Кәсіпорын қызметін экономикалық талдаудың әдіснамасы мен техникасын, өндірістің тиімділігін арттыру жолдарын игеру
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
1 КӘСІПОРЫН ҚЫЗМЕТІН ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТАЛДАУ МЕН ӨНДІРІС ТИІМДІЛІГІНІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... 8
1.1Кәсіпорын қызметін экономикалық талдаудың мәні мен мақсаттары,
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 8
1.2Кәсіпорын қызметін экономикалық талдаудың әдістері мен ақпаратты
өңдеу тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 18
1.3Кәсіпорынның өндіріс тиімділігін талдаудың мазмұны, түрлері ... ... .. 24
2 ҚАЗМҰНАЙГАЗ ҰК АҚ-ЫНЫҢ ШАРУАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 31
2.1ҚазМұнайГаз ҰК АҚ техникалық-экономикалық көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .. 31
2.2ҚазМұнайГаз ҰК АҚ-ғы өндірістің тиімділігін талдау ... ... ... ... . 43
2.3ҚазМұнайГаз ҰК АҚ-ы қызметінің өзекті мәселелерін анықтап,
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 48
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
3 ҚАЗМҰНАЙГАЗ ҰК АҚ-ҒЫ ӨНДІРІСТІҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ НЕГІЗГІ
БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
3.1Инновация – өндірістің тиімділігін жоғарылату факторы ретінде ... ... . 57
3.2ҚазМұнайГаз ҰК АҚ-ғы өндіріс тиімділігін жақсартудың
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 63
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... .. 73
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 75
КІРІСПЕ
Қазіргі нарық жағдайында кәсіпорын – бұл экономиканың негізгі құрамды
бөлігі, яғни оның жұмысының тиімділігі ел экономикасының сәтті дамуының
маңызды шарты болып табылады. Әрбір кәсіпорын нарықтық қатынастар
жағдайында ең көп табыс әкелетін тауарлар мен қызметтерді өндіруге
ұмтылады. Нарық жағдайында сол мезетте кәсіпорын ол табысты алатынына
ешқандай кепілдік жоқ. Бұның барлығы көптеген жағдайларға тәуелді болып
келеді. Сондықтан да әрбір кәсіпорын өзінің даму жолын, маркетинг,
шаруашылық формаларын ұйымдастыру жүйелерін іздестіруі қажет. Сонымен қатар
кәсіпорындардың қызмет салалары әр түрлі болып келеді, ал оның жұмысының
тиімді екенін бағалау үшін шаруашылық қызметін талдаудан өткізген жөн.
Ғылыми көзқарас тұрғысынан талдау бұл құбылыстар мен үдерістердің
мәнін оның барлық құрамды бөліктерін зерттеу және анықтау, барлық
бөліктерін бір бүтінге байланыстыратын және осы негізде оның даму
заңдылықтарын құру жолымен айрықшалау. Шаруашылық қызметті талдау
бизнестегі басқарушылық шешімдерді қабылдаудың ғылыми негізі болып
табылады. Оларды негіздеу үшін өндірістік және қаржылық тәуекелдерді,
әлеуетті және де бар мәселелерді анықтап, болжам жасап, шаруашылық
субъектісінің табысы мен тәуекел деңгейіне қабылданатын шешімдердің әсерін
анықтау қажет.
Нарық жағдайында кәсіпорындардың тиімді қызмет етуі, экономикалық өсуі
мен дамуы адам ресурстары және басқа да ресурстарды ең тиімді пайдалануға
мүмкіндік беретін стратегиялық бағыттың дұрыс анықталуына тәуелді. Өндіріс
тиімділігі тұрақты экономикалық өсу және кәсіпорын дамуына, өндірілетін
өнімнің бәсеке қабілеттілігінің артуына байланысты болады.
Кәсіпорынның тиімді қызмет етуі - қоғам алдындағы барлық мәселелердің
ішінде ең маңыздысы болып табылады. Ол жүздеген жылдар ішіндегі
экономикалық ғылым мен шаруашылық тәжірибені алаңдатып келеді. Бұл мәселе
әсіресе шикізат ресурстарының жетіспеушілігінің ұлғаюымен, бәсекелестіктің
дамуымен, бизнестің жаһандануымен, кәсіпкерлік тәуекелділіктердің артуымен
байланысты экономика дамуының заманауи кезеңінде маңызды болып табылады.
Нарықтық экономикада табысын бәсекеге қабілетті өнім өндіріп, сатудан
артық өнім өндірмейтін капитал көлемі мен шығындар арқылы өлшейтін
кәсіпорындар ғана табысты қалыптасады. Іскерлік қызметтің қайткен күнде де
болжамды бағдарламаның орындалуына қарай бағдарлануы – банкроттыққа
апаратын айқын жол. Табысты түрде қалыптасу үшін әрбір шаруашылық жүргізуші
субъект ресурстық потенциалды ұтымды пайдалану, өндірістің табыстылығын
арттыру, өндірілетін өнім сапасын жақсарту арқылы өз қызметінің тиімділігін
арттыруға ұмтылу керек.
Осыған байланысты кәсіпорын қызметінің тиімділігін бағалау әдісі
өзгеріп отырады. Жалпы өндіріс көлемін арттыруға бағытталған ұжымдық
экономикада еңбек өндірісі мен қорқайтарымы секілді тиімділік
көрсеткіштеріне басты назар аударылады. Шаруашылық жүргізуші субъектінің
мақсатты функциясы пайданы арттыру болып табылатын нарықтық экономикада
тиімділік көрсеткіштерінің қаржы бөлімі бірінші орынға шығады.
Адамның кез келген мақсатты қызметі тиімділік мәселесімен байланысты
болып келеді. Қандай жағдайда да тиімділік шаруашылықтың өнімділігімен,
үнемділігімен, ыждағаттылығымен, жігерлілігімен анықталып, өндіріс
факторларының әр бірлігінен алынған пайдамен өлшенеді.
Нарықтық экономикаға өту кәсіпорындардан ғылыми-техникалық өрлеудің
жетістіктерін, шаруашылықты жүргізудің тиімді үлгілерін және өндірісті
басқаруды енгізу арқылы және де кәсіпкерлік пен еңбек ұжымының
жұмысшыларының ынтасын жандандыру барысында өндірістің тиімділігін, өнімдер
мен қызмет көрсетудің бәсекеге қабілеттілігін арттыруды қажет етеді.
Заманауи экономикалық шарттарға сәйкес әрбір кәсіпорын ең аз шығын шегінде
рентабельділік пен пайда алуда ең жоғарғы нәтижеге жетуге ұмтылады. Қатал
бәсекелестік пен нарықтың тұрақсыздығы жағдайында төлемқабілетті,
бәсекегеқабілетті болу үшін және де банкроттыққа ұшырамас үшін өз
шаруашылық қызметін дұрыс ұйымдастыруға ұмтылады.
Бұл міндетті жүзеге асыруда басты рөлді шаруашылық субъектілердің
қызметін экономикалық талдау алады. Экономикалық талдау ұйым қызметінің
экономикалық тиімділігін арттыруда, олардың қаржылық жағдайын нығайтуда
маңызды рөл атқарады. Оның қазіргі кезде басқару мен бақылаудың маңызды
функциясы ретінде рөлі артып келеді. Оның көмегімен кәсіпорын дамуының
стратегиясы мен тактикасы қалыптастырылады, басқарушылық шешімдер мен
жоспарлар негізделеді, олардың орындалуына бақылау жасалынады, өндірістің
тиімділігін арттыру қоры анықталады, кәсіпорынның, оның әр түрлі
бөлімшелері мен жұмысшыларының қызмет нәтижелері бағаланады.
Экономикалық талдаудың сапасының артуы талдаудың заманауи сандық
әдістерін қолдануды жалпыға қолжетімді етуге және автоматтандыруға
мүмкіндік беретін компьютерлік техника мен ақпараттық технологиялардың
жылдам таралуымен байланысты. Жалпы кәсіпорын қызметіне экономикалық талдау
жасалынып болған соң, оның өндіріс тиімділігін қарастырған дұрыс. Өндіріс
тиімділігі кәсіпорын қызметінің соңғы нәтижесімен анықталып, ұйымдастыру,
басқару қызметінің деңгейін көрсетеді. Сондықтан оны арттыру мына шаралар
арқылы жүзеге асады:
- өндірістің технологиялық базасын дамыту;
- өндірістегі инновация;
- өндірістік шығындардың экономикалық тиімділігін арттыру;
- инвестициялық саясатты оңтайландыру,
- өндірістік жүйенің құрылымын жетілдіру.
Қазіргі кездегі кәсіпорынның басты мақсаты - өндірістік
тиімділігін жоғарылату болып табылады, ал бұл өте күрделі процесс.
Өндірістің экономикалық тиімділігі ретінде шығындар мен ресурстардың
минималды деңгейінде өндірістің максималды нәтижесіне жету немесе олардың
факторларын пайдалану деңгейі түсіндіріледі. Жалпы айтқанда кәсіпорын
қызметін экономикалық талдау және оның өндірісі тиімділігін де қарастыру
аса маңызғы ие. Бұның барлығы дипломдық жұмысымның тақырыбының өзекті
екендігін көрсетеді [1].
Білікті экономист, қаржыгер, бухгалтер, аудитор экономикалық
зерттеулердің заманауи тәсілдерін және жүйелік, кешенді экономикалық талдау
әдіснамасын игеруі және оны тәжірибеде қолдана білуі керек, шаруашылық
қызметтің нәтижелерін нақты, уақытында, әржақты талдаудың шебері бола білуі
тиіс.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - кәсіпорын қызметін экономикалық талдаудың
әдіснамасы мен техникасын, өндірістің тиімділігін арттыру жолдарын игеру.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
• кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдаудың теориялық негізін меңгеру;
• кәсіпорын қызметін экономикалық талдаудың маңыздылығы мен оған әсер
ететін факторларды анықтау;
• кәсіпорынның қызметіне қаржылық-экономикалық талдау жүргізу;
• кәсіпорынның өндіріс тиімділігін экономикалық талдау;
• кәсіпорынның шаруашылық қызметін дамыту мен арттыруға ұсыныстар жасау.
Зерттеу объектісі - ҚазМұнайГаз Ұлттық компаниясы Акционерлік
қоғамы.
Диплом жұмысының теориялық және әдістемелік негізін кәсіпорын
қызметін экономикалық талдау, өндіріс тиімділігін арттыру бойынша отандық
және шетелдік ғалымдардың еңбектері, монографиялары, оқулықтары мен оқу
құралдары, мерзімді баспасөздегі мәліметтер мен ақпараттар, сондай-ақ мұнай-
газ саласында қызмет ететін ҚазМұнайГаз Ұлттық компаниясы Акционерлік
қоғамының статистикалық көрсеткіштері құрайды.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер көздерінен тұрады. Диплом жұмысының кіріспесінде
тақырыптың өзектілігі, мақсаты, зерттеу объектісі, теориялық және
әдістемелік негізі қарастырылған.
Бірінші бөлімінде кәсіпорын қызметін, өндірістің тиімділігін
экономикалық талдаудың теориялық жақтары, яғни оның пәні, әдістері,
міндеттері, әдіснамасы және кәсіпорында экономикалық талдауды ұйымдастыру
талаптары баяндалады. Ал екінші бөлімінде кәсіпорын қызметінің негізгі
экономикалық көрсеткіштеріне нарықтық экономикаға сай келетін отандық және
шетелдік тәжірибеге негізделген кешенді жүйелік талдау жасалынып,
өндірістің тиімділігінің жағымсыз мәселелері қарастырылды. Үшінші бөлімде
кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметін, өндіріс тиімділігі мәселелерін
шешуге, жақсартуға бағытталған ұсыныстар айтылды.
1 КӘСІПОРЫН ҚЫЗМЕТІН ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТАЛДАУ МЕН ӨНДІРІС ТИІМДІЛІГІНІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіпорын қызметін экономикалық талдаудың мәні мен мақсаттары,
принциптері
Нарықтық қатынастар жағдайында экономиканың негізгі бөлшегі кәсіпорын
болып табылады, себебі осы деңгейде қоғамға қажетті өнімдер жасалынады,
керекті қызметтер көрсетіледі. Жалпы кәсіпорын дегеніміз – өнімді өндіру
мен оны өткізуді жүзеге асыратын, өнеркәсіптік сипаттағы жұмыстарды
орындайтын немесе ақылы қызметтер көрсететін өзіндік, ұйымдастырушылық-
оқшауланған шаруашылық субъект.
Әрбір кәсіпорын – бұл көптеген қызметтері бар күрделі өндірістік-
экономикалық жүйе. Ең негізгі бағыттарын атап өтсек:
▪ Нарықты кешенді түрде зерттеу (маркетингтік қызметі);
▪ Инновациялық қызметі (ғылыми-зерттеушілік және тәжірибелік-
конструкторлық дайындаулар, өндіріске технологиялық, ұйымдастырушылық,
басқарушылық және т.б. жаңалықтарды енгізу);
▪ Өндірістік қызметі (өнім дайындау, жұмыстарды орындау мен қызметтер
көрсету, нарық сұранысына сай номенклатура мен ассортименттеерді
әзірлеу);
▪ Кәсіпорынның нарықтағы коммерциялық қызметі (өндірілген өнімді
өткізуді ұйымдастыру мен ынталандыру);
▪ Өндірісті материалдық-техникалық қамтамасыз ету (шикізат, материал,
бұйымдарды жеткізу, энергия, техника, жабдықтардың барлық түрімен
қамтамасыз ету);
▪ Экономикалық қызметі (жоспарлаудың барлық түрі, баға белгілеу, есеп,
еңбекті ұйымдастыру мен төлеу, шаруашылық қызметті талдау және т.б.);
▪ Өндірістік-техникалық және тұтынушылық бағыттағы өнімнің сатудан
кейінгі қызметі (жөндеу үшін қосымша бөлшектермен қамтамасыз ету,
кепілдік қызмет етуі және т.б.);
▪ Әлеуметтік қызметі (еңбек ұжымының өмірін және еңбек шарттарын
керекті деңгейде ұстап тұру, тұрғын үйлер, асхана, емдік және
балаларға мектепке дейінгі мекемелерден тұратын кәсіпорынның
әлеуметтік инфрақұрылымын құру, т.б.).
Кәсіпорынның осындай негізгі қызметтерін, жалпы табиғат пен қоғамдық
өмірде болатын құбылыстарды талдаусыз меңгеру мүмкін емес. Жалпы талдау
термині грек тілінің "analyzis" деген сөзінен шыққан, аударғанда бөлемін,
мүшелеймін деген мағыналарды білдіреді. Осыған сай, тар мағынада талдау
бүтін бір заттың бөлшектері ретінде меңгеру үшін затты немесе құбылысты
оның құрамды элементтеріне бөлуді қарастырады. Бұлай бөліп қарастыру
заттың, құбылыстың, үдерістің ішіне үңілуге, оның ішкі мәнін түсінуге,
зерттелетін заттағы немесе құбылыстағы әрбір элементтің рөлін анықтауға
мүмкіндік береді.
Мысалы, өнімнің өзіндік құнының мәнін түсіну үшін оның қандай
элементтерден тұратынын ғана білу жеткіліксіз, сонымен бірге шығындардың
әрбір бабы бойынша оның көлемі неге тәуелді екенін білуіміз қажет.
Қаншалықты өзіндік құнның өсуі әрбір элемент пен фактор бойынша толық
қамтылса, соншалықты бұл экономикалық құбылыс туралы көп білетін боламыз
және де өнімнің өзіндік құнын қалыптастыру үдерісін тиімді басқара аламыз.
Осылайша, кең мағынада талдау қоршаған ортадағы заттар мен
құбылыстарды бүтін бір нәрсені құрамды бөліктерге бөлу және де оларды әр
түрлі байланыстар мен тәуелділіктер бойынша зерттеу негізінде құрылған тану
әдістері ретінде түсіндіріледі.
Шаруашылық қызметті талдау – кәсіпорынның өндірістік, саудалық,
сервистік және басқа да қызмет түрлерінің нәтижелерін бағалау мен
үдерістерді зерттеу әдісі. Шаруашылық қызметті талдау ұйым қызметінің нақты
бағыттарын дамыту және жетіспеушіліктерін жою үшін аналитикалық база болып
табылады.
Шаруашылық қызметті талдауды келесі белгілер бойынша жіктеуімізге
болады: (А) субъектілер, (Б) зерттеу объектісі, (В) талдауды жүргізу
мақсатына тәуелділігі, (Г) зерттеу аспектісі, (Д) зерттелетін сұрақтар
шеңберінде, (Е) оның шешімі негізінде қабылданатын сипаты бойынша, (Ж)
жұмыстарды автоматизациялау және компьютеризациялау деңгейі бойынша. Бұл
бөлу принциптерін толығырақ қарастырайық:
А. Талдауды жүргізетін және оны орындайтын субъектілер – кәсіпорынның
экономикалық қызметі, аудиторлық фирмалар, қаржылық, салықтық, несиелік
және т.б. ұйымдар болуы мүмкін.
Б. Зерттелінетін объектілер бойынша кәсіпорынның, одан бөлек оның
бизнес-бірліктерін (цехтар, учаскілер, бригадалар, жұмыс орындары),
кәсіпорындар бірігуінің шаруашылық қызметін талдау деп қарастырады.
В. Талдауды жүргізу мақсатына байланысты: жоспарлау үшін базалық
көрсеткіштерді анықтау, шаруашылық қызметтің нәтижелерін ішкі бағалау,
қорлар мен оларды мобилизиациялау жолдарын іздестеру, шаруашылық қызмет
нәтижесін жоспарлау, оңтайлы басқарушылық шешімдерді өңдеу үшін
материалдарды дайындау, инвестициялық жобаның, несиелік келісімшарттың,
аудиторлық қорытындының бизнес-жоспарын құру мақсатында деп ажыратады.
Г. Зерттеу аспектісі бойынша қаржылық-экономикалық, технико-
экономикалық және функционалды-бағалық талдау деп бөледі. Қаржылық-
экономикалық талдау ақпарат көзі ретінде мемлекетпен реттелетін
кәсіпорынның есептемесіне сүйене отырып жасалатын қаржылық көрсеткіштер
мазмұнын ашады. Ережеге сай кәсіпорын менеджерлерімен, акционерлер
кеңесінің, қаржылық және несиелік органдардың, аудиторлық фирмалардың
өкілдерімен жүргізіледі.
Технико-экономикалық талдау экономикалық көрсеткіштердің басқару,
еңбек және өндірісті ұйымдастыру, технология, техникасымен тығыз
байланыстағы кәсіпорынның шаруашылық қызметін зерттейді. Кәсіпорын
қызметінің нәтижесіне басқару мен өндірісті ұйымдастыру және технология,
техникалық жабдықталу деңгейі ықпалын анықтау үшін және де қорларды ашу
үшін еңбек пен материал ресурстарын, негізгі қорларды пайдалануды
сипаттайтын технико-өндірістік көрсеткіштер қолданылады.
Функционалды-бағалық талдау – бұл өнімнің тұтынушылық қасиеттері, оның
нарықтық бағасы және оны өндіру мен сатуға кеткен шығындар арасындағы қарым-
қатынасты оңтайландыруға бағытталған обьъектіні (бұйымды, үдерісті,
құрылымды) жүйелік зерттеу тәсілі. Функционалды-бағалық талдау кәсіпорынның
шаруашылық қызметі тиімділігінің үздіксіз өсуін қамтамасыз етуге тартылған,
яғни зерттеу объектісінің тұтынушылық бағасы мен оның бөлек тұтынушылық
қасиеттері және шығындарымен көрсетілген пайдалылығы арасындағы қарым-
қатынасты жақсартуға бағытталған.
Функционалды-бағалық талдау мәніне перспективалық талдаудың әдісі сай
келеді, яғни ағымдағы немесе кеткен шығындарға ғана көңіл бөлінбейді,
сонымен қатар болашақтағы шығындарға да талдау жасалынады. Функционалды-
бағалық талдауды жүргізу 7 кезеңнен тұрады: дайындық, ақпараттық,
аналитикалық, шығармашылық, зерттеушілік, ұсынушылық, енгізу және
нәтижелерді бақылау.
Д. Зерттелінетін сұрақтар шеңберінде 2 түрін бөліп көрсетеді: барлық
шаруашылық қызметтің толық талдауы және де ресурстардың кейбір түрлерін,
кәсіпорын қызметінің әр түрлі жақтарының тиімділігін, қабылданатын
шешімдердің оңтайлылығын пайдалануды қарастыратын тематикалық талдау.
Е. Оның шешімі негізінде қабылданатын сипаты бойынша алдын-ала,
жедел, қорытынды және перспективалық талдау деп топтасады. Соңғы уақытқа
дейін, әсіресе, мемлекеттік кәсіпорындарда қорытынды талдауға аса қатты
көңіл бөлінді. Бірақ та нарықтық экономика жағдайында жедел және
перспективалы талдауларға қатты көңіл бөлінуде.
Жедел талдау кәсіпорынның және оның бөлімшелерінің жедел басқаруының
алдында тұрған міндеттерді шешуге бағытталған. Жедел талдаудың объектісі
кәсіпорын мен оның бөлімшелерінің экономикалық қызметі болып табылады.
Жедел талдау барысында экономикалық көрсеткіштерде туындайтын және жедел
басқару жүйесі бірден ықпал ете алатын қысқамерзімді өзгерістер күнделікті
зерттеледі. Талдаудың негізгі міндеттері:
• Жалпы кәсіпорын мен оның бөлімшелерінің жоспарлы тапсырмаларының
орындалу барысын күнделікті бақылау;
• Материалдық-техникалық және еңбек ресурстарының шығын нормасы мен
жоспарлы тапсырмаларды орындау ауытқушылығын анықтау;
• Жоспарлы тапсырмалар мен нормалар, параметрлер ауытқуының нақты
себептерін орнату;
• Шыққан жетіспеушіліктерді тез жоюға бағытталған нақты ісшараларды
дайындау және қолданылмаған қорларды анықтау;
• Талдау нәтижесінде алынған ақпаратты басқару жүйесіне уақытында
көрсетіп отыру;
• Дайындалған ісшаралар мен олардың нәтижелілігін жүзеге асыруды
күнделікті бақылау.
Осылайша, жедел талдаудың көмегімен кәсіпорын бөлімшелерінің жоспарлы
тапсырмаларды орындау барысын, жағымсыз факторларды жедел анықтау, оларды
жою бойынша ісшараларды ойлап табу және тез дайындау, жалпы кәсіпорынның
экономикалық тиімділігін қамтамасыз етуді күнделікті зерттеуге мүмкіндік
туып отыр.
Перспективалық талдау нарықтық экономика жағдайында стратегиялық
жоспарлаудың негізі болып табылады. Перспективалық талдаудың маңызды
міндеттері: шаруашылық қызметті болжамдау, стратегиялық даму жоспарын
ғылыми негіздеу, бизнес-жоспар мен даму жоспарларын орындаудан күтілетін
нәтижелерді бағалау.
Стратегиялық талдаудың (перспективалық) негізгі кезеңдері ретінде
келесілерді атауымызға болады:
➢ Кәсіпорынның, цехтың, т.б. даму стратегиясын мақсатты түрде анықтауға
болатын көрсеткіштер шеңберін табу;
➢ Болжанатын көрсеткіштерге ықпал ететін негізгі факторларды орнату;
➢ Өткен кезеңде алынған фактілік көрсеткіштер және ағымдағы кезеңде
анықталған факторлардың арасындағы байланыс кестесін құрастыру;
➢ Ақпаратты өңдеу және математикалық статистика әдістерін пайдалана
отырып, болжанатын көрсеткіштерге бөлек факторлардың әсер ету деңгейін
анықтау;
➢ Бастапқы мәліметтер мен регрессия коэффициенті бойынша
көрсеткіштердің күтілетін мәндерін алу.
Стратегиялық талдауды жүргізу барысында экономикалық талдаудың жалпыға
мәлім әдістері кеңінен қолданылады: салыстыру, топтастыру, байланыссыз
факторларды алып тастау, т.б.
Ж. Жұмыстарды автоматизациялау және компьютеризациялау деңгейі бойынша
2-ге жіктейміз: арнайы компьютерлерді және жергілікті желіні қолдану арқылы
орындалатын талдаулар.
Барлық функционалды және өндірістік бөлімшелер талдау мазмұнын, оны
жүргізу мерзімділігін қарастыратын аналитикалық жұмыстың жоспарына ие болуы
керек. Мысалы, кәсіпорында технико-экономикалық талдауды жүргізгенде тек
қана экономикалық бөлімдер (жоспарлы-экономикалық, еңбекақы мен еңбекті
ұйымдастыру, бухгалтерия, қаржылық) қатысу қажет емес, сонымен бірге олар
орындайтын функцияларға сәйкес техникалық бөлімдер де болуы керек. Технико-
экономикалық талдауды өндірістік бөлімшелердің (цехтың, учаскінің,
бригаданың) басшылары да жүзеге асыруы қажет. Бұл еңбек, материалдық,
ақшалай ресурстарды және өндірістік қуатты анағұрлым тиімді пайдалануға
мүмкіндік береді.
Экономикалық талдау – бұл экономикалық құбылыстар мен үдерістердің
мәнін түсінудің бүтін бір нәрсені құрамды бөліктерге бөлу және де оларды әр
түрлі байланыстар мен тәуелділіктер бойынша зерттеу негізінде құрылған
ғылыми әдісі.
Әлемдік және ұлттық экономика, олардың салалары деңгейінде
экономикалық құбылыстар мен үдерістерді зерттейтін макроэкономикалық талдау
бар. Сонымен бірге, бұл үдерістер мен құбылыстарды жеке шаруашылық
субъектілері деңгейінде қарастыратын микроэкономикалық талдау да бар.
Соңғысы шаруашылық қызметті талдау атына ие болды.
Әрбір ғылым өз мақсатына сай келетін әдістері бар зерттеу пәніне ие.
Зерттеу пәні жоқ болса – ғылым да жоқ. Пәнді анықтау дербестікті және
өзімен-өзі болушылықты негіздеу үшін принципті мағынаға ие.
Шаруашылық қызмет көптеген ғылымның зерттеу объектісі болып табылады:
экономикалық теорияның, макро- және микроэкономиканың, басқару, өндірісті,
статистиканы, бухгалтерлік есепті, экономикалық талдауды жоспарлау және
ұйымдастыру және т.б. Экономика бөлек кәсіпорынның немесе саланың нақты
шарттарында экономикалық үдерістердің дамуына жалпы, жеке немесе арнайы
заңдардың әсерін оқытады. Статистика шаруашылық қызметте орын алатын
көптеген экономикалық құбылыстарды сандық жағынан қарастырады. Бухгалтерлік
есептің пәні шаруашылық қызмет үдерісіндегі капитал айналымы болып
табылады. Ол бүкіл шаруашылық операциялар, үдерістерді және олармен
байланысты кәсіпорындағы құралдар қозғалысын және де оның қызметінің
нәтижесін құжатпен дәлелдеп көрсетеді.
Сонымен шаруашылық қызметті экономикалық талдаудың пәні не болып
табылады? Шаруашылық қызметті талдау бойынша арнайы жазылған әдебиеттерде
оның әр түрлі тұжырымдамаларын кездестіруге болады. Әдебиеттерде көп
кездесетін және оның мәнін ашуға көмектесетін шаруашылық қызметті талдаудың
пәнінің барлық анықтамаларын былайша топқа бөліп көрсетейік:
o Кәсіпорынның шаруашылық қызметі;
o Шаруашылық үдерістер мен құбылыстар.
Бұл анықтамаларға зер салып қарайтын болсақ мынаны байқауымызға
болады, яғни талдау шаруашылық қызметті технологиялық, ұйымдастырушылық
үдеріс ретінде емес, экономикалық үдерістердің қорытындысы ретінде
шаруашылықтың экономикалық нәтижелерін зерттейді. Сондықтан соңғы уақытта
бұл мәселені зерттеушілер шаруашылық қызметтің пәні деп шаруашылық
қызметтің нәтижесінде туындайтын экономикалық үдерістер санайды. Бірақ та,
жоғарыда айтылғандай кәсіпорынның шаруашылық қызметі және онда болатын
түрлі үдерістер көптеген экономикалық ғылымдардың зерттеу объектісі болып
табылады.
Экономикалық талдаудың зерттеу пәні кәсіпорын, оның ұйымдастырушылық
құрылымы, активтері және міндеттемелері болып табылады. Экономикалық талдау
өзінің анықтамасына сай, өндірістен және негізгі, айнымалы құралдарды
пайдалану арқылы өнімді сатудан, табысты қалыптастыру мен бөлуден, т.б.
тұратын шаруашылық үдерістерімен байланысты. Осыған сәйкес экономикалық
талдаудың объектісі деп объективті және субъективті факторлардың ықпалынан
туындайтын кәсіпорындағы, ұйымдағы, бірігулердегі шаруашылық үдерістерді
айтамыз.
Шаруашылық қызметті экономикалық талдаудың объектісі шаруашылық
қызметтің экономикалық нәтижелері болып табылады. Мысалы, өнеркәсіптік
кәсіпорындардың талдау объектілеріне өндіріс және өнімді сату, оның
өзіндік құны, материалдық, еңбек, қаржылық ресурстарды пайдалану,
өндірістің қаржылық нәтижелері және т.б. жатады. Ауыл шаруашылықта,
бұлардан басқа, талдау объектілеріне кәсіпорынның жер ресурстарын пайдалану
деңгейі кіреді.
Мынадай факторлар объективті сипатта болады, яғни белгілі бір
экономикалық заңдарға сәйкес орындалатын материалдарға, шикізатқа, құрал-
жабдықтарға нарықтық бағаның өзгеруі. Ал субъективті сипаттаға факторлар
адамның негізгі қызметімен байланысқан іс-әрекетіне және шешімдеріне
тәуелді. Мысалға, кәсіпорынның даму перспективасы және нарықтық жағдайдың
даму перспективасы, нарықтағы кәсіпорынның дұрыс анықталмаған орны теріс
қаржылық немесе т.б. жағымсыз нәтижелерге әкелуі мүмкін. Осылайша
кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметінің табысы нақты орындаушылармен
қабылданатын жедел шешімдер сапасына, дұрыс жоспарлауға тәуелді.
Бірақ та, экономикалық талдау экономикалық ақпарат жүйесіне сәйкес
келетін, яғни бухгалтерлік, өндірістік және статистикалық есеп
мәліметтермен қамтылған шаруашылық үдерістерді ғана зерттейтінін айта
кеткеніміз жөн.
Шаруашылық қызметті талдаудың міндеттері оның кәсіпорынды басқарудағы
рөлі және мәнімен анықталады. Олардың ішінде:
✓ Кәсіпорынның негізгі экономикалық көрсеткіштерінің динамикасын
сапалы бағалау: өнімді өндіру мен сату көлемін, персонал саны мен
еңбек өнімділігін, өнімнің материал сыйымдылығын, 1 теңге тауарлық
өнімнің шығындарын, табысын және реньтабельділігін;
✓ Кәсіпорын ұжымының әлеуметтік даму және өндірістің технологиялық,
техникалық және ұйымдастырушылық даму деңгейіндегі өзгерістерді сандық
бағалау;
✓ Негізгі өндірістік қорларды, материалдық, еңбек пен қаржылық
ресурстарды пайдалану деңгейін және бұл жағдайдың өндірістің
экономикалық тиімділігі көрсеткіштеріне әсерін анықтау;
✓ Кәсіпорынның жоспарланған немесе бұрынғы есептік кезеңде қол
жеткізген, нормативтік фактілік көрсеткіштерінің ауытқуына әсер ететін
негізгі факторларды анықтау;
✓ Өндірістің тиімділігін арттырудың ағымдағы және перспективалы
қорларын іздеу, сонымен бірге оларды қолдану бойынша ісшаралар кешенін
дайындау;
✓ Өндірістік бөлімдер мен орындаушылар қызметінің басқа жағының
олардың жалпы нәтижелеріне әсерін анықтау;
✓ Оңтайлы басқарушылық шешімдерді таңдау үшін ақпараттарды дайындау.
Бірақ негізгі экономикалық міндетті қалыптастыруымызға болады. Бұл –
шаруашылық қызметтегі мүмкін болатын нәтижелерге болжам жасау [2].
Әрбір кәсіпорын шаруашылық қызметінде қойылған мақсаттарға жету үшін
және мекеменің жұмыс тиімділігін арттыру мақсатында берілген кәсіпорынның
маңызды көрсеткіштерінің жүйелік талдауын жасау қажет.
Шаруашылық қызметті талдаудың мазмұны басқа қолданбалы экономикалық
ғылым жүйесінде атқаратын функциялардан шығады.
Осындай функциялардың бірі экономикалық заңдардың қозғалыс сипатын
зерттеу, кәсіпорынның нақты шарттарында экономикалық құбылыстар мен
үдерістердің тенденциялары және заңдылықтарын орнату болып табылады.
Шаруашылық қызметті талдаудың маңызды функциясы ағымдағы және
болашаққа арналған жоспарды ғылыми негіздеу болып табылады. Кәсіпорын
қызметінің өткен жылдардағы (5—10 жыл) нәтижелерін терең экономикалық
талдаусыз және болашаққа негізделген болжамсыз, кәсіпорын экономикасының
даму заңдылықтарын игермей, жетіспеушіліктер мен қателіктерді таппай ғылыми
негізделген жоспар дайындауға, басқарушылық шешімнің оңтайлы нұсқасын
таңдауға болмайды.
Сонымен қатар талдаудың функцияларына басқарушылық шешімдер мен
жоспарды орындауды бақылау, ресурстарды үнемдеп пайдалану жатады. Көп
жағдайда экономистер талдаудың бұл функциясын төмендетеді немесе мүлдем
жоққа шығарады, оны бухгалтерлік есеп пен бақылауға жатқызады. Дегенмен,
бухгалтерлік есеп шаруашылық операциялар мен үдерістер жайында ақпараттарды
жүйелеу, жинақтау және тіркеу кезінде өте маңызды бақылау функциясын
атқарады. Бірақ бұл шаруашылық қызметті талдауды жүргізуде бақылауды да
жоққа шығармайды. Талдау фактіні анықтау және қол жеткізген нәтижелерді
бағалау мақсатында ғана жүргізілмейді, сондай-ақ қателіктер мен
жетіспеушіліктерді анықтап және экономикалық үдерістерге жедел ықпал ету
мақсатында іске асырылады. Сондықтан да талдаудың жеделдік пен әсерлілігін
арттыру қажет.
Талдаудың негізгі функцияларының бірі шаруашылық қызметтің
нәтижелеріне сыртқы және ішкі, объективті және субъективті факторлардың
әсерін зерттеу болып табылады, ал ол болса кәсіпорын жұмысын объективті
түрде бағалауға, оның жағдайының дұрыс диагностикасын және болашаққа даму
болжамын жасауға, оның тиімділігін арттыру қорларын іздестірудің негізгі
бағыттарын анықтауға мүмкіндік береді.
Талдаудың кәсіпорында атқаратын орталық функциясы – ғылым мен
практиканың жетістіктіктерін және алдыңғы қатарлы тәжірибені зерттеу
негізінде өндірістің тиімділігін арттыру қорларын іздестіру.
Талдаудың келесі функциясы – кәсіпорын қызметінің нәтижелерін жоспарды
орындау, бар мүмкіндіктерді қолдану және оның тауарлар мен қызмет
көрсетулер нарығындағы орнын диагностикалау бойынша бағалау. Кәсіпорын
қызметін объективті түрде диагностикалау өндірістің өсуіне, оның
тиімділігін арттыруға әсер етеді немесе керісінше.
Сонымен шаруашылық қызмет үдерісінде табылған қорларды пайдалану
бойынша ұсыныстарды дайындау – бұл да шаруашылық қызметті талдаудың
функцияларының бірі.
Осылайша, шаруашылық қызметті талдау ғылым ретінде шаруашылық дамудың
үрдістерін зерттеумен, басқарушылық шешімдер, жоспарларды ғылыми
негіздеумен, олардың орындалуын бақылау, факторлардың әсерін өлшеумен, қол
жеткізген нәтижелерді бағалаумен, өндірістің тиімділігін арттырудың
шаруашылық қорларын негіздеумен, іздеумен, өлшеумен және оларды пайдалану
бойынша ұсыныстар дайындаумен байланысты арнаулы білім жүйесін көрсетеді.
Экономикалық талдаудың түрлері бойынша жіктемесі, ең біріншіден, оның
мақсатымен, зерттеу әдістерімен және зерттелетін материалдарды жинақтаумен
анықталады. Ғылым мен тәжірибеде талдаудың әр түрі қолданылады: физикалық,
химиялық, математикалық, статистикалық, экономикалық және т.б. Экономикалық
талдау физикалық, химиялық және тағы да басқа түрлеріне қарағанда
экономикалық құбылыстарды зерттеудің абстрактілі-логикалық әдісіне жатады,
онда микроскопты да, химиялық реактивтерді қолдана алмаймыз.
Басқару мен өндірісті талдау масштабына қарай мынадай болып жіктеледі:
зерттеу объектісі жалпы халықтық шаруашылық, бөлек аймақтардың шаруашылығы
болып табылатын макроэкономикалық талдау және белгілі бір тауар нарығындағы
кәсіпорындар қарым-қатынасы мен қызметін, олардың бөлек құрамды
бөлімшелерінің (цехтардың, учаскілердің, бригадалардың) жұмысын
ұйымдастыруды қарастыратын микроэкономикалық талдау. Экономикалық талдаудың
түрлері бойынша жіктемесі туралы ғалымдардың бір ойлы пікірі жоқ екендігін
ескергеніміз жөн. Ол экономикалық талдаудың түрі талдау субъектісі қоятын
мақсаты арқылы анықталады, ал мақсат әр түрлі және де талдау барысында
өзгеруі мүмкін.
Аналитикалық зерттеу, оның нәтижелері және өндірісті басқаруда оларды
қолдану нақты әдістемелік принциптерге сай келуі керек. Ең негізгі
принциптерге қысқаша тоқталайық.
1. Шаруашылықты жүргізудің нәтижелерін, экономикалық құбылыстар мен
үдерістерді бағалау барысында талдау мемлекеттік көзқараста негізделуі
қажет. Басқаша айтқанда, экономикалық өмірде нақты құбылыстарды
бағалағанда, олардың мемлекеттік экономикалық, әлеуметтік,
экологиялық, халықаралық саясатқа және заңнамаға сәйкестігін ескеру
керек.
2. Талдау ғылыми сипатқа ие болуы керек, яғни өндірістің дамуының
экономикалық заңдары талаптарын ескеруі, ҒТП жетістіктерін және
алдыңғы қатарлы тәжірибені, экономикалық зерттеулердің жаңа әдістерін
қолдануы қажет.
3. Талдау кешенді болуы қажет. Талдаудың кешенділігі кәсіпорын қызметінің
барлық жақтарын және бөлімдерін қарастыруды, кәсіпорын
экономикасындағы себепті тәуелділікті көпжақты зерттеуді қажет етеді.
4. Талдауға қойылатын негізгі талаптардың бірі - жүйелік көзқарасты
қамтамасыз ету, ол кезде әрбір зерттелетін объект бір-бірімен және
қоршаған ортамен нақты тәсілмен байланысқан элементтерден тұратын қиын
динамикалық жүйе ретінде қарастырылады.
5. Шаруашылық қызметті талдау объективті, нақты, дәл болуы керек. Ол
объективті шындықты көрсететін тексерілген, сенімді ақпаратпен
негізделуі қажет, ал оның қорытындысы дәл аналитикалық есептермен
негізге алынуы керек. Бұл талаптан сыртқы және ішкі аудитті, есепті,
сонымен бірге дәлдікті және оның есептемелерінің сенімділігін арттыру
мақсатында талдау әдістемесін ұйымдастыруды жетілдіру қажеттілігі
туындайды.
6. Талдау жоспар бойынша жүйелі түрде жүргізілуі қажет. Бұл талаптан
кәсіпорындағы аналитикалық жұмысты жоспарлау, міндеттерді оларды
орындаушылар мен орындалуын бақылаушылар арасында бөлу қажеттілігі
туындайды.
7. Талдау жедел болуы керек. Жеделдік талдауды, басқарушылық шешімдерді
қабылдауды және оларды өмірде іске асыруды жылдам әрі айқын жүргізе
білуді білдіреді.
8. Талдау тиімді болуы қажет, яғни оны жүргізуге кететін шығындар аз
болуы керек.
Осылайша, талдаудың негізгі принциптеріне ғылыми, кешенділік, жүйелік,
объективтілік, нақтылық, сенімділік, жеделдік, тиімділік және т.б.
жатқызамыз. Шаруашылық қызметті талдауды қандай деңгейде жүргізсек те бұл
принциптерге сүйене білуіміз қажет [3].
Экономикалық талдау экономикалық және экономикалық емес дисциплиналар
қатарымен өте тығыз байланыста. Шаруашылық қызметті талдаудың байланысқан
ғылымдары ішінде ің бірінші экономикалық теорияны айтуымызға болады. Ол
экономикалық заңдылықтар мен олардың қозғалыс механизмін зерттей отырып,
барлық экономикалық дисциплиналардың дамуы үшін теориялық негізді құрайды.
Аналитикалық зерттеулерді жүргізу барысында бұл заңдардың әсерін ескеру
қажет. Өз кезегінде шаруашылық қызметті талдау экономикалық теорияның
дамуына ықпал етеді. Көптеген аналитикалық зерттеулер белгілі бір
экономикалық заңдардың көрінісі туралы ақпаратты жинақтап көрсетеді. Бұл
ақпараттарды зерттеу бұрын белгісіз болған жаңа заңдарды қалыптастыруға,
әлемдік экономика немесе ел экономикасының дамуына ғаламдық болжам жасауға
мүмкіндік береді.
Бүкіл айтылғандарды талдаудың салалық экономикамен байланысы деп
айтуымызға болады. Кәсіпорынның шаруашылық қызметін терең талдауды
талданатын кәсіпорындағы өндірісті ұйымдастыру мен салалық экономиканы
білмей жүргізу мүмкін емес. Өз кезегінде экономикалық талдаудың нәтижесі
өндірісті ұйымдастыруды жетілдіру, еңбекті ғылыми ұйымдастыруды, алдыңғы
қатарлы тәжірибені енгізу үшін қолданылады. Талдау нақты кәсіпорындар және
салалар экономикасын көтеруге әсер етеді.
Экономикалық талдау өндірісті басқару және жоспарлаумен тығыз
байланысты. Талдауда жоспарлы материалдар кеңінен пайдаланылады. Сондықтан
талдау жасайтын адам экономиканы мемлекеттік реттеу негіздерін және
талданатын кәсіпорынның өндірісті жоспарлау әдістемесін жақсы білуі қажет.
Сол жағдайда да ғылыми негізделген жоспарлауды, ұлттық экономика мен
кәсіпорындарды басқаруды экономикалық талдаудың нәтижелерін кеңінен
қолданбай іске асыру мүмкін емес. Ол жоспарларды дайындау және оңтайлы
басқарушылық шешімдерді таңдау үшін ақпараттық базаны құрастырады.
Талдаудың бухгалтерлік есеппен байланысы екіжақты сипатқа ие. Бір
жағынан, бухгалтерлік есептің ақпараттары шаруашылық қызметті талдау
барысында негізгі ақпарат көзі болып табылады. Есептеме мазмұны мен
бухгалтерлік есептің әдістемесін білмей талдауға керекті материалдарды
таңдау өте қиын. Басқаша жағынан талдауға қойылатын талаптар қалай болса да
бухгалтерлік есепке бағытталады. Талдауды сапалы түрде ақпаратпен
қамтамасыз ету, оны одан әрі жедел, дәл,түсінікті, нақтырақ ету үшін барлық
бухгалтерлік есеп жүйесі әрқашан жетілдіріліп отырады.
Экономикалық талдау кәсіпорындарды несиелеу және қаржыландырумен де
тығыз байланысты. Ұлттық экономиканың сай келетін салаларына несиелеу мен
қаржыландырудың әрекет ету ретін білмей, қаржылық және несиелік ұйымдармен
байланыссыз шаруашылық қызметті талдауды білікті жүргізу мүмкін емес.
Басқаша жағынан, талдау нәтижелерін есепке ала отырып, салық мөлшерлемесі,
несие алу шарттары, несиені пайдалану пайыздары және тағы да басқа қаржылық-
несиелік құралдар әрқашан жетілдіріліп отырады.
Талдауда шаруашылық жүргізуші субъектілердің шаруашылық қызметін
барлық жағынан кешенді түрде зерттеу үшін статистикалық есеп пен
есептемелер мәліметтері пайдаланылады. Аналитикалық есептерді орындау,
кестелерді, графиктерді, диаграммаларды және т.б. құру ақпараттарды
өңдеудің статистикалық әдістерін білуді қажет етеді. Өз кезегінде талдау
мәліметтері экономикалық құбылыстардың тенденциялары мен заңдылықтарын
орнату үшін статистика ретінде қолданылады.
Экономикалық емес бағыттағы ғылымдар ішінде ең бірінші математикалық
және технологиялық байланысты айтуымыз керек. Күрделі экономикалық
есептердің шешімін табу қажеттілігі математика дамуына қатты ықпал етті.
Аналитикалық зерттеулерде математикалық әдістерді қолдану барысында талдау
одан сайын тереңірек, негізделген күйге енді. Бұл әдістердің көмегімен
талдау жедел түрде жүргізіле алады, көптеген объектілерді игереді, көп
ақпаратты меңгеруге мүмкіндігі бар. Белгілі бір өндіріс үдерістерін
технология ерекшеліктерін білмей талдауға болмайды.
Осылайша кәсіпорынның қызметін талдауды білікті жүргізу үшін макро-
және микроэкономиканы, менеджментті, маркетингті, бухгалтерлік есепті,
статистиканы, технологияны, өндірісті, ақпараттық технологияларды
ұйымдастыруды және т.б. ғылымдарды терең білу қажет [4].
1.2 Кәсіпорын қызметін экономикалық талдаудың әдістері мен ақпаратты
өңдеу тәсілдері
Ғылым әдістері ретінде кең мағынада өз пәнін зерттеу тәсілдерін
түсінеді. Әр түрлі ғылымдар үшін өз пәнін зерттеуге деген көзқарастың
арнайы тәсілдері танымның жалпыға бірдей диалектикалық әдістерімен
негізделеді.
Диалектика барлық құбылыстар мен үдерістердің үнемі қозғалыста,
өзгерісте, дамуда болуын қарастыру қажеттілігінен туындап отырады. Осы
жерде шаруашылық қызметті талдаудың әдістерінің сипаттамаларының бірі –
үнемі салыстырулардың қажеттілігі. Салыстыру шаруашылық қызметті талдауда
кеңінен пайдаланылады. Қызметтің фактілік нәтижелері өткен жылдың
қорытындысымен, басқа кәсіпорындардың жетістіктерімен, жоспарлы
көрсеткіштермен, т.б. салыстырылады.
Диалектика әрбір үдеріс пен құбылысты бір-біріне қарама-қарсылардың
күресі және бірлігі ретінде қарастыруды оқытады. Осы жерден ішкі қарама-
қайшылықтарды, әрбір үдеріс пен әрбір құбылыстың жағымды және жағымсыз
жақтарын зерттеу қажеттілігі туындайды. Бұл да шаруашылық қызметті
талдаудың сипаттамаларының бірі.
Талдауда диалектикалық әдісті қолдану кәсіпорынның шаруашылық қызметін
зерттеу барлық өзара байланысты ескере отырып жүргізілу керектігін
білдіреді. Егер де құбылыс барлығынан бөлек, жеке, байланыссыз
қарастырылатын болса, онда ол дұрыс түсіндірілмейді деген сөз. Мысалы,
өнімнің өзіндік құнына жаңа техниканы енгізудің әсерін зерттей отырып, тек
қана тікелей байланысты емес, сонымен қатар жанама байланысты да
қарастырған жөн. Жаңа техниканы енгізу барысында өндіріс шығындары
ұлғаятыны белгілі, ал ол өнімнің өзіндік құнының өскендігін көрсетеді.
Бірақ бұл жағдайда еңбек өнімділігі артады, ол өз кезегінде өнімнің
өзіндік құнын төмендетуге және еңбекақыны үнемдеуге мүмкіндік береді. Бұдан
егер де еңбек өнімділігі өсу қарқыны жаңа техниканы эксплуатациялау мен
ұстауға кететін шығындардың өсу қарқынына қарағанда жоғары болса, онда
өнімнің өзіндік құны төмендейтінін байқауымызға болады және керісінше.
Демек белгілі бір экономикалық құбылысты дұрыс түсіну мен бағалау үшін
барлық байланысты және басқа құбылыстармен тәуелділігін зерттеу қажет. Бұл
шаруашылық қызметті талдау әдістерінің әдістемелік белгілерінің бірі.
Талдаудағы себептік байланыстарды өлшеу мен зерттеуді индукция және
дедукция әдістерімен жүзеге асыруға болады. Себептік байланыстарды
логикалық индукцияның көмегімен зерттеу тәсілі - зерттеудің жекеден
жалпыға, себептерден нәтижеге, жеке фактілерді зерттеуден жалпыға өтенінін
білдіреді. Дедукция – зерттеу жалпы фактілерден жекеге, нәтижеден
себептерге өту арқылы жүзеге асырылатын тәсіл. Индуктивтік әдіс талдауда
дедуктивтік әдіспен бірге үйлестікте пайдаланылады.
Шаруашылық қызметті талдауда диалектикалық әдісті пайдалану әрбір
үдерісті, әрбір экономикалық құбылысты бір-бірімен байланысты көптеген
элементтердің жиынтығы, жүйесі ретінде қарастыруды білдіреді. Осыдан талдау
объектілерін зерттеуге жүйелік тәсілдеменің қажеттілігі шығады, ол
зерттеудің әдістемесінің бағыттарының бірі болып табылады.
Жүйелік тәсілдеменің негізгі ерекшеліктері – бұл жүйе элементтерінің
динамикалығы, әрекеттестігі, өзара тәуелділігі және байланысы, кешендік,
тұтастық, бағынушылық, жүргізуші буынды ерекшелеу.
Шаруашылық қызметті талдаудың маңызды әдістемелік белгілерінің бірі
кәсіпорынның шаруашылық қызметіндегі экономикалық құбылыстар мен
үдерістердің себепті-салдарлы байланысын кешенді, жүйелік зерттеу үшін
қажетті көрсеткіштер жүйесін пайдалану мен әзірлеу болып табылады.
Осылайша, шаруашылық қызметті талдаудың әдістері ұйымның қызмет ету
тиімділігін арттыру мақсатында жоспар, есеп, есептеме және тағы да басқа
ақпарат көздері көрсеткіштерін жүйенің арнайы амалдарымен өңдеу арқылы
кәсіпорынның қызметі нәтижелеріне факторлардың ықпалын жүйелік, кешендік
зерттеу, өлшеу және жалпылауды қарастырады.
Шаруашылық қызметті талдауда әдістерді қолдану нақты аналитикалық
зерттеулер әдістемесі арқылы көрінеді. Бұл кешенді талдаудың әдістемесі
немесе шаруашылық қызметтің басқа жақтарының зерттеу әдістемесі болуы
мүмкін. Әрбір талдаудың түріне өз әдістемесі сай келетінін айта кеткеніміз
жөн.
Әдістеме ретінде қандай да бір жұмысты мақсатты түрде орындау
ережелері мен тәсілдер жиынтығы түсіндіріледі. Экономикалық талдауда
әдістеме белгілі бір үлгімен талдаудың мақсатына жетуіне бағындырылған
кәсіпорын экономикасын зерттеу ережелері мен аналитикалық тәсілдерінің
жиынын көрсетеді. Жалпы әдістеме ретінде ұлттық экономиканың әр түрлі
салаларында экономикалық талдаудың әр түрлі объектілерін зерттеуде бірдей
пайдаланылатын зерттеу жүйесі түсіндіріледі. Жеке әдістемелер жалпының
экономиканың нақты салаларына, өндірістің немесе зерттеу объектісінің нақты
типіне байланыстығын сипаттайды.
Әрбір талдау әдістемесі аналитикалық зерттеуді жүргізу бойынша
әдістемелік кеңес немесе тапсырмаларды көрсетеді. Ол мыналарды қарастырады:
1. Талдаудың міндеттері мен мақсатын тұжырымдау;
2. Талдау объектілері;
3. Талдаудың әрбір объектісін зерттеуге мүмкіндік беретін көрсеткіштер
жүйесі;
4. Аналитикалық зерттеуді жүргізудің мерзімділігі мен бірізділігі бойынша
кеңестер;
5. Қарастырылатын объектілерді зерттеу тәсілдерін сипаттау;
6. Ақпарат көздері, олардың негізінде талдау жүргізіледі;
7. Талдауды ұйымдастыру бойынша нұсқаулықтар (зерттеудің жеке бөліктерін
қандай тұлғалар, қызметтегілер жүргізетінін);
8. Ақпаратты аналитикалық өңдеу үшін мақсатты түрде пайдаланатын
техникалық құралдар мен бағдарламалық өнімдер;
9. Талдаудың нәтижесін рәсімдеуге қолданатын құжаттар сипаттамасы;
10. Талдаудың қорытындысын тұтынушылар.
Шаруашылық қызметті талдаудың әдістемесінің екі элементіне толығырақ
тоқталайық: аналитикалық жұмысты орындаудың бірізділігі және қарастырылатын
объектілерді зерттеу тәсілдері.
Шаруашылық қызметті талдауды кешенді жүргізгенде келесідей кезеңдер
байқалады.
Бірінші кезеңде талдаудың міндеті, мақсаты және объектісі нақтыланады,
аналитикалық жұмыстың жоспары құрастырылады.
Екінші кезеңде талдау объектісін оның көмегімен сипаттауға болатын
аналитикалық және синтездік көрсеткіштер жүйесі дайындалады.
Үшінші кезеңде талдауға қажетті ақпараттар жинақталады және
дайындалады (оның нақтылығы тексеріледі, салыстырмалы түрлері келтіріледі
және т.б.).
Төртінші кезеңде шаруашылықтың фактілік нәтижелерін есепті жылдың
жоспарының көрсеткіштерімен, өткен жылдың фактілік мәліметтерімен, алдыңғы
қатарлы кәсіпорындардың жетістіктерімен салыстырулар жүргізіледі.
Бесінші кезеңде факторлық талдау жүргізіледі: факторлар және олардың
қызмет нәтижесіне ықпалы анықталады.
Алтыншы кезеңде өндірістің тиімділігін арттырудың қолданылмаған және
перспективалы қорлары анықталады.
Жетінші кезеңде әр түрлі факторлар мен анықталған қолданылмаған
қорлардың әсерін ескере отырып, шаруашылықтың нәтижесін бағалау
жүргізіледі, қорларды пайдалану бойынша ісшаралар дайындалады.
Аналитикалық зерттеуді орындаудың осындай бірізділігі шаруашылық
қызметті талдаудың теориясы мен практикасы көзқарасы тұрғысынан мақсатты
болып табылады [5].
Шаруашылық қызметті талдаудың маңызды элементі ретінде талдаудың
техникалық тәсілдері және амалдары қарастырылады. Бұл тәсілдерді қысқаша
талдаудың құралдары деп айтсақ болады. Олар зерттеудің әр түрлі
кезеңдерінде мыналар үшін пайдаланылады:
▪ Жиналған ақпаратты бастапқы өңдеу үшін (тексерістер, топтастыру,
жүйелендіру);
▪ Зерттелінетін объектілердің даму жағдайы мен заңдылықтарын анықтау;
▪ Кәсіпорынның қызметі нәтижелеріне факторлардың әсерін анықтау;
▪ Өндірістің тиімділігін арттырудың қолданылмаған және перспективалы
қорларын есептеу;
▪ Кәсіпорынның қызметін кешенді бағалау мен талдау қорытындысын
жинақтау;
▪ Әр түрлі ісшаралар, басқарушылық шешімдер, экономикалық және
әлеуметтік даму жоспарлары нәтижесін негіздеу.
Экономикалық талдаудың әдістемесі сапалық және сандық әдістердің
интеграциясына негізделеді. Экономикалық талдаудың сапалық әдістері
экономикалық құбылыстар мен үдерістердің себеп-салдарлық байланыстарын
талдау және шаруашылық тиімділігін арттырудың қолданылмаған, болашақтағы
қорларын анықтауды қарастырады. Бұл әдістерге факторлық талдаудың көптеген
түрлері жатады.
Экономикалық талдаудың сандық әдістері қозғалыста, кеңістікте және
сапалық талдау үдерісінде анықталған факторларды зерттеуге, сонымен қатар
болжамдық есептеулерді жүргізуге мүмкіндік береді. Сандық әдістер
статистикалық, бухгалтерлік-аналитикалық және экономика-математикалық болып
бөлінеді.
Шаруашылық қызметті талдауда көптеген әр түрлі тәсілдер қолданылады.
Олардың ішінде ақпаратты зерттеу мен өңдеу үшін басқа дисциплиналарда да
кеңінен қолданылатын логикалық тәсілдерді ерекшелеуімізге болады.
Талдауда қорларды есептеу және шаруашылықтың нәтижелеріне факторлардың
әсерін зерттеу үшін абсолютті және салыстырмалы айырмашылықтар, интегралды,
корреляциялық, компоненттік әдіс, сызықтық, дөңес бағдарламалау әдістері,
бұқаралық қызмет көрсету теориясы, ойындар теориясы, т.б. пайдаланылады
(Сурет 1). Қай тәсілді қолдану керектігі талдаудың мақсаты мен тереңдігіне,
зерттеу объектісіне, есептеулерді жүргізудің техникалық мүмкіндіктеріне
және т.б. тәуелді боп келеді.
Сурет 1 Кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдаудың тәсілдері
Ескерту: [6] әдебиет негізінде құрастырылған
Салыстыру экономикалық көрсеткіштерді басқалармен салыстырып
қарастыруға, жоспарлы тапсырмалардың орындалуына баға беруге, экономикалық
дамудың қол жеткізген деңгейі мен қарқынын анықтауға, ресурстарды
пайдалануда айырмашылықтар себептері мен көлемін анықтауға, ішкі қорларды
табуға мүмкіндік береді.
Салыстырудың бірнеше түрлері қолданылады:
Кәсіпорын қызметінің бірыңғай фактілік көрсеткіштерін (мысалы, бір
жұмысшының орташа жылдық өнімділігі) жоспарлы тапсырмалармен, өткен
кезеңнің мәліметтерімен, басқа елдердегі сол өндірістік салада жасайтын
кәсіпорындар көрсеткіштерімен, сонымен бірге басқа елдердің
кәсіпорындарымен салыстыру;
Қаржылық-шаруашылық қызметтің өз арасында әр түрлі көрсеткіштерінің
өзгерістерін салыстыру, мысалы бір жұмысшының орташа жылдық өнімділігінің
өсу қарқынын олардың орташа жылдық еңбекақысының өсу қарқынымен салыстыру
және т.б.;
Абсолютті және салыстырмалы шамада уақытша кезеңдер қатары
көрсеткіштерін динамикалық салыстыру, мысалы, бірнеше жыл ішіндегі өнімді
шығарудың өсу қарқынын, бірнеше жыл ішіндегі өнімнің абсолютті өсуін
салыстыру және т.б.;
Салалық салыстыру, яғни бір саладағы кәсіпорындардың қызметіне
салыстырмалы талдау.
Талдаудың кеңінен тараған әдістеріне топтастырулар жатқызылады. Олар
дамудың динамикасы, құрамы және құрылымын зерттеу, орташа шамаларды және
олардың мазмұнын анықтау мақсатында бөлек экономикалық құбылыстардың
арасындағы өзара байланысты көрсету үшін пайдаланылады. Зерттеудің
міндеттеріне байланысты топтастыру типологиялық, құрылымдық, аналитикалық
болып бөлінеді.
Типологиялық топтастыруға мысал ретінде қызмет түріне байланысты халық
тобы, иелік ету түрлері бойынша кәсіпорындар топтары және т.б.
Құрылымдық топтастырулар көрсеткіштердің ішкі құрылымын, ондағы жеке
бөліктерге қатынасын зерттеуге мүмкіндік береді. Олардың көмегімен
мамандығы, жұмыс өтілі, жасы, берілген норманы орындауы бойынша
жұмысшылардың құрамын, өнім өндіру жоспарын орындау деңгейі, оның өзіндік
құнын төмендету бойынша кәсіпорындар құрамын және т.б. анықтауға болады.
Аналитикалық топтастырулар зерттелінетін көрсеткіштердің арасындағы
байланыс формасын, бағытын анықтау үшін қолданылады. Белгілерінің сипаты
бойынша ол сапалық немесе сандық болуы мүмкін.
Топтастыруды ұйымдастыру әдістемесі келесідей алгоритм түрінде болуы
керек:
❖ Талдаудың мақсатын анықтау;
❖ Объектінің барлық жиынындағы керекті мәліметтерді жинастыру;
❖ Топтастыруға таңдалған белгілер бойынша жиынын саралау;
❖ Жиынтықты бөлу интервалын және оны топтарға бөлуді таңдау;
❖ Топтық және факторлық белгілер бойынша орташа топтық көрсеткіштерді
анықтау;
❖ Алынған орташа шаманы талдау, зерттелетін нәтижеге факторлық
көрсеткіштердің ықпалының бағытын және өзара байланысын анықтау.
Осылайша, ақпараттың дұрыс топтастырылуы көрсеткіштер арасындағы
байланысты анықтауға, зерттелетін құбылыстардың мәнін тереңінен
қарастыруға, талдаудың материалын жүйелендіруге мүмкіндік береді.
Баланстық тәсіл өзара байланысты және теңдестірілген экономикалық
көрсеткіштердің 2 тобының ара қатынасын, пропорциясын көрсету үшін қызмет
етеді. Бұл әдіс бухгалтерлік есеп пен жоспарлау тәжірибесінде кеңінен
таралған. Бірақ ең басты рөлді шаруашылық қызметті талдауда алады.
Ол көбінесе кәсіпорынды еңбек, қаржылық ресурстармен, өндірістің
негізгі қорларымен, шикізатпен, жанармаймен, материалмен және т.б.
қамтамасыз етуін талдауда, сонымен бірге оларды қолдану толықтылығын
талдауда пайдаланылады.
Графиктер геометриялық белгілер (сызықтар, үшбұрыштар, шеңберлер)
немесе шартты-көркемдік фигуралар көмегімен көрсеткіштерді, сандарды
масштабты түрде сипаттауды қарастырады. Олардың арқасында зерттелінетін
материал одан сайын түсінікті және қонымды болады.
Кестелік материалға қарағанда график зерттелінетін құбылыстың дамуы
немесе жағдайы туралы жалпылама суретті береді, сандық ақпаратты көрсететін
заңдылықтарды ескеруге мүмкіндік береді. Графиктерде зерттелінетін
көрсеткіштердің байланысы мен тенденциялары неғұрлым ашық көрсетіледі.
Шаруашылық қызметті талдауда қолданылатын графиктердің негізгі түрлері
– диаграммалар. Диаграммалар өздерінің формасы бойынша бағаналы, жолақты,
айналмалы, шаршылық, сызықтық, фигуралық боп келеді.
Мазмұны бойынша салыстыру, құрылымдық, динамикалық, байланыс графигі,
бақылау графигі және т.б. диаграммалар болып бөлінеді.
Салыстыру диаграммасы белгілі бір көрсеткіш бойынша әр түрлі
объектілердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1 КӘСІПОРЫН ҚЫЗМЕТІН ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТАЛДАУ МЕН ӨНДІРІС ТИІМДІЛІГІНІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... 8
1.1Кәсіпорын қызметін экономикалық талдаудың мәні мен мақсаттары,
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 8
1.2Кәсіпорын қызметін экономикалық талдаудың әдістері мен ақпаратты
өңдеу тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 18
1.3Кәсіпорынның өндіріс тиімділігін талдаудың мазмұны, түрлері ... ... .. 24
2 ҚАЗМҰНАЙГАЗ ҰК АҚ-ЫНЫҢ ШАРУАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 31
2.1ҚазМұнайГаз ҰК АҚ техникалық-экономикалық көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .. 31
2.2ҚазМұнайГаз ҰК АҚ-ғы өндірістің тиімділігін талдау ... ... ... ... . 43
2.3ҚазМұнайГаз ҰК АҚ-ы қызметінің өзекті мәселелерін анықтап,
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 48
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
3 ҚАЗМҰНАЙГАЗ ҰК АҚ-ҒЫ ӨНДІРІСТІҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ НЕГІЗГІ
БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
3.1Инновация – өндірістің тиімділігін жоғарылату факторы ретінде ... ... . 57
3.2ҚазМұнайГаз ҰК АҚ-ғы өндіріс тиімділігін жақсартудың
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 63
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... .. 73
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 75
КІРІСПЕ
Қазіргі нарық жағдайында кәсіпорын – бұл экономиканың негізгі құрамды
бөлігі, яғни оның жұмысының тиімділігі ел экономикасының сәтті дамуының
маңызды шарты болып табылады. Әрбір кәсіпорын нарықтық қатынастар
жағдайында ең көп табыс әкелетін тауарлар мен қызметтерді өндіруге
ұмтылады. Нарық жағдайында сол мезетте кәсіпорын ол табысты алатынына
ешқандай кепілдік жоқ. Бұның барлығы көптеген жағдайларға тәуелді болып
келеді. Сондықтан да әрбір кәсіпорын өзінің даму жолын, маркетинг,
шаруашылық формаларын ұйымдастыру жүйелерін іздестіруі қажет. Сонымен қатар
кәсіпорындардың қызмет салалары әр түрлі болып келеді, ал оның жұмысының
тиімді екенін бағалау үшін шаруашылық қызметін талдаудан өткізген жөн.
Ғылыми көзқарас тұрғысынан талдау бұл құбылыстар мен үдерістердің
мәнін оның барлық құрамды бөліктерін зерттеу және анықтау, барлық
бөліктерін бір бүтінге байланыстыратын және осы негізде оның даму
заңдылықтарын құру жолымен айрықшалау. Шаруашылық қызметті талдау
бизнестегі басқарушылық шешімдерді қабылдаудың ғылыми негізі болып
табылады. Оларды негіздеу үшін өндірістік және қаржылық тәуекелдерді,
әлеуетті және де бар мәселелерді анықтап, болжам жасап, шаруашылық
субъектісінің табысы мен тәуекел деңгейіне қабылданатын шешімдердің әсерін
анықтау қажет.
Нарық жағдайында кәсіпорындардың тиімді қызмет етуі, экономикалық өсуі
мен дамуы адам ресурстары және басқа да ресурстарды ең тиімді пайдалануға
мүмкіндік беретін стратегиялық бағыттың дұрыс анықталуына тәуелді. Өндіріс
тиімділігі тұрақты экономикалық өсу және кәсіпорын дамуына, өндірілетін
өнімнің бәсеке қабілеттілігінің артуына байланысты болады.
Кәсіпорынның тиімді қызмет етуі - қоғам алдындағы барлық мәселелердің
ішінде ең маңыздысы болып табылады. Ол жүздеген жылдар ішіндегі
экономикалық ғылым мен шаруашылық тәжірибені алаңдатып келеді. Бұл мәселе
әсіресе шикізат ресурстарының жетіспеушілігінің ұлғаюымен, бәсекелестіктің
дамуымен, бизнестің жаһандануымен, кәсіпкерлік тәуекелділіктердің артуымен
байланысты экономика дамуының заманауи кезеңінде маңызды болып табылады.
Нарықтық экономикада табысын бәсекеге қабілетті өнім өндіріп, сатудан
артық өнім өндірмейтін капитал көлемі мен шығындар арқылы өлшейтін
кәсіпорындар ғана табысты қалыптасады. Іскерлік қызметтің қайткен күнде де
болжамды бағдарламаның орындалуына қарай бағдарлануы – банкроттыққа
апаратын айқын жол. Табысты түрде қалыптасу үшін әрбір шаруашылық жүргізуші
субъект ресурстық потенциалды ұтымды пайдалану, өндірістің табыстылығын
арттыру, өндірілетін өнім сапасын жақсарту арқылы өз қызметінің тиімділігін
арттыруға ұмтылу керек.
Осыған байланысты кәсіпорын қызметінің тиімділігін бағалау әдісі
өзгеріп отырады. Жалпы өндіріс көлемін арттыруға бағытталған ұжымдық
экономикада еңбек өндірісі мен қорқайтарымы секілді тиімділік
көрсеткіштеріне басты назар аударылады. Шаруашылық жүргізуші субъектінің
мақсатты функциясы пайданы арттыру болып табылатын нарықтық экономикада
тиімділік көрсеткіштерінің қаржы бөлімі бірінші орынға шығады.
Адамның кез келген мақсатты қызметі тиімділік мәселесімен байланысты
болып келеді. Қандай жағдайда да тиімділік шаруашылықтың өнімділігімен,
үнемділігімен, ыждағаттылығымен, жігерлілігімен анықталып, өндіріс
факторларының әр бірлігінен алынған пайдамен өлшенеді.
Нарықтық экономикаға өту кәсіпорындардан ғылыми-техникалық өрлеудің
жетістіктерін, шаруашылықты жүргізудің тиімді үлгілерін және өндірісті
басқаруды енгізу арқылы және де кәсіпкерлік пен еңбек ұжымының
жұмысшыларының ынтасын жандандыру барысында өндірістің тиімділігін, өнімдер
мен қызмет көрсетудің бәсекеге қабілеттілігін арттыруды қажет етеді.
Заманауи экономикалық шарттарға сәйкес әрбір кәсіпорын ең аз шығын шегінде
рентабельділік пен пайда алуда ең жоғарғы нәтижеге жетуге ұмтылады. Қатал
бәсекелестік пен нарықтың тұрақсыздығы жағдайында төлемқабілетті,
бәсекегеқабілетті болу үшін және де банкроттыққа ұшырамас үшін өз
шаруашылық қызметін дұрыс ұйымдастыруға ұмтылады.
Бұл міндетті жүзеге асыруда басты рөлді шаруашылық субъектілердің
қызметін экономикалық талдау алады. Экономикалық талдау ұйым қызметінің
экономикалық тиімділігін арттыруда, олардың қаржылық жағдайын нығайтуда
маңызды рөл атқарады. Оның қазіргі кезде басқару мен бақылаудың маңызды
функциясы ретінде рөлі артып келеді. Оның көмегімен кәсіпорын дамуының
стратегиясы мен тактикасы қалыптастырылады, басқарушылық шешімдер мен
жоспарлар негізделеді, олардың орындалуына бақылау жасалынады, өндірістің
тиімділігін арттыру қоры анықталады, кәсіпорынның, оның әр түрлі
бөлімшелері мен жұмысшыларының қызмет нәтижелері бағаланады.
Экономикалық талдаудың сапасының артуы талдаудың заманауи сандық
әдістерін қолдануды жалпыға қолжетімді етуге және автоматтандыруға
мүмкіндік беретін компьютерлік техника мен ақпараттық технологиялардың
жылдам таралуымен байланысты. Жалпы кәсіпорын қызметіне экономикалық талдау
жасалынып болған соң, оның өндіріс тиімділігін қарастырған дұрыс. Өндіріс
тиімділігі кәсіпорын қызметінің соңғы нәтижесімен анықталып, ұйымдастыру,
басқару қызметінің деңгейін көрсетеді. Сондықтан оны арттыру мына шаралар
арқылы жүзеге асады:
- өндірістің технологиялық базасын дамыту;
- өндірістегі инновация;
- өндірістік шығындардың экономикалық тиімділігін арттыру;
- инвестициялық саясатты оңтайландыру,
- өндірістік жүйенің құрылымын жетілдіру.
Қазіргі кездегі кәсіпорынның басты мақсаты - өндірістік
тиімділігін жоғарылату болып табылады, ал бұл өте күрделі процесс.
Өндірістің экономикалық тиімділігі ретінде шығындар мен ресурстардың
минималды деңгейінде өндірістің максималды нәтижесіне жету немесе олардың
факторларын пайдалану деңгейі түсіндіріледі. Жалпы айтқанда кәсіпорын
қызметін экономикалық талдау және оның өндірісі тиімділігін де қарастыру
аса маңызғы ие. Бұның барлығы дипломдық жұмысымның тақырыбының өзекті
екендігін көрсетеді [1].
Білікті экономист, қаржыгер, бухгалтер, аудитор экономикалық
зерттеулердің заманауи тәсілдерін және жүйелік, кешенді экономикалық талдау
әдіснамасын игеруі және оны тәжірибеде қолдана білуі керек, шаруашылық
қызметтің нәтижелерін нақты, уақытында, әржақты талдаудың шебері бола білуі
тиіс.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - кәсіпорын қызметін экономикалық талдаудың
әдіснамасы мен техникасын, өндірістің тиімділігін арттыру жолдарын игеру.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
• кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдаудың теориялық негізін меңгеру;
• кәсіпорын қызметін экономикалық талдаудың маңыздылығы мен оған әсер
ететін факторларды анықтау;
• кәсіпорынның қызметіне қаржылық-экономикалық талдау жүргізу;
• кәсіпорынның өндіріс тиімділігін экономикалық талдау;
• кәсіпорынның шаруашылық қызметін дамыту мен арттыруға ұсыныстар жасау.
Зерттеу объектісі - ҚазМұнайГаз Ұлттық компаниясы Акционерлік
қоғамы.
Диплом жұмысының теориялық және әдістемелік негізін кәсіпорын
қызметін экономикалық талдау, өндіріс тиімділігін арттыру бойынша отандық
және шетелдік ғалымдардың еңбектері, монографиялары, оқулықтары мен оқу
құралдары, мерзімді баспасөздегі мәліметтер мен ақпараттар, сондай-ақ мұнай-
газ саласында қызмет ететін ҚазМұнайГаз Ұлттық компаниясы Акционерлік
қоғамының статистикалық көрсеткіштері құрайды.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер көздерінен тұрады. Диплом жұмысының кіріспесінде
тақырыптың өзектілігі, мақсаты, зерттеу объектісі, теориялық және
әдістемелік негізі қарастырылған.
Бірінші бөлімінде кәсіпорын қызметін, өндірістің тиімділігін
экономикалық талдаудың теориялық жақтары, яғни оның пәні, әдістері,
міндеттері, әдіснамасы және кәсіпорында экономикалық талдауды ұйымдастыру
талаптары баяндалады. Ал екінші бөлімінде кәсіпорын қызметінің негізгі
экономикалық көрсеткіштеріне нарықтық экономикаға сай келетін отандық және
шетелдік тәжірибеге негізделген кешенді жүйелік талдау жасалынып,
өндірістің тиімділігінің жағымсыз мәселелері қарастырылды. Үшінші бөлімде
кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметін, өндіріс тиімділігі мәселелерін
шешуге, жақсартуға бағытталған ұсыныстар айтылды.
1 КӘСІПОРЫН ҚЫЗМЕТІН ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТАЛДАУ МЕН ӨНДІРІС ТИІМДІЛІГІНІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіпорын қызметін экономикалық талдаудың мәні мен мақсаттары,
принциптері
Нарықтық қатынастар жағдайында экономиканың негізгі бөлшегі кәсіпорын
болып табылады, себебі осы деңгейде қоғамға қажетті өнімдер жасалынады,
керекті қызметтер көрсетіледі. Жалпы кәсіпорын дегеніміз – өнімді өндіру
мен оны өткізуді жүзеге асыратын, өнеркәсіптік сипаттағы жұмыстарды
орындайтын немесе ақылы қызметтер көрсететін өзіндік, ұйымдастырушылық-
оқшауланған шаруашылық субъект.
Әрбір кәсіпорын – бұл көптеген қызметтері бар күрделі өндірістік-
экономикалық жүйе. Ең негізгі бағыттарын атап өтсек:
▪ Нарықты кешенді түрде зерттеу (маркетингтік қызметі);
▪ Инновациялық қызметі (ғылыми-зерттеушілік және тәжірибелік-
конструкторлық дайындаулар, өндіріске технологиялық, ұйымдастырушылық,
басқарушылық және т.б. жаңалықтарды енгізу);
▪ Өндірістік қызметі (өнім дайындау, жұмыстарды орындау мен қызметтер
көрсету, нарық сұранысына сай номенклатура мен ассортименттеерді
әзірлеу);
▪ Кәсіпорынның нарықтағы коммерциялық қызметі (өндірілген өнімді
өткізуді ұйымдастыру мен ынталандыру);
▪ Өндірісті материалдық-техникалық қамтамасыз ету (шикізат, материал,
бұйымдарды жеткізу, энергия, техника, жабдықтардың барлық түрімен
қамтамасыз ету);
▪ Экономикалық қызметі (жоспарлаудың барлық түрі, баға белгілеу, есеп,
еңбекті ұйымдастыру мен төлеу, шаруашылық қызметті талдау және т.б.);
▪ Өндірістік-техникалық және тұтынушылық бағыттағы өнімнің сатудан
кейінгі қызметі (жөндеу үшін қосымша бөлшектермен қамтамасыз ету,
кепілдік қызмет етуі және т.б.);
▪ Әлеуметтік қызметі (еңбек ұжымының өмірін және еңбек шарттарын
керекті деңгейде ұстап тұру, тұрғын үйлер, асхана, емдік және
балаларға мектепке дейінгі мекемелерден тұратын кәсіпорынның
әлеуметтік инфрақұрылымын құру, т.б.).
Кәсіпорынның осындай негізгі қызметтерін, жалпы табиғат пен қоғамдық
өмірде болатын құбылыстарды талдаусыз меңгеру мүмкін емес. Жалпы талдау
термині грек тілінің "analyzis" деген сөзінен шыққан, аударғанда бөлемін,
мүшелеймін деген мағыналарды білдіреді. Осыған сай, тар мағынада талдау
бүтін бір заттың бөлшектері ретінде меңгеру үшін затты немесе құбылысты
оның құрамды элементтеріне бөлуді қарастырады. Бұлай бөліп қарастыру
заттың, құбылыстың, үдерістің ішіне үңілуге, оның ішкі мәнін түсінуге,
зерттелетін заттағы немесе құбылыстағы әрбір элементтің рөлін анықтауға
мүмкіндік береді.
Мысалы, өнімнің өзіндік құнының мәнін түсіну үшін оның қандай
элементтерден тұратынын ғана білу жеткіліксіз, сонымен бірге шығындардың
әрбір бабы бойынша оның көлемі неге тәуелді екенін білуіміз қажет.
Қаншалықты өзіндік құнның өсуі әрбір элемент пен фактор бойынша толық
қамтылса, соншалықты бұл экономикалық құбылыс туралы көп білетін боламыз
және де өнімнің өзіндік құнын қалыптастыру үдерісін тиімді басқара аламыз.
Осылайша, кең мағынада талдау қоршаған ортадағы заттар мен
құбылыстарды бүтін бір нәрсені құрамды бөліктерге бөлу және де оларды әр
түрлі байланыстар мен тәуелділіктер бойынша зерттеу негізінде құрылған тану
әдістері ретінде түсіндіріледі.
Шаруашылық қызметті талдау – кәсіпорынның өндірістік, саудалық,
сервистік және басқа да қызмет түрлерінің нәтижелерін бағалау мен
үдерістерді зерттеу әдісі. Шаруашылық қызметті талдау ұйым қызметінің нақты
бағыттарын дамыту және жетіспеушіліктерін жою үшін аналитикалық база болып
табылады.
Шаруашылық қызметті талдауды келесі белгілер бойынша жіктеуімізге
болады: (А) субъектілер, (Б) зерттеу объектісі, (В) талдауды жүргізу
мақсатына тәуелділігі, (Г) зерттеу аспектісі, (Д) зерттелетін сұрақтар
шеңберінде, (Е) оның шешімі негізінде қабылданатын сипаты бойынша, (Ж)
жұмыстарды автоматизациялау және компьютеризациялау деңгейі бойынша. Бұл
бөлу принциптерін толығырақ қарастырайық:
А. Талдауды жүргізетін және оны орындайтын субъектілер – кәсіпорынның
экономикалық қызметі, аудиторлық фирмалар, қаржылық, салықтық, несиелік
және т.б. ұйымдар болуы мүмкін.
Б. Зерттелінетін объектілер бойынша кәсіпорынның, одан бөлек оның
бизнес-бірліктерін (цехтар, учаскілер, бригадалар, жұмыс орындары),
кәсіпорындар бірігуінің шаруашылық қызметін талдау деп қарастырады.
В. Талдауды жүргізу мақсатына байланысты: жоспарлау үшін базалық
көрсеткіштерді анықтау, шаруашылық қызметтің нәтижелерін ішкі бағалау,
қорлар мен оларды мобилизиациялау жолдарын іздестеру, шаруашылық қызмет
нәтижесін жоспарлау, оңтайлы басқарушылық шешімдерді өңдеу үшін
материалдарды дайындау, инвестициялық жобаның, несиелік келісімшарттың,
аудиторлық қорытындының бизнес-жоспарын құру мақсатында деп ажыратады.
Г. Зерттеу аспектісі бойынша қаржылық-экономикалық, технико-
экономикалық және функционалды-бағалық талдау деп бөледі. Қаржылық-
экономикалық талдау ақпарат көзі ретінде мемлекетпен реттелетін
кәсіпорынның есептемесіне сүйене отырып жасалатын қаржылық көрсеткіштер
мазмұнын ашады. Ережеге сай кәсіпорын менеджерлерімен, акционерлер
кеңесінің, қаржылық және несиелік органдардың, аудиторлық фирмалардың
өкілдерімен жүргізіледі.
Технико-экономикалық талдау экономикалық көрсеткіштердің басқару,
еңбек және өндірісті ұйымдастыру, технология, техникасымен тығыз
байланыстағы кәсіпорынның шаруашылық қызметін зерттейді. Кәсіпорын
қызметінің нәтижесіне басқару мен өндірісті ұйымдастыру және технология,
техникалық жабдықталу деңгейі ықпалын анықтау үшін және де қорларды ашу
үшін еңбек пен материал ресурстарын, негізгі қорларды пайдалануды
сипаттайтын технико-өндірістік көрсеткіштер қолданылады.
Функционалды-бағалық талдау – бұл өнімнің тұтынушылық қасиеттері, оның
нарықтық бағасы және оны өндіру мен сатуға кеткен шығындар арасындағы қарым-
қатынасты оңтайландыруға бағытталған обьъектіні (бұйымды, үдерісті,
құрылымды) жүйелік зерттеу тәсілі. Функционалды-бағалық талдау кәсіпорынның
шаруашылық қызметі тиімділігінің үздіксіз өсуін қамтамасыз етуге тартылған,
яғни зерттеу объектісінің тұтынушылық бағасы мен оның бөлек тұтынушылық
қасиеттері және шығындарымен көрсетілген пайдалылығы арасындағы қарым-
қатынасты жақсартуға бағытталған.
Функционалды-бағалық талдау мәніне перспективалық талдаудың әдісі сай
келеді, яғни ағымдағы немесе кеткен шығындарға ғана көңіл бөлінбейді,
сонымен қатар болашақтағы шығындарға да талдау жасалынады. Функционалды-
бағалық талдауды жүргізу 7 кезеңнен тұрады: дайындық, ақпараттық,
аналитикалық, шығармашылық, зерттеушілік, ұсынушылық, енгізу және
нәтижелерді бақылау.
Д. Зерттелінетін сұрақтар шеңберінде 2 түрін бөліп көрсетеді: барлық
шаруашылық қызметтің толық талдауы және де ресурстардың кейбір түрлерін,
кәсіпорын қызметінің әр түрлі жақтарының тиімділігін, қабылданатын
шешімдердің оңтайлылығын пайдалануды қарастыратын тематикалық талдау.
Е. Оның шешімі негізінде қабылданатын сипаты бойынша алдын-ала,
жедел, қорытынды және перспективалық талдау деп топтасады. Соңғы уақытқа
дейін, әсіресе, мемлекеттік кәсіпорындарда қорытынды талдауға аса қатты
көңіл бөлінді. Бірақ та нарықтық экономика жағдайында жедел және
перспективалы талдауларға қатты көңіл бөлінуде.
Жедел талдау кәсіпорынның және оның бөлімшелерінің жедел басқаруының
алдында тұрған міндеттерді шешуге бағытталған. Жедел талдаудың объектісі
кәсіпорын мен оның бөлімшелерінің экономикалық қызметі болып табылады.
Жедел талдау барысында экономикалық көрсеткіштерде туындайтын және жедел
басқару жүйесі бірден ықпал ете алатын қысқамерзімді өзгерістер күнделікті
зерттеледі. Талдаудың негізгі міндеттері:
• Жалпы кәсіпорын мен оның бөлімшелерінің жоспарлы тапсырмаларының
орындалу барысын күнделікті бақылау;
• Материалдық-техникалық және еңбек ресурстарының шығын нормасы мен
жоспарлы тапсырмаларды орындау ауытқушылығын анықтау;
• Жоспарлы тапсырмалар мен нормалар, параметрлер ауытқуының нақты
себептерін орнату;
• Шыққан жетіспеушіліктерді тез жоюға бағытталған нақты ісшараларды
дайындау және қолданылмаған қорларды анықтау;
• Талдау нәтижесінде алынған ақпаратты басқару жүйесіне уақытында
көрсетіп отыру;
• Дайындалған ісшаралар мен олардың нәтижелілігін жүзеге асыруды
күнделікті бақылау.
Осылайша, жедел талдаудың көмегімен кәсіпорын бөлімшелерінің жоспарлы
тапсырмаларды орындау барысын, жағымсыз факторларды жедел анықтау, оларды
жою бойынша ісшараларды ойлап табу және тез дайындау, жалпы кәсіпорынның
экономикалық тиімділігін қамтамасыз етуді күнделікті зерттеуге мүмкіндік
туып отыр.
Перспективалық талдау нарықтық экономика жағдайында стратегиялық
жоспарлаудың негізі болып табылады. Перспективалық талдаудың маңызды
міндеттері: шаруашылық қызметті болжамдау, стратегиялық даму жоспарын
ғылыми негіздеу, бизнес-жоспар мен даму жоспарларын орындаудан күтілетін
нәтижелерді бағалау.
Стратегиялық талдаудың (перспективалық) негізгі кезеңдері ретінде
келесілерді атауымызға болады:
➢ Кәсіпорынның, цехтың, т.б. даму стратегиясын мақсатты түрде анықтауға
болатын көрсеткіштер шеңберін табу;
➢ Болжанатын көрсеткіштерге ықпал ететін негізгі факторларды орнату;
➢ Өткен кезеңде алынған фактілік көрсеткіштер және ағымдағы кезеңде
анықталған факторлардың арасындағы байланыс кестесін құрастыру;
➢ Ақпаратты өңдеу және математикалық статистика әдістерін пайдалана
отырып, болжанатын көрсеткіштерге бөлек факторлардың әсер ету деңгейін
анықтау;
➢ Бастапқы мәліметтер мен регрессия коэффициенті бойынша
көрсеткіштердің күтілетін мәндерін алу.
Стратегиялық талдауды жүргізу барысында экономикалық талдаудың жалпыға
мәлім әдістері кеңінен қолданылады: салыстыру, топтастыру, байланыссыз
факторларды алып тастау, т.б.
Ж. Жұмыстарды автоматизациялау және компьютеризациялау деңгейі бойынша
2-ге жіктейміз: арнайы компьютерлерді және жергілікті желіні қолдану арқылы
орындалатын талдаулар.
Барлық функционалды және өндірістік бөлімшелер талдау мазмұнын, оны
жүргізу мерзімділігін қарастыратын аналитикалық жұмыстың жоспарына ие болуы
керек. Мысалы, кәсіпорында технико-экономикалық талдауды жүргізгенде тек
қана экономикалық бөлімдер (жоспарлы-экономикалық, еңбекақы мен еңбекті
ұйымдастыру, бухгалтерия, қаржылық) қатысу қажет емес, сонымен бірге олар
орындайтын функцияларға сәйкес техникалық бөлімдер де болуы керек. Технико-
экономикалық талдауды өндірістік бөлімшелердің (цехтың, учаскінің,
бригаданың) басшылары да жүзеге асыруы қажет. Бұл еңбек, материалдық,
ақшалай ресурстарды және өндірістік қуатты анағұрлым тиімді пайдалануға
мүмкіндік береді.
Экономикалық талдау – бұл экономикалық құбылыстар мен үдерістердің
мәнін түсінудің бүтін бір нәрсені құрамды бөліктерге бөлу және де оларды әр
түрлі байланыстар мен тәуелділіктер бойынша зерттеу негізінде құрылған
ғылыми әдісі.
Әлемдік және ұлттық экономика, олардың салалары деңгейінде
экономикалық құбылыстар мен үдерістерді зерттейтін макроэкономикалық талдау
бар. Сонымен бірге, бұл үдерістер мен құбылыстарды жеке шаруашылық
субъектілері деңгейінде қарастыратын микроэкономикалық талдау да бар.
Соңғысы шаруашылық қызметті талдау атына ие болды.
Әрбір ғылым өз мақсатына сай келетін әдістері бар зерттеу пәніне ие.
Зерттеу пәні жоқ болса – ғылым да жоқ. Пәнді анықтау дербестікті және
өзімен-өзі болушылықты негіздеу үшін принципті мағынаға ие.
Шаруашылық қызмет көптеген ғылымның зерттеу объектісі болып табылады:
экономикалық теорияның, макро- және микроэкономиканың, басқару, өндірісті,
статистиканы, бухгалтерлік есепті, экономикалық талдауды жоспарлау және
ұйымдастыру және т.б. Экономика бөлек кәсіпорынның немесе саланың нақты
шарттарында экономикалық үдерістердің дамуына жалпы, жеке немесе арнайы
заңдардың әсерін оқытады. Статистика шаруашылық қызметте орын алатын
көптеген экономикалық құбылыстарды сандық жағынан қарастырады. Бухгалтерлік
есептің пәні шаруашылық қызмет үдерісіндегі капитал айналымы болып
табылады. Ол бүкіл шаруашылық операциялар, үдерістерді және олармен
байланысты кәсіпорындағы құралдар қозғалысын және де оның қызметінің
нәтижесін құжатпен дәлелдеп көрсетеді.
Сонымен шаруашылық қызметті экономикалық талдаудың пәні не болып
табылады? Шаруашылық қызметті талдау бойынша арнайы жазылған әдебиеттерде
оның әр түрлі тұжырымдамаларын кездестіруге болады. Әдебиеттерде көп
кездесетін және оның мәнін ашуға көмектесетін шаруашылық қызметті талдаудың
пәнінің барлық анықтамаларын былайша топқа бөліп көрсетейік:
o Кәсіпорынның шаруашылық қызметі;
o Шаруашылық үдерістер мен құбылыстар.
Бұл анықтамаларға зер салып қарайтын болсақ мынаны байқауымызға
болады, яғни талдау шаруашылық қызметті технологиялық, ұйымдастырушылық
үдеріс ретінде емес, экономикалық үдерістердің қорытындысы ретінде
шаруашылықтың экономикалық нәтижелерін зерттейді. Сондықтан соңғы уақытта
бұл мәселені зерттеушілер шаруашылық қызметтің пәні деп шаруашылық
қызметтің нәтижесінде туындайтын экономикалық үдерістер санайды. Бірақ та,
жоғарыда айтылғандай кәсіпорынның шаруашылық қызметі және онда болатын
түрлі үдерістер көптеген экономикалық ғылымдардың зерттеу объектісі болып
табылады.
Экономикалық талдаудың зерттеу пәні кәсіпорын, оның ұйымдастырушылық
құрылымы, активтері және міндеттемелері болып табылады. Экономикалық талдау
өзінің анықтамасына сай, өндірістен және негізгі, айнымалы құралдарды
пайдалану арқылы өнімді сатудан, табысты қалыптастыру мен бөлуден, т.б.
тұратын шаруашылық үдерістерімен байланысты. Осыған сәйкес экономикалық
талдаудың объектісі деп объективті және субъективті факторлардың ықпалынан
туындайтын кәсіпорындағы, ұйымдағы, бірігулердегі шаруашылық үдерістерді
айтамыз.
Шаруашылық қызметті экономикалық талдаудың объектісі шаруашылық
қызметтің экономикалық нәтижелері болып табылады. Мысалы, өнеркәсіптік
кәсіпорындардың талдау объектілеріне өндіріс және өнімді сату, оның
өзіндік құны, материалдық, еңбек, қаржылық ресурстарды пайдалану,
өндірістің қаржылық нәтижелері және т.б. жатады. Ауыл шаруашылықта,
бұлардан басқа, талдау объектілеріне кәсіпорынның жер ресурстарын пайдалану
деңгейі кіреді.
Мынадай факторлар объективті сипатта болады, яғни белгілі бір
экономикалық заңдарға сәйкес орындалатын материалдарға, шикізатқа, құрал-
жабдықтарға нарықтық бағаның өзгеруі. Ал субъективті сипаттаға факторлар
адамның негізгі қызметімен байланысқан іс-әрекетіне және шешімдеріне
тәуелді. Мысалға, кәсіпорынның даму перспективасы және нарықтық жағдайдың
даму перспективасы, нарықтағы кәсіпорынның дұрыс анықталмаған орны теріс
қаржылық немесе т.б. жағымсыз нәтижелерге әкелуі мүмкін. Осылайша
кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметінің табысы нақты орындаушылармен
қабылданатын жедел шешімдер сапасына, дұрыс жоспарлауға тәуелді.
Бірақ та, экономикалық талдау экономикалық ақпарат жүйесіне сәйкес
келетін, яғни бухгалтерлік, өндірістік және статистикалық есеп
мәліметтермен қамтылған шаруашылық үдерістерді ғана зерттейтінін айта
кеткеніміз жөн.
Шаруашылық қызметті талдаудың міндеттері оның кәсіпорынды басқарудағы
рөлі және мәнімен анықталады. Олардың ішінде:
✓ Кәсіпорынның негізгі экономикалық көрсеткіштерінің динамикасын
сапалы бағалау: өнімді өндіру мен сату көлемін, персонал саны мен
еңбек өнімділігін, өнімнің материал сыйымдылығын, 1 теңге тауарлық
өнімнің шығындарын, табысын және реньтабельділігін;
✓ Кәсіпорын ұжымының әлеуметтік даму және өндірістің технологиялық,
техникалық және ұйымдастырушылық даму деңгейіндегі өзгерістерді сандық
бағалау;
✓ Негізгі өндірістік қорларды, материалдық, еңбек пен қаржылық
ресурстарды пайдалану деңгейін және бұл жағдайдың өндірістің
экономикалық тиімділігі көрсеткіштеріне әсерін анықтау;
✓ Кәсіпорынның жоспарланған немесе бұрынғы есептік кезеңде қол
жеткізген, нормативтік фактілік көрсеткіштерінің ауытқуына әсер ететін
негізгі факторларды анықтау;
✓ Өндірістің тиімділігін арттырудың ағымдағы және перспективалы
қорларын іздеу, сонымен бірге оларды қолдану бойынша ісшаралар кешенін
дайындау;
✓ Өндірістік бөлімдер мен орындаушылар қызметінің басқа жағының
олардың жалпы нәтижелеріне әсерін анықтау;
✓ Оңтайлы басқарушылық шешімдерді таңдау үшін ақпараттарды дайындау.
Бірақ негізгі экономикалық міндетті қалыптастыруымызға болады. Бұл –
шаруашылық қызметтегі мүмкін болатын нәтижелерге болжам жасау [2].
Әрбір кәсіпорын шаруашылық қызметінде қойылған мақсаттарға жету үшін
және мекеменің жұмыс тиімділігін арттыру мақсатында берілген кәсіпорынның
маңызды көрсеткіштерінің жүйелік талдауын жасау қажет.
Шаруашылық қызметті талдаудың мазмұны басқа қолданбалы экономикалық
ғылым жүйесінде атқаратын функциялардан шығады.
Осындай функциялардың бірі экономикалық заңдардың қозғалыс сипатын
зерттеу, кәсіпорынның нақты шарттарында экономикалық құбылыстар мен
үдерістердің тенденциялары және заңдылықтарын орнату болып табылады.
Шаруашылық қызметті талдаудың маңызды функциясы ағымдағы және
болашаққа арналған жоспарды ғылыми негіздеу болып табылады. Кәсіпорын
қызметінің өткен жылдардағы (5—10 жыл) нәтижелерін терең экономикалық
талдаусыз және болашаққа негізделген болжамсыз, кәсіпорын экономикасының
даму заңдылықтарын игермей, жетіспеушіліктер мен қателіктерді таппай ғылыми
негізделген жоспар дайындауға, басқарушылық шешімнің оңтайлы нұсқасын
таңдауға болмайды.
Сонымен қатар талдаудың функцияларына басқарушылық шешімдер мен
жоспарды орындауды бақылау, ресурстарды үнемдеп пайдалану жатады. Көп
жағдайда экономистер талдаудың бұл функциясын төмендетеді немесе мүлдем
жоққа шығарады, оны бухгалтерлік есеп пен бақылауға жатқызады. Дегенмен,
бухгалтерлік есеп шаруашылық операциялар мен үдерістер жайында ақпараттарды
жүйелеу, жинақтау және тіркеу кезінде өте маңызды бақылау функциясын
атқарады. Бірақ бұл шаруашылық қызметті талдауды жүргізуде бақылауды да
жоққа шығармайды. Талдау фактіні анықтау және қол жеткізген нәтижелерді
бағалау мақсатында ғана жүргізілмейді, сондай-ақ қателіктер мен
жетіспеушіліктерді анықтап және экономикалық үдерістерге жедел ықпал ету
мақсатында іске асырылады. Сондықтан да талдаудың жеделдік пен әсерлілігін
арттыру қажет.
Талдаудың негізгі функцияларының бірі шаруашылық қызметтің
нәтижелеріне сыртқы және ішкі, объективті және субъективті факторлардың
әсерін зерттеу болып табылады, ал ол болса кәсіпорын жұмысын объективті
түрде бағалауға, оның жағдайының дұрыс диагностикасын және болашаққа даму
болжамын жасауға, оның тиімділігін арттыру қорларын іздестірудің негізгі
бағыттарын анықтауға мүмкіндік береді.
Талдаудың кәсіпорында атқаратын орталық функциясы – ғылым мен
практиканың жетістіктіктерін және алдыңғы қатарлы тәжірибені зерттеу
негізінде өндірістің тиімділігін арттыру қорларын іздестіру.
Талдаудың келесі функциясы – кәсіпорын қызметінің нәтижелерін жоспарды
орындау, бар мүмкіндіктерді қолдану және оның тауарлар мен қызмет
көрсетулер нарығындағы орнын диагностикалау бойынша бағалау. Кәсіпорын
қызметін объективті түрде диагностикалау өндірістің өсуіне, оның
тиімділігін арттыруға әсер етеді немесе керісінше.
Сонымен шаруашылық қызмет үдерісінде табылған қорларды пайдалану
бойынша ұсыныстарды дайындау – бұл да шаруашылық қызметті талдаудың
функцияларының бірі.
Осылайша, шаруашылық қызметті талдау ғылым ретінде шаруашылық дамудың
үрдістерін зерттеумен, басқарушылық шешімдер, жоспарларды ғылыми
негіздеумен, олардың орындалуын бақылау, факторлардың әсерін өлшеумен, қол
жеткізген нәтижелерді бағалаумен, өндірістің тиімділігін арттырудың
шаруашылық қорларын негіздеумен, іздеумен, өлшеумен және оларды пайдалану
бойынша ұсыныстар дайындаумен байланысты арнаулы білім жүйесін көрсетеді.
Экономикалық талдаудың түрлері бойынша жіктемесі, ең біріншіден, оның
мақсатымен, зерттеу әдістерімен және зерттелетін материалдарды жинақтаумен
анықталады. Ғылым мен тәжірибеде талдаудың әр түрі қолданылады: физикалық,
химиялық, математикалық, статистикалық, экономикалық және т.б. Экономикалық
талдау физикалық, химиялық және тағы да басқа түрлеріне қарағанда
экономикалық құбылыстарды зерттеудің абстрактілі-логикалық әдісіне жатады,
онда микроскопты да, химиялық реактивтерді қолдана алмаймыз.
Басқару мен өндірісті талдау масштабына қарай мынадай болып жіктеледі:
зерттеу объектісі жалпы халықтық шаруашылық, бөлек аймақтардың шаруашылығы
болып табылатын макроэкономикалық талдау және белгілі бір тауар нарығындағы
кәсіпорындар қарым-қатынасы мен қызметін, олардың бөлек құрамды
бөлімшелерінің (цехтардың, учаскілердің, бригадалардың) жұмысын
ұйымдастыруды қарастыратын микроэкономикалық талдау. Экономикалық талдаудың
түрлері бойынша жіктемесі туралы ғалымдардың бір ойлы пікірі жоқ екендігін
ескергеніміз жөн. Ол экономикалық талдаудың түрі талдау субъектісі қоятын
мақсаты арқылы анықталады, ал мақсат әр түрлі және де талдау барысында
өзгеруі мүмкін.
Аналитикалық зерттеу, оның нәтижелері және өндірісті басқаруда оларды
қолдану нақты әдістемелік принциптерге сай келуі керек. Ең негізгі
принциптерге қысқаша тоқталайық.
1. Шаруашылықты жүргізудің нәтижелерін, экономикалық құбылыстар мен
үдерістерді бағалау барысында талдау мемлекеттік көзқараста негізделуі
қажет. Басқаша айтқанда, экономикалық өмірде нақты құбылыстарды
бағалағанда, олардың мемлекеттік экономикалық, әлеуметтік,
экологиялық, халықаралық саясатқа және заңнамаға сәйкестігін ескеру
керек.
2. Талдау ғылыми сипатқа ие болуы керек, яғни өндірістің дамуының
экономикалық заңдары талаптарын ескеруі, ҒТП жетістіктерін және
алдыңғы қатарлы тәжірибені, экономикалық зерттеулердің жаңа әдістерін
қолдануы қажет.
3. Талдау кешенді болуы қажет. Талдаудың кешенділігі кәсіпорын қызметінің
барлық жақтарын және бөлімдерін қарастыруды, кәсіпорын
экономикасындағы себепті тәуелділікті көпжақты зерттеуді қажет етеді.
4. Талдауға қойылатын негізгі талаптардың бірі - жүйелік көзқарасты
қамтамасыз ету, ол кезде әрбір зерттелетін объект бір-бірімен және
қоршаған ортамен нақты тәсілмен байланысқан элементтерден тұратын қиын
динамикалық жүйе ретінде қарастырылады.
5. Шаруашылық қызметті талдау объективті, нақты, дәл болуы керек. Ол
объективті шындықты көрсететін тексерілген, сенімді ақпаратпен
негізделуі қажет, ал оның қорытындысы дәл аналитикалық есептермен
негізге алынуы керек. Бұл талаптан сыртқы және ішкі аудитті, есепті,
сонымен бірге дәлдікті және оның есептемелерінің сенімділігін арттыру
мақсатында талдау әдістемесін ұйымдастыруды жетілдіру қажеттілігі
туындайды.
6. Талдау жоспар бойынша жүйелі түрде жүргізілуі қажет. Бұл талаптан
кәсіпорындағы аналитикалық жұмысты жоспарлау, міндеттерді оларды
орындаушылар мен орындалуын бақылаушылар арасында бөлу қажеттілігі
туындайды.
7. Талдау жедел болуы керек. Жеделдік талдауды, басқарушылық шешімдерді
қабылдауды және оларды өмірде іске асыруды жылдам әрі айқын жүргізе
білуді білдіреді.
8. Талдау тиімді болуы қажет, яғни оны жүргізуге кететін шығындар аз
болуы керек.
Осылайша, талдаудың негізгі принциптеріне ғылыми, кешенділік, жүйелік,
объективтілік, нақтылық, сенімділік, жеделдік, тиімділік және т.б.
жатқызамыз. Шаруашылық қызметті талдауды қандай деңгейде жүргізсек те бұл
принциптерге сүйене білуіміз қажет [3].
Экономикалық талдау экономикалық және экономикалық емес дисциплиналар
қатарымен өте тығыз байланыста. Шаруашылық қызметті талдаудың байланысқан
ғылымдары ішінде ің бірінші экономикалық теорияны айтуымызға болады. Ол
экономикалық заңдылықтар мен олардың қозғалыс механизмін зерттей отырып,
барлық экономикалық дисциплиналардың дамуы үшін теориялық негізді құрайды.
Аналитикалық зерттеулерді жүргізу барысында бұл заңдардың әсерін ескеру
қажет. Өз кезегінде шаруашылық қызметті талдау экономикалық теорияның
дамуына ықпал етеді. Көптеген аналитикалық зерттеулер белгілі бір
экономикалық заңдардың көрінісі туралы ақпаратты жинақтап көрсетеді. Бұл
ақпараттарды зерттеу бұрын белгісіз болған жаңа заңдарды қалыптастыруға,
әлемдік экономика немесе ел экономикасының дамуына ғаламдық болжам жасауға
мүмкіндік береді.
Бүкіл айтылғандарды талдаудың салалық экономикамен байланысы деп
айтуымызға болады. Кәсіпорынның шаруашылық қызметін терең талдауды
талданатын кәсіпорындағы өндірісті ұйымдастыру мен салалық экономиканы
білмей жүргізу мүмкін емес. Өз кезегінде экономикалық талдаудың нәтижесі
өндірісті ұйымдастыруды жетілдіру, еңбекті ғылыми ұйымдастыруды, алдыңғы
қатарлы тәжірибені енгізу үшін қолданылады. Талдау нақты кәсіпорындар және
салалар экономикасын көтеруге әсер етеді.
Экономикалық талдау өндірісті басқару және жоспарлаумен тығыз
байланысты. Талдауда жоспарлы материалдар кеңінен пайдаланылады. Сондықтан
талдау жасайтын адам экономиканы мемлекеттік реттеу негіздерін және
талданатын кәсіпорынның өндірісті жоспарлау әдістемесін жақсы білуі қажет.
Сол жағдайда да ғылыми негізделген жоспарлауды, ұлттық экономика мен
кәсіпорындарды басқаруды экономикалық талдаудың нәтижелерін кеңінен
қолданбай іске асыру мүмкін емес. Ол жоспарларды дайындау және оңтайлы
басқарушылық шешімдерді таңдау үшін ақпараттық базаны құрастырады.
Талдаудың бухгалтерлік есеппен байланысы екіжақты сипатқа ие. Бір
жағынан, бухгалтерлік есептің ақпараттары шаруашылық қызметті талдау
барысында негізгі ақпарат көзі болып табылады. Есептеме мазмұны мен
бухгалтерлік есептің әдістемесін білмей талдауға керекті материалдарды
таңдау өте қиын. Басқаша жағынан талдауға қойылатын талаптар қалай болса да
бухгалтерлік есепке бағытталады. Талдауды сапалы түрде ақпаратпен
қамтамасыз ету, оны одан әрі жедел, дәл,түсінікті, нақтырақ ету үшін барлық
бухгалтерлік есеп жүйесі әрқашан жетілдіріліп отырады.
Экономикалық талдау кәсіпорындарды несиелеу және қаржыландырумен де
тығыз байланысты. Ұлттық экономиканың сай келетін салаларына несиелеу мен
қаржыландырудың әрекет ету ретін білмей, қаржылық және несиелік ұйымдармен
байланыссыз шаруашылық қызметті талдауды білікті жүргізу мүмкін емес.
Басқаша жағынан, талдау нәтижелерін есепке ала отырып, салық мөлшерлемесі,
несие алу шарттары, несиені пайдалану пайыздары және тағы да басқа қаржылық-
несиелік құралдар әрқашан жетілдіріліп отырады.
Талдауда шаруашылық жүргізуші субъектілердің шаруашылық қызметін
барлық жағынан кешенді түрде зерттеу үшін статистикалық есеп пен
есептемелер мәліметтері пайдаланылады. Аналитикалық есептерді орындау,
кестелерді, графиктерді, диаграммаларды және т.б. құру ақпараттарды
өңдеудің статистикалық әдістерін білуді қажет етеді. Өз кезегінде талдау
мәліметтері экономикалық құбылыстардың тенденциялары мен заңдылықтарын
орнату үшін статистика ретінде қолданылады.
Экономикалық емес бағыттағы ғылымдар ішінде ең бірінші математикалық
және технологиялық байланысты айтуымыз керек. Күрделі экономикалық
есептердің шешімін табу қажеттілігі математика дамуына қатты ықпал етті.
Аналитикалық зерттеулерде математикалық әдістерді қолдану барысында талдау
одан сайын тереңірек, негізделген күйге енді. Бұл әдістердің көмегімен
талдау жедел түрде жүргізіле алады, көптеген объектілерді игереді, көп
ақпаратты меңгеруге мүмкіндігі бар. Белгілі бір өндіріс үдерістерін
технология ерекшеліктерін білмей талдауға болмайды.
Осылайша кәсіпорынның қызметін талдауды білікті жүргізу үшін макро-
және микроэкономиканы, менеджментті, маркетингті, бухгалтерлік есепті,
статистиканы, технологияны, өндірісті, ақпараттық технологияларды
ұйымдастыруды және т.б. ғылымдарды терең білу қажет [4].
1.2 Кәсіпорын қызметін экономикалық талдаудың әдістері мен ақпаратты
өңдеу тәсілдері
Ғылым әдістері ретінде кең мағынада өз пәнін зерттеу тәсілдерін
түсінеді. Әр түрлі ғылымдар үшін өз пәнін зерттеуге деген көзқарастың
арнайы тәсілдері танымның жалпыға бірдей диалектикалық әдістерімен
негізделеді.
Диалектика барлық құбылыстар мен үдерістердің үнемі қозғалыста,
өзгерісте, дамуда болуын қарастыру қажеттілігінен туындап отырады. Осы
жерде шаруашылық қызметті талдаудың әдістерінің сипаттамаларының бірі –
үнемі салыстырулардың қажеттілігі. Салыстыру шаруашылық қызметті талдауда
кеңінен пайдаланылады. Қызметтің фактілік нәтижелері өткен жылдың
қорытындысымен, басқа кәсіпорындардың жетістіктерімен, жоспарлы
көрсеткіштермен, т.б. салыстырылады.
Диалектика әрбір үдеріс пен құбылысты бір-біріне қарама-қарсылардың
күресі және бірлігі ретінде қарастыруды оқытады. Осы жерден ішкі қарама-
қайшылықтарды, әрбір үдеріс пен әрбір құбылыстың жағымды және жағымсыз
жақтарын зерттеу қажеттілігі туындайды. Бұл да шаруашылық қызметті
талдаудың сипаттамаларының бірі.
Талдауда диалектикалық әдісті қолдану кәсіпорынның шаруашылық қызметін
зерттеу барлық өзара байланысты ескере отырып жүргізілу керектігін
білдіреді. Егер де құбылыс барлығынан бөлек, жеке, байланыссыз
қарастырылатын болса, онда ол дұрыс түсіндірілмейді деген сөз. Мысалы,
өнімнің өзіндік құнына жаңа техниканы енгізудің әсерін зерттей отырып, тек
қана тікелей байланысты емес, сонымен қатар жанама байланысты да
қарастырған жөн. Жаңа техниканы енгізу барысында өндіріс шығындары
ұлғаятыны белгілі, ал ол өнімнің өзіндік құнының өскендігін көрсетеді.
Бірақ бұл жағдайда еңбек өнімділігі артады, ол өз кезегінде өнімнің
өзіндік құнын төмендетуге және еңбекақыны үнемдеуге мүмкіндік береді. Бұдан
егер де еңбек өнімділігі өсу қарқыны жаңа техниканы эксплуатациялау мен
ұстауға кететін шығындардың өсу қарқынына қарағанда жоғары болса, онда
өнімнің өзіндік құны төмендейтінін байқауымызға болады және керісінше.
Демек белгілі бір экономикалық құбылысты дұрыс түсіну мен бағалау үшін
барлық байланысты және басқа құбылыстармен тәуелділігін зерттеу қажет. Бұл
шаруашылық қызметті талдау әдістерінің әдістемелік белгілерінің бірі.
Талдаудағы себептік байланыстарды өлшеу мен зерттеуді индукция және
дедукция әдістерімен жүзеге асыруға болады. Себептік байланыстарды
логикалық индукцияның көмегімен зерттеу тәсілі - зерттеудің жекеден
жалпыға, себептерден нәтижеге, жеке фактілерді зерттеуден жалпыға өтенінін
білдіреді. Дедукция – зерттеу жалпы фактілерден жекеге, нәтижеден
себептерге өту арқылы жүзеге асырылатын тәсіл. Индуктивтік әдіс талдауда
дедуктивтік әдіспен бірге үйлестікте пайдаланылады.
Шаруашылық қызметті талдауда диалектикалық әдісті пайдалану әрбір
үдерісті, әрбір экономикалық құбылысты бір-бірімен байланысты көптеген
элементтердің жиынтығы, жүйесі ретінде қарастыруды білдіреді. Осыдан талдау
объектілерін зерттеуге жүйелік тәсілдеменің қажеттілігі шығады, ол
зерттеудің әдістемесінің бағыттарының бірі болып табылады.
Жүйелік тәсілдеменің негізгі ерекшеліктері – бұл жүйе элементтерінің
динамикалығы, әрекеттестігі, өзара тәуелділігі және байланысы, кешендік,
тұтастық, бағынушылық, жүргізуші буынды ерекшелеу.
Шаруашылық қызметті талдаудың маңызды әдістемелік белгілерінің бірі
кәсіпорынның шаруашылық қызметіндегі экономикалық құбылыстар мен
үдерістердің себепті-салдарлы байланысын кешенді, жүйелік зерттеу үшін
қажетті көрсеткіштер жүйесін пайдалану мен әзірлеу болып табылады.
Осылайша, шаруашылық қызметті талдаудың әдістері ұйымның қызмет ету
тиімділігін арттыру мақсатында жоспар, есеп, есептеме және тағы да басқа
ақпарат көздері көрсеткіштерін жүйенің арнайы амалдарымен өңдеу арқылы
кәсіпорынның қызметі нәтижелеріне факторлардың ықпалын жүйелік, кешендік
зерттеу, өлшеу және жалпылауды қарастырады.
Шаруашылық қызметті талдауда әдістерді қолдану нақты аналитикалық
зерттеулер әдістемесі арқылы көрінеді. Бұл кешенді талдаудың әдістемесі
немесе шаруашылық қызметтің басқа жақтарының зерттеу әдістемесі болуы
мүмкін. Әрбір талдаудың түріне өз әдістемесі сай келетінін айта кеткеніміз
жөн.
Әдістеме ретінде қандай да бір жұмысты мақсатты түрде орындау
ережелері мен тәсілдер жиынтығы түсіндіріледі. Экономикалық талдауда
әдістеме белгілі бір үлгімен талдаудың мақсатына жетуіне бағындырылған
кәсіпорын экономикасын зерттеу ережелері мен аналитикалық тәсілдерінің
жиынын көрсетеді. Жалпы әдістеме ретінде ұлттық экономиканың әр түрлі
салаларында экономикалық талдаудың әр түрлі объектілерін зерттеуде бірдей
пайдаланылатын зерттеу жүйесі түсіндіріледі. Жеке әдістемелер жалпының
экономиканың нақты салаларына, өндірістің немесе зерттеу объектісінің нақты
типіне байланыстығын сипаттайды.
Әрбір талдау әдістемесі аналитикалық зерттеуді жүргізу бойынша
әдістемелік кеңес немесе тапсырмаларды көрсетеді. Ол мыналарды қарастырады:
1. Талдаудың міндеттері мен мақсатын тұжырымдау;
2. Талдау объектілері;
3. Талдаудың әрбір объектісін зерттеуге мүмкіндік беретін көрсеткіштер
жүйесі;
4. Аналитикалық зерттеуді жүргізудің мерзімділігі мен бірізділігі бойынша
кеңестер;
5. Қарастырылатын объектілерді зерттеу тәсілдерін сипаттау;
6. Ақпарат көздері, олардың негізінде талдау жүргізіледі;
7. Талдауды ұйымдастыру бойынша нұсқаулықтар (зерттеудің жеке бөліктерін
қандай тұлғалар, қызметтегілер жүргізетінін);
8. Ақпаратты аналитикалық өңдеу үшін мақсатты түрде пайдаланатын
техникалық құралдар мен бағдарламалық өнімдер;
9. Талдаудың нәтижесін рәсімдеуге қолданатын құжаттар сипаттамасы;
10. Талдаудың қорытындысын тұтынушылар.
Шаруашылық қызметті талдаудың әдістемесінің екі элементіне толығырақ
тоқталайық: аналитикалық жұмысты орындаудың бірізділігі және қарастырылатын
объектілерді зерттеу тәсілдері.
Шаруашылық қызметті талдауды кешенді жүргізгенде келесідей кезеңдер
байқалады.
Бірінші кезеңде талдаудың міндеті, мақсаты және объектісі нақтыланады,
аналитикалық жұмыстың жоспары құрастырылады.
Екінші кезеңде талдау объектісін оның көмегімен сипаттауға болатын
аналитикалық және синтездік көрсеткіштер жүйесі дайындалады.
Үшінші кезеңде талдауға қажетті ақпараттар жинақталады және
дайындалады (оның нақтылығы тексеріледі, салыстырмалы түрлері келтіріледі
және т.б.).
Төртінші кезеңде шаруашылықтың фактілік нәтижелерін есепті жылдың
жоспарының көрсеткіштерімен, өткен жылдың фактілік мәліметтерімен, алдыңғы
қатарлы кәсіпорындардың жетістіктерімен салыстырулар жүргізіледі.
Бесінші кезеңде факторлық талдау жүргізіледі: факторлар және олардың
қызмет нәтижесіне ықпалы анықталады.
Алтыншы кезеңде өндірістің тиімділігін арттырудың қолданылмаған және
перспективалы қорлары анықталады.
Жетінші кезеңде әр түрлі факторлар мен анықталған қолданылмаған
қорлардың әсерін ескере отырып, шаруашылықтың нәтижесін бағалау
жүргізіледі, қорларды пайдалану бойынша ісшаралар дайындалады.
Аналитикалық зерттеуді орындаудың осындай бірізділігі шаруашылық
қызметті талдаудың теориясы мен практикасы көзқарасы тұрғысынан мақсатты
болып табылады [5].
Шаруашылық қызметті талдаудың маңызды элементі ретінде талдаудың
техникалық тәсілдері және амалдары қарастырылады. Бұл тәсілдерді қысқаша
талдаудың құралдары деп айтсақ болады. Олар зерттеудің әр түрлі
кезеңдерінде мыналар үшін пайдаланылады:
▪ Жиналған ақпаратты бастапқы өңдеу үшін (тексерістер, топтастыру,
жүйелендіру);
▪ Зерттелінетін объектілердің даму жағдайы мен заңдылықтарын анықтау;
▪ Кәсіпорынның қызметі нәтижелеріне факторлардың әсерін анықтау;
▪ Өндірістің тиімділігін арттырудың қолданылмаған және перспективалы
қорларын есептеу;
▪ Кәсіпорынның қызметін кешенді бағалау мен талдау қорытындысын
жинақтау;
▪ Әр түрлі ісшаралар, басқарушылық шешімдер, экономикалық және
әлеуметтік даму жоспарлары нәтижесін негіздеу.
Экономикалық талдаудың әдістемесі сапалық және сандық әдістердің
интеграциясына негізделеді. Экономикалық талдаудың сапалық әдістері
экономикалық құбылыстар мен үдерістердің себеп-салдарлық байланыстарын
талдау және шаруашылық тиімділігін арттырудың қолданылмаған, болашақтағы
қорларын анықтауды қарастырады. Бұл әдістерге факторлық талдаудың көптеген
түрлері жатады.
Экономикалық талдаудың сандық әдістері қозғалыста, кеңістікте және
сапалық талдау үдерісінде анықталған факторларды зерттеуге, сонымен қатар
болжамдық есептеулерді жүргізуге мүмкіндік береді. Сандық әдістер
статистикалық, бухгалтерлік-аналитикалық және экономика-математикалық болып
бөлінеді.
Шаруашылық қызметті талдауда көптеген әр түрлі тәсілдер қолданылады.
Олардың ішінде ақпаратты зерттеу мен өңдеу үшін басқа дисциплиналарда да
кеңінен қолданылатын логикалық тәсілдерді ерекшелеуімізге болады.
Талдауда қорларды есептеу және шаруашылықтың нәтижелеріне факторлардың
әсерін зерттеу үшін абсолютті және салыстырмалы айырмашылықтар, интегралды,
корреляциялық, компоненттік әдіс, сызықтық, дөңес бағдарламалау әдістері,
бұқаралық қызмет көрсету теориясы, ойындар теориясы, т.б. пайдаланылады
(Сурет 1). Қай тәсілді қолдану керектігі талдаудың мақсаты мен тереңдігіне,
зерттеу объектісіне, есептеулерді жүргізудің техникалық мүмкіндіктеріне
және т.б. тәуелді боп келеді.
Сурет 1 Кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдаудың тәсілдері
Ескерту: [6] әдебиет негізінде құрастырылған
Салыстыру экономикалық көрсеткіштерді басқалармен салыстырып
қарастыруға, жоспарлы тапсырмалардың орындалуына баға беруге, экономикалық
дамудың қол жеткізген деңгейі мен қарқынын анықтауға, ресурстарды
пайдалануда айырмашылықтар себептері мен көлемін анықтауға, ішкі қорларды
табуға мүмкіндік береді.
Салыстырудың бірнеше түрлері қолданылады:
Кәсіпорын қызметінің бірыңғай фактілік көрсеткіштерін (мысалы, бір
жұмысшының орташа жылдық өнімділігі) жоспарлы тапсырмалармен, өткен
кезеңнің мәліметтерімен, басқа елдердегі сол өндірістік салада жасайтын
кәсіпорындар көрсеткіштерімен, сонымен бірге басқа елдердің
кәсіпорындарымен салыстыру;
Қаржылық-шаруашылық қызметтің өз арасында әр түрлі көрсеткіштерінің
өзгерістерін салыстыру, мысалы бір жұмысшының орташа жылдық өнімділігінің
өсу қарқынын олардың орташа жылдық еңбекақысының өсу қарқынымен салыстыру
және т.б.;
Абсолютті және салыстырмалы шамада уақытша кезеңдер қатары
көрсеткіштерін динамикалық салыстыру, мысалы, бірнеше жыл ішіндегі өнімді
шығарудың өсу қарқынын, бірнеше жыл ішіндегі өнімнің абсолютті өсуін
салыстыру және т.б.;
Салалық салыстыру, яғни бір саладағы кәсіпорындардың қызметіне
салыстырмалы талдау.
Талдаудың кеңінен тараған әдістеріне топтастырулар жатқызылады. Олар
дамудың динамикасы, құрамы және құрылымын зерттеу, орташа шамаларды және
олардың мазмұнын анықтау мақсатында бөлек экономикалық құбылыстардың
арасындағы өзара байланысты көрсету үшін пайдаланылады. Зерттеудің
міндеттеріне байланысты топтастыру типологиялық, құрылымдық, аналитикалық
болып бөлінеді.
Типологиялық топтастыруға мысал ретінде қызмет түріне байланысты халық
тобы, иелік ету түрлері бойынша кәсіпорындар топтары және т.б.
Құрылымдық топтастырулар көрсеткіштердің ішкі құрылымын, ондағы жеке
бөліктерге қатынасын зерттеуге мүмкіндік береді. Олардың көмегімен
мамандығы, жұмыс өтілі, жасы, берілген норманы орындауы бойынша
жұмысшылардың құрамын, өнім өндіру жоспарын орындау деңгейі, оның өзіндік
құнын төмендету бойынша кәсіпорындар құрамын және т.б. анықтауға болады.
Аналитикалық топтастырулар зерттелінетін көрсеткіштердің арасындағы
байланыс формасын, бағытын анықтау үшін қолданылады. Белгілерінің сипаты
бойынша ол сапалық немесе сандық болуы мүмкін.
Топтастыруды ұйымдастыру әдістемесі келесідей алгоритм түрінде болуы
керек:
❖ Талдаудың мақсатын анықтау;
❖ Объектінің барлық жиынындағы керекті мәліметтерді жинастыру;
❖ Топтастыруға таңдалған белгілер бойынша жиынын саралау;
❖ Жиынтықты бөлу интервалын және оны топтарға бөлуді таңдау;
❖ Топтық және факторлық белгілер бойынша орташа топтық көрсеткіштерді
анықтау;
❖ Алынған орташа шаманы талдау, зерттелетін нәтижеге факторлық
көрсеткіштердің ықпалының бағытын және өзара байланысын анықтау.
Осылайша, ақпараттың дұрыс топтастырылуы көрсеткіштер арасындағы
байланысты анықтауға, зерттелетін құбылыстардың мәнін тереңінен
қарастыруға, талдаудың материалын жүйелендіруге мүмкіндік береді.
Баланстық тәсіл өзара байланысты және теңдестірілген экономикалық
көрсеткіштердің 2 тобының ара қатынасын, пропорциясын көрсету үшін қызмет
етеді. Бұл әдіс бухгалтерлік есеп пен жоспарлау тәжірибесінде кеңінен
таралған. Бірақ ең басты рөлді шаруашылық қызметті талдауда алады.
Ол көбінесе кәсіпорынды еңбек, қаржылық ресурстармен, өндірістің
негізгі қорларымен, шикізатпен, жанармаймен, материалмен және т.б.
қамтамасыз етуін талдауда, сонымен бірге оларды қолдану толықтылығын
талдауда пайдаланылады.
Графиктер геометриялық белгілер (сызықтар, үшбұрыштар, шеңберлер)
немесе шартты-көркемдік фигуралар көмегімен көрсеткіштерді, сандарды
масштабты түрде сипаттауды қарастырады. Олардың арқасында зерттелінетін
материал одан сайын түсінікті және қонымды болады.
Кестелік материалға қарағанда график зерттелінетін құбылыстың дамуы
немесе жағдайы туралы жалпылама суретті береді, сандық ақпаратты көрсететін
заңдылықтарды ескеруге мүмкіндік береді. Графиктерде зерттелінетін
көрсеткіштердің байланысы мен тенденциялары неғұрлым ашық көрсетіледі.
Шаруашылық қызметті талдауда қолданылатын графиктердің негізгі түрлері
– диаграммалар. Диаграммалар өздерінің формасы бойынша бағаналы, жолақты,
айналмалы, шаршылық, сызықтық, фигуралық боп келеді.
Мазмұны бойынша салыстыру, құрылымдық, динамикалық, байланыс графигі,
бақылау графигі және т.б. диаграммалар болып бөлінеді.
Салыстыру диаграммасы белгілі бір көрсеткіш бойынша әр түрлі
объектілердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz