Микроэлементтер жəне əр түрлі жануарларды азықтандыруда олардың рөлі мен маңыздылығы
Кіріспе 3
1 Әдебиетке шолу 5
1 Микроэлементтер және олардың биологиялық маңыздылығы 5
1.1 Микроэлементтердің жалпы сипаттамасы 5
1.1.1 Мыстың, темірдің және селеннің биологиялық маңыздылығы 6
1.1.2 Йод, фтор және кремнийдің биологиялық маңыздылығы 8
1.1.3 Кальций, фосфордың биологиялық маңыздылығы 10
1.2 Жануарлардың тағам мөлшеріндегі жетіспеушіліктерді жоятын препараттар мен қоспалар 11
1.3 Әр түрлі жануарларды азықтандырудағы микроэлементтердің рөлі мен маңыздылығы 13
2 Есептеу бөлімі 18
2.1 Жануарларды микроэлементтермен азықтандырудың нормалары мен мөлшерлемелері 18
Қорытынды 24
Экологиялық қауіпсіздігі 28
Қолданылған әдебиеттер тізімі 32
Қосымша 33
1 Әдебиетке шолу 5
1 Микроэлементтер және олардың биологиялық маңыздылығы 5
1.1 Микроэлементтердің жалпы сипаттамасы 5
1.1.1 Мыстың, темірдің және селеннің биологиялық маңыздылығы 6
1.1.2 Йод, фтор және кремнийдің биологиялық маңыздылығы 8
1.1.3 Кальций, фосфордың биологиялық маңыздылығы 10
1.2 Жануарлардың тағам мөлшеріндегі жетіспеушіліктерді жоятын препараттар мен қоспалар 11
1.3 Әр түрлі жануарларды азықтандырудағы микроэлементтердің рөлі мен маңыздылығы 13
2 Есептеу бөлімі 18
2.1 Жануарларды микроэлементтермен азықтандырудың нормалары мен мөлшерлемелері 18
Қорытынды 24
Экологиялық қауіпсіздігі 28
Қолданылған әдебиеттер тізімі 32
Қосымша 33
Микроэлементтер – табиғаттағы тіршіліктің негізгі көзі және минералды суларда, организмдерде (аз мөлшерде 0,01 – 0,1% не одан төмен) кездесетін химиялық элементтер. Микроэлементтерге Al, Fe, Cu, Mn, Zn, Mo, Co, І, т.б. жатады. Олар бірқатар ферменттердің, витаминдердің, гормондардың, тыныс алу пигменттерінің құрамына кіреді.
Академик В.Вернадский микроэлементтердің биосферадағы таралуының бірнеше заңдылықтары бар екенін зерттеді. 30-дан астам микроэлементтер адам, жануар және өсімдік тіршілігіне өте қажет. Микроэлементтердің артық не кем болуы организмдегі зат алмасу процесін бұзады. Микроэлементтер өсімдіктің организміне топырақпен, ал жануарлар мен адам организміне тамақпен ауысады. Микроэлементтер бойдың өсуіне (жануарларда – Mn, Zn, І), қанның түзілуіне (Fe, Cu, Co), т.б. әсер етеді. Егер өсімдік құрамында бор болған жағдайда ол азот, фосфор және калийді жақсы сіңіреді. Бор жетіспегенде өсімдік тұқымы нашарлайды, әр түрлі ауруларға шалдығады. Марганец пен мырыш тотығу - тотықсыздану процесін жылдамдатып, өсімдіктің өсуін тездетеді. Мыс тотығу ферменттерінің құрамына кіреді және В тобы витаминдерінің синтезін белсендендіреді. Йод адам және жануарлар организміндегі тироксин гормонының қызметін жақсартады. Микроэлементтер мұнай, газ және полиметалл кендерін іздеуге, ауыл шауашылығындағы дақылдарының өнімділігін арттыруға (микротыңайтқыштар), т.б. пайдаланылады.
Микроэлементтердің әсері жануарлар ағзасындағы заттар алмасу процестерінің өзгерістерінде көрінеді. Жануарлардың ағзасы микроэлементтерді азық-түліктерден және судан алады.
Микроэлементтер әр түрлі органдарда жинақталады – мырыш – жыныс жасушаларында, гипофизада, ұйқы безінде; йод – қалқанша безінде; мыс – бауырда және сүйек кемігінде; кадмий мен молибден – бүйректерде; литий – өкпелерде; стронций – сүйектерде; марганец – гипофизада. Микроэлементтердің қандағы және ағзадағы концентрациясы өзгеріп тұрады, ол ауруларға, жасқа, сонымен бірге уақытқа және жыл мезгіліне және басқа физиологиялық жағдайларға байланысты өзгеріп тұрады.
Микроэлементтердің жетіспеушілігінен жануарлардың ағзасында зат алмасу процесі бұзылып, организмнің қалыпты қызмет етуі өзгереді. Сондықтан да микроэлементтердің қолда өсіруші жануарлардың азығында белгілі бір мөлшерде кездесуі маңызды.
Осыған орай, зерттеу жұмысының өзектілігі мынада: микроэлементтердің биологиялық маңыздылығын анықтай отырып, əр түрлі жануарларды азықтандыруда олардың рөлі мен маңыздылығын зерттеу.
Ал зерттеу жұмысының мақсаты – микроэлементтердің жануарлардың ағзасына қажетті мөлшерлемесін анықтай отырып, жануарларды азықтандырудағы олардың рөлін зерделеу.
Академик В.Вернадский микроэлементтердің биосферадағы таралуының бірнеше заңдылықтары бар екенін зерттеді. 30-дан астам микроэлементтер адам, жануар және өсімдік тіршілігіне өте қажет. Микроэлементтердің артық не кем болуы организмдегі зат алмасу процесін бұзады. Микроэлементтер өсімдіктің организміне топырақпен, ал жануарлар мен адам организміне тамақпен ауысады. Микроэлементтер бойдың өсуіне (жануарларда – Mn, Zn, І), қанның түзілуіне (Fe, Cu, Co), т.б. әсер етеді. Егер өсімдік құрамында бор болған жағдайда ол азот, фосфор және калийді жақсы сіңіреді. Бор жетіспегенде өсімдік тұқымы нашарлайды, әр түрлі ауруларға шалдығады. Марганец пен мырыш тотығу - тотықсыздану процесін жылдамдатып, өсімдіктің өсуін тездетеді. Мыс тотығу ферменттерінің құрамына кіреді және В тобы витаминдерінің синтезін белсендендіреді. Йод адам және жануарлар организміндегі тироксин гормонының қызметін жақсартады. Микроэлементтер мұнай, газ және полиметалл кендерін іздеуге, ауыл шауашылығындағы дақылдарының өнімділігін арттыруға (микротыңайтқыштар), т.б. пайдаланылады.
Микроэлементтердің әсері жануарлар ағзасындағы заттар алмасу процестерінің өзгерістерінде көрінеді. Жануарлардың ағзасы микроэлементтерді азық-түліктерден және судан алады.
Микроэлементтер әр түрлі органдарда жинақталады – мырыш – жыныс жасушаларында, гипофизада, ұйқы безінде; йод – қалқанша безінде; мыс – бауырда және сүйек кемігінде; кадмий мен молибден – бүйректерде; литий – өкпелерде; стронций – сүйектерде; марганец – гипофизада. Микроэлементтердің қандағы және ағзадағы концентрациясы өзгеріп тұрады, ол ауруларға, жасқа, сонымен бірге уақытқа және жыл мезгіліне және басқа физиологиялық жағдайларға байланысты өзгеріп тұрады.
Микроэлементтердің жетіспеушілігінен жануарлардың ағзасында зат алмасу процесі бұзылып, организмнің қалыпты қызмет етуі өзгереді. Сондықтан да микроэлементтердің қолда өсіруші жануарлардың азығында белгілі бір мөлшерде кездесуі маңызды.
Осыған орай, зерттеу жұмысының өзектілігі мынада: микроэлементтердің биологиялық маңыздылығын анықтай отырып, əр түрлі жануарларды азықтандыруда олардың рөлі мен маңыздылығын зерттеу.
Ал зерттеу жұмысының мақсаты – микроэлементтердің жануарлардың ағзасына қажетті мөлшерлемесін анықтай отырып, жануарларды азықтандырудағы олардың рөлін зерделеу.
1. Тулемисова Ж.К., Касенова Г.Т., Музапбаров Б. Микробиология и вирусология: Методические пособие. – Алматы: Нур-Принт, 2011.-79 с.
2. Протасова Н.А., Щербаков А.П., Копаева М.Т. Редкие и рассеянные элементы в почвах Центрального Черноземья. Воронеж: Изд-во ВГУ, 2012. 168 с.
3. Баканов В.Н. Кормление сельскохозяйственных животных : учебник для студ. высш. учебн. завед. по спец. "Зоотехния"/ В.Н. Баканов, В.К. Менькин. М.: Агропромиздат, 2009. 511 с.
4. Калашников А. П., Клейменов Н. И., Щеглов В. В и др. Нормы и рационы кормления сельскохозяйственных животных. Москва: Знание, 2013.
5. “Популярная библиотека химических элементов” книга первая: От водорода до палладия; Издательство “Наука” Москва 2009г.;
6. United States, National Akademy of Sciens, National Research Council, Food and Nitrition Board (2007) Reccomended dietary allowances, revised ed., National Academy of Sciens.
7. Березов Т.Т. Биологическая химия: Учебник / Т.Т. Березов, Б.Ф. Коровкин. - М.: Медицина, 2008. - 704 с.
8. Биохимия: Учебник / Под ред. Е.С. Северина. - М: ГЭОТАР-МЕД, 2013. - 784 с.
9. Комаров Ф.И. Биохимические показатели в клинике внутренних болезней: Справочник / Ф.И. Комаров, Б.Ф. Коровкин. - М.: МЕДпресс, 2009.- 232 с.
10. Медицинские лабораторные технологии и диагностика: Справочник. Медицинские лабораторные технологии // Под ред. А.И. Карпищенко // В 2-х т. - СПб.: Интермедика, 2008. - Т. 1. - 408 с.
11. Николаев А.Я. Биологическая химия / А.Я. Николаев. - М.: Медицинское информационное агентство, 2011. - 496 с.
12. Bui L.M. Comparative effects of 6-week nicotine treatment on blood pressure and components of the antioxidant system in male spontaneously hypertensive (SHR) and normotensive Wistar Kyoto (WKY) rats / L.M. Bui, C.L. Keen, M.A. Dubick // Toxicology. - 2005.- Vol. 98, N 1-3. - P. 563.
13. Coleman J.E. Zinc (II), cadmium (II), cobalt (II) and magnesium (II) binding to alkaline phosphatase of Escherichia coli structural and functional effects / J.E. Coleman, N. Nakamura, J.F. Chel-bowski // J. Biol. Chem. – 2003. - Vol. 258, N 1. P. 395.
2. Протасова Н.А., Щербаков А.П., Копаева М.Т. Редкие и рассеянные элементы в почвах Центрального Черноземья. Воронеж: Изд-во ВГУ, 2012. 168 с.
3. Баканов В.Н. Кормление сельскохозяйственных животных : учебник для студ. высш. учебн. завед. по спец. "Зоотехния"/ В.Н. Баканов, В.К. Менькин. М.: Агропромиздат, 2009. 511 с.
4. Калашников А. П., Клейменов Н. И., Щеглов В. В и др. Нормы и рационы кормления сельскохозяйственных животных. Москва: Знание, 2013.
5. “Популярная библиотека химических элементов” книга первая: От водорода до палладия; Издательство “Наука” Москва 2009г.;
6. United States, National Akademy of Sciens, National Research Council, Food and Nitrition Board (2007) Reccomended dietary allowances, revised ed., National Academy of Sciens.
7. Березов Т.Т. Биологическая химия: Учебник / Т.Т. Березов, Б.Ф. Коровкин. - М.: Медицина, 2008. - 704 с.
8. Биохимия: Учебник / Под ред. Е.С. Северина. - М: ГЭОТАР-МЕД, 2013. - 784 с.
9. Комаров Ф.И. Биохимические показатели в клинике внутренних болезней: Справочник / Ф.И. Комаров, Б.Ф. Коровкин. - М.: МЕДпресс, 2009.- 232 с.
10. Медицинские лабораторные технологии и диагностика: Справочник. Медицинские лабораторные технологии // Под ред. А.И. Карпищенко // В 2-х т. - СПб.: Интермедика, 2008. - Т. 1. - 408 с.
11. Николаев А.Я. Биологическая химия / А.Я. Николаев. - М.: Медицинское информационное агентство, 2011. - 496 с.
12. Bui L.M. Comparative effects of 6-week nicotine treatment on blood pressure and components of the antioxidant system in male spontaneously hypertensive (SHR) and normotensive Wistar Kyoto (WKY) rats / L.M. Bui, C.L. Keen, M.A. Dubick // Toxicology. - 2005.- Vol. 98, N 1-3. - P. 563.
13. Coleman J.E. Zinc (II), cadmium (II), cobalt (II) and magnesium (II) binding to alkaline phosphatase of Escherichia coli structural and functional effects / J.E. Coleman, N. Nakamura, J.F. Chel-bowski // J. Biol. Chem. – 2003. - Vol. 258, N 1. P. 395.
Жұмыстың тақырыбы: Микроэлементтер жəне əр түрлі жануарларды азықтандыруда олардың рөлі мен маңыздылығы
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Әдебиетке шолу 5
1 Микроэлементтер және олардың биологиялық маңыздылығы 5
1.1 Микроэлементтердің жалпы сипаттамасы 5
1.1.1 Мыстың, темірдің және селеннің биологиялық маңыздылығы 6
1.1.2 Йод, фтор және кремнийдің биологиялық маңыздылығы 8
1.1.3 Кальций, фосфордың биологиялық маңыздылығы 10
1.2 Жануарлардың тағам мөлшеріндегі жетіспеушіліктерді жоятын препараттар мен қоспалар 11
1.3 Әр түрлі жануарларды азықтандырудағы микроэлементтердің рөлі мен маңыздылығы 13
2 Есептеу бөлімі 18
2.1 Жануарларды микроэлементтермен азықтандырудың нормалары мен мөлшерлемелері 18
Қорытынды 24
Экологиялық қауіпсіздігі 28
Қолданылған әдебиеттер тізімі 32
Қосымша 33
Кіріспе
Микроэлементтер - табиғаттағы тіршіліктің негізгі көзі және минералды суларда, организмдерде (аз мөлшерде 0,01 - 0,1% не одан төмен) кездесетін химиялық элементтер. Микроэлементтерге Al, Fe, Cu, Mn, Zn, Mo, Co, І, т.б. жатады. Олар бірқатар ферменттердің, витаминдердің, гормондардың, тыныс алу пигменттерінің құрамына кіреді.
Академик В.Вернадский микроэлементтердің биосферадағы таралуының бірнеше заңдылықтары бар екенін зерттеді. 30-дан астам микроэлементтер адам, жануар және өсімдік тіршілігіне өте қажет. Микроэлементтердің артық не кем болуы организмдегі зат алмасу процесін бұзады. Микроэлементтер өсімдіктің организміне топырақпен, ал жануарлар мен адам организміне тамақпен ауысады. Микроэлементтер бойдың өсуіне (жануарларда - Mn, Zn, І), қанның түзілуіне (Fe, Cu, Co), т.б. әсер етеді. Егер өсімдік құрамында бор болған жағдайда ол азот, фосфор және калийді жақсы сіңіреді. Бор жетіспегенде өсімдік тұқымы нашарлайды, әр түрлі ауруларға шалдығады. Марганец пен мырыш тотығу - тотықсыздану процесін жылдамдатып, өсімдіктің өсуін тездетеді. Мыс тотығу ферменттерінің құрамына кіреді және В тобы витаминдерінің синтезін белсендендіреді. Йод адам және жануарлар организміндегі тироксин гормонының қызметін жақсартады. Микроэлементтер мұнай, газ және полиметалл кендерін іздеуге, ауыл шауашылығындағы дақылдарының өнімділігін арттыруға (микротыңайтқыштар), т.б. пайдаланылады.
Микроэлементтердің әсері жануарлар ағзасындағы заттар алмасу процестерінің өзгерістерінде көрінеді. Жануарлардың ағзасы микроэлементтерді азық-түліктерден және судан алады.
Микроэлементтер әр түрлі органдарда жинақталады - мырыш - жыныс жасушаларында, гипофизада, ұйқы безінде; йод - қалқанша безінде; мыс - бауырда және сүйек кемігінде; кадмий мен молибден - бүйректерде; литий - өкпелерде; стронций - сүйектерде; марганец - гипофизада. Микроэлементтердің қандағы және ағзадағы концентрациясы өзгеріп тұрады, ол ауруларға, жасқа, сонымен бірге уақытқа және жыл мезгіліне және басқа физиологиялық жағдайларға байланысты өзгеріп тұрады.
Микроэлементтердің жетіспеушілігінен жануарлардың ағзасында зат алмасу процесі бұзылып, организмнің қалыпты қызмет етуі өзгереді. Сондықтан да микроэлементтердің қолда өсіруші жануарлардың азығында белгілі бір мөлшерде кездесуі маңызды.
Осыған орай, зерттеу жұмысының өзектілігі мынада: микроэлементтердің биологиялық маңыздылығын анықтай отырып, əр түрлі жануарларды азықтандыруда олардың рөлі мен маңыздылығын зерттеу.
Ал зерттеу жұмысының мақсаты - микроэлементтердің жануарлардың ағзасына қажетті мөлшерлемесін анықтай отырып, жануарларды азықтандырудағы олардың рөлін зерделеу.
Зерттеу жұмысының міндеттері келесідей:
- Микроэлементтер және олардың биологиялық маңыздылығын анықтау;
- Микроэлементтердің жалпы сипаттамасын қарастыру;
- Мыстың, темірдің және селеннің биологиялық маңыздылығын зерделеу;
- Жануарлардың тағам мөлшеріндегі жетіспеушіліктерді жоятын препараттар мен қоспаларды сараптау;
- Әр түрлі жануарларды азықтандырудағы микроэлементтердің рөлі мен маңыздылығын зерттеу;
- Жануарларды микроэлементтермен азықтандырудың нормалары мен мөлшерлемелерін анықтау.
Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, экологиялық қауіпсіздіктен, қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
1 Әдебиетке шолу
1 Микроэлементтер және олардың биологиялық маңыздылығы
1.1 Микроэлементтердің жалпы сипаттамасы
Жер бетіндегі барлық тірі ағза, оның ішінде, адам қоршаған ортамен тығыз қарым-қатынаста өмір сүреді. Тіршілік заңы ағзада үнемі зат алмасып тұруын талап етеді. Ал ағзамызға химиялық элементтер жеген ас пен ішкен суымыздан түседі. Кейбір ғалымдардың сараптауынша, ағзаға түскен химиялық элементтердің әрқайсысы белгілі бір биологиялық қызметті орындайды. Осы бағыттағы зерттеулер нәтижесінде 30-ға жуық элементтің биологиялық ролі анықталды.
Микроэлементтер - тіршіліктің тірегі, биологиялық маңызы. Өткен ғасырдың қырқыншы жылдарында неміс ғалымдары Вальтер мен Ида Ноддактар Менделеев кестесіндегі элементтер әр жұмыртаста кездесетіндігін айтқан. Әуелгіде бұл пікірдің қолдаушысы табылмады. Кейін ғалымдар химиялық элементтерге талдау жасап, зерттеп, зерделеп, шындыққа көз жеткізді.
Тіршілік үшін маңыздылығына қарай химиялық элементтерді үш топқа бөледі:
1.Тіршілікке қажетті элементтер. Олар жануарлар ағзасында үнемі болады және ферменттер, гормондар, дәрумендер құрамына кіреді: H, O, Ca, K, P, Na, S, Mg, Cl, C, I, Mn, Cu, Co, Fe, Zn, Mo, V. Олардың жетіспеушілігі жануарлардың қалыпты өмір сүруін бұзады.
2. Қосымша элементтер. Бұл элементтер жануар мен адам ағзасында болады: Ga, Sb, Sr, Br, F, B, Be, Li, Si, Sn, Cs, Al, Ba, Cl, As, Rb, Pb, Ra, Bi, Cd, Cr, Ni, Ti, Ag, Th, Hg, V, Se. Олардың биологиялық маңызы осы уақытқа дейін толық зерттелмеген.
3. Өте аз элементтер. Адам және жануар ағзаларынан табылған, мөлшері және биологиялық маңызы белгісіз.
Сондықтан егер химиялық элементтердің біреуінің жоқ болуы немесе жетіспеуі ағзадағы қалыпты жағдайды бұзады. Керісінше, ағзадағы қандай да бір элементтің шамадан тыс болуы да зиян. Тіпті, қазір тағамнан улану да көбейіп кетті. Мәселен, соңғы кезде диоксин деген у пайда болды. Ол фосфор қалдықтарының ауада азот қышқылдарымен қосылуы арқылы түзіледі. Жануар ағзасының әлсіреп, иммундық жүйенің төмендеуіне де осылардың әсері бар.
Жануардың ағзасы химиялық элементтерді әр түрлі концентрациялайды, яғни микроэлементтер мен макроэлементтер әркелкі таралады. Микроэлементтердің көпшілігі бауырда, сүйек және бұлшық ет ұлпаларында жиналады. Бұл ұлпалар - көптеген микроэлементтердің негізгі қоры. Элементтер кейбір мүшелерге тән әрі ол жерде концентрациясы жоғары болады. Мысалы, мырыш - қарын асты безінде, йод - қалқанша безінде, фтор - тіс кіреукесінде, алюминий, мышьяк, ванадий - шашта, кадмий, сынап, молибден - бүйректе, қалайы - ішек ұлпаларында, стронций - қуық безінде, сүйек ұлпасында, барий - көздің пигментті қабатында, бром, марганец, хром - гипофизде және тағы басқаларда жиналады [1, б. 54].
Биогендік микроэлементтерге мыналар жатады: (азық құрамында болуының артуына қарай) темір, марганец, цинк, мыс, кобальт, йод, селен. Олардың үлесіне минералдық элементтердің 1-1,5 пайызын құрайды.
Жалпылай алғанда микроэлементтер мыналар үшін қажет:
1. Жалпы ағзадағы заттардың алмасуына қатысуға.
2. Ішкі органдардың қалыпты жұмысы үшін қажет (жүрегі, өкпе).
3. Участвуют в нормализации клеточного обмена (регулируют проницаемость клеточных мембран).
4. АІЖ азықтардың қоректенуін қалыптандыру үшін қажет.
5. Судың алмасуына қатысады.
1.1.1 Мыстың, темірдің және селеннің биологиялық маңыздылығы
Мыс пен құймаларының бактерицидтілігі туралы қасиеті адамдарға ерте кезден белгілі. 2008 жылы көп уақыт зерттегенен кейін АҚШ-тың сыртқы ортаны қорғау туралы федералды агенттігі ресми түрде мыспен құймаларының бактерицидтілік қасиеті бар зат деп таниды (бірақта федералды агенттік ескертеді - мыстың бактерицидті түрде қолданылуы инфекциялық бақылауды тек қана толықтыруы тиіс. Мыстың әсіресе, бактерицидтілігі алтында стафилококтың метицилинге әсер етпейтін түріне әсер ететіндігі анықталды. Бұл микроб негізінде MRSA супермикробы деп аталынатын. 2009 жылдың жаз айында мыс пен оның құймаларының AH1N1 тұмау вирусына (доңыз тұмауына) инактивация жасайтындығы белгілі болды.
Мыстың судағы көптігі мыс иондарына металдық дәм береді. Әртүрлі жануарларда мыстың судағы мөлшерін сезу 10 мгл аралығында. Мұндай қабілет мыстың судағы мөлшерін сезетін қорғау жүйесі болып табылады.
Мыс цитоплазманың негізі компоненті, ферменттік реакцияларда қолданылады. Окамото әдісімен анықталады.
Мыс алмасуының бұзылысы Вилсон - Коновалов ауруында немесе гепатоцеребралді дистрофияда байқалады. Мыс бауыр, ми, бүйрек көздің мөлдір қабығында(қоңыр жасыл түсті Кайзер - Флейшер сақынасы) ұйқы безінде т.б. Бауырда цирроз, мидің сұр затында дистрофиялық өзгерістер. Қан плазмасында мыс мөлшері аз, изәрде көп мөлшерде. Себебі бауырда церулоплазминнің аз түзілумен байланысты.
Егер ағзада мыс жетіспесе, бауырда қорланған темір гемоглобинмен байланысқа түсе алмайды. Мыстың мөлшерінің аз немесе көп екендігінің көрсеткіші - адамның шашы. Мыстың мөлшері төмендеген кезде немесе жетіспеген жағдайда шаш тез ағарады. Мыс қанға оттегінің өтуін қамтамасыз етеді. Мыс көптеген ферменттердің құрамына кіреді, ұлпалардағы тотығу реакциясын жылдамдатады. Мыс ағзаға тағам арқылы түседі. Әсіресе, теңіз тағамдарында, қырыққабатта, картопта, қалақайда, жүгеріде, сәбізде, алмада көбірек кездеседі.
Темір элементінің рөлі денсаулық үшін өте зор. Егер темір жетіспесе, баршамызға белгілі анемия немесе қан аздық ауруы пайда болады. Бұл элементтің ағзадағы тәуліктік мөлшері 11-30 мг. Жануарлардың қанында 3 г жуық темір бар. Оның мөлшері көрсетілген шамадан төмен болса, қанның қызыл жасушасының, яғни гемоглобиннің түзілуі нашарлап, тыныс алу функциясы төмендейді. Темір ағзаға сырттан түседі, тамақтың құрамындағы темір ионы он екі елі ішектің жоғарғы бөлігінде қанға сіңеді. Темірдің ағзаға дұрыс сіңбеуі асқазандағы тұз қышқылының жетіспеуінен немесе темірдің ақуызбен байланысының нашарлауынан болады.
Темір алмасуының бұзылуы гемоглобиногендік пигменттер алмасуы кезінде байқалады.
Темір ағзаға сырттан түседі, тамақтың құрамындағы темір ионы он екі елі ішектің жоғарғы бөлігінде қанға сіңеді. Темірдің ағзаға дұрыс сіңбеуі асқазандағы тұз қышқылының жетіспеуінен немесе темірдің ақуызбен байланысының нашарлауынан болады. Ал тұз қышқылының жетіспеуінің өзі бауыр мен өт жолдарының дұрыс қызмет атқармауынан деуге болады, яғни, оларда әр түрлі тұздар тас түрінде жиналады. Тастардың пайда болуы топырақ пен судың және қоректің сапасына байланысты екендігі түсінікті. Темір жетіспеген кезде тері бозарады, тырнақ жұмсарады, әрі тез сынады, ауыз қуысы және ас-қазанның сілекейлі қабаты бүлінеді. Темір жұмыртқаның сарысында, қарақұмықта, грек жаңғағында, күнжіт, фасоль, өрікте, мейізде көп болады [2, б. 95].
Селен иммундық жүйені қалыптастыруға ерекше әсер етеді. Ол жетіспегенде бұлшық ет әлсірейді. Әлсіздік, әсіресе, жүрек бұлшық етінде айқын білінеді. Селен теңіз өнімдерінде, еттерде мол мөлшерде кездеседі.
Қоректену туралы ғылымда аз зерттелген элементтердің бірі - селен болып табылады. Көптеген жылдар бойы ол қауіпті болып саналған, өйткені селеннің жеткіліксіз және артық мөлшерлерінің арасындағы айырмашылығы аз! Селенді Е дәруменімен алмастырған. Қазіргі кезде біздің онсыз қалай өмір сүретініміз белгісіз. 1957 жылға дейін селеннің улылығына назар берілген болатын. Селен малда делме ауруын тудырады. 1957 жылы селеннің өмірлік маңызды компонент болып табылатыны анықталды. Селенсіз егеуқұйрықтарда бауырдың бұзылысы пайда болады; бұзау мен ешкілерде (басқа түрлердің балаларында) - бұлшық етінің дистрофиясы пайда болады. Адамдарда вирустық инфекциялар мен ісікке тұрақтылығы төмендейді.
1973 жылы алғашқы құрамында селен бар фермент анықталды. Пероксидаздың глютатионі сутегі пероксидін және майлы перекисьтерді ажыратады , бұл дене ұлпаларының тотықтырғыштық бұзылыс алдын алады. 1990 жылы екінші фермент - 5-деиодиназ йодотиронин анықталды. Бұл фермент ұлпалардағы тироксиннің барынша метаболиялық белсенді трийодотирониннің түрленуін басқарады. Бұл селен қалқанша бездің қалыпты қызмет етуін сақтауға қажет екендігін білдіреді. Е дәрументі мен селеннің қызметтері өзара байланысты. Мұны барлық зерттеулер дәлелдейді, бірақ бұл әр түрлі жануарларда әр түрлі. Е дәрумені болмағанда егеуқұйрықтар мен шошқаларда бауырдың некрозы дамиды, ал балапандарда - экссудативті диатез дамиды. Қояндарда бұлшық етінің дистрофиясы дамиды, ол селенмен жойыла алмайды. Егеуқұйрықтар мен шошқалар Е дәруменіне де, селенге де әсер етеді.
Ақ бұлшық еттер мен бұлшық етінің дистрофиясы - бұл селен мен Е дәруменінің жетіспеушілігінің белгілері болып табылады. Қаңқа бұлшық еттері мен жүректе некроз бен ұлпалардың бұзылысы байқалады. Ауру жануарларда бөгеліп қалушылық, ақсаңдаушылық пен жүректің аурушаңдығы байқалады. Басқа белгілері - солғындық, салмақтың азаюы мен диарея - қалқанша бездің гормондарымен байланысты болады. Глютатион-пероксидазаның жетіспеушілігі иммундық жауаптың деңгейін төмендетеді, анемия мен бауырдың некрозын тудырады. Селеннің мөлшерін сәл жоғарылататын болсақ, уланышылық пайда болады. Селенмен улану жақсы зерттелген. Селенмен уланудың келесідей белгілері бар: ақсаңдау, анорексия, арықтау, өмірлік қабілеттілігінің төмендеуі, сүйектерінің ауруы, қарынның ісінуі, бауыр циррозы, нефрит, құйрық пен маңдайынан шаштарының түсуі. Қатты улануының белгілері - тыныс алудың қиындауы, диарея, атаксия, дененің қалыпты емес күйі, тыныс алудың бірден тоқтап қалуынан өлу.
1.1.2 Йод, фтор және кремнийдің биологиялық маңыздылығы
Йод - өмірлік маңызы бар элемент. Ол қалқанша безі үшін құрылыс материалы (қалқанша без - йод жинақтаушы мүше). Өкінішке орай, бұл микроэлемент ағзада жасалмайды, адам оны тек ас, тағам арқылы алады. Сыртынан қарағанда йод жетіспеушілік білінбейді, ал тапшылық сезілсе түрлі ауруларға шалдықтырады, яғни шаршау, түрлі жұқпалы ауруларды тез қабылдағыштық, белсіздік және ақыл - ой кемістігі. Адам күнделікті өсімдік және жануартекті өнімді қабылдағанмен, ағзаға қажет мөлшердегі дәрумен мен микроэлементтердің орнын толтыра алмайды. Ағза йодты синтездей алмағандықтан, тіршілік үшін күнделікті йоды бар тағамдарды пайдалану есебінен қажет мөлшерін толтыру қажет [3, б. 89].
Қалқанша безі мен гипофиздің жұмысын жақсартады. Радиация әрекетінен қорғап, радиоактивті йодтың жиналуын ескертеді. Йод селенге тәуелді, ол ағзада селенсіз әрекет етпейді. Бұл элементтің жетіспеуі негізгі зат алмасу процесін төмендетеді. Ағзадағы йодтың аз болуы ең әуелі орталық жүйке жүйесіне әсер етеді. Бала қажетті мөлшердегі йодты ана құрсағында жатқан кезден бастап алуға тиіс. Балалардағы гипотиреоз ауруы жүйке қызметінің ерекше бұзылуына, адамдағы интеллектуалдық мүмкіндіктің тежеліп дамуына, кретинизмге әкеліп соқтырады. Ал ересек адамдарда ойлау қабілетінің төмендеуі, жүректің соғу жиілігі азаюы байқалады.
Йод жетіспеушілігі иммундық жүйені әлсіретеді, ісік дамуының қатерлілігін арттырады, ең алғашқы кезекте қалқанша безінің ау-руын қоздырады. Йод - өмірлік маңызы бар элемент. Ол қалқанша без үшін құрылыс материалы (қалқанша без - йод жинақтаушы орган). Өкінішке орай, бұл микроэлемент ағзада жасалмайды, адам оны тек ас, тағам арқылы алады. Сырт қарағанда йод жетіспеушілік білінбейді, ал тапшылық сезілсе түрлі ауруларға шалдықтырады, яғни шаршау, түрлі жұқпалы ауруларды тез қабылдағыштық, белсіздік және ақыл - ой кемістігі. Йод жетіспеушілігіне байланысты ауруларды емдегеннен гөрі алдын - алған жөн. Адам күнделікті өсімдік және жануартекті өнімді қабылдағанмен, ағзаға қажет мөлшердегі дәрумен мен микроэлементтердің орнын толтыра алмайды. Ағза йодты синтездей алмағандықтан, тршілік үшін күнделікті йоды бар тағамдарды пайдалану есебінен қажет мөлшерін толтыру қажет. Йод ас тұзында болады. Соңғы уақытта ұнды да йодпен байытып жүр [4, б. 96].
Оттегіден кейінгі жер бетінде таралуы бойынша кремний тұр. Кремнезем күйінде ол барлық өсімдіктерде кездеседі. Олар оны топырақтан алады және өзінің жасушаларына берік негізді құрау кезінде қолданылады. Өсімдіктердің сабақтарының қаттылығы, иілгіштігі, беріктілігі олардың құрамында кремнеземнің болуына байланысты. Кремний кремнезем күйінде теңіз жануарларының, балықтардың, құстар мен сүтқоректілердің ағзасында кездеседі. Кремний үнемі тауықтың жұмыртқасында кездеседі. Кремнеземнің адамның денесіндегі жалпы құрамы - жуықтап алғанда 0,001%, кремний оксидінің орташа мәні адамның қанында 5,9 бен 10,6 мг 1 мл кездеседі. Адамның ағзасында кремний барлық органдар мен ұлпаларда кездеседі: өкпелерде, шаштарда, қарынның тегіс бұлшық еттерінде, бүйрек үсті безінде, фибринде, сұйылтылмаған қанда. Кремнезем эпителиальдық және жалғастырушы - ұлпалық түзілімдердің беріктілігі мен иілгіштігі үшін қажет. Терінің, сіңірлердің, тамырлардың қабырғаларының иілгіштігі олардың құрамында кремнийдің біршама көлемде болуымен байланысты. Кремнезем адам терісінің қалыпты сақталуында маңызды рөл атқарады, бұл құрамында кремнезем бар коллоидтардың қабілетімен байланысты, ол ісінуге алып келеді.
Кремнийдің жетіспеушілігі сирек кездеседі. Оның жетіспеушілігінде келесілер байқалады: инфекциялық процестердегі әлсіз лейкоциттердің қызмет етуі, жаралардың нашар қалпына келуі, аппетиттің төмендеуі, тері қышыуы, ұлпалардың жұмсақтығының төмендеуі, тері тургорының төмендеуі, геморрагиялық көріністердің болуы.
Кремний келесідей тамақ өнімдерінің құрамында кездеседі: қарақұмық жармасы, бидайдың өскен дәндері, ақжелкен, қалақай, сұлу жармасы, ет пен субөнімдер, картоп, сарымсақ, жасыл көк, қызылша, кокос, сәбіз, қырыққабат, шпитан т.б.
1.1.3 Кальций, фосфордың биологиялық маңыздылығы
Жануарлардың ағзасында 1000-1200 грамм кальций болады, соның 99 пайызы сүйекте, тіс кіреу-кесінде, ал 1%-ы ішкі жасушада, қан құрамында маңызды роль атқарады. Отандық ақ халаттылардың зерттеулеріне сүйенсек, Қазақстандағы әрбір үшінші әйелде және әрбір бесінші ер адамда кәрі жілік және сан сүйегінің сынығы бар. Нақты айтқанда, елімізде жарты миллионға жуық адам остеопороз ауруының зардабын тартуда. Ал бұл тікелей осы кальций элементінің жетіспеуі салдарынан туындайды екен. Кальций сүйектің саулығы мен беріктігін сақтайды. Әйтсе де адам 35 жастан асқаннан кейін сүйектен кальций кеми түседі. Бұл дертке көбіне ақ жаулықты аналар шалдығады.
Осы ретте кальций мен магний - қаңқаның беріктігін сақтайтын негізгі ағза жанашыры. Қан құрамындағы холестеринді төмендетеді. Айтпақшы, кальций ағзаға сіңімді болуы үшін D витамині, фосфат, магний, мырыш, марганец, аскорбин қышқылы ауадай қажет. Кальций сүтте, жалпы ағарғанда, балықта, теңіз өнімдерінде көп болады [5, б. 56].
Са - жасуша құрамына еніп, сүйек құрауға, жүрек және бұлшық еттерінің жұмысына қатысады, қанның ұюын қамтамасыз етеді.Калцийдің маңызды қосылыстары: кальций оксиды - СаО - сөндірімеген әк, кальций гидроксиді - Са(ОН)2 - сөндірілген әк, кальций карбонаты - СаСО3 - әкті су, ғаныш (гипс) - СаSO4 *2Н2О мен жұмыртқаның сары уызыда кальцийге бай. Ағзаға бір тәулікке қажет кальций алу үшін жүз грамм сүтсірне немесе жарты литр сүт жетеді.Ағзада кальций тұздарының жетіспеушілігі сүйек ұлпасының дұрыс емес дамуына, тістер (кариес) ауруына, кейбір ферменттердің Ересек адамдарға тәулігіне 0,5 грамм кальций жеткілікті. Ол сүйекті қатайтуға аса қажет. Кальций - сиыр мен қой сүті, сүтпен жасалатын түрлі тағам - ірімшік, сүзбе, сүтсірнеде (сыр) мол. Қара бидай наны белсенділігі төмендеуіне, орталық жүйке жүйесінің қызметінің бұзылуына әкеп соқтырады.Ең жоғарғы мөлшердегі өнімі - теңіз өнімдері (800 - 1000 мкгкг). Теңіз балдырлары мен губкалар және балық майы, кальмар, теңіз капустасы. Ет, сүт, жұмыртқада йод аз, өсімдіктекті азықта тіпті аз. Адамның өмір сүруіне бүкіл өмір бойы бір қасық қана йод жеткілікті.
Ал фосфор - күш-қуат көзі. Қаңқаның мықтылығы құрамындағы фосфор мен кальцийдің мөлшеріне тығыз байланысты. Фосфордың мөлшері кальцийден бір жарым есе көп болуы керек. Ондай болмаған жағдайда тепе-теңдік мөлшерін белгілі бір деңгейде ұстап тұру үшін жеткіліксіз мөлшерін сүйектегі қордан алады. Бірақ D витамині оның арақатынасын реттеп отырады. Фосфор жүйке жасушаларының қызметі үшін де керек. Сондықтан оның мөлшері барлық уақытта біркелкі болуы керек. Фтор, стронций адам тісінің мықты болуына әсер етеді. Фосфор ақуызы мол ет, сүт өнімдерінде кездеседі.
1.2 Жануарлардың тағам мөлшеріндегі жетіспеушіліктерді жоятын препараттар мен қоспалар
Жануарлардың қалыпты дамуына микроэлементтер үлкен әсер етеді, олардың ағзада болуы өте аз мөлшермен анықталады. Әдетте микроэлементтердің азықпен түсуі жануарлардың оларға деген қажеттіліктерін қанағаттандырады. Бірақ кейбір аудандарда (геохимиялық шет аймақтарда) олар тамақ рационында не көп не аз болады, бұл зат алмасу процесінің бұзылуына, жануарлардың өнімділігінің төмендеуіне және аурулардың пайда болуына алып келеді.
Жануарлардың микроэлементтерге мұқтаждығы мыналарға байланысты болады:
а) олардың азықтар мен суларда болуы;
б) жануарлардың өнімділігі;
в) тамақ рационындағы басқа микроэлементтердің деңгейі мен тамақ өнімдерінде болуы.
Кейбір биогеохимиялық аудандарда азықтардың құрамында қандай да бір элементтердің үлесі болады, бұл оларға деген жануарлардың мұқтаждығын арттырады. Микроэлементтерге деген қажеттілік жануарлардың өнімділігінің артуымен артып келеді [6, б. 89].
Микроэлементтерді жануарлардың өсімін арттыруға, олардың өнімділігін жоғарылатуға, ауруларды емдеу мен алдын алуға қолданылады, бұл олардың азықтың құрамында жетіспеушілігінен пайда болуы мүмкін. Оларды азықтарға қоспа мен премикстер күйінде ас тұзымен және сумен бірге береді. Микроэлементтерді тағайындаудың барынша жетілдірілген түрі азықтық қоспалар немесе премикстер болып табылады, оларды зауыттарда дайындайды. Олар барлық негізгі қажетті микроэлементтерден, антибиотиктерден, дәрумендер мен нәруыздық препараттардан тұрады. Прекмикстерді жануарлардың түрі мен жасына қарай дайындайды. Политұздарды суда ерітеді және алынған ерітіндімен азықты ылғалдатады. Премикстер мен политұздарға ұсыныстар берілген, онда олардың құрамы мен қолданылу әдістері көрсетіледі.
Әдетте сиырларға премиксті дайындау үшін микроэлементтерді келесідей мөлшерлемелерде қолданады (1 жануарға 1 г тәулігіне): йодтық калий 0,01 г, марганец сульфаты 1 г, мыс сульфаты 1 г, цинк сульфаты 1 г, кобальт хлориді 0,084 г.
Кобальт хлориді - Cobalti chloridum. Қара-алқызыл кристалдар, суда ериді (35,7%). Дәрі 40 мг кобальттан тұрады.
Әрекет етуі. Кобальт күйіс қайыратындардың қарнында В2 дәруменінің пайда болуына ықпал етеді, темірдің сорылуын жақсартады, гемоглобиннің синтезіне қатысады және көптеген ферменттердің белсенділігін арттырады, құрсақтағы нәрестенің дамуын жақсартады. Кобальт күйіс қайыратын жануарлардың азықтануының негізгі элементі болып табылады, әсіресе қойлардың. Оның жетіспеушілігінле жануарлар арықтайды, оларда аппетиттің төмендеуі, өнімділіктің төмендеуі, анемия, бұлшық етінің атрофиясы бақыланады.
Күйіс қайыратындарда кобальттық жетіспеушілікте, В2 дәруменінің жетіспеушілігінде, өсімнің артуында және айыр тұяқтылардың төлдерін қоректендіру үшін қолданылады [7, б. 75].
Алдын алу және бойды өсірту зат ретінде 30 күннің аралығындағы 1 күнде қолдану тағайындалады, одан кейін 20 күн демалыс тағайындап, тағы да қайталайды.
Алдын алушы және бойды өсіруші мөлшерлемелер (бір басқа дәрі): ірі қара малға -0,5-1, төлдерге-0,5-1, қой мен ешкілерге - 0,1 - 1, қозыларға, торайларға - 15 басқа 1 дәріден.
Марганецтің сульфаты - Mangani sulfas. Ашық-алқызыл кристалдар, суда ериді.
Әрекет етуі. Марганец көптеген ферменттерді белсенділетеді, заттардың алмасуына және сүйектің түзілуіне қатысады, жануарлардың жыныстық қызметіне ықпал етеді, жануарлардың өсімі мен дамуын жеделдетеді. Оның жетіспеушілігінде құстарда перозис дамиды: ұсқынсыздық, байланысу аппаратының әлсіреу, тізе тамырларының ісінуі, буындардың еркін қозғалуы, аяқ-қолдардың иілгіштігі пайда болады.
Оны өсімді арттыруда және жануарлардың төлдерін қоректендіруде, марганецтік жетіспеушілікті жою үшін, соның ішінде құстардағы перозисте қолданылады.
Мөлшерлемелері (тәулігіне бір басқа 1 мг): ірі қара малдың төліне -10-30, шошқаларға -10-20, торайларға - 2- 10, қозыларға - 2-3, жұмыртқа беруші әтештерге - 5- 12. Торайлар мен құстарға 1 кг азығына мөлшерлемесі орта есеппен 40 мг.
Мыстың сульфаты - Cupri sulfas.
Әрекет етуі. Мыс ағзаның темірді сіңіруіне және гемоглобиннің синтезіне ықпал етеді, кейбір ферменттердің құрамына кіреді, жасушалардың тотықсыздандыру процестеріне қатысады, жануарлардың өсімі мен дамуын жеделдетеді, олардың көбеюіне әсер етеді. Мыс терінің қалыпты өсіміне, сүйек ұлпасының қалыптасуына, жүйке жүйесінің бекітілуіне қажет.
Жас жануарлардың өсіміне және мыстың жетіспеушілігінен туындаған аурулардың алдын алу мен емдеу үшін қолданылады. Оны торайлардың анемиясында темір препараттарымен бірге қойлардың жүндік өнімділігінің жақсартылуы үшін тағайындайды.
Бойды өсіруге және алдын алуға арналған мөлшерлемелері (мг на жануарға 1 мг): бұзауларға-5-20, шошқаларға-10-20, торайларға - 1-5, қозыларға-1-3 [8, б. 54].
Йод - Iodum. Бойдың өсімділігі мен өнімділікті арттыру үшін кайод және калийдің йоды қолданылады. Кайод - бұл калий йодидінің дәрілері (3 мг-нан), ол ас тұзындағы натрий гидрокарбонатпен тұрақтандырылған.
Әрекет етуі. Йод ұлпалық алмасу процестерін белсенді етеді, ферменттің пайда болуына ықпал етеді, ағзаның қорғау реакцияларын қолдайды, жануарлардағы өсімді жоғарылатады, олардың көбеюін жақсартады.
Кайодтың мөлшерлемелері (1 басқа 1 дәрі): сүт сиырларына -2-5 (сауымға байланысты), құнажындарға-1-2, азықтандыруда ірі қара малдың төліне -1-2, өндіруші-бұқаларға- 1-2. Йодталған тұзды 25 мг калий йодидінің 1 кг ас тұзына қолданады. Тұзды күйіс қайыратындарға еркін азықтандыру негізінде тағайындайды.
1.3 Әр түрлі жануарларды азықтандырудағы микроэлементтердің рөлі мен маңыздылығы
Жануарлардың қоректенуінде маңызды рөл атқарушы заттардың ішінде микроэлементтер маңызды орын алады, олар өсім мен көбеюге қажет. Олар қанның, эндокриндік темірлердің, ағзаның қорғаныс реакциясының, ас қорыту жолының микрофлорасының пайда болуына әсер етеді, зат алмасуын реттейді, ақуыздың биосинтезіне, жасушалық мембраналардың өткізгіштігіне қатысады.
Жануарлар үшін микроэлементтердің негізгі көзі - азықтар. Алайда соңғыларының минералдық құрамы топырақтың түріне, климаттық жағдайларға, өсімдіктердің түріне, вегетацияның фазасына, агрохимиялық шараларға, жинастыру технологиясына, қоректендіруге сақтауға және дайындыққа және басқа факторларға байланысты. Осыған орай біреулерінің жетіспеушілігі мен басқа элементтердің артықшылығы байқалады, бұл аурулардың пайда болуы, өнімділіктің төмендеуіне, жемістілікке, өнім сапасының нашарлауына және азықты пайдалану тиімділігінің нашарлауына алып келеді. Бұған жол бермеу үшін әр түрлі қосылыстарды қолданады, алайда олардың биологиялық қолжетімділігі бірдей емес. Мұнымен қоса, микроэлементтердің тұздарының технологиялық қасиеттері премикстер мен қоспа азықтардың сапасына әсер етеді.
Азықтардан темірді алудың нақты механизмдері мен оның абсорбциясы белгісіз. Жануарларда темірдің кешенді қосылыстары тұз қышқылы мен пепсиннің әсерінен жарылады, және үш валентті темір қалпына келіп, екі валенттілікке өтеді. Пайда болатын тұздар жақсы иондалады және абсорбцияланады. Сорылу негізінен он екі дисперсті ішекте жүреді және ішек мөлдірінің ферритин темірімен және қанның трансферринімен қанығуына байланысты. Темірдің абсорбциясына азықтың редуцирленетін заттары мен антиоксиданттар әсер етеді: аскорбин қышқылы, токоферол, цистеин, глютатион. Сору органикалық қышқылдарды ингибитирлейді, олар темірдің ерімейтін тұздарын түзеді (оксалат, цитрат, фитат), сонымен бірге рационда фосфаттардың, госсиполдың, танниннің, цинктің, марганецтің, мыстың және кадмийдің артығымен түзілуіне алып келеді. Темірдің қорытылуына асқазанның рН құрамы әсер етеді [9, б. 85].
Ересек түрлерде темір олардың өсімдік азықтарында көп кездесуіне байланысты, сирек кездеседі, ол ағзада қорытылуына және жойылуына байланысты, алайда кейде темір жетіспеушілік күйді жоғарғы өнімділікті малдарда да байқауға болады. Анемия көбінесе жас малдарда кездеседі.
Моногастритті жануарларда темір сульфаттардан, хлоридтерден, тартраттардан, фумараттардан, глюканаттардан, цитраттардан, хелатты кешендерден жақсы сорылатыны анықталған, бірақ карбонаттардан, пирофосфаттардан, ортофосфаттардан нашар сорылады. Қосымша азықтарға темірдің хелатты қосылыстарын сүт қышқылымен, глицинмен немесе метионинмен бірге енгізу сульфатпен қарағанда элементтің жақсы әсер етуіне ықпал етеді, бұл кезде ЭДТА-темір қоспалары осы көрсеткішті нашарлатады. Балапандардағы гемоглобиннің пайда болуына темірді қолданудың тиімділігі ЭДТА кешенінде күкірт қышқылының тұзындай болады, ал қалпына келтірілген темірден - үш есе төмен.
Металдық темірдің биологиялық қол жетімділігі көбінесе оның қалпына келтірілуі мен бөлшектердің өлшеміне байланысты. Мысалы, балапан-бройлердің рационына жоғарғы дисперсті темірдің, мыстың, мырыштың ұнтақтарын сульфаттармен салыстырғанда екі есе аз қосу құстың микроэлементтерге деген қажеттілігін жояды және бойды өсіруші әрекет етеді (бөлшектердің көлемі - 50-100 мкм). Тамақтандыруда металдардың ультрадисперсті ұнтақтары барынша тиімді.
Қалпына келтірілген темірдің мөлшерін 250-315 мкм-ден 160-200 мкм-ге дейін өзгерткенде элементтің БҚ 24 % артады. Анемияда жануарлар қиын меңгерілетін көздердің өзінен жұтуға қабілетті екендігі дәлелденген. Кейбір зерттеушілердің ойынша азықтандыруда карбонатты кендерді, гидроксидті концентраттардың кендерін және оксидтерін қолдану мүмкін. Балапандарға арналған темірдің БҚ о-фосфаттарда аз болды, алайда оларды температура мен қысыммен өңдеу темірдің қорытылуын біршама жоғарылатты, әсіресе пирофосфаттардан. Темірдің фторсызданған фосфаттардан темірдің алынып қолданылуы белгіленген. Темір көздерінің ерігіштігі сорылу үшін валенттілікке қарағанда үлкен мәнге ие: темір қосылыстарының 0,1 М НСl ерігіштігі бойынша БҚ жануарлар үшін пайдалылығы туралы айтуға болады.
Жануарлардағы мысты сорудың негізгі орны - ішектің жұқа қабаты мен асқазан. Бұл қарапайым диффузия кезінде ғана болып қоймай, сонымен бірге микроэлементтің ішектің қабырғасы арқылы қозғалуы кезінде байқалады және оның жеткіліксіздігінде бірден төмендейді. Амин қышқылдарымен, ди- және полипептидтермен кешенінде сульфат күйіне қарағанда жақсы мыс сіңіріледі, кешендердің молекулалық массасының артуымен абсорбция төмендейді. D-аминқышқылдарымен L-аминқышқылдарына қарағанда нәтижелер төмен. Мыстың қорытылуының медиаторы (мырыш пен кадмийдікі) - ішектің төменгі молекулалық нәруызы металлотионеин, ол абсорбцияға пассивті түрде ықпал етеді, ол элементті SН-тобымен байланыстырады және әрі қарайғы қозғалысына дайындайды. Және ол сорылуға бөгет қоя алмайды, ол ағзаны металдың улы деңгейінен қорғайды.
Мыстың қорытылуына көптеген азықтың факторлар әсер етеді, және бірінші кезекте ақуыз: рациондағы оның деңгейінің жоғарылауы оның бауырда жинақталуын төмендетеді. Азықтық ақуыздар ағзаны мыстың интоксикациядан қорғайды. Фитин қышқылы құрамына кіретін өсімдіктер сорылуды жануарлардыкіне қарағанда күштірек ингибитирлейді. Крахмал мен көмірсулардың кешені абсорбцияны жоғарылатады, жеке қанттар мен әсіресе фруктоза - төмендетеді. Лимон қышқылы, глюконат, ЭДТА, оксалат, фосфаттар мыстың түсуіне ықпал етеді, ал фитат, клечатка, аскорбин қышқылы оны ингибитрлейді. Кейбір ауыр металдар (қорғасын, кадмий, сынап, күміс, мырыш, мышьяк) сорылу кезінде мыспен бәсекеге түседі, онымен оның жеткіліксіздігін негіздейді. Рационда темірдің көп болуы (150-400 мгкг) мыстың жұтылуын тоқтатады және құстарда оның артық жинақталуынан сақтайды. Молибденнің (50 мгкг), сульфаттардың, сульфидтердің, гипосульфидтердің қоспалары осы элементтің болуын төмендете алады, әсіресе күйіс қайыратындарда [10, б. 46].
Қайта өңделген мыстың шамасы рациондағы оның қосылыстарының химиялық формасына тәуелді. Мыстың аспартаты құстың балапанының өсуіне метионинат пен сульфатпен салыстырғанда үлкен ықпал етеді, мұнда органикалық қосылыстар күкірт қышқылының тұзының тұзымен салыстырғанда экологиялық артықшылықтарға ие (мөлшерлемені азайту). Мыстың полисахаридтермен немесе ЭДТА кешендері жануарлардың өсіміне әсері бойынша сульфаттан ерекшеленбейтін. Элементтің глицинмен, метионинмен немесе гистидинмен хелаттық қосылыстары күкірт қышқылының тұздарымен салыстырғанда шошқалар мен құстарды тамақтандыруда барынша әрекет етуге бейім болып келеді.
Шошқалардың балаларында органикалық кешендерден (казеинат, тартрат, метионинат, ацетат) мысты қолданудың тиімділігі сульфаттікіне қарағанда 17-69% жоғары, ал оның нағыз меңгерілуі - 37-65%. Оксидтер, малеинат, цитрат, хлоридтер - мыстың жақсы көздері болып табылады, мұнда элементтің БҚ негізгі карбонатқа қарағанда төмен болды.
Мырышты сору негізінен аш ішектің жоғарғы бөлімінде жүреді. Протеиннің, ЭДТА қоспаларының, лактозаның, лизиннің, цистеиннің, глициннің, гистидиннің, аскорбин мен лимон қышқылының жоғарғы деңгейі сіңіруді жоғарылатады, ал протеиннің және энергияның төменгі деңгейі, азықта клечатканың, фитаттың, кальцийдің, мыстың, фосфордың, темірдің, қорғасынның көп болуы мырыштың абсорбциясын ингибитрлейді. Кальций, магний және мырыш аш ішектің қышқылдық ортасында фитин қышқылымен берік ерімейтін кешенді түзеді, одан катиондар сорылмайды.
Мырыштың глицинмен, метионинмен немесе лизинмен хелаттық кешендері сульфатпен салыстырғанда шошқа мен құстардың төлдері үшін жоғарғы биологиялық мәнге ие. Ацетат, оксид, карбонат, хлорид, сульфат және металдық мырыш - жануарларға арналған элементтің қол жетімді көздері болып табылады, кейбір кендерден ол меңгерілмейді.
Мырыштың метионинмен және триптофанмен хелаттық қосылыстары және оның каприл мен сірке қышқылдарымен кешенлері үлкен биологиялық қол жетімділігімен сипатталады. Мырыштың ЭДТА және фитин қышқылдарымен мырыштың хелаттары жануарлардың ағзасында 7-сулы сульфатқа қарағанда тиімсіз қолданылады, бұл кешеннің тұрақтылығына байланысты. Мырыштың фитаттан нағыз меңгерілуі сульфаттікіне қарағанда үш есе аз. Бейорганикалық тұздар (хлорид, нитрат, сульфат, карбонат) органикалыққа қарағанда нашар сіңіріледі. Күкірт қышқылды мырыштың молекуласынан кристалданған судың алынуы элементтің биологиялық белсенділігінің төмендеуіне алып келеді. Оксид мен металдық мырыш жануарларды қоректендіруде қолданыла алынады, алайда олардың құрамындағы қорғасын мен кадмийдің болу мүмкіндігін ескеру керек .
Марганец ең алдымен он екі дисперсті ішекте сіңіріледі. Өсімдікт азықтарында ол хелатирленетін агенттермен байланысты, және прпоцесс әлсіз жүреді. Элемент екі валентті формада сіңіріледі деп саналады және ол абсорбцияның орнына темірмен және кобальтпен бәсекеге түседі. Сорылу механизмі әлі зерттелмеген. Рационда кальцийдің, фосфордың, темірдің, фитаттың артықшылығы бұл элементтің қолданылуын төмендетеді, ал гистидиннің, ЭДТА, лимон мен аскорбин қышқылының қоспалары абсорбцияны жоғарылатады. Марганецтің өтпен және ұйқы безімен экскрециясы - сорылудың қарқындылығына қарағанда гомеостазды ұстап тұрудағы маңызды фактор болып табылады.
Кобальт жануарлардың ағзасына азықтар мен қосымша азықтармен бірге түседі, кейде В12 дәруменінің күйінде түседі. Олардағы элементтің сіңірілгіштігі көп емес (3 - 7 %), оның қажеттілігі аз және тек В12 дәруменінің жеткіліксіздігінде және рациондағы жануар азықтарының жетіспеушілігінде пайда болады. Кобальт ішектің жұқа қабатында сіңіріледі.
Йодты жануарлар сумен, ауамен, азықтармен және минералдық қоспалармен бірге алады. Гормоналды сипаттағы йодтық қосылыстар ыдыраусыз сорылады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Әдебиетке шолу 5
1 Микроэлементтер және олардың биологиялық маңыздылығы 5
1.1 Микроэлементтердің жалпы сипаттамасы 5
1.1.1 Мыстың, темірдің және селеннің биологиялық маңыздылығы 6
1.1.2 Йод, фтор және кремнийдің биологиялық маңыздылығы 8
1.1.3 Кальций, фосфордың биологиялық маңыздылығы 10
1.2 Жануарлардың тағам мөлшеріндегі жетіспеушіліктерді жоятын препараттар мен қоспалар 11
1.3 Әр түрлі жануарларды азықтандырудағы микроэлементтердің рөлі мен маңыздылығы 13
2 Есептеу бөлімі 18
2.1 Жануарларды микроэлементтермен азықтандырудың нормалары мен мөлшерлемелері 18
Қорытынды 24
Экологиялық қауіпсіздігі 28
Қолданылған әдебиеттер тізімі 32
Қосымша 33
Кіріспе
Микроэлементтер - табиғаттағы тіршіліктің негізгі көзі және минералды суларда, организмдерде (аз мөлшерде 0,01 - 0,1% не одан төмен) кездесетін химиялық элементтер. Микроэлементтерге Al, Fe, Cu, Mn, Zn, Mo, Co, І, т.б. жатады. Олар бірқатар ферменттердің, витаминдердің, гормондардың, тыныс алу пигменттерінің құрамына кіреді.
Академик В.Вернадский микроэлементтердің биосферадағы таралуының бірнеше заңдылықтары бар екенін зерттеді. 30-дан астам микроэлементтер адам, жануар және өсімдік тіршілігіне өте қажет. Микроэлементтердің артық не кем болуы организмдегі зат алмасу процесін бұзады. Микроэлементтер өсімдіктің организміне топырақпен, ал жануарлар мен адам организміне тамақпен ауысады. Микроэлементтер бойдың өсуіне (жануарларда - Mn, Zn, І), қанның түзілуіне (Fe, Cu, Co), т.б. әсер етеді. Егер өсімдік құрамында бор болған жағдайда ол азот, фосфор және калийді жақсы сіңіреді. Бор жетіспегенде өсімдік тұқымы нашарлайды, әр түрлі ауруларға шалдығады. Марганец пен мырыш тотығу - тотықсыздану процесін жылдамдатып, өсімдіктің өсуін тездетеді. Мыс тотығу ферменттерінің құрамына кіреді және В тобы витаминдерінің синтезін белсендендіреді. Йод адам және жануарлар организміндегі тироксин гормонының қызметін жақсартады. Микроэлементтер мұнай, газ және полиметалл кендерін іздеуге, ауыл шауашылығындағы дақылдарының өнімділігін арттыруға (микротыңайтқыштар), т.б. пайдаланылады.
Микроэлементтердің әсері жануарлар ағзасындағы заттар алмасу процестерінің өзгерістерінде көрінеді. Жануарлардың ағзасы микроэлементтерді азық-түліктерден және судан алады.
Микроэлементтер әр түрлі органдарда жинақталады - мырыш - жыныс жасушаларында, гипофизада, ұйқы безінде; йод - қалқанша безінде; мыс - бауырда және сүйек кемігінде; кадмий мен молибден - бүйректерде; литий - өкпелерде; стронций - сүйектерде; марганец - гипофизада. Микроэлементтердің қандағы және ағзадағы концентрациясы өзгеріп тұрады, ол ауруларға, жасқа, сонымен бірге уақытқа және жыл мезгіліне және басқа физиологиялық жағдайларға байланысты өзгеріп тұрады.
Микроэлементтердің жетіспеушілігінен жануарлардың ағзасында зат алмасу процесі бұзылып, организмнің қалыпты қызмет етуі өзгереді. Сондықтан да микроэлементтердің қолда өсіруші жануарлардың азығында белгілі бір мөлшерде кездесуі маңызды.
Осыған орай, зерттеу жұмысының өзектілігі мынада: микроэлементтердің биологиялық маңыздылығын анықтай отырып, əр түрлі жануарларды азықтандыруда олардың рөлі мен маңыздылығын зерттеу.
Ал зерттеу жұмысының мақсаты - микроэлементтердің жануарлардың ағзасына қажетті мөлшерлемесін анықтай отырып, жануарларды азықтандырудағы олардың рөлін зерделеу.
Зерттеу жұмысының міндеттері келесідей:
- Микроэлементтер және олардың биологиялық маңыздылығын анықтау;
- Микроэлементтердің жалпы сипаттамасын қарастыру;
- Мыстың, темірдің және селеннің биологиялық маңыздылығын зерделеу;
- Жануарлардың тағам мөлшеріндегі жетіспеушіліктерді жоятын препараттар мен қоспаларды сараптау;
- Әр түрлі жануарларды азықтандырудағы микроэлементтердің рөлі мен маңыздылығын зерттеу;
- Жануарларды микроэлементтермен азықтандырудың нормалары мен мөлшерлемелерін анықтау.
Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, экологиялық қауіпсіздіктен, қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
1 Әдебиетке шолу
1 Микроэлементтер және олардың биологиялық маңыздылығы
1.1 Микроэлементтердің жалпы сипаттамасы
Жер бетіндегі барлық тірі ағза, оның ішінде, адам қоршаған ортамен тығыз қарым-қатынаста өмір сүреді. Тіршілік заңы ағзада үнемі зат алмасып тұруын талап етеді. Ал ағзамызға химиялық элементтер жеген ас пен ішкен суымыздан түседі. Кейбір ғалымдардың сараптауынша, ағзаға түскен химиялық элементтердің әрқайсысы белгілі бір биологиялық қызметті орындайды. Осы бағыттағы зерттеулер нәтижесінде 30-ға жуық элементтің биологиялық ролі анықталды.
Микроэлементтер - тіршіліктің тірегі, биологиялық маңызы. Өткен ғасырдың қырқыншы жылдарында неміс ғалымдары Вальтер мен Ида Ноддактар Менделеев кестесіндегі элементтер әр жұмыртаста кездесетіндігін айтқан. Әуелгіде бұл пікірдің қолдаушысы табылмады. Кейін ғалымдар химиялық элементтерге талдау жасап, зерттеп, зерделеп, шындыққа көз жеткізді.
Тіршілік үшін маңыздылығына қарай химиялық элементтерді үш топқа бөледі:
1.Тіршілікке қажетті элементтер. Олар жануарлар ағзасында үнемі болады және ферменттер, гормондар, дәрумендер құрамына кіреді: H, O, Ca, K, P, Na, S, Mg, Cl, C, I, Mn, Cu, Co, Fe, Zn, Mo, V. Олардың жетіспеушілігі жануарлардың қалыпты өмір сүруін бұзады.
2. Қосымша элементтер. Бұл элементтер жануар мен адам ағзасында болады: Ga, Sb, Sr, Br, F, B, Be, Li, Si, Sn, Cs, Al, Ba, Cl, As, Rb, Pb, Ra, Bi, Cd, Cr, Ni, Ti, Ag, Th, Hg, V, Se. Олардың биологиялық маңызы осы уақытқа дейін толық зерттелмеген.
3. Өте аз элементтер. Адам және жануар ағзаларынан табылған, мөлшері және биологиялық маңызы белгісіз.
Сондықтан егер химиялық элементтердің біреуінің жоқ болуы немесе жетіспеуі ағзадағы қалыпты жағдайды бұзады. Керісінше, ағзадағы қандай да бір элементтің шамадан тыс болуы да зиян. Тіпті, қазір тағамнан улану да көбейіп кетті. Мәселен, соңғы кезде диоксин деген у пайда болды. Ол фосфор қалдықтарының ауада азот қышқылдарымен қосылуы арқылы түзіледі. Жануар ағзасының әлсіреп, иммундық жүйенің төмендеуіне де осылардың әсері бар.
Жануардың ағзасы химиялық элементтерді әр түрлі концентрациялайды, яғни микроэлементтер мен макроэлементтер әркелкі таралады. Микроэлементтердің көпшілігі бауырда, сүйек және бұлшық ет ұлпаларында жиналады. Бұл ұлпалар - көптеген микроэлементтердің негізгі қоры. Элементтер кейбір мүшелерге тән әрі ол жерде концентрациясы жоғары болады. Мысалы, мырыш - қарын асты безінде, йод - қалқанша безінде, фтор - тіс кіреукесінде, алюминий, мышьяк, ванадий - шашта, кадмий, сынап, молибден - бүйректе, қалайы - ішек ұлпаларында, стронций - қуық безінде, сүйек ұлпасында, барий - көздің пигментті қабатында, бром, марганец, хром - гипофизде және тағы басқаларда жиналады [1, б. 54].
Биогендік микроэлементтерге мыналар жатады: (азық құрамында болуының артуына қарай) темір, марганец, цинк, мыс, кобальт, йод, селен. Олардың үлесіне минералдық элементтердің 1-1,5 пайызын құрайды.
Жалпылай алғанда микроэлементтер мыналар үшін қажет:
1. Жалпы ағзадағы заттардың алмасуына қатысуға.
2. Ішкі органдардың қалыпты жұмысы үшін қажет (жүрегі, өкпе).
3. Участвуют в нормализации клеточного обмена (регулируют проницаемость клеточных мембран).
4. АІЖ азықтардың қоректенуін қалыптандыру үшін қажет.
5. Судың алмасуына қатысады.
1.1.1 Мыстың, темірдің және селеннің биологиялық маңыздылығы
Мыс пен құймаларының бактерицидтілігі туралы қасиеті адамдарға ерте кезден белгілі. 2008 жылы көп уақыт зерттегенен кейін АҚШ-тың сыртқы ортаны қорғау туралы федералды агенттігі ресми түрде мыспен құймаларының бактерицидтілік қасиеті бар зат деп таниды (бірақта федералды агенттік ескертеді - мыстың бактерицидті түрде қолданылуы инфекциялық бақылауды тек қана толықтыруы тиіс. Мыстың әсіресе, бактерицидтілігі алтында стафилококтың метицилинге әсер етпейтін түріне әсер ететіндігі анықталды. Бұл микроб негізінде MRSA супермикробы деп аталынатын. 2009 жылдың жаз айында мыс пен оның құймаларының AH1N1 тұмау вирусына (доңыз тұмауына) инактивация жасайтындығы белгілі болды.
Мыстың судағы көптігі мыс иондарына металдық дәм береді. Әртүрлі жануарларда мыстың судағы мөлшерін сезу 10 мгл аралығында. Мұндай қабілет мыстың судағы мөлшерін сезетін қорғау жүйесі болып табылады.
Мыс цитоплазманың негізі компоненті, ферменттік реакцияларда қолданылады. Окамото әдісімен анықталады.
Мыс алмасуының бұзылысы Вилсон - Коновалов ауруында немесе гепатоцеребралді дистрофияда байқалады. Мыс бауыр, ми, бүйрек көздің мөлдір қабығында(қоңыр жасыл түсті Кайзер - Флейшер сақынасы) ұйқы безінде т.б. Бауырда цирроз, мидің сұр затында дистрофиялық өзгерістер. Қан плазмасында мыс мөлшері аз, изәрде көп мөлшерде. Себебі бауырда церулоплазминнің аз түзілумен байланысты.
Егер ағзада мыс жетіспесе, бауырда қорланған темір гемоглобинмен байланысқа түсе алмайды. Мыстың мөлшерінің аз немесе көп екендігінің көрсеткіші - адамның шашы. Мыстың мөлшері төмендеген кезде немесе жетіспеген жағдайда шаш тез ағарады. Мыс қанға оттегінің өтуін қамтамасыз етеді. Мыс көптеген ферменттердің құрамына кіреді, ұлпалардағы тотығу реакциясын жылдамдатады. Мыс ағзаға тағам арқылы түседі. Әсіресе, теңіз тағамдарында, қырыққабатта, картопта, қалақайда, жүгеріде, сәбізде, алмада көбірек кездеседі.
Темір элементінің рөлі денсаулық үшін өте зор. Егер темір жетіспесе, баршамызға белгілі анемия немесе қан аздық ауруы пайда болады. Бұл элементтің ағзадағы тәуліктік мөлшері 11-30 мг. Жануарлардың қанында 3 г жуық темір бар. Оның мөлшері көрсетілген шамадан төмен болса, қанның қызыл жасушасының, яғни гемоглобиннің түзілуі нашарлап, тыныс алу функциясы төмендейді. Темір ағзаға сырттан түседі, тамақтың құрамындағы темір ионы он екі елі ішектің жоғарғы бөлігінде қанға сіңеді. Темірдің ағзаға дұрыс сіңбеуі асқазандағы тұз қышқылының жетіспеуінен немесе темірдің ақуызбен байланысының нашарлауынан болады.
Темір алмасуының бұзылуы гемоглобиногендік пигменттер алмасуы кезінде байқалады.
Темір ағзаға сырттан түседі, тамақтың құрамындағы темір ионы он екі елі ішектің жоғарғы бөлігінде қанға сіңеді. Темірдің ағзаға дұрыс сіңбеуі асқазандағы тұз қышқылының жетіспеуінен немесе темірдің ақуызбен байланысының нашарлауынан болады. Ал тұз қышқылының жетіспеуінің өзі бауыр мен өт жолдарының дұрыс қызмет атқармауынан деуге болады, яғни, оларда әр түрлі тұздар тас түрінде жиналады. Тастардың пайда болуы топырақ пен судың және қоректің сапасына байланысты екендігі түсінікті. Темір жетіспеген кезде тері бозарады, тырнақ жұмсарады, әрі тез сынады, ауыз қуысы және ас-қазанның сілекейлі қабаты бүлінеді. Темір жұмыртқаның сарысында, қарақұмықта, грек жаңғағында, күнжіт, фасоль, өрікте, мейізде көп болады [2, б. 95].
Селен иммундық жүйені қалыптастыруға ерекше әсер етеді. Ол жетіспегенде бұлшық ет әлсірейді. Әлсіздік, әсіресе, жүрек бұлшық етінде айқын білінеді. Селен теңіз өнімдерінде, еттерде мол мөлшерде кездеседі.
Қоректену туралы ғылымда аз зерттелген элементтердің бірі - селен болып табылады. Көптеген жылдар бойы ол қауіпті болып саналған, өйткені селеннің жеткіліксіз және артық мөлшерлерінің арасындағы айырмашылығы аз! Селенді Е дәруменімен алмастырған. Қазіргі кезде біздің онсыз қалай өмір сүретініміз белгісіз. 1957 жылға дейін селеннің улылығына назар берілген болатын. Селен малда делме ауруын тудырады. 1957 жылы селеннің өмірлік маңызды компонент болып табылатыны анықталды. Селенсіз егеуқұйрықтарда бауырдың бұзылысы пайда болады; бұзау мен ешкілерде (басқа түрлердің балаларында) - бұлшық етінің дистрофиясы пайда болады. Адамдарда вирустық инфекциялар мен ісікке тұрақтылығы төмендейді.
1973 жылы алғашқы құрамында селен бар фермент анықталды. Пероксидаздың глютатионі сутегі пероксидін және майлы перекисьтерді ажыратады , бұл дене ұлпаларының тотықтырғыштық бұзылыс алдын алады. 1990 жылы екінші фермент - 5-деиодиназ йодотиронин анықталды. Бұл фермент ұлпалардағы тироксиннің барынша метаболиялық белсенді трийодотирониннің түрленуін басқарады. Бұл селен қалқанша бездің қалыпты қызмет етуін сақтауға қажет екендігін білдіреді. Е дәрументі мен селеннің қызметтері өзара байланысты. Мұны барлық зерттеулер дәлелдейді, бірақ бұл әр түрлі жануарларда әр түрлі. Е дәрумені болмағанда егеуқұйрықтар мен шошқаларда бауырдың некрозы дамиды, ал балапандарда - экссудативті диатез дамиды. Қояндарда бұлшық етінің дистрофиясы дамиды, ол селенмен жойыла алмайды. Егеуқұйрықтар мен шошқалар Е дәруменіне де, селенге де әсер етеді.
Ақ бұлшық еттер мен бұлшық етінің дистрофиясы - бұл селен мен Е дәруменінің жетіспеушілігінің белгілері болып табылады. Қаңқа бұлшық еттері мен жүректе некроз бен ұлпалардың бұзылысы байқалады. Ауру жануарларда бөгеліп қалушылық, ақсаңдаушылық пен жүректің аурушаңдығы байқалады. Басқа белгілері - солғындық, салмақтың азаюы мен диарея - қалқанша бездің гормондарымен байланысты болады. Глютатион-пероксидазаның жетіспеушілігі иммундық жауаптың деңгейін төмендетеді, анемия мен бауырдың некрозын тудырады. Селеннің мөлшерін сәл жоғарылататын болсақ, уланышылық пайда болады. Селенмен улану жақсы зерттелген. Селенмен уланудың келесідей белгілері бар: ақсаңдау, анорексия, арықтау, өмірлік қабілеттілігінің төмендеуі, сүйектерінің ауруы, қарынның ісінуі, бауыр циррозы, нефрит, құйрық пен маңдайынан шаштарының түсуі. Қатты улануының белгілері - тыныс алудың қиындауы, диарея, атаксия, дененің қалыпты емес күйі, тыныс алудың бірден тоқтап қалуынан өлу.
1.1.2 Йод, фтор және кремнийдің биологиялық маңыздылығы
Йод - өмірлік маңызы бар элемент. Ол қалқанша безі үшін құрылыс материалы (қалқанша без - йод жинақтаушы мүше). Өкінішке орай, бұл микроэлемент ағзада жасалмайды, адам оны тек ас, тағам арқылы алады. Сыртынан қарағанда йод жетіспеушілік білінбейді, ал тапшылық сезілсе түрлі ауруларға шалдықтырады, яғни шаршау, түрлі жұқпалы ауруларды тез қабылдағыштық, белсіздік және ақыл - ой кемістігі. Адам күнделікті өсімдік және жануартекті өнімді қабылдағанмен, ағзаға қажет мөлшердегі дәрумен мен микроэлементтердің орнын толтыра алмайды. Ағза йодты синтездей алмағандықтан, тіршілік үшін күнделікті йоды бар тағамдарды пайдалану есебінен қажет мөлшерін толтыру қажет [3, б. 89].
Қалқанша безі мен гипофиздің жұмысын жақсартады. Радиация әрекетінен қорғап, радиоактивті йодтың жиналуын ескертеді. Йод селенге тәуелді, ол ағзада селенсіз әрекет етпейді. Бұл элементтің жетіспеуі негізгі зат алмасу процесін төмендетеді. Ағзадағы йодтың аз болуы ең әуелі орталық жүйке жүйесіне әсер етеді. Бала қажетті мөлшердегі йодты ана құрсағында жатқан кезден бастап алуға тиіс. Балалардағы гипотиреоз ауруы жүйке қызметінің ерекше бұзылуына, адамдағы интеллектуалдық мүмкіндіктің тежеліп дамуына, кретинизмге әкеліп соқтырады. Ал ересек адамдарда ойлау қабілетінің төмендеуі, жүректің соғу жиілігі азаюы байқалады.
Йод жетіспеушілігі иммундық жүйені әлсіретеді, ісік дамуының қатерлілігін арттырады, ең алғашқы кезекте қалқанша безінің ау-руын қоздырады. Йод - өмірлік маңызы бар элемент. Ол қалқанша без үшін құрылыс материалы (қалқанша без - йод жинақтаушы орган). Өкінішке орай, бұл микроэлемент ағзада жасалмайды, адам оны тек ас, тағам арқылы алады. Сырт қарағанда йод жетіспеушілік білінбейді, ал тапшылық сезілсе түрлі ауруларға шалдықтырады, яғни шаршау, түрлі жұқпалы ауруларды тез қабылдағыштық, белсіздік және ақыл - ой кемістігі. Йод жетіспеушілігіне байланысты ауруларды емдегеннен гөрі алдын - алған жөн. Адам күнделікті өсімдік және жануартекті өнімді қабылдағанмен, ағзаға қажет мөлшердегі дәрумен мен микроэлементтердің орнын толтыра алмайды. Ағза йодты синтездей алмағандықтан, тршілік үшін күнделікті йоды бар тағамдарды пайдалану есебінен қажет мөлшерін толтыру қажет. Йод ас тұзында болады. Соңғы уақытта ұнды да йодпен байытып жүр [4, б. 96].
Оттегіден кейінгі жер бетінде таралуы бойынша кремний тұр. Кремнезем күйінде ол барлық өсімдіктерде кездеседі. Олар оны топырақтан алады және өзінің жасушаларына берік негізді құрау кезінде қолданылады. Өсімдіктердің сабақтарының қаттылығы, иілгіштігі, беріктілігі олардың құрамында кремнеземнің болуына байланысты. Кремний кремнезем күйінде теңіз жануарларының, балықтардың, құстар мен сүтқоректілердің ағзасында кездеседі. Кремний үнемі тауықтың жұмыртқасында кездеседі. Кремнеземнің адамның денесіндегі жалпы құрамы - жуықтап алғанда 0,001%, кремний оксидінің орташа мәні адамның қанында 5,9 бен 10,6 мг 1 мл кездеседі. Адамның ағзасында кремний барлық органдар мен ұлпаларда кездеседі: өкпелерде, шаштарда, қарынның тегіс бұлшық еттерінде, бүйрек үсті безінде, фибринде, сұйылтылмаған қанда. Кремнезем эпителиальдық және жалғастырушы - ұлпалық түзілімдердің беріктілігі мен иілгіштігі үшін қажет. Терінің, сіңірлердің, тамырлардың қабырғаларының иілгіштігі олардың құрамында кремнийдің біршама көлемде болуымен байланысты. Кремнезем адам терісінің қалыпты сақталуында маңызды рөл атқарады, бұл құрамында кремнезем бар коллоидтардың қабілетімен байланысты, ол ісінуге алып келеді.
Кремнийдің жетіспеушілігі сирек кездеседі. Оның жетіспеушілігінде келесілер байқалады: инфекциялық процестердегі әлсіз лейкоциттердің қызмет етуі, жаралардың нашар қалпына келуі, аппетиттің төмендеуі, тері қышыуы, ұлпалардың жұмсақтығының төмендеуі, тері тургорының төмендеуі, геморрагиялық көріністердің болуы.
Кремний келесідей тамақ өнімдерінің құрамында кездеседі: қарақұмық жармасы, бидайдың өскен дәндері, ақжелкен, қалақай, сұлу жармасы, ет пен субөнімдер, картоп, сарымсақ, жасыл көк, қызылша, кокос, сәбіз, қырыққабат, шпитан т.б.
1.1.3 Кальций, фосфордың биологиялық маңыздылығы
Жануарлардың ағзасында 1000-1200 грамм кальций болады, соның 99 пайызы сүйекте, тіс кіреу-кесінде, ал 1%-ы ішкі жасушада, қан құрамында маңызды роль атқарады. Отандық ақ халаттылардың зерттеулеріне сүйенсек, Қазақстандағы әрбір үшінші әйелде және әрбір бесінші ер адамда кәрі жілік және сан сүйегінің сынығы бар. Нақты айтқанда, елімізде жарты миллионға жуық адам остеопороз ауруының зардабын тартуда. Ал бұл тікелей осы кальций элементінің жетіспеуі салдарынан туындайды екен. Кальций сүйектің саулығы мен беріктігін сақтайды. Әйтсе де адам 35 жастан асқаннан кейін сүйектен кальций кеми түседі. Бұл дертке көбіне ақ жаулықты аналар шалдығады.
Осы ретте кальций мен магний - қаңқаның беріктігін сақтайтын негізгі ағза жанашыры. Қан құрамындағы холестеринді төмендетеді. Айтпақшы, кальций ағзаға сіңімді болуы үшін D витамині, фосфат, магний, мырыш, марганец, аскорбин қышқылы ауадай қажет. Кальций сүтте, жалпы ағарғанда, балықта, теңіз өнімдерінде көп болады [5, б. 56].
Са - жасуша құрамына еніп, сүйек құрауға, жүрек және бұлшық еттерінің жұмысына қатысады, қанның ұюын қамтамасыз етеді.Калцийдің маңызды қосылыстары: кальций оксиды - СаО - сөндірімеген әк, кальций гидроксиді - Са(ОН)2 - сөндірілген әк, кальций карбонаты - СаСО3 - әкті су, ғаныш (гипс) - СаSO4 *2Н2О мен жұмыртқаның сары уызыда кальцийге бай. Ағзаға бір тәулікке қажет кальций алу үшін жүз грамм сүтсірне немесе жарты литр сүт жетеді.Ағзада кальций тұздарының жетіспеушілігі сүйек ұлпасының дұрыс емес дамуына, тістер (кариес) ауруына, кейбір ферменттердің Ересек адамдарға тәулігіне 0,5 грамм кальций жеткілікті. Ол сүйекті қатайтуға аса қажет. Кальций - сиыр мен қой сүті, сүтпен жасалатын түрлі тағам - ірімшік, сүзбе, сүтсірнеде (сыр) мол. Қара бидай наны белсенділігі төмендеуіне, орталық жүйке жүйесінің қызметінің бұзылуына әкеп соқтырады.Ең жоғарғы мөлшердегі өнімі - теңіз өнімдері (800 - 1000 мкгкг). Теңіз балдырлары мен губкалар және балық майы, кальмар, теңіз капустасы. Ет, сүт, жұмыртқада йод аз, өсімдіктекті азықта тіпті аз. Адамның өмір сүруіне бүкіл өмір бойы бір қасық қана йод жеткілікті.
Ал фосфор - күш-қуат көзі. Қаңқаның мықтылығы құрамындағы фосфор мен кальцийдің мөлшеріне тығыз байланысты. Фосфордың мөлшері кальцийден бір жарым есе көп болуы керек. Ондай болмаған жағдайда тепе-теңдік мөлшерін белгілі бір деңгейде ұстап тұру үшін жеткіліксіз мөлшерін сүйектегі қордан алады. Бірақ D витамині оның арақатынасын реттеп отырады. Фосфор жүйке жасушаларының қызметі үшін де керек. Сондықтан оның мөлшері барлық уақытта біркелкі болуы керек. Фтор, стронций адам тісінің мықты болуына әсер етеді. Фосфор ақуызы мол ет, сүт өнімдерінде кездеседі.
1.2 Жануарлардың тағам мөлшеріндегі жетіспеушіліктерді жоятын препараттар мен қоспалар
Жануарлардың қалыпты дамуына микроэлементтер үлкен әсер етеді, олардың ағзада болуы өте аз мөлшермен анықталады. Әдетте микроэлементтердің азықпен түсуі жануарлардың оларға деген қажеттіліктерін қанағаттандырады. Бірақ кейбір аудандарда (геохимиялық шет аймақтарда) олар тамақ рационында не көп не аз болады, бұл зат алмасу процесінің бұзылуына, жануарлардың өнімділігінің төмендеуіне және аурулардың пайда болуына алып келеді.
Жануарлардың микроэлементтерге мұқтаждығы мыналарға байланысты болады:
а) олардың азықтар мен суларда болуы;
б) жануарлардың өнімділігі;
в) тамақ рационындағы басқа микроэлементтердің деңгейі мен тамақ өнімдерінде болуы.
Кейбір биогеохимиялық аудандарда азықтардың құрамында қандай да бір элементтердің үлесі болады, бұл оларға деген жануарлардың мұқтаждығын арттырады. Микроэлементтерге деген қажеттілік жануарлардың өнімділігінің артуымен артып келеді [6, б. 89].
Микроэлементтерді жануарлардың өсімін арттыруға, олардың өнімділігін жоғарылатуға, ауруларды емдеу мен алдын алуға қолданылады, бұл олардың азықтың құрамында жетіспеушілігінен пайда болуы мүмкін. Оларды азықтарға қоспа мен премикстер күйінде ас тұзымен және сумен бірге береді. Микроэлементтерді тағайындаудың барынша жетілдірілген түрі азықтық қоспалар немесе премикстер болып табылады, оларды зауыттарда дайындайды. Олар барлық негізгі қажетті микроэлементтерден, антибиотиктерден, дәрумендер мен нәруыздық препараттардан тұрады. Прекмикстерді жануарлардың түрі мен жасына қарай дайындайды. Политұздарды суда ерітеді және алынған ерітіндімен азықты ылғалдатады. Премикстер мен политұздарға ұсыныстар берілген, онда олардың құрамы мен қолданылу әдістері көрсетіледі.
Әдетте сиырларға премиксті дайындау үшін микроэлементтерді келесідей мөлшерлемелерде қолданады (1 жануарға 1 г тәулігіне): йодтық калий 0,01 г, марганец сульфаты 1 г, мыс сульфаты 1 г, цинк сульфаты 1 г, кобальт хлориді 0,084 г.
Кобальт хлориді - Cobalti chloridum. Қара-алқызыл кристалдар, суда ериді (35,7%). Дәрі 40 мг кобальттан тұрады.
Әрекет етуі. Кобальт күйіс қайыратындардың қарнында В2 дәруменінің пайда болуына ықпал етеді, темірдің сорылуын жақсартады, гемоглобиннің синтезіне қатысады және көптеген ферменттердің белсенділігін арттырады, құрсақтағы нәрестенің дамуын жақсартады. Кобальт күйіс қайыратын жануарлардың азықтануының негізгі элементі болып табылады, әсіресе қойлардың. Оның жетіспеушілігінле жануарлар арықтайды, оларда аппетиттің төмендеуі, өнімділіктің төмендеуі, анемия, бұлшық етінің атрофиясы бақыланады.
Күйіс қайыратындарда кобальттық жетіспеушілікте, В2 дәруменінің жетіспеушілігінде, өсімнің артуында және айыр тұяқтылардың төлдерін қоректендіру үшін қолданылады [7, б. 75].
Алдын алу және бойды өсірту зат ретінде 30 күннің аралығындағы 1 күнде қолдану тағайындалады, одан кейін 20 күн демалыс тағайындап, тағы да қайталайды.
Алдын алушы және бойды өсіруші мөлшерлемелер (бір басқа дәрі): ірі қара малға -0,5-1, төлдерге-0,5-1, қой мен ешкілерге - 0,1 - 1, қозыларға, торайларға - 15 басқа 1 дәріден.
Марганецтің сульфаты - Mangani sulfas. Ашық-алқызыл кристалдар, суда ериді.
Әрекет етуі. Марганец көптеген ферменттерді белсенділетеді, заттардың алмасуына және сүйектің түзілуіне қатысады, жануарлардың жыныстық қызметіне ықпал етеді, жануарлардың өсімі мен дамуын жеделдетеді. Оның жетіспеушілігінде құстарда перозис дамиды: ұсқынсыздық, байланысу аппаратының әлсіреу, тізе тамырларының ісінуі, буындардың еркін қозғалуы, аяқ-қолдардың иілгіштігі пайда болады.
Оны өсімді арттыруда және жануарлардың төлдерін қоректендіруде, марганецтік жетіспеушілікті жою үшін, соның ішінде құстардағы перозисте қолданылады.
Мөлшерлемелері (тәулігіне бір басқа 1 мг): ірі қара малдың төліне -10-30, шошқаларға -10-20, торайларға - 2- 10, қозыларға - 2-3, жұмыртқа беруші әтештерге - 5- 12. Торайлар мен құстарға 1 кг азығына мөлшерлемесі орта есеппен 40 мг.
Мыстың сульфаты - Cupri sulfas.
Әрекет етуі. Мыс ағзаның темірді сіңіруіне және гемоглобиннің синтезіне ықпал етеді, кейбір ферменттердің құрамына кіреді, жасушалардың тотықсыздандыру процестеріне қатысады, жануарлардың өсімі мен дамуын жеделдетеді, олардың көбеюіне әсер етеді. Мыс терінің қалыпты өсіміне, сүйек ұлпасының қалыптасуына, жүйке жүйесінің бекітілуіне қажет.
Жас жануарлардың өсіміне және мыстың жетіспеушілігінен туындаған аурулардың алдын алу мен емдеу үшін қолданылады. Оны торайлардың анемиясында темір препараттарымен бірге қойлардың жүндік өнімділігінің жақсартылуы үшін тағайындайды.
Бойды өсіруге және алдын алуға арналған мөлшерлемелері (мг на жануарға 1 мг): бұзауларға-5-20, шошқаларға-10-20, торайларға - 1-5, қозыларға-1-3 [8, б. 54].
Йод - Iodum. Бойдың өсімділігі мен өнімділікті арттыру үшін кайод және калийдің йоды қолданылады. Кайод - бұл калий йодидінің дәрілері (3 мг-нан), ол ас тұзындағы натрий гидрокарбонатпен тұрақтандырылған.
Әрекет етуі. Йод ұлпалық алмасу процестерін белсенді етеді, ферменттің пайда болуына ықпал етеді, ағзаның қорғау реакцияларын қолдайды, жануарлардағы өсімді жоғарылатады, олардың көбеюін жақсартады.
Кайодтың мөлшерлемелері (1 басқа 1 дәрі): сүт сиырларына -2-5 (сауымға байланысты), құнажындарға-1-2, азықтандыруда ірі қара малдың төліне -1-2, өндіруші-бұқаларға- 1-2. Йодталған тұзды 25 мг калий йодидінің 1 кг ас тұзына қолданады. Тұзды күйіс қайыратындарға еркін азықтандыру негізінде тағайындайды.
1.3 Әр түрлі жануарларды азықтандырудағы микроэлементтердің рөлі мен маңыздылығы
Жануарлардың қоректенуінде маңызды рөл атқарушы заттардың ішінде микроэлементтер маңызды орын алады, олар өсім мен көбеюге қажет. Олар қанның, эндокриндік темірлердің, ағзаның қорғаныс реакциясының, ас қорыту жолының микрофлорасының пайда болуына әсер етеді, зат алмасуын реттейді, ақуыздың биосинтезіне, жасушалық мембраналардың өткізгіштігіне қатысады.
Жануарлар үшін микроэлементтердің негізгі көзі - азықтар. Алайда соңғыларының минералдық құрамы топырақтың түріне, климаттық жағдайларға, өсімдіктердің түріне, вегетацияның фазасына, агрохимиялық шараларға, жинастыру технологиясына, қоректендіруге сақтауға және дайындыққа және басқа факторларға байланысты. Осыған орай біреулерінің жетіспеушілігі мен басқа элементтердің артықшылығы байқалады, бұл аурулардың пайда болуы, өнімділіктің төмендеуіне, жемістілікке, өнім сапасының нашарлауына және азықты пайдалану тиімділігінің нашарлауына алып келеді. Бұған жол бермеу үшін әр түрлі қосылыстарды қолданады, алайда олардың биологиялық қолжетімділігі бірдей емес. Мұнымен қоса, микроэлементтердің тұздарының технологиялық қасиеттері премикстер мен қоспа азықтардың сапасына әсер етеді.
Азықтардан темірді алудың нақты механизмдері мен оның абсорбциясы белгісіз. Жануарларда темірдің кешенді қосылыстары тұз қышқылы мен пепсиннің әсерінен жарылады, және үш валентті темір қалпына келіп, екі валенттілікке өтеді. Пайда болатын тұздар жақсы иондалады және абсорбцияланады. Сорылу негізінен он екі дисперсті ішекте жүреді және ішек мөлдірінің ферритин темірімен және қанның трансферринімен қанығуына байланысты. Темірдің абсорбциясына азықтың редуцирленетін заттары мен антиоксиданттар әсер етеді: аскорбин қышқылы, токоферол, цистеин, глютатион. Сору органикалық қышқылдарды ингибитирлейді, олар темірдің ерімейтін тұздарын түзеді (оксалат, цитрат, фитат), сонымен бірге рационда фосфаттардың, госсиполдың, танниннің, цинктің, марганецтің, мыстың және кадмийдің артығымен түзілуіне алып келеді. Темірдің қорытылуына асқазанның рН құрамы әсер етеді [9, б. 85].
Ересек түрлерде темір олардың өсімдік азықтарында көп кездесуіне байланысты, сирек кездеседі, ол ағзада қорытылуына және жойылуына байланысты, алайда кейде темір жетіспеушілік күйді жоғарғы өнімділікті малдарда да байқауға болады. Анемия көбінесе жас малдарда кездеседі.
Моногастритті жануарларда темір сульфаттардан, хлоридтерден, тартраттардан, фумараттардан, глюканаттардан, цитраттардан, хелатты кешендерден жақсы сорылатыны анықталған, бірақ карбонаттардан, пирофосфаттардан, ортофосфаттардан нашар сорылады. Қосымша азықтарға темірдің хелатты қосылыстарын сүт қышқылымен, глицинмен немесе метионинмен бірге енгізу сульфатпен қарағанда элементтің жақсы әсер етуіне ықпал етеді, бұл кезде ЭДТА-темір қоспалары осы көрсеткішті нашарлатады. Балапандардағы гемоглобиннің пайда болуына темірді қолданудың тиімділігі ЭДТА кешенінде күкірт қышқылының тұзындай болады, ал қалпына келтірілген темірден - үш есе төмен.
Металдық темірдің биологиялық қол жетімділігі көбінесе оның қалпына келтірілуі мен бөлшектердің өлшеміне байланысты. Мысалы, балапан-бройлердің рационына жоғарғы дисперсті темірдің, мыстың, мырыштың ұнтақтарын сульфаттармен салыстырғанда екі есе аз қосу құстың микроэлементтерге деген қажеттілігін жояды және бойды өсіруші әрекет етеді (бөлшектердің көлемі - 50-100 мкм). Тамақтандыруда металдардың ультрадисперсті ұнтақтары барынша тиімді.
Қалпына келтірілген темірдің мөлшерін 250-315 мкм-ден 160-200 мкм-ге дейін өзгерткенде элементтің БҚ 24 % артады. Анемияда жануарлар қиын меңгерілетін көздердің өзінен жұтуға қабілетті екендігі дәлелденген. Кейбір зерттеушілердің ойынша азықтандыруда карбонатты кендерді, гидроксидті концентраттардың кендерін және оксидтерін қолдану мүмкін. Балапандарға арналған темірдің БҚ о-фосфаттарда аз болды, алайда оларды температура мен қысыммен өңдеу темірдің қорытылуын біршама жоғарылатты, әсіресе пирофосфаттардан. Темірдің фторсызданған фосфаттардан темірдің алынып қолданылуы белгіленген. Темір көздерінің ерігіштігі сорылу үшін валенттілікке қарағанда үлкен мәнге ие: темір қосылыстарының 0,1 М НСl ерігіштігі бойынша БҚ жануарлар үшін пайдалылығы туралы айтуға болады.
Жануарлардағы мысты сорудың негізгі орны - ішектің жұқа қабаты мен асқазан. Бұл қарапайым диффузия кезінде ғана болып қоймай, сонымен бірге микроэлементтің ішектің қабырғасы арқылы қозғалуы кезінде байқалады және оның жеткіліксіздігінде бірден төмендейді. Амин қышқылдарымен, ди- және полипептидтермен кешенінде сульфат күйіне қарағанда жақсы мыс сіңіріледі, кешендердің молекулалық массасының артуымен абсорбция төмендейді. D-аминқышқылдарымен L-аминқышқылдарына қарағанда нәтижелер төмен. Мыстың қорытылуының медиаторы (мырыш пен кадмийдікі) - ішектің төменгі молекулалық нәруызы металлотионеин, ол абсорбцияға пассивті түрде ықпал етеді, ол элементті SН-тобымен байланыстырады және әрі қарайғы қозғалысына дайындайды. Және ол сорылуға бөгет қоя алмайды, ол ағзаны металдың улы деңгейінен қорғайды.
Мыстың қорытылуына көптеген азықтың факторлар әсер етеді, және бірінші кезекте ақуыз: рациондағы оның деңгейінің жоғарылауы оның бауырда жинақталуын төмендетеді. Азықтық ақуыздар ағзаны мыстың интоксикациядан қорғайды. Фитин қышқылы құрамына кіретін өсімдіктер сорылуды жануарлардыкіне қарағанда күштірек ингибитирлейді. Крахмал мен көмірсулардың кешені абсорбцияны жоғарылатады, жеке қанттар мен әсіресе фруктоза - төмендетеді. Лимон қышқылы, глюконат, ЭДТА, оксалат, фосфаттар мыстың түсуіне ықпал етеді, ал фитат, клечатка, аскорбин қышқылы оны ингибитрлейді. Кейбір ауыр металдар (қорғасын, кадмий, сынап, күміс, мырыш, мышьяк) сорылу кезінде мыспен бәсекеге түседі, онымен оның жеткіліксіздігін негіздейді. Рационда темірдің көп болуы (150-400 мгкг) мыстың жұтылуын тоқтатады және құстарда оның артық жинақталуынан сақтайды. Молибденнің (50 мгкг), сульфаттардың, сульфидтердің, гипосульфидтердің қоспалары осы элементтің болуын төмендете алады, әсіресе күйіс қайыратындарда [10, б. 46].
Қайта өңделген мыстың шамасы рациондағы оның қосылыстарының химиялық формасына тәуелді. Мыстың аспартаты құстың балапанының өсуіне метионинат пен сульфатпен салыстырғанда үлкен ықпал етеді, мұнда органикалық қосылыстар күкірт қышқылының тұзының тұзымен салыстырғанда экологиялық артықшылықтарға ие (мөлшерлемені азайту). Мыстың полисахаридтермен немесе ЭДТА кешендері жануарлардың өсіміне әсері бойынша сульфаттан ерекшеленбейтін. Элементтің глицинмен, метионинмен немесе гистидинмен хелаттық қосылыстары күкірт қышқылының тұздарымен салыстырғанда шошқалар мен құстарды тамақтандыруда барынша әрекет етуге бейім болып келеді.
Шошқалардың балаларында органикалық кешендерден (казеинат, тартрат, метионинат, ацетат) мысты қолданудың тиімділігі сульфаттікіне қарағанда 17-69% жоғары, ал оның нағыз меңгерілуі - 37-65%. Оксидтер, малеинат, цитрат, хлоридтер - мыстың жақсы көздері болып табылады, мұнда элементтің БҚ негізгі карбонатқа қарағанда төмен болды.
Мырышты сору негізінен аш ішектің жоғарғы бөлімінде жүреді. Протеиннің, ЭДТА қоспаларының, лактозаның, лизиннің, цистеиннің, глициннің, гистидиннің, аскорбин мен лимон қышқылының жоғарғы деңгейі сіңіруді жоғарылатады, ал протеиннің және энергияның төменгі деңгейі, азықта клечатканың, фитаттың, кальцийдің, мыстың, фосфордың, темірдің, қорғасынның көп болуы мырыштың абсорбциясын ингибитрлейді. Кальций, магний және мырыш аш ішектің қышқылдық ортасында фитин қышқылымен берік ерімейтін кешенді түзеді, одан катиондар сорылмайды.
Мырыштың глицинмен, метионинмен немесе лизинмен хелаттық кешендері сульфатпен салыстырғанда шошқа мен құстардың төлдері үшін жоғарғы биологиялық мәнге ие. Ацетат, оксид, карбонат, хлорид, сульфат және металдық мырыш - жануарларға арналған элементтің қол жетімді көздері болып табылады, кейбір кендерден ол меңгерілмейді.
Мырыштың метионинмен және триптофанмен хелаттық қосылыстары және оның каприл мен сірке қышқылдарымен кешенлері үлкен биологиялық қол жетімділігімен сипатталады. Мырыштың ЭДТА және фитин қышқылдарымен мырыштың хелаттары жануарлардың ағзасында 7-сулы сульфатқа қарағанда тиімсіз қолданылады, бұл кешеннің тұрақтылығына байланысты. Мырыштың фитаттан нағыз меңгерілуі сульфаттікіне қарағанда үш есе аз. Бейорганикалық тұздар (хлорид, нитрат, сульфат, карбонат) органикалыққа қарағанда нашар сіңіріледі. Күкірт қышқылды мырыштың молекуласынан кристалданған судың алынуы элементтің биологиялық белсенділігінің төмендеуіне алып келеді. Оксид мен металдық мырыш жануарларды қоректендіруде қолданыла алынады, алайда олардың құрамындағы қорғасын мен кадмийдің болу мүмкіндігін ескеру керек .
Марганец ең алдымен он екі дисперсті ішекте сіңіріледі. Өсімдікт азықтарында ол хелатирленетін агенттермен байланысты, және прпоцесс әлсіз жүреді. Элемент екі валентті формада сіңіріледі деп саналады және ол абсорбцияның орнына темірмен және кобальтпен бәсекеге түседі. Сорылу механизмі әлі зерттелмеген. Рационда кальцийдің, фосфордың, темірдің, фитаттың артықшылығы бұл элементтің қолданылуын төмендетеді, ал гистидиннің, ЭДТА, лимон мен аскорбин қышқылының қоспалары абсорбцияны жоғарылатады. Марганецтің өтпен және ұйқы безімен экскрециясы - сорылудың қарқындылығына қарағанда гомеостазды ұстап тұрудағы маңызды фактор болып табылады.
Кобальт жануарлардың ағзасына азықтар мен қосымша азықтармен бірге түседі, кейде В12 дәруменінің күйінде түседі. Олардағы элементтің сіңірілгіштігі көп емес (3 - 7 %), оның қажеттілігі аз және тек В12 дәруменінің жеткіліксіздігінде және рациондағы жануар азықтарының жетіспеушілігінде пайда болады. Кобальт ішектің жұқа қабатында сіңіріледі.
Йодты жануарлар сумен, ауамен, азықтармен және минералдық қоспалармен бірге алады. Гормоналды сипаттағы йодтық қосылыстар ыдыраусыз сорылады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz