-8 көжек туып, көжектерін жақсы жарытады. Олар тәулігіне 17-19 кг салмақ қосады. Көжектерінің түсі туғанда қара болады да, тек 7-8 айдан кейін ғана сақа қояндардай қара-қоңыр түске ауысады. Олардың әсіресе, ұрғашыларының төсінің астында жақсы жетілген, қыртыстанған терілері болады. Олар қоянның жасы өскен сайын көбейіп отырады. Басы үлкен, құлақтары ұзын және жалпақ, аяқтары жуан, ұзын, өте ыңғайлы, арқасы түзу және жалпақ, бөксесі үлкен, жұмыр.
Денесінің түгі өте қалың, қара қоңыр түсті. Қылшығы мен қоңыр түбітінің жылтыр ұшы жинақталып, қара-қоңыр түс береді. Олардың көжектерінің түсі 4 айға, яғни екінші рет түлегенге дейін, қара болады да, содан кейін қоңырлана бастайды. Түлегеннен кейін жүні қара-қоңыр тартып, сырттан қарағандағы қоңыр түсі жылтыраған әдемі қалың қара матаға ұқсап, теріні құлпыртып жібереді. Терісі боялмастан сол күйінде пайдалынады.
Ақ қоян - үй қоянының еті мен терісі үшін өсірілетін ірі тұқымы. Ол 19 ғасырда Бельгия мен Германияда еті дәмді, сүйегі жұқа фландр тұқымынан таңдалып, іріктеліп алыну нәтижесінде шығарылған. Бұл тұқым сақа қоянның орта тірідей салмағы -5,6 кг, денесінің тұрқы - 67 см, кеуде орамы - 37 см. 1 класты 4 айлық көжектері - 3-3,3 кг тартады. Ұрғашы қояны 7-8 көжек туып, оларды жақсы жарытады.
Ақ үй қояндары тұқымының дене бітімі мықты, сүйектері жұқа, берік, басы домалақ, онша үлкен емес, ұзын да жеңіл, тік тұратын жалпақ құлақты. Қан тамырларының көрініп тұруына байланысты көздері қызыл болып көрінеді. Еттілігі орташа, аз уақыттың ішінде жетіліп, жақсы өнім береді. Басқа үй қоян тұқымдарының тірідей салмағын арттыруда жиі пайдалынады. Дене түгі біріңғай ақ, ешқандай қара қылшықтар араласпаған. Олардың түктері сәнді, жылтыр, мықты және қалың болып келеді. Терісін табиғи күйінде де және боялған күйінде де пайдалануға болады.
Совет мардері - терісіне бола өсірілетін үй қоянының тұқымы. Орыс ақ қояны тәрізді үй қоянын шиншилла және жергілікті Әрмен көгілдір түсті қоянмен будандастыру жолымен шығарылып, 1940 жылы бекітілген. Тірідей салмағы - 3,8-4,5 кг, дене тұрқы - 45-57 см, кеуде орамы - 34 см, 4 айлық элита класты көжектерінің салмағы - 2,9 кг, 1 класынікі - 2,5 кг. Сүттілігі жақсы, 6-8-ден көжектейді, оларды сүтпен жақсы жарытады. Етті, тығыз, қысқа аяқтары мықты болып келеді. Денесінің жүні үлпілдек, қалың, жұмсақ, жылтырап тұрады.
Негізгі түсі бұлғын түстес қоңыр, қара қоңыр, сусар түстес ақшыл қызылдары да кездеседі, соған байланысты сусар болып та аталады. Басы, құлақтары, құйрығы мен табаны денесіне қарағанда қаралау. Қылшықтары мен түбіттерінде түсі жағынан айырма жоқ. Көжектері туғанда сұрғылт түсті немесе одан да қаралау болып келеді де, 50-60 күндігінде аздап қоңырлана бастайды. Олар 4 айлығында түлеп, сақа қоян түсіне енеді.
Түбітті ақ қоян - ақ үй қояны мен фландр тұқымын будандастыру жолымен шығарылған. Тірідей салмағы - 4-4,6 кг, дене тұрқы - 54 см, кеуде орамы - 34 см. Тез жетіліп, мол өнім береді. Азықтандыруға талғамсыз. Ұрғашысы 7 көжектен туады, сүттілігі ерекше. Көжектері тәулігіне - 19,5 кг салмақ қосып, 4 айлық элита класының көжектері - 2,7 кг, 1 кластарынікі - 2,4 кг тартады. Түсі ақ жүнінің 94-96 % түбіттен тұрады. Орта есеппен жылына еркектерінен -485 г, ал ұрғашыларынан -420 г түбіт алынады. Көжектерімен қоса есептегенде бір қояннан жылына 1100-1300 г түбіт алуға болады.
Киров түбітті үй қояны - тұлғасы орташа тұқым. Дене бітімі мықты, сүйегі ірі, басы үлкен, құлақтары ұзын, жалпақ, қалың түбітпен жабылған. Құлақтарының ұшына жүн шықпайды. Кеудесі кең, жақсы жетілген. Арқасы түзу, жалпақ. Аяқтары ұзын да, қысқа да емес, жуан болып келеді, сыртын түбіт қаптаған. Жүні ақ, кейде көк болады.
Ұрғашы қоянның орташа салмағы - 3,7 кг, еркегінікі - 3,8 кг, дене тұрқы - 54-55 см, кеуде орамы - 35-36 см. Ұрғашысы 6-7 көжектеп, көжектерін жақсы жарытады. Бір түбітті үй қоянынан орташа - 300 г., ал тәуірінен -400-500 г. түбіт түседі, 3,-3,5 айлық көжектерінен екі рет түбіттегенде - 35-40 г түбіт алынады. Түбітінің 3,5 % қылшық жүн болады. Түбіт ұйыспай жақсы басылады, әдетте оны фелсор фетрін жасауға пайдаланады [3, б. 89].
Сақа қояндарының салмағы - 4-4,6 кг, дене тұрқы - 53-67 см, кеуде орамы - 34 см, өсімтал, сүтті, көжектерін жақсы жарытады. Кеудесіне шоқ-шоқ болып ақ жүн шықса, саны мен бүйіріндегі жүннің түсі сарғыш болса, мұны жүннің ақауы деп білу керек. Ал жүні қоңырланып, оның үстінде ақ дақтар болса, үлкен кемістік болып саналады. Бұл тұқымның қояндары аштыққа төзімді, әр түрлі климат жағдайын жақсы көтереді. Сондай-ақ, тез жетілгіш, 5-6 айлығында шағылыстыруға дайын болады. Қазақстанда қоянның бұл тұқымы кез-келген ауданның климат жағдайына өте жақсы бейімделеді, соған сай оларды барлық облыстарда өсіруге әбден болады.
Орыстың ақ қалақ қояны - терілік бағытта өсірілетін ұсақ тұқымдардың қатарына жатады. 1928 жылы Англиядан әкелінген ақ қалақ қоянының негізінде шығарылған. Тірідей салмағы - 3,5-3,8 кг, дене тұрқы - 57 см, кеуде орамы - 35 см. Өсімталдығы жақсы. Ұрғашылары бір туғанда 7-9 көжек туып, жарыта алады. Көжектері аппақ болып туады, бірақ 28-30 күннен кейін мұрнында, құлағында, содан кейін тағы бір апта өткенде аяқтары мен құйрығында сұр жүндер пайда бола бастайды да, 5 айда олар сақа қояндар түсіне енеді. Түсінде ақ, қара түстің араласуы бұл үй қоянын өте сүйкімді етіп көрсетеді.
Қояндардың бұл тұқымының арқасы жалпақ, денесі тығыз келеді. Аяқтары мықты болады. денесінің жүні қалың, қысқы түсі ақ, жылтылдап тұрады, ал тұмсығының ұшы, құлақтары мен құйрықтары қара немесе қоңыр болып келеді. Тіршілікке өте төзімді және олар біздің елдің климатына жақсы бейімделген. Өте көнбіс, қысқа да жұмсақ жүні қалың болғандықтан, қатты аяздың өзінде тоңа қоймайды. Ауруларға да төзімді. Терісінің сапалығынан оны ақ тиін терісімен араластырып, ішік тігуге пайдалануға болады. Бұл тұқым тез жетілгіш, 5-6 айлығында толық жетіліп болады. Қазақстанның барлық облысында да жақсы өседі. Сондықтан оларды жүйелі түрде селекциялап, сапалы жүнін сақтап, салмағын арттыруға болады.
Үй қоянының дене құрылысы мен биологиялық ерекшеліктері:
Үй қоянының дене құрылысы мен тіршілігі анатомиялық және физиологиялық ерекшеліктеріне байланысты. Басқа жануарлардікіндей қоян ағзасы да белгілі бір тіршілік қызметін орындайтын мүшелер мен ағзалардың жасушалары құрайтын тоқыма-ұлпалардан тұрады. Бұларды 212 сүйектен тұратын қоян қаңқасы ұстап тұрады. Жаңа туған көжектің қаңқасы дене салмағының 15 %, сақайғандарынікі - 10 % құрайды. Сүйектері жұқа болатындықтан, етті бағыттағы қояндардың қаңқасы жеңіл келеді. Қаңқа сүйектері мен шеміршектері және буын байланыстары пассивті, ал оларға байланған бұлшық еттер активті қозғалу жүйесін құрайды. Бұлшық еттер жиырылып-тартылып және босаңсып-созылып сүйектерді қозғау арқылы, жануарды қимылдатады.
Жылы қанды жануар-жәндік болғандықтан қоян ағзасындағы зат алмасу барысы жөнді өтуі үшін дене температурасын бірқалыпты сақтаудың маңызы зор. Температураның қалыпты көрсеткіштен ауытқуы зат алмасуындағы тотығу-тотықсыздану реакцияларының барысын бұзып, қорытылған қоректік заттардың игерілуіне кедергі туғызады. Соның салдарынан жануардың дене температурасы көтеріліп, ауырып та қалады. Сондықтан ағзада пайда болған және сыртқы ортаға шығарылған жылудың динамикалық тепе-теңдігін сақтаудың маңызы үлкен. Үй қоянының қалыпты температура сақтау жүйесі оның 15-25 % аралығында ауытқуын реттестіре алады.
Денедегі жылу мөлшерінің өзгеруіне зат алмасу қарқыны тәуелді күшейіп немесе әлсірейді. Зат алмасу қарқыны жануардың тікелей салмағына байланысты өзгереді - салмағы неғұрлым ұсақ болса, әр 1 кг шаққандағы алмасу массасы немесе үлестік салмағы жоғарылайтындықтан зат алмасуы қарқындап, жылу көп өндіріледі. Сондықтан сақа қоянға қарағанда көжектер денесіндегі зат алмасуы шапшаң жүріп, 1 кг салмағына жылу мөлшері көбірек өндіріледі. Соған орай өсіп келе жатқан ағзаның қоректік заттарға мұқтаждығы да жоғары болады.
Денедегі өндірілген жылуды тарту дәрежесі қоянның жүнділігіне байланысты өзгереді - қырқылғаннан кейін немесе түлеген кезде қоян денесінің жылу шығаруы 20-30 % өседі. Бұған қоян жүнінің қалыңдығы да ықпал етеді - бір мезгілде өлшенген түбітті ангор қоянының температурасы - 35,8 градус болса, шиншилдікі - 34 градус болған. Денеден жылу шығуы қыста ұлғаятындықтан, қоянның азықтық мұқтаждығы да жазғымен салыстырғанда 20-30 % жоғарылайды, ал ыстықта, керісінше, қоян денесін қызудан сақтандыратын ағзаның қорғаныс реакциясы іске қосылады. Сыртқы температура жоғарылаған сайын қоянның тыныс алуы жиілеп, ауа температурасы 8-10 градустан 20-25 градусқа көтерілгенде қоянның минуттық тыныс алуы 40-42-ден 280-300 ретке, яғни 6,6-6,8 есе жиілейді де соның арқасында үй қояны денесінің әдеттегі 37,5-39,5 градус қалыпты температурасы сақталады. Мұнда үй қояны денесінің температурасы басқа малдыкіндей емес тұрақсыздау болып, сыртқы температураға байланысты 2-3 градусқа ауытқи беретінін ескеру қажет.
Сол секілді қоянның ас қорыту жүйесінің де басқа мал мүліктерімен салыстырғанда өзіндік ерекшеліктері бар. Үй қоянының қарны бір бөлімді, сыйымдылығы - 180-200 мл. Кеміріліп желініп, ұсақталған азық қарынға келіп түседі. Қарынның қарын сөлі өте қышқыл (рН=3,0-3,4) реакциялы. Оны қышқылдандыратын тұз қышқылы, бір жағынан, желінген жемшөп бөлшектерінің тез арада бөртіп, босаңсуына себепші болса, ол тудырған қышқыл ортада протеин ыдыратушы пепсин ферментінің белсенділігі артып, липаза ферменті майды ыдыратып, ұлтабар ферменті сүтті ірітеді. Соның нәтижесінде желінген жемшөп протеині мен майының - 67-70 %, қант пен крахмалының - 80-85 % қорытылады. Қоян көп жейтін аумақты жемшөп жасұнығының қорытылуы әрқалай болып келеді. Мысалы, қырыққабат жапырағынікі - 75 %, сәбіздікі - 65 % болса, сабандікі не бары - 20-25 % қана. Бұл сабан мен пішен секілді іріленіп, қатайған жемшөп жасұнығының лигнинденуінен, яғни, сағыз тәріздес қатты заттарға қанығып, қоршалуынан ас қорыту сөлдерінің ықпалы бәсеңдейтіндігінен болады.
Қорытылып, қарапайым қосындыларға дейін ыдыратылған азықтың күрделі қоректік заттары, аш ішек кілегей қабатының бетін тегіс қаптаған түктерге енеді де, олардың әрқайсысының ішінде орналасқан қан мен лимфа тамырларына сіңеді.
Жасұнықты азықты жақсы қорытуға қояндардың капография деп аталатын өзінің түнгі және таңғы құмалағын жеуі себептеседі. Қоянның күндізгі құмалақтары құрғақ, қатты болады да, түнгісінің сырты кілегейленген қабықпен қапталған жұмсақ, дымқыл болып келеді. Онда күндізгі құмалаққа қарағанда протеин 3,5 есе көп болып, ал жасұнық 2 есе кем болады. Олар қайта жұтылған соң ас қорыту сөлдерінің ферменттері қайта әсер етіп, толығырақ ыдыратады. Екіншіден, кілегейленген қабықпен қоршалғандықтан құмалақ іші әлсіз қышқылданғандықтан жындағы бактериялары сақталып, капрография барысында жекеленген аминқышқылдары мен В тобының витаминдері түзіледі. Көжектерде бұл құбылыс енесін ембей өсімдік азықпен қоректене бастағаннан кейінгі 23-34 күнде пайда болады.
Капрография, сайып келгенде, эволюциялық қажеттіліктен туындаған физиологиялық құбылыс. Соның нәтижесінде желінгген азықтың алғашқы қорытылмаған қалдықтары 9-10 сағатта сыртқа шығарыла бастайтын қоян құмалағын жеу арқылы азықтың ас қорыту жолынан өту мерзімін 60-72 сағатқа дейін ұзартып, қоректік заттарының, бір жағына, протеиндік және витаминдік құндылығының жоғарылап, екінші жағынан, толығырақ қорытылуын қамтамасыз етеді. Мұның пайдалылығын тәжірибеде құмалағын жегізбей өсірген қояндардың салмақ қосымының үш есе кемігендігінен, ал буаз қояндардың буаздығының дұрыс дамымауынан да байқаған. Бұл жерде сақа қоянның ашыққанда тіпті күндізгі қатқан құмалақтарын да жеуге мәжбүр болатынын да айта кетуіміз керек [4, б. 89].
Үй қоянының тыныс алу жүйесі түз қоянынікінен нашар дамыған. Үй қояны өкпесінің салмағы дене салмағының - 1-1,2 пайызды құраса, үй қоянынікі тек - 0,36 пайызды құрайтынын көруге болады. 12-15 г.тартатын үй қоянының оң жақ өкпесі сол жағынан бірнеше есе үлкен болып келеді. Қоян ағзасындағы зат алмасуын қамтамасыз ету үшін газ алмасуы қарқынды түрде жүреді: 1 кг тірідей салмағына шаққанда 1 сағатта 478-690 см оттегін сіңіріп, 451-532 см көмірқышқыл газын бөліп шығарады. Қоянның тыныс алуына тері де қатысады, бірақ өкпемен салыстырғанда тері арқылы оттегінің сіңірілуі -100-500 рет, ал көмірқышқылының бөлінуі - 60-300 рет кем болады. Қараңғыда және ашыққанда тері арқылы тыныс алу баяулайды. Үй қояны ауа тазалығына сезімтал болғандықтан, олар өсірілетін үйшіктер мен бөлмелерде аммиак, көмір қышқылы, күкіртті, сутегі секілді зиянды газдардың мөлшерден көп жиналмауын қадағалайды.
Қоянның зат алмасуын қамтамасыз етуде қан айналымы жүйесінің атқаратын қызметі зор. Қанмен бүкіл дене торшаларына оттегі мен қоректік заттар жеткізілуімен қатар түрлі індеттен сақтандыратын иммундық денелер де жеткізіледі. Қан лейкоциттері ағзаға енген бактериялар, вирустар секілді жат денелерді жоюға қатысады. Қан айналу жүйесін ол тарайтын және қайта жиналатын жүрек бастаған тамырлармен қоса қан шығарушы мүшелер жатады.
Қоян жүрегі минутына 120-160 рет соғып, салмағының 5-6,7 % құрайтын 32-67 мл қанын ағза қажеттілігіне қарай кеңіп не тарылатын қан тамырларымен таратады. Орталық жүйке жүйесі реттестіретін қан тамырларының өткізгіштігіне байланысты дене температурасы да сақталады. Жүрек соғысына қарай үй қоянының жүрегі арқылы минутына - 27-150 текше см қан айдалып, бүкіл денесін 4,75 секундта айналып шығады екен. Қалыпты жағдайда үй қоянының жүрегі минутына - 120-160 рет соғады.
Қоянның қаны мөлдір, түссіз сұйық плазма және қызыл, ақ қан түйіршіктері мен қан пластикаларынан тұрады. Қан өкпеден өткенде эритроциттердегі гемоглобин құрамындағы темір тотығып, дене ұлпаларына оттегін жеткізеді. Лейкоциттер қалпын өзгертіп, ағзаға енген жат денелерді қоршап алып, жойып жібереді. Сонымен қатар, олар иммундық денелерді құрауға қатысып, іріңді ісікті жазады. Тромбоциттер құрамындағы тромбакиназа ферменті қан ұйытуға қатысады.
Қоян ағзаның бүкіл тіршілік әрекетін жүйке жүйесі басқарады. Бұл жүйенің тітіркендіргіштері арқылы ағзаға барлық ішкі және сыртқы жағдай белгілері қабылданып, қажетті мүшелер мен ұлпаларға қызметінің өзгеруімен жауап қайтарылады. Соның нәтижесінде ағза тіршілігі сыртқы ортаның жағдайына бейімделеді. Жүйке жүйесі мен жұлыннан тұратын орталық бөлімі мен барлық дене ұлпалары мен торшаларына тарамдалған өткізгіштерден тұратын шеткі бөлімінен тұрады. Салмағы 2,5 кг үй қоянының миы - 10 г, ал жұлыны - 5 г тартады. Қоянның жүйке жүйесі өте сезімтал болғандықтан, түрлі стрестік жағдайлардан сақтандыру қажет.
Қауіп-қатер сезілісімен қоянның жүйке жүйесі дабыл қағып, стрестің бірінші кезеңіне душар болады. Мысалы, өздерін адамның байқағанын сезінген күйгелек қояндар мұндай жағдайда тіпті өзінің көжектерін басып, ал қатты үріккен буаз ұрғашы қоян іш тастауы да мүмкін. Сондықтан қоян өсіретін жерде тыныштық сақтап, оларды стрестен сақтандыру қажет. Қоян өсірілетін жерде жөндеу жұмыстары жүргізілсе, оларды басқа тыныш жерге ауыстыру қажет.
1.2 Қоянның негізгі азық түрлері
Басқа да жануарлар секілді үй қояндарының тіршілігіне, яғни дұрыс өсіп-жетілуіне жемшөппен ақуыздар, майлар, көмірсулар секілді қоректік заттар мен қоса зат алмасуын қамтамасыз ететін минералдық элементтер, витаминдер т.б. биологиялық пәрменді қосындылар жеткізілуі керек. Желінген жемшөпте бұл заттар жеткілікті түрле болмаса, қояндардың өсіп-жетілуі тежеліп, түрлі зат алмасуының бұзылушылығына және ауруларға әкеліп соғады. Демек, дұрыс азықтандыру қоян шаруашылығы өнімдерін көбейтудің негізгі шарты болып табылады. Мұны, әсіресе, қояндарды жаймай, қолда, үнемі үйшікте ұстап өсіргенде ескеру қажет.
Үй қояндарына берілетін азықтардың ең құнарлысы да, ең арзаны да және оларға ең бейімдісі де - көк азық, яғни табиғи және екпе шөптердің көгі болып табылады. Көк шөп құрамында қоян тіршілігіне қажет барлық дерлік қоректік және биологиялық пәрменді заттар жеңіл қорытылымды және жоғары сіңімді түрде жиналған. Үй қояны жасұнығы аз жапырақты өсімдіктер мен теңгежапырақ, тобылғы, тозғанақ, түйежапырақ, сүттіген, шайқурай, жусан, түйебұршақ, қырыққабат, сиыржоңышқа, бидайық, шытыр, жабайы шетен, жабайы беде секілді шөптерді сүйсініп жейді.
Көк шөппен қоса азығына сөлін сақтаған сәбіз, қызылша, картоп, қырыққабат, құрама сүрлем, пішендеме секілді тамыр-түйнектер мен шырынды азықтарды, астық пен бұршақ тұқымдастар дәні, дәндер жармасы мен ұнтағы, қоспасы, кебегі, күнжара арнайы шығарылған қоян құрама жемі секілді құнарлы азықтар, жасыл, жақсы жапырақталған дақылдар пішені, ағаштардың жас бұталары секілді іріленген азықтар, жануар тектес сүт, майсыздандырылған сүт, ет-сүйек ұны, қан ұны мен ас тұзы, преципитат, азықтық бор мен әк, ұлу қабыршағы секілді минералды қосындылар қолданылады. Сонымен бірге оларды азықтандыруға жеміс-жидек пен тамақ өндірісінің қалдықтары пайдаланып, ағза резистенттігін, яғни ауруға қарсы тұрушылығын қалыптастыратын витаминдер мен антибиотиктер қоындыларын береді [5, б. 84].
Көжектердің негізгі жемі:
- көк (шөптер, тамыржемістілер сабақтары, қырыққабат, күнбағыс жапырағы, топинамбур, жүгері сабағы мен жапырағы);
- сөлді (тамыржемістер, бақша дақылдары мен бақша шаруашылығының қалдықтары, сүрлем);
- қатты (сабан, собық, бұта жемі);
- концентрлендірілген (арпаның, сұлының, бидайдың, жүгерінің, ірі бұршақтылардың астықжемі және қалдықтары: жом, шрот, аралас жем, кебектер);
- ұсақталған (шөп ұны, жом, астық үгінділері, етсүйекті немесе балықты ұн және микроэлементтер);
- минералдар (тұз, бор, сүйек ұны).
Тамақ қалдықтарынан қояндарға әр түрлі ботқа, картоп, нан, түрлі көкөніс қалдықтарын көжек кезінен 50-100 г-нан үйретіп сақа қояндарға күніне берілетін мөлшерін 200 г-ға дейін жеткізеді. Ол қалдықтардың иістеніп, ашымағанын, көгермегенін, әсіресе металл, шыны - әйнек секілді бөгде заттармен ластанбағанын қатаң қадағалайды. Асханада жиі артылып қалатын сорпаға кебек, дән жармасын, ұн қосып беруге болады. Нан қалдықтарын кептіріп, жегізер алдында ұнтақтап немесе суға салып жібітіп, күніне көжек басына -25-30 г, сақа қоянға - 50-60 г береді. Қоянның ішін кептіргендіктен жаңа піскен нан беруге болмайды. Картоп пен көкөніс, тарна, қарбыз, асқабақ, қырыққабат қалдықтарын мұқият жуып шикілей немесе пісіріп береді. Олармен қатар түрлі жеміс қалдықтарын да береді (алма, шетен, емес түйіршігі, алшын т.б.).
Қыста және ерте көктемде қояндарға витаминдер жетіспейді. Соның салдарынан олар гиповитаминоз не тіпте авитиаминоз ауруларына шалдыққыш келеді. Авитаминозға шалдыққан қоянның сыртқы ортаның түрлі қолайсыз жағдайларына қарсы тұрушылық, яғни резистенттік қасиеті төмендейді, витамин тапшылығын қатты сезінеді. Оған жол бермей алдын алу үшін А мен Д витаминіне бай балық майын тәулігіне буаз қоянға - 1г, көжегін емізетін кезінде - 3 г ішкізеді. Көктем шыға салып каротинді көк балаусаға жаяды. Және де қысқы азықтарда аз болатын минералды элементтермен, әсіресе кальций және фосформен, азықтық бор, преципитат, сүйек пен балық ұнын беру арқылы қамтамасыз етеді. Жыл бойы ас тұзын күніне көжекке - 0,5-1 г, сақа қоянға -1,0-1,5 г есебінен береді. Көжектерін емізетін қояндар мен енесінен ажыратылған көжектерді құнарлы протеинмен қамтамасыз ету үшін сүт пен құрғақ сүт , қаймақсыз сүт, ет, ет-сүйек, қан және балық ұнын, тұт көбелегінің қуыршағын, т.б. жануар тектес азықтарды тәулігіне бір көжекке -3-4 г, сақа қоянға 5-6 г есебінен жегізеді.
1.3 Қояндар азықтанатын азықтардың құрамы
Қоян азығына жұмсалатын көк шөптің құрамында меңдуана (беллана), сырғалдақ (лютик), күйдіргі (едкий лютик), тамыр дәрі (черемица), қарғакөз (воронний глаз), желпілдек (ветреница), ит жидек (белладона), у балдырған (болиголов), сасық меңдуана (дурман), улы сасық қупрай (вех ядовитый), лапсыз (безвременник) т.б. улы өсімдіктердің болмауын қадағалайды. Олармен қоян негізінен көктемде алғашқы көкті қызықтап, талғамай көп жегенде уланады. Ал итмұрын, қырық жапырақ, мойыл, қарақат, қылқан жапырақ пен жеміс, көкөніс жапырақтарынан бөлінетін фитонцидтер, яғни өсімдіктің қорғаныш заттары, керісінше, қоян ағзасына қауіпті микробтар мен вирустардың тіршілігін тежеп, биологиялық антибиотиктер рөлін атқарады.
Азық шығынын арзандату үшін рацион құрамында бау-бақша қалдықтарын (жерге түскен алма, алмұрт, өрік, кесілген жеміс ағашының бұтағы т.б.), картоп пәлегін кіргізуге болады. Картоптың өзін қоянға пісіріп бермесе қорытылымы төмен (40%) болады. Қырыққабат жапырағын қыста тәулігіне сақа қоян басына - 150-200 г, ал көжек басына 50-100 г беруге болады. Ашыған қабаттың желінуін жақсарту үшін үстіне ұн себеді. Көкөністен салынған және күнбағыс, жүгері, судан шөбі, бұршақ тұқымдастар көгіне азықтық қырыққабат, сабағымен сәбіз, қант қызылшасын қосқан құрама сүрлемді қоянға қыста және көктемде беруге болады [6, б. 78].
Шаруашылықтағы қоян басын мөлшерлі де құнарлы азықтандырудың ұтымды түрі - қоян азығына арнайы дайындалған құрама жем қолдану. Ондай ғылыми негізделген нормаға сәйкес шығарылатын құрама жемде қоянның жасы мен жынысы, физиологиялық ахуалы мен тірідей салмағы, өнімділігі мен өнім түріне сәйкес қажетті барлық дерлік энергетикалық (көмірсулар мен майлар), азоттық (протеин мен аминқышқылдары), минералдық (макро, микроэлементтер), витаминдік (каротин мен А,Д,Е) заттар толығымен жеткізіледі. Түйіршіктеліп, жентектелген толық рационды құрама жем тасымалдап, сақтауға ыңғайлы, ұзақ мерзім бұзылмай сақталып, шығынсыз қоян азығына жұмсалады. Барлық қоректік заттармен толықтырылған толық рационды құрама жемді пайдалану арқылы мал өнімділігін -20-25% арттырып, өнім бірлігіне жұмсалған азық шығынын - 15-20 % кемітуге болады. Қоянды тек өздеріне арналып шығарылған құрама жеммен азықтандырады. Оларға әсіресе құс құрама жемін беруге еш болмайды, өйткені оның құрамына ұсақ тас немесе тіпті әйнек-шыны ұнтағы қосылады.
1.4 Қояндарды азықтандыру техникасы мен гигиенасы
Қояндарға көк шөпті ерте көктемнен бірте-бірте молайтып бере бастап, жазғы азықтандыруға көшіріледі. Ас ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz