Әлеуметтану пәнінен дәрістер
№1 лекция. Әлеуметтану әлеуметтік гуманитарлық ғылымдар жүйесінде
№2 лекция. Социология ғылымының даму тарихы
№3 лекция. Қоғам әлеуметтік жүйе ретінде
№5 лекция. Әлеуметтік құрылым және әлеуметтік стратификация
№6 лекция. Тұлға әлеуметтануы
№7 лекция. Девианттық мінез.құлық әлеуметтануы.
№8 лекция. Отбасы әлеуметтануы
№9 лекция. Білім беру әлеуметтану
№11 лекция. Экономикалық әлеуметтану
№13 лекция. Бұқаралық коммуникация әлеуметтануы
№2 лекция. Социология ғылымының даму тарихы
№3 лекция. Қоғам әлеуметтік жүйе ретінде
№5 лекция. Әлеуметтік құрылым және әлеуметтік стратификация
№6 лекция. Тұлға әлеуметтануы
№7 лекция. Девианттық мінез.құлық әлеуметтануы.
№8 лекция. Отбасы әлеуметтануы
№9 лекция. Білім беру әлеуметтану
№11 лекция. Экономикалық әлеуметтану
№13 лекция. Бұқаралық коммуникация әлеуметтануы
Бұл ғылымның «Социология» деген атауы латын және грек сөздерінен құралған: «societas» -латын тілінде қоғам, “logos” грек тілінде ілім, білім дегенді білдіреді.
Демек социология қоғам туралы ғылым деген сөз. Қоғамды зерттейтін ғылымдар көп бірақ олардың әрқайсысыөзінің ерекше зерттеу объектісін бөліп алады. Мысалы, экономика ғылымының объектісі - өндіріс, өндірістік қатынастар, тұтыну, сұраныс мәселелелері болса, саясаттану саяси билік, саяси қатынастар, мемлекеттік құрылым мәселелерін қарастырады. Қоғамның рухани өмірін рухани байлықты өндіру, тарату ісімен адамдардың рухани қажеттерін өтеудің жолдарын, түрлері мен әдістерін зерттейтін мәдениеттану, педагогика, психология сияқты бірқатар ғылымдар бар. Міне бұдан көптеген қоғамдық ғылымдардың зерттейтін объектісі –тұтас қоғам емес, белгілі бір саласы ғана екенін көреміз.
Социология қоғамның әлеуметтік өмірін зерттейді. Былайша айтқанда социология адамдарды ғылыми зерттеудің бір тәсілі. Социологтар адамдар не үшін белгілі бір кейіпте өздерін ұстайды, не үшін топ құрады, соғысқа барады, бір нәрселерге сенеді, табынады, не үшін үйленеді, дауыс беруге қатысады, т.с.с. адамдар бір-бірімен қарым-қатынасқа түскенде болатын барлық құбылыстарды анықтауға тырысады. Яғни социология қоғамды және әлеуметтік қатынастарды ғылыми тұрғыдан зерттейді.
Социологияның зерттеу объектісі мен пәні
Социология пәніне келесідей анықтама беруге болады: Социология қоғамның құрылысы, өмір сүруі мен дамуының жалпы және ерекше заңдылықтары жайлы және сол заңдылықтардың адамдар мен әлеуметтік топтардың және тұтас қоғамның өмірі мен өзара қарым-қатынастарында іске асырудың жолдары, нысандары мен әдістері жайлы ғылым.
А.А. Радугин, К.А. радугин берген анықтама бойынша социология әлеуметтік біртұтас жүйе деп қаралатын қоғам туралы, осы жүйенің құрамдас бөлшектері: жеке адам, бірлестіктер, институттар арқылы атқаратын қызметі мен дамуы туралы ғылым.
Әлеуметтік өмірдің өзегі адамдар және олардың бірлестіктерінің іс-әрекеттері өзара байланыстары. Осыған сәйкес социологя адамдардың өзара қарым қатынасын білдіретін мінез-құлық жайлы ғылым деуге болады.
Социологияның заңдары мен категориялары.
Кез-келген ғылым сияқты социологияның да өзiнiң категориялары мен заңдары бар. Категорилар әлеуметтiк болмыстың мәндi жақтарын, қасиет-белгiлерiн, құрылымдық элементтрiн бiлдiретiн негiзгi ғылыми ұғымдар. Яғни Социология ғылымында қолданылатын ұғымдар социологияның категориялары болып табылады. Ал осылардың арасындағы iшкi және қажеттi байланыстар мен қатынастарды бейнелендiретiн ұғымдар заңдар болып табылады.
Социологияның ең негiзгi, мазмұны жағынан көлемдi категориясы “әлеуметтiк” ұғымы. Бұл ұғым “әлеуметтiк жүйе”, “әлеумттiк құрылым”, “әлеуметтiк институт”, “әлеуметтiк ұйымдастыру”, “әлеуметтiк топ”, “әлеуметтiк әрекет”, “әлеуметтiк мiнез-құлық”, т.б. көлемдi ұғымдрды қмтиды. Бұлардың әрқайсысы өз алдына бiрнеше маңызды категорияларға бөлiнедi. Мәселен, “әлеумттiк топ” категориясы “топ”, “халық”, “ұлт”, “жанұя”, ұғымдарымен тiкелей байланысты.
Әлеуметтiк заңдар адамдардың және олардың топтрының мiнез-құлқын реттейдi, жеке адамдар мен олардың қоғамдастықтарының арасындағы қарым-қатынастарды анықтайды. Әлеуметтiк заңдарға, мысалы, әлеуметтiк жiктелу, бiрiгу заңы, әлеуметтiк мобильдiлiк заңы, қоғамдық өмiрдiң интернационалдануы, жеке адамның әлеуметтенуi,т.б. заңдар жатады.
Әлеуметтiк зңдарды жалпы және ереше заңдар деп бөлуге болады.
Жалпы заңдар- қоғам дамуын, бiртұтас әлеуметтiк жүйе дамуында анықтайды.
Ерекше заңдар- әлеуметтiк жүйенiң жекелеген ýлемнтерiн, қоғам бөлшектерiн сипаттайды.
Социологияның құрылымы мен қызыметтерi
Социолгия қоғамды екi денгейде зерттейдi: Макро және микро денгейде. Осыған байланысты Социологияны үшке бөлуге болады.
1. Макросоциология- бұл бiртұтас социумның өмiр сүруi мен дамуының жалпы заңдылықтарын зерттейдi.
2. Орташа социология немесе орта деңгей теориясы. Әлеуметтiк жүйенiң жекелеген құрамдас бөлiмдерiнiң әрекет етуi мен өзара байланысынң заңдылықтарын зертейдi. Бұған қала социологиясы, экономикалық социология, бiлiм беру социологиясы, саясат социологиясы, т. б. жатады. Яғни бұлар социология ғылымының жеке салалары.
3. Микросоциология. Ол жекелеген адамдардң қимылы мен өзара қарым-қатынасын, мiнез-құлық, жүрiс-тұрыстарын бақылау арқылы әлеуметтiк құбылыстар мен процестердi зерттейдi.
Социологиялық зерттеулер нәтижесiнде алынатын ғылыми қорытындылардың жалпылық дәрежесiне сәйкес бұл зерттеулер теориялық және эмперикалық болып екiге бөлiнедi.
Демек социология қоғам туралы ғылым деген сөз. Қоғамды зерттейтін ғылымдар көп бірақ олардың әрқайсысыөзінің ерекше зерттеу объектісін бөліп алады. Мысалы, экономика ғылымының объектісі - өндіріс, өндірістік қатынастар, тұтыну, сұраныс мәселелелері болса, саясаттану саяси билік, саяси қатынастар, мемлекеттік құрылым мәселелерін қарастырады. Қоғамның рухани өмірін рухани байлықты өндіру, тарату ісімен адамдардың рухани қажеттерін өтеудің жолдарын, түрлері мен әдістерін зерттейтін мәдениеттану, педагогика, психология сияқты бірқатар ғылымдар бар. Міне бұдан көптеген қоғамдық ғылымдардың зерттейтін объектісі –тұтас қоғам емес, белгілі бір саласы ғана екенін көреміз.
Социология қоғамның әлеуметтік өмірін зерттейді. Былайша айтқанда социология адамдарды ғылыми зерттеудің бір тәсілі. Социологтар адамдар не үшін белгілі бір кейіпте өздерін ұстайды, не үшін топ құрады, соғысқа барады, бір нәрселерге сенеді, табынады, не үшін үйленеді, дауыс беруге қатысады, т.с.с. адамдар бір-бірімен қарым-қатынасқа түскенде болатын барлық құбылыстарды анықтауға тырысады. Яғни социология қоғамды және әлеуметтік қатынастарды ғылыми тұрғыдан зерттейді.
Социологияның зерттеу объектісі мен пәні
Социология пәніне келесідей анықтама беруге болады: Социология қоғамның құрылысы, өмір сүруі мен дамуының жалпы және ерекше заңдылықтары жайлы және сол заңдылықтардың адамдар мен әлеуметтік топтардың және тұтас қоғамның өмірі мен өзара қарым-қатынастарында іске асырудың жолдары, нысандары мен әдістері жайлы ғылым.
А.А. Радугин, К.А. радугин берген анықтама бойынша социология әлеуметтік біртұтас жүйе деп қаралатын қоғам туралы, осы жүйенің құрамдас бөлшектері: жеке адам, бірлестіктер, институттар арқылы атқаратын қызметі мен дамуы туралы ғылым.
Әлеуметтік өмірдің өзегі адамдар және олардың бірлестіктерінің іс-әрекеттері өзара байланыстары. Осыған сәйкес социологя адамдардың өзара қарым қатынасын білдіретін мінез-құлық жайлы ғылым деуге болады.
Социологияның заңдары мен категориялары.
Кез-келген ғылым сияқты социологияның да өзiнiң категориялары мен заңдары бар. Категорилар әлеуметтiк болмыстың мәндi жақтарын, қасиет-белгiлерiн, құрылымдық элементтрiн бiлдiретiн негiзгi ғылыми ұғымдар. Яғни Социология ғылымында қолданылатын ұғымдар социологияның категориялары болып табылады. Ал осылардың арасындағы iшкi және қажеттi байланыстар мен қатынастарды бейнелендiретiн ұғымдар заңдар болып табылады.
Социологияның ең негiзгi, мазмұны жағынан көлемдi категориясы “әлеуметтiк” ұғымы. Бұл ұғым “әлеуметтiк жүйе”, “әлеумттiк құрылым”, “әлеуметтiк институт”, “әлеуметтiк ұйымдастыру”, “әлеуметтiк топ”, “әлеуметтiк әрекет”, “әлеуметтiк мiнез-құлық”, т.б. көлемдi ұғымдрды қмтиды. Бұлардың әрқайсысы өз алдына бiрнеше маңызды категорияларға бөлiнедi. Мәселен, “әлеумттiк топ” категориясы “топ”, “халық”, “ұлт”, “жанұя”, ұғымдарымен тiкелей байланысты.
Әлеуметтiк заңдар адамдардың және олардың топтрының мiнез-құлқын реттейдi, жеке адамдар мен олардың қоғамдастықтарының арасындағы қарым-қатынастарды анықтайды. Әлеуметтiк заңдарға, мысалы, әлеуметтiк жiктелу, бiрiгу заңы, әлеуметтiк мобильдiлiк заңы, қоғамдық өмiрдiң интернационалдануы, жеке адамның әлеуметтенуi,т.б. заңдар жатады.
Әлеуметтiк зңдарды жалпы және ереше заңдар деп бөлуге болады.
Жалпы заңдар- қоғам дамуын, бiртұтас әлеуметтiк жүйе дамуында анықтайды.
Ерекше заңдар- әлеуметтiк жүйенiң жекелеген ýлемнтерiн, қоғам бөлшектерiн сипаттайды.
Социологияның құрылымы мен қызыметтерi
Социолгия қоғамды екi денгейде зерттейдi: Макро және микро денгейде. Осыған байланысты Социологияны үшке бөлуге болады.
1. Макросоциология- бұл бiртұтас социумның өмiр сүруi мен дамуының жалпы заңдылықтарын зерттейдi.
2. Орташа социология немесе орта деңгей теориясы. Әлеуметтiк жүйенiң жекелеген құрамдас бөлiмдерiнiң әрекет етуi мен өзара байланысынң заңдылықтарын зертейдi. Бұған қала социологиясы, экономикалық социология, бiлiм беру социологиясы, саясат социологиясы, т. б. жатады. Яғни бұлар социология ғылымының жеке салалары.
3. Микросоциология. Ол жекелеген адамдардң қимылы мен өзара қарым-қатынасын, мiнез-құлық, жүрiс-тұрыстарын бақылау арқылы әлеуметтiк құбылыстар мен процестердi зерттейдi.
Социологиялық зерттеулер нәтижесiнде алынатын ғылыми қорытындылардың жалпылық дәрежесiне сәйкес бұл зерттеулер теориялық және эмперикалық болып екiге бөлiнедi.
№1 лекция.
Әлеуметтану әлеуметтік гуманитарлық ғылымдар жүйесінде
1. Әлеуметтану пәніне кіріспе
2. Әлеуметтанудың объектісі мен пәні
3. Әлеуметтанудың заңдары мен категориялары
4. Әлеуметтанудың құрылымы мен қызметтері
5. Әлеуметтанудың басқа қоғамдық ғылымдармен байланысы
Бұл ғылымның Социология деген атауы латын және грек сөздерінен
құралған: societas -латын тілінде қоғам, “logos” грек тілінде ілім, білім
дегенді білдіреді.
Демек социология қоғам туралы ғылым деген сөз. Қоғамды зерттейтін
ғылымдар көп бірақ олардың әрқайсысыөзінің ерекше зерттеу объектісін бөліп
алады. Мысалы, экономика ғылымының объектісі - өндіріс, өндірістік
қатынастар, тұтыну, сұраныс мәселелелері болса, саясаттану саяси билік,
саяси қатынастар, мемлекеттік құрылым мәселелерін қарастырады. Қоғамның
рухани өмірін рухани байлықты өндіру, тарату ісімен адамдардың рухани
қажеттерін өтеудің жолдарын, түрлері мен әдістерін зерттейтін мәдениеттану,
педагогика, психология сияқты бірқатар ғылымдар бар. Міне бұдан көптеген
қоғамдық ғылымдардың зерттейтін объектісі –тұтас қоғам емес, белгілі бір
саласы ғана екенін көреміз.
Социология қоғамның әлеуметтік өмірін зерттейді. Былайша айтқанда
социология адамдарды ғылыми зерттеудің бір тәсілі. Социологтар адамдар не
үшін белгілі бір кейіпте өздерін ұстайды, не үшін топ құрады, соғысқа
барады, бір нәрселерге сенеді, табынады, не үшін үйленеді, дауыс беруге
қатысады, т.с.с. адамдар бір-бірімен қарым-қатынасқа түскенде болатын
барлық құбылыстарды анықтауға тырысады. Яғни социология қоғамды және
әлеуметтік қатынастарды ғылыми тұрғыдан зерттейді.
Социологияның зерттеу объектісі мен пәні
Социология пәніне келесідей анықтама беруге болады: Социология қоғамның
құрылысы, өмір сүруі мен дамуының жалпы және ерекше заңдылықтары жайлы және
сол заңдылықтардың адамдар мен әлеуметтік топтардың және тұтас қоғамның
өмірі мен өзара қарым-қатынастарында іске асырудың жолдары, нысандары мен
әдістері жайлы ғылым.
А.А. Радугин, К.А. радугин берген анықтама бойынша социология әлеуметтік
біртұтас жүйе деп қаралатын қоғам туралы, осы жүйенің құрамдас бөлшектері:
жеке адам, бірлестіктер, институттар арқылы атқаратын қызметі мен дамуы
туралы ғылым.
Әлеуметтік өмірдің өзегі адамдар және олардың бірлестіктерінің іс-
әрекеттері өзара байланыстары. Осыған сәйкес социологя адамдардың өзара
қарым қатынасын білдіретін мінез-құлық жайлы ғылым деуге болады.
Социологияның заңдары мен категориялары.
Кез-келген ғылым сияқты социологияның да өзiнiң категориялары мен заңдары
бар. Категорилар әлеуметтiк болмыстың мәндi жақтарын, қасиет-белгiлерiн,
құрылымдық элементтрiн бiлдiретiн негiзгi ғылыми ұғымдар. Яғни Социология
ғылымында қолданылатын ұғымдар социологияның категориялары болып табылады.
Ал осылардың арасындағы iшкi және қажеттi байланыстар мен қатынастарды
бейнелендiретiн ұғымдар заңдар болып табылады.
Социологияның ең негiзгi, мазмұны жағынан көлемдi категориясы
“әлеуметтiк” ұғымы. Бұл ұғым “әлеуметтiк жүйе”, “әлеумттiк құрылым”,
“әлеуметтiк институт”, “әлеуметтiк ұйымдастыру”, “әлеуметтiк топ”,
“әлеуметтiк әрекет”, “әлеуметтiк мiнез-құлық”, т.б. көлемдi ұғымдрды
қмтиды. Бұлардың әрқайсысы өз алдына бiрнеше маңызды категорияларға
бөлiнедi. Мәселен, “әлеумттiк топ” категориясы “топ”, “халық”, “ұлт”,
“жанұя”, ұғымдарымен тiкелей байланысты.
Әлеуметтiк заңдар адамдардың және олардың топтрының мiнез-құлқын
реттейдi, жеке адамдар мен олардың қоғамдастықтарының арасындағы қарым-
қатынастарды анықтайды. Әлеуметтiк заңдарға, мысалы, әлеуметтiк жiктелу,
бiрiгу заңы, әлеуметтiк мобильдiлiк заңы, қоғамдық өмiрдiң
интернационалдануы, жеке адамның әлеуметтенуi,т.б. заңдар жатады.
Әлеуметтiк зңдарды жалпы және ереше заңдар деп бөлуге болады.
Жалпы заңдар- қоғам дамуын, бiртұтас әлеуметтiк жүйе дамуында анықтайды.
Ерекше заңдар- әлеуметтiк жүйенiң жекелеген ýлемнтерiн, қоғам бөлшектерiн
сипаттайды.
Социологияның құрылымы мен қызыметтерi
Социолгия қоғамды екi денгейде зерттейдi: Макро және микро денгейде. Осыған
байланысты Социологияны үшке бөлуге болады.
1. Макросоциология- бұл бiртұтас социумның өмiр сүруi мен дамуының жалпы
заңдылықтарын зерттейдi.
2. Орташа социология немесе орта деңгей теориясы. Әлеуметтiк жүйенiң
жекелеген құрамдас бөлiмдерiнiң әрекет етуi мен өзара байланысынң
заңдылықтарын зертейдi. Бұған қала социологиясы, экономикалық социология,
бiлiм беру социологиясы, саясат социологиясы, т. б. жатады. Яғни бұлар
социология ғылымының жеке салалары.
3. Микросоциология. Ол жекелеген адамдардң қимылы мен өзара қарым-
қатынасын, мiнез-құлық, жүрiс-тұрыстарын бақылау арқылы әлеуметтiк
құбылыстар мен процестердi зерттейдi.
Социологиялық зерттеулер нәтижесiнде алынатын ғылыми қорытындылардың
жалпылық дәрежесiне сәйкес бұл зерттеулер теориялық және эмперикалық болып
екiге бөлiнедi.
Социологиялық зерттеудiң алдына қойылған мiндет пен мақсатқа Сәйкес
социология фундаментальды (iргелi) және қолднбалы (прикладная) болып екiге
бөлiнедi.
Социологияның әлеуметтiк- қоғамдық қызыметi алуан түрлi. Солардың
негiзгi үшеуiн атап көрсетуге болады:
Теориялық-танымдық қызыметiн iске асыру арқылы социология қоғамның
мәнi, оның құрылымы, заңдылықтры мен тенденциялары, даму жолдар жөнiндегi
бiлiмдi тереңдете, нақтылай түседi.
Саяси практикалық қызыметi- бұл әлеуметтiк зерттеулердiң нәтижесiне
сәйкес әлеуметтiк өмiрдi жетiлдiруге бағытталған саяси және практикалық
ұсыныстар бередi. Әлеумттiк болжау және жоспарлау саяси практикалық
қызыметтiң формасы болып табылады.
Идялық-тәжрибелiк қызыметi- Социологиялық зерттеулердiң тәрбие
жұмысында қандай нәтижелер беретiнiнен көрiнедi. Әртүрлi топтардың мақсат,
мүддесiн, дiнiн мәдениетiн т.б. құндылықтарын зерттегенде бейтараптық
танытады, сыңаржақ, бұрмалаушылық жасамайды. Таптар, әлеуметтiк топтар
өздерiнiң таптық, топтық мүддесi мен мақсатын белгiлеу және қорғау үшiн,
өздерiнiң саясаты мен практикалық iс-әрекеттерiн ақтау, негiздеу үшiн
Социологиялық зерттеулер нәтижелерiн кеңiнен пайдаланады.
Социологияның басқа қоғамдық ғылымдармен байланысы.
Социология өз алдына жеке-дара дамымайды, басқа қоғамдық ғылымдамен
үздiксiз тығыз байланыста дамып отырады. Социологияны басқа ғылымдармен
байланыстыратын негiзгi нәрсе-сл қоғам туралы жалпы ғылым бола отырып, оның
жалпы даму заңдарын ашып, тұжырымдайды. Ал, қоғамның жалпы даму заңдарына
әрбiр нақтылы қоғамдық және гуманитарлық ғылымдар сүйенедi. Әлеуметтанудың
басқа ғылымдармен байланыстарының екiншi түрi, ол адам туралы, оның iс-
әрекетiн, қызметiн оқып үйренудiң, оны жан-жақты талдаудың, өлшеудiң
әдiстерi мен техникасын тұжырымдап қалыптастырады. Олар нақтылы қоғамдық
және гуманистiк ғылымдарда кеңiнен қолданылады. Әлеуметтанудың басқа
ғылымдармен байланысының үшiншi негiзгi түрi- ол нақтылы ғылымдармен тығыз
жақындасып, байланысу арқылы, ғылыми арнайы тұжырымдық база қалыптастырады.
Мысалы, экономика ғылымымен тығыз байланыста болып экономикалық құбылыс пен
процестердi әлеуметтiк тұрғыдан зерттейтiн экономикалық социология бар.
Құқық ғылымымен бiрiгiп зерттеу жүргiзудiң нәтижесiнде құқық социологиясы;
саяси теориямен бiрiге отырып саяси социология; тәрбие социологиясы; т.б.
социологияның арнаулы теориялары пайда болды. Бұлар әлеуметтiк теориялар
немесе орта деңгейдегi теориялар деп аталады. Яғни социология қоғамдық
ғылым болғандықтан қоғамдық ғылымдармен тығыз байланыста дамып бiр- бiрiн
толықтырады. Екiншiден, әртүрлi құбылыстарды зерттеуде ортақ әдiс-
тәсiлдердi қолданады және бiр-бiрiнен алған фактiлерге сүйенедi. Үшiншiден,
қоғамның әртүрлi салаларын зертегенде сол сала теорияларымен тығыз байлнықа
түседi.
Реферат тақырыптары
1. Әлеуметтанудың объектісі және пәні
2. Әлеуметтанудың заңдары мен категориялары
3. Әлеуметтанудың құрылымы мен қызметтері
4. Әлеуметтанудың басқа қоғамдық ғылымдармен байланысы
№2 лекция
Социология ғылымының даму тарихы
1. Социология пайда болғанға дейiнгi ежелгi әлеуметтiк ой-пiкiрлердiң
қалыптасуы.
2. Социолгияның ғылым ретiнде пайда болуы. О. Конт. Г. Спенсер
3. М. Вебер мен Э. Дюргейм социологиясы
Социология (ХIХғ-дың 30-40 жылдарында қалыптасқан) бiршама жас ғылым
болып табылады. Өйткенi оның ғылым ретiнде қалыптасуының өзiне қоғамдық
дамудың белгiлi кезеңiнде ғана қажеттiлiк туды.
Алайда, социологияның кеш пайда болуынан, оған дейiн қоғам және
қоғамдық құбылыстар туралы ойлар болмады деген пiкiр тумауы керек.
Керiсiнше, ондай ойлар басқа ғылымдардың шеңберiнде көрiне бастаған
болатын. Мәселен, философиялық, экономикалық, тарихи, Саяси шығармаларда
жалпы қоғам, оның кейбiр элементтерi және оның даму заңдылықтары туралы
пiкiрлер бой көрсете бастады. Осы орайда, ежелгi шығыстың қоғам туралы
пiкiрлерi мен ойларын айтуға болады. Мәселен, конфуцийшылар қоғамтанушылар
болып есептеледi. Олардың қарастырған негiзгi мәселесi адамдар арасындағы
қатынас пен тәрбие болды. Конфуций этикасы “қайрымдылық”,
“кiшiпейiлдiк”,”адамды сүю”, “тура жолмен жүру” сияқты прициптерге
сүйенедi.
Әлеуметтiк теорияның бiршама айқын элементтрi ежелгi Грецияда
қалыптаса бастады. Ежелгi Грек философтарының арасында қоғамға және
қоғамдық институттарға ерекше көңiл бөлгендер софистер болды. Оларға
дейiнгiлер көбiнесе табиғатқа баса назар аударса, софистер адам мен қоғамға
басты назар аударды.
Софистер iлiмiнде, социологиялық тұрғыдан алғанда, қоғаның
құрылуындағы келiсiм теориялрының жатқандығын көруге болады. Яғни алғашқы
адамдар табиғатынан абсолюттiк түрде еркiн болған, кейiн сол абсолюттiк
еркiндiк адамдар арасындағы наразылықтарды туғызып, күрестерге алып келген,
осыдан адамның өмiрiнiң қауiпсiздiгiне сенiмi жоғала бастаған. Сондықтан
адамдар қоғам құруға мәжбүр болды және оның мүшелерi ортақ нормаға
бағынатын болды деп көрсетедi.
Ежелгi Грек ойшылы Платон өзiнiң социологиялық мифтерiнде софистердiң
бұл пiкiрiне қарсы болды. Қоғамдық еңбектiң бөлiнiсiне байланысты Платон
адамдарды үш топқа (кастаға) бөлдi: жоғарғы билеушi топ , қолөнершiлер және
құлдар.
Платонның iлiмiнде социлогия үшiн басты нәрсе, ол -қоғамдық еңбектiң
бөлiнуiн және оның қоғамдық қатынас, әрi жеке адамдар арасындағы қатынас
үшiн маңызды фактор болу потенциалын көрсетедi. Өйткенi ол еңбектiң
бөлiнуiнен мемлекеттiң екi топқа: ауқаттылар мен кедейлер тобына бөлiнуiн
көрдi. Үшiншiден, Платон Қоғамда адамдарды бiрлiкке шақыру үшiн тәрбиенiң,
қоғамдық сананың қажеттiгiн көрСеттi.
Аристотель ежелгi Грецияның тәжрибесiн қорытындылай келе, адам
әлеуметтiк жаратылыс деген қорытындыға келдi. Мемлекет адамдардың туа
бiткен “бiрiгiп өмiр сүруге деген ұмтылғыштық” қасиетiнен пайда болды деп
көрсетедi. Оның пiкiрiнше, қоғам үлкен екi әлеуметтiк топқа бөлiнедi: құл
иеленушiлер және құлдар. Аристотель мемлекеттiң мақсаты – адамдардың
бақытты өмiрiн қамтамасыз ету деп есептедi. Мемлекет қоғамдағы жалпы
мүддеге қызымет етуi керек деп көрсеттi.
Сонымен, бұдан кейiнгi дәуiрлерде: “орта ғасыр”, “қайта өрлеу”, “жаңа
дәуiр” кезеңдерiнде де адамдардың қоғамдық өмiрi жайлы пiкiрлер болды.
Бiрақ оларды толық социологиялық iлiм деп айтуға болмайтын едi. Өйткенi
олар тек әлеуметтiк ойлар философиясы немесе алғашқы социологиялық
болжамдар бола алады.
Социологияның ғылым ретiнде пайда болуы. О. Конт.
Социологияның дербес ғылым ретiнде негiзiн салушы француз философы О.
Конт болды. О. Конт 1798-1857 ж.ж.өмiр сүрген. Ол ең алдымен Батыстағы
позитивтік философияның негiзiн салушы болып есептеледi. Оның 1830-жылдары
“Позитивтi философияның курсы” деп аталатын еңбегi жарық көрдi. Осы
еңбегiнiң 3- томында алғаш рет О. Конт “Социология” деген ұғымды енгiздi
және қоғады ғылыми зертеу мақсатын қойды.
О. Конт социологияның қажеттiгiн философия саласындағы өзiнiң адам
ақылы дамуының үш сатысы туралы ашқан заңы арқылы дәлелдейдi. Олар:
Теологиялық, метафизикалық позитивистiк (ғылыми) сатылар. О. Конт алғашқы
кезде адамның ойлануының теологиялық болғандығын, яғни қандайда бiр
құбылысты, процестi, жалпы кез-келген нәрсенi дiни тұрғыдан түсiндiруге
тырсты деп көрсеттi. Ойлаудың метафизикалық кезеңiнде кез-келген құбылысты,
олардың мәнi мен себебiн философиялық абстракциялы ұғымдардың негiзiнде ,
яғни жалпылама түсiндiрдi. Ал ойлаудың позитивтiк кезеңiнде кез-келген
нәрсенi ғылыми тұрғыдан түсiндiредi. Қандайда болмасын құбылыстар мен
процестердi түсiндiруде бақылау, салыстыру, т.б. ғылыми әдiстер арқылы
алынған эмпирикалық факторларға сүйенедi деп көрсеттi. Конттың пiкiрiнше
позитивистiк ойлау алғашында математикада, физикада, астраномияда
қолданылды. Кейiн биологияда пайда болды.
Ал Социологияны Конт позитивтiк бiлiмнiң шыңы деп есептедi. Конттың
ғылымды жiктеу тәсiлi бойынша социология биологиядан кейiн пайда болды.
Егер биология қозғала алатын не әрекет жасай алатын барлық тiрi жануарлар
дүниесiн зерттейтiн болса, социология әлеуметтiк құбылыс ретiндегi адамның
әрекеттерiн қарастырады деп көретедi.
О. Контты Социологияның негiзiн салуға итермелеген екiншi бiр нәрсе-
ол еңбектiң бөлiну және копперациялану заңының ашылуы.
О. Конт Социологияны негiзiнен екiге бөлдi: Әлеуметтiк статика және
әлеуметтiк динамика. Әлеуметтiк статик әлеуметтiк жүйенiң өмiр сүру жағдайы
мен оның қызмет ету заңдылықтарын зерттейдi. Ал әлеуметтiк динамика
әлеуметтiк жүйенiң өзгеру және даму заңдылықтарын зерттейдi.
Сонымен бiрiншiден, О. Конт қоғам тануда ғылыми тәсiлдi қолдануды
немесе қоғамды ғылыми тұрғыдан танудың қажеттiгiн негiздедi. Ол алғашқыда
Социологияны әлеуметтiк физика деп атады. Екiншiден, Социологияны әртүрлi
эксперименттерге, бақылауларға негiзделетiн ерекше ғылым ретiнде анықтайды.
Қорыта келгенде, О. Конттың социологиялық концепциясында басты екi
идея жатыр. Бiрiншiсi, қоғамтануда ғылыми тәсiлдi қолдану болса, екiншiсi,
әлеуметтiк реформаларды жасауда iс жүзiнде ғылымға сүйену идеясы.
Сенсер социологиясы.
Х1Х-ғасырдың ғылыми –философы Г. Спенсер социолгияның қалыптасып
дамуына үлкен үлес қосты. Жас кезiнен ғылым жолына түскен (темiр жол
инженерi) Г. Спенсер Дарвиннiң эволюциялық теориясын дүниенiң барлық
салаларын түсiндiру үшiн қолдануға болады деген қорытындыға келдi. Спенсер
қоғамды биологиялық организмдермен салыстыра отырып, оны адамзат қоғамының
жеке тарихына да қолдануға болады деп мойындайды. Қоғамның жеке бөлiктерiн
(жанұя, мемлекет, т.б.) организм бөлiктерiмен (жүрек, нерв жүйесi, т.б.)
салыстырып, осылардың әрбiрi бүтiннiң қызметiне әсер ететiндiгiн айтты.
Спенсердiң пiкiрiнше биологиялық организм сияқты қоғамда қарапайым формадан
күрделiге қарай дамиды. “Табиғи iрiктелу” адамзат қоғамында да жүредi, яғни
тек қабiлеттiлер ғана тiрi қалады. Спенсер пiкiрiнше адамзат үшiн өмiр
сүруге қабiлетсiз индивидтерден табиғи iрiктелудiң көмегiмен құтылу қажет.
Мұндай филоиофия “әлеуметтiк дарвинизм” (Социальный дарвинизм) деген атқа
ие болды. Спенсер мұндай философияны комерциялық мекемелерге және
эконмикалық институттарға қолдануға болады деп санады. Қорыта келгенде Г.
Спенсер социологиялық теорияның дамуына едәуiр үлес қосты. Ол қоғамды
ерекше (дискреттi) жеке бөлiктерден құралған организм ретiнде қарастырды.
Спенсер аналогиялық тәсiлдi қолдану нәтижесiнде ғылымға “құрылым”,
“функция” деген ұғымдар енгiзiлдi.
М. Вебер. Түсiну социологиясы.
Макс Вебер батыстың iрi әлеуметтанушысы, 1864-1920 ж.ж. өмiр сүрген.
Вебер пiкiрiнше әлеуметтану қоғамның әлеуметтiк-тарихи құбылыстарының
субъектиâтiк (яғни адамның санасына, ойлануына байланысты) жақтарын,
нақтылы айтсақ адамның iс-әрекетiнде, қызыметiнде оның мұң-мұқтажын, талап-
тiлегiн, қажеттiлiгін, мақсатын, т.б. әр уақытта ескерiп отыру керек.
Социологияның басты мiндетi – адамдардың iс-әрекетiнiң, қимылын, мәнiн,
мағынасын, мазмұнын терең түсiу, ұғыну болып табылады. Осыларды талдай
отырып, қоғамның даму заңдылықтарының себебiн ашуға болады дейдi. М. Вебер
өзiнiң әлеуметтiк зерттеулерiнде түсiну, ұғыну әдiстерiне көп көңiл
аударуына байланысты оның әлеуметтану теориясы ”түсiну әлеуметтануы” деп
аталады. М. Вебер әлеуметтану саналы адамның мiнез-құлқы туралы ғылым ғана
емес, сонымен бiрге оның әлеуметтiк iс-әрекетi туралы ғылым. Әлеуметтiк iс-
қимыл, әрекет адамның мiнез-құлқымен бiрдей, өйткенi әлеуметтiк iс-әрекет
өзiнше жасалынбайды, бағытталып өмiр сүре алмайды, ол әр уақытта бақа
бiреуге бағыталуын тосу, күту үшiн дейдi. Мұнсыз қандайда бiр iс-әрекет,
қимыл әлеуметтiк болып саналмайды. Осығн сәйкес елiктеушiлiк, яғни
индивидтiң iс-әрекетi тобырға елiктеп жасалса немесе қандайда бiр табиғи
құбылысқа бағытталса ол әлеуметтiк болып саналмайды. Мәселен, көпшiлiк
адамдар жаңбыр кезiнде қолшатырларын ұстап жүрсе. Яғни Вебер бойынша
индивидтiң iс-әрекетi келесi бiр индивидке бағытталса және оның iс-қимылы
мен мiнез-құлқына әсер етсе, ол әлеуметiк әрекет болып саналады. Сонымен,
түсiну әлеуметануының пәніне саналы iс-әрекет жатады. Бұл әлеуметтiк iс-
әрекеттердiң бiрнеше түрлерi болады. Олардың ең бастысы – мақсатқа сай
келетiн iс-әрекет. Оны тұлға ойлаған мақсатына жету үшiн қолданады. М.
Вебер саяси әлеуметтануды дамытуға үлкен үлес қосты. Өзiнiң әлеуметтiк iс-
әрекет тұжырымдамасына сүйене отырып, ол легитимдi саяси билiктiң үш түрiн
көрсеттi.
Хразматикалық билiк.
Дәстүрлi билiк.
Рационалды билiк.
Сондай-ақ М. Вебер билiктiң легитимдiгi, яғни заңдылығын тiлге тиек
ете отырып, билiк мына үш жағдайда легитимдi болады деп көрсеттi: (билiктiң
легитимдiгi-халықтың үстем етiп отырған билiктi мойындауы, заңды деп
тануы). Хразматикалық легитимдiк (басшының жеке қасиеттер, мiнез-құлық
арқылы мойындалуы). Дәстүрлiк немесе әдет-ғұрып легитимдiгi (басшы салт-
дәстүр, әдет-ғұрыптарға сүйенiп билiк жүргiзедi). Ақыл-парасат
(рационалды), құқық легитимдiгi (басшы заңға сүйенiп билiк жүргiзедi).
М. Вебер стратификация теориясының негiзiн салушылардың бiрi. Веберлiк
әлеуметтiк стратификацияның өлшемi тек экономикалық факторлар, яғни меншiк
ғана емес, Сонымен бiрге саяси статус, әлеуметтiк статус (бедел, қадiр,
бiлiм) өлшемдерi қоданылады.
Әлеуметтанудың классикалық негiзiн салушылардың iрi өкiлi- Э. Дюркгейм
(1856-1917). Өзiнiң әлеуметтануында ол әлеуметтiк таным процесiнiң
әдiстемесiне көп көңiл аударды. Ал, бұл методолгия “Социологизм” деп
аталады. Э. Дюркгейм пiкiрiнше, әлеуметтану әлеуметтiк нақты мәнi бар
фактiлердi, оған ғана тиiстi қатынастарды, олардың сапаларын терең зерттеуi
керек. Әлеуметтiк нақтылықтың негiзгi элементi- әлеуметтiк фактiлер,
осылардың жиынтығынан қоғам құрылады. Осы фактiлер әлеуметтанудың пәнiн
құрайды. Оның басты мақсаты қоғамдағы құбылыстарға түрткi болатын
заңдылықтарды ашып тұжырымдау. Э. Дюркгейм әлеуметтiк фактiлерге бастапқы
түсiнiктердi жатқызады. Оған адам өмiрiнiң моральдық, басқаша айтқанда әдет-
ғұрып, дәстүр, тәртiп ережелерi, т.б. кiредi. Әлеуметтiк фактiлер
индивидтен (адамнан) тәуелсiз, ол табиғат құбылыстары сияқты, бiрақ, олар
адамға ерiксiз түрде әсер етiп, оның қоғамда бiр тәртiппен жүруiн талап
етедi. Әлеуметтiк фактiлердiң объективтi сипатта өмiр сүруi оларды зат
ретiнде қарастырып, жаратылыстанудың кейбiр әдiтерiн (мысалы, бақылау,
салыстыру, гипотеза, болжау, эксперимент, т.б.) қолдануға болады.
Әлеуметтiк фактiлердiң объективтi өмiр сүруiнiң тағы бiр дәлелi- адамға
әсер ете отырып, оларды белгiлi бiр iс-әрекет жасауға итермелейдi. Мысалы,
адамның құқықтық және адамгершiлiк ережелерiнiң бұзылуы, ол қоғамдағы жалпы
жағымсыз құбылыстардың басымдылығнан туып отырады. Э. Дюркгейм әлеуметтiк
фактiлерге қойылатын негiзгi талаптарды көрсеттi. Бiрiншi талап: Әлеуметтiк
фактiнi объективтi құбылыс деп, яғни индивидтен тыс құбылыс деп мойындау
және ол зерттеу объектiсi бола алатындығын мойындау. Екiншi талап:
Социология идеологияға тәуелдi болмауы керек. Үшiншi талап: Социология
бүтiннiң бөлектен жоғары тұратындығын мойындауы керек. Яғни әлеуметтiк
фактiнiң көзi қоғамда. Э. Дюркгеймнiң пiкiрiнше, әлеуметтiк факт болу үшiн
бiрнеше адам бiрiгiп әрекет жасау керек және ондай әрекеттен жаңа қорытынды
тууы қажет. Ондай әрекеттiң нәтижесiнде мiнез-құлықтың жаңа үлгiсi пайда
болады. Яғни әлеуметтiк фактiнiң объективтi шынайылығы Дюркгеймнiң
социологиялық тәсiлiәндегi өзектi мәселе болып табылады. Э. Дюркгейм
қоғамның тұтастығының негiзi-ұжымдық сана деп көрсеттi. Қоғам мүшелерi
(немесе топ мүшелерi) қоғамдағы жалпы номаларға үлкен мән бергенде және өз
өмiрiнде оны басшылыққа алғанда ғана әлеуметтiк интеграция орын алады деп
көрсеттi. Э. Дюркгейм, сондай-ақ, адамның өзiне өзi қол салуы (Суицид)
мәселесiмен де айналысқан. Оның ойынша, адамның өзiне қол жұмсау әрекетi
қоршаған әлеуметтiк ортаның сипатына (түрiне) байланысты. Дюркгейм нақтылы
әлеуметтiк мазмұнда жинақталған материалдарға талдау жасай отырып мынадай
қорытындыға келедi: қоғамның даму деңгейi және интеграциясы жоғарылаған
сайын адамның өз жанын өзi қиушылығы төмен болады және керiсiнше де солай.
Дюркгейм адамның өзiне өзi қол салуын ұлттық, дiни, жас ерекшелiгi, жыныс,
сондай-ақ жыл мерзiмдерi сияқты факторлармен байланыстырған. Мысалы,
протестанттар мен католиктердi салыстырғанда бұл құбылыс католиктерде
бiрнеше есе кем, ал, қалалар мен селоларды салыстырғанды қалаларда жоғары.
Э. Дюркгейм өзiн өзi өлтiрушiлiктiң 4 типiн анықтап бердi. Олар:
Эгоистiк
Альтуристiк
Экономикалық
Фаталистiк
Осы еңбектерiнiң арқасында Э. Дюркгейм “Деâианттық мiнез-құлық
социологиясының”негiзiн салды. Сондай-ақ Дюркгейм дiнге үлкен көңiл бөлдi.
Қоғам дiнсiз өмiр сүре алмайды, әлеуметтiк бiрлiкте дiн шешушi роль
атқарады. Дiн қоғамдағы ең құнды, бағалы қасиеттердi бейнелейдi деген
пiкiрлер айтты.
Семинар сұрақтары
1. Әлеуметтанудың қалыптасуындағы негізгі кезеңдер.
2. О. Конт және Г. Спенсердің социологиялық концепциялары
3. К. Маркс социологиясы
4. Э. Дюркгейммен М. Вебердің социологиялық ілімі
5. Ресейдегі әлеуметтанулық ойдың дамуы
6. Қазақ ойшылдарының әлеуметтанулық көзқарастары
№3 лекция
Қоғам әлеуметтік
жүйе ретінде
1. Қоғам ұғымы және оның мәнi
2. Қоғамның түрлерi
3. Гемайншафт және Гезельшафт
“Қоғам” деген ұғым социология ғылымының басты категориясы болып
табылады. Күнделiктi өмiрде бұл ұғымды кеңiнен қолданамыз. (Бiз “Қазақ
қоғамы”, “Америка қоғамы”, “Жапон қоғамы” деп айтамыз, бiрақ мәнiне үңiле
бермеймiз). ғалымдардың өздерi бұл ұғымның мәнiн ашуда қиындықтарға душар
болуда. Бұл ұғымның көптеген мәнi бар. Бiз “кәсiби қоғам” десек онда бiрдей
кәсiпке ие адамдар тобы туралы айтып отырмыз. Егер “жоғарғы қоғам” деп
айтсақ онда белгiлi бiр әлеуметтiк қабатты (жоғарғы класс) құрайтын, ортақ
құндылықтар мен өмiр салты бар адамдар тобы туралы айтып отырғанымызды
бiлдiредi. Ал белгiлi бiр географиялық аумағы бар, ортақ заң жүйесi және
ұлттық бiрлiгi бар Қазақстан қоғамы десек , бұл жерде басқа мағына бередi.
Социология қоғам ұғымын осы мағынада қолданады, осы мағынада
зерттейдi.
Өзiмiз байқап отырғанымыздай қоғам ұғымы мағынасында мемлекет ұғымына
өте ұқсас және көп уқыт бойы бұл екi ұғым бiр мағынада қаралып келдi. Бұл
ұғымдардың мазмұнын айыруда алғаш қадам жасаған италияндық ғалым Н.
Макиавелли болды. Ал, бұл ұғымдардың айырмашылығын немiс философы Гегель
теориялық жағынан негiздеп, дәлелдедi.
”Мемлекет”, “қоғам”, “ел” деген ұғымдарды синоним ретiнде түсiну әлiде
кездеседi. Әрине бұл атаулардың арасында жақындық болғанмен, оларда
айырмашылықтар бар. Егер оларға жеке тоқталар болсақ, қоғам бiр-бiрiмен
өзара байланыста, қарым-қатынаста болатын адамдардың үлкен қауымдастығы,
тобы, мемлекет сол қоғамды басқаратын билiк органы, ал, ел әлгi аталған
қоғам қалыптасып, мекендейтiн белгiлi бiр территория. Яғни, қоғам белгiлi
бiр географиялық шекарасы, ортақ заң жүйесi, белгiлi бiр ұлттық, әлеуметтiк
мәдени бiрлiгi бар адамдар бiрлестiгi. Қоғамға берiлген анықтамалардың
бәрiнде қоғамды өзара тығыз байланыста болатын элементтердiң жүйесi ретiнде
қарастыру тән.
Қоғам ұғымына анлиз жасай отырып, Марш (1967) әлеуметтiк
бiрлестiктердi қоғам деп санау үшiн қажет талаптарды аықтауға тырысты.
1. Тұрғылықты территория. Мысалы, Қазақсан өзiнiң шекарасында.
2. Қоғамның толықтырылып ,өсiп отыруы. (Бала туылу арқылы көбею маңызды).
3. Мәдениеттiң дамуы. Қоғамдық өмiрдiң барлық қажеттiлiктерiн
қанағаттандыру үшiн мәдениет моделдерi (үлгiлерi) көптүрлi болуы мүмкiн
4. Саяси тәуелсiздiк. Қоғам басқа бiр жүйенiң элементi болып табылмайды,
ондай болған күнде де аз мөлшерде ғана. Марш қоғады мұндай белгiлер арқылы
анықтаудың өзi даулы екенiң айтты. Басқада социологтар (Аберле, Коэн,
Дэвис, Леви және Саттон 1950, Парсонс 1966) “өзiн-өзi қамтамасыз ету”
қоғамның негiзгi белгiсi деп санайды. Бұл Марш көрсеткен “Саяси
тәуелсiздiк” белгiсiне жақын. Бұл жерде қоғамның өзiн өзi қамтамасыз етуi
мiндеттi түрде барлық өнiмдер мен қызыметтердi өзi өндiруi керек деген сөз
емес. Көптеген қоғамдар оның iшiнде Жапония, Ұлыбритаия, Норвегия (көп
мөлшерде) iшкi саудаға тәуелдi. Бiрақ әр мемлекетте импортқа төлейтiн
өзiнiң волютасы болуы керек. Осылайша бiз қоғамның өзiн өзi қамтамсыз етуi
деп, оның төлеу қабiлетнiң сақталуын және қарыздарын төлеу мүмкiндiгiн
айтып отырмыз.
Қоғамның түрлерi
Қоғамды классификациялаудың көптеген әдiстерi бар. Маркстiк дәстүр
бойынша қоғам түрi өндiрiс тәсiлi арқылы анықталады. Яғни қоғамда бар
экономикалық рессурстар қалай қолданылады және бақыланады, осы негiзге
алынады. Мысалы, феодалдық, капиталистiк, социолистiк және комунистiк. Бұл
жiктеу неге Марксистiк деп аталады? К. Маркс қоғамның даму сатыларын
анықтауда негiзгi өлшемге өндiрiс құрал жабдықтарына меншiктiң түрi мен
қоғамның таптық құрылымын алды. Осы тұрғыдан талдай келе К. Маркс қоғам
дамуын бес тарихи сатыға жiктедi. Оларды қоғамдық формациялар деп атады.
Олар мыналар:
1. Алғашқы қауымдық қоғам.
2. Құл иеленушiлiк қоғамдық-экономикалық фаромация.
3. 3. Феодалдық қоғамдық-экономикалық фармация.
4. 4. Капиталистiк қоғамдық-экономикалық фармация.
5 .Коммунистiк қоғамдық-экономикалық фармация.
Бұлардың үшеуi, яғни құлдық, феодалдық және капиталистiк қоғамдық-
экономикалық фармациялық -таптық, антропагендiк, қанауға негiзделген еңбек
адамына жат қоғамдар ретiнде сипатталады. Ал алғашқы қоғам мен коммунистiк
қоғамдық-экономикалық фармация тапсыз қоғам ретiнде сипатталды.
Қоғам ондағы билiк құрып тұрған дiнге байланысты (мысалы, мұсылман
қоғамы) немесе тiлге байланысты (мысалы, орыс тiлдi, франко тiлдi)
классификациялануы мүмкiн.
Г. Ленский мен Дж. Ленский (1970) қоғам өмiр сүруi үшiн қажет құралдарды
алудың негiзгi сипатына сәйкес классификацияланады. Сондай-ақ олардың
маңызды басқада белгiлерiн көрсеттi. Бұл жерде негiзгi күнкөрiс көзi не-
сол есепке алынады.
1.Аңшылық пен терiмшiлiк арқылы күн көретiн қоғам.
2. Бағбаншылық арқылы күн көретiн қоғам.
3. Егiншiлiк қоғамы (аграрлық қоғам).
4. ӨндiрiСтiк қоғам.
ХХ ғ. 50-60 жылдарында американдық социологтар Д. Белл, У. РаСтау және
француз социологы Р. Арон. Қоғам дамуының үш сатысы туралы теорияны ұсынды.
Бұл ғалымдар өздерiнiң тұжырымдамаларын дүниежүзiлiк тарихқа салыстырмалы
талдау жасау негiзiнде қорытындылаған. Аталған авторлар адамзат қоғамның
дамуын әлемдiк шеңберде үш кезеңге бөледi. Яғни, қоғамдар даму дәрежесiне
қарай үш түрлi типке бөлiнедi.
1. Индустриалдық сатыға дейiнгi қоғамдар, оларды аграрлық немесе
дәстүрлi қоғам деп те атайды.
2. Индустриалды қоғамдар.
5. 3. Постиндустриалды қоғамдар.
Бұл аталған қоғам сатыларының алғашқысы ең ұзақ созылған саты болды. Бұл-
негiзiнен қол еңбегiмен қарапайым техникаға сүйенген мардымсыз
ауылшаруашылығы басым қоғам. Қоғам өмiрiнде дәстүрмен дiннiң ықпалы күштi
болған. Мемлекеттiк билiк – атадан балаға мұра ретiнде берiлiп отырған,
Монархиялық билiк түрiнде жүзеге асырылып отырды.
Индустриалдық саты, шамамен 250жыл бұрын қалыптасқан. Батыс
елдерiндегi өнеркәсiп төңкерiсiнiң нәтижесiнде феодалдық шаруашылық пен
кiшiгiрiм шеберханалардың орнына заâодтар мен фабрикалар, қол еңбегiнiң
орнына машиналар келдi. Мемлекеттiк және халықаралық шенберде нарық
қатынастары қалыптаса бастады. Қоғам мүшелерiнiң бiлiм деңгейлерi кәсiби
шеберлiктерi де арта түстi, мұның өзi оқу орындарының ашылуына әкелдi.
Сонымен қатар қоғамда әлеуметтiк институттар пайда болып олар өздерiнiң
функцияларын атқара бастады.
Халық Санының артуы мен өнеркәсiп өндiрiсiнiң дамуы халықтың басым
көпшiлiгiнiң қалаларға шоғырлауына әкелдi. Ол урбанизациялану процесiнiң
дамуына жол ашты.
Қоғамның дамуы ғылыми техникалық прогрес пен еркiн кәсiпкерлiкке,
бәсекелестiкке сүйенедi.
Постиндустриалдық қоғамның қалыптасуы ХХ-ғасырдың соңғы ширегiнен
басталады. Қоғам дамуының бұл моделiн басқада атаулармен сипаттау
кездеседi. Мәселен Збигнев Бзежинскийдiң –Технотрондық қоғам, Юлвин
Тофлердiң –үшiншi толқын , И. Маслоудың –ақпараттық қоғам тәрiздi т.б.
атаулар кездеседi.
Бұл қоғам сатысында экономиканың негiзгi саласы –халыққа қызымет
көрсетедi және жоғары қарқынмен дамыған нарықтық экономика ғылым мен
техникаға, жаңа ақпараттық-компютерлiк технологияларға сүйенедi. Қоғам
халқының 60-80 %-ын ауқатты, жан-жақты жетiлген, жоғары табысы бар орта тап
құрайды. Бұл-саяси жүйеде дамыған демократиялық қатынастар, яғни билiк
органдарын халықтың өзi сайлап, өзi бақылайтын қатынастар орын алған, жеке
тұлғаның бостандығы мен құқықтарына толық кепiлдiк берiлетiн қоғам.
Айта кету керек әлем елдерiнiң тек аз бөлiгi ғана постиндустриалдық
даму сатысына қол жеткiздi.
Гемайншафт және гезельшафт
Көптеген зертеушiлер қоғамды өндiрiстiкке дейiнгi қоғам және
өндiрiстiк қоғам деп бөлдi. Осы екi қоғам арасындағы қарама-қарсылықты
немiс Соцологы Ф. Теннис зерттедi. Ф. Теннис зертеуiн осы бағытағы маңызды
зертеулердiң бiрi деп айтуға болады. Ол гемайншафт (Gemeinscaft) және
гезелшафт (Gesellscaft) деген терминдер енгiздi. Олар қауым және қоғам деп
аударылады, дәстүрлi қоғам мен қазiргi қоғам айырмашылықтарын бiлдiредi.
Нақтырақ айтсақ, -Гемйншафт- терминi ауылдық қауымды бiлдiредi, ал
–гезелшафт- терминi қалалық өндiрiстiк қоғамды бiлдiредi. Осы екеуiнiң
айырмашылығы неде?
1. Егер жеке адамның мотивтерi туралы айтсақ, гемайншафтта адамдар
қауымдық принциптерге сай өмiр сүруге ұмтылады, мысалы, шаруалық отбасылар
егiн жинау науқанында бiр-бiрiне тегiн көмектеседi. Гезельшафтта адамдар
өзiнiң жеке қызығушылықтарын жүзеге асыруға ұмтылады, индивидтер бiр-
бiрiмен жеке мәселесiз жұмыс жағдайында қарым-қатынасқа түседiжәне белгiлi
тауар мен қызыметтер үшiн ақы алады.
2.Әлеуметтiк бақылау сферасында Гемайншафт түрiндегi қоғамда дәстүрлiк
әдет-ғұрыптарға, сенiмдерге және жазылмаған заңдарға үлкен мән бередi. Ал
Гезельшафт формальды құқыққа негiзделген қоғам.
3.Еңбектi бөлу саласында Гемайншафт шектеулi маманданумен
ерекшеленедi. Ең бастысы туыстық байланыс негiзiнде қалыптасады. Әдетте
күйеуi, әйелi, балалары шаруашылықта белгiлi бiр мiндеттердi орындайды.
Гезельшафт түрiндегi қоғамға кәсiби рөлдермен мамандану тән.
4. Гемайншафт түрiндегi қоғамда мәдениет дiни құндылықтар негiзiнде
қалыптасады. Ал Гезельшафтта жоғары өмiр салты, өркениет арқылы
қалыптасады.
5. Гемайншафтта басты институттарға жанұя, көршiлер және қауым, ал
Гезельшафтта үлкен бiрлестiктер мен ассоциацияларқұрылады (мемлекет, саяси
партиялар, өз еркiмен құрыған ассоциациялар).
Ф. Теннис осылай қоғамды екi типке бөлiп олардың жоғарыда аталғандай
бес айырмашылығын көрсеттi.
Реферат тақырыптары
1. Қоғам ұғымы
2. Қоғам әлеуметтік жүйе ретінде
3. Әлеуметтік инститтар мен процестер түсінігі
4. Әлеуметтік институттардың белгілері мен функциялары
5. әлеуметтік инститтардың түрлері
6. Қоғам өміріндегі әлеуметтік процестер
№5 лекция
Әлеуметтік
құрылым және әлеуметтік стратификация
1. Қоғамның әлеуметтік құрылымы
2. Әлеуметтік стратификация түсінігі
3. Әлеуметтік мобильділік түсінігі
Қоғамның әлеуметтiк құрылымы күрделi, ол бiрнеше шағын құрылымдарға
жiктеледi. Әлеуметтiк құрылымның мынадай түрлерi бар: “қоғамның таптық
құрылымы”, “қоғамның стратификациялық құрылмы”, “қоғамның ұлттық құрылымы”,
“қоғамның кәсiби құрылымы”, “қоғамның демографиялық құрылымы”, “қоғамның
территориялық не аймақтық құрылымы”.
Әлеуметтiк құрылым деген ұғымды өте кең мазмұнда пайдалануға болады.
Қоғамның әлеуметтiк құрылымы дегенде, кейде бiз қоғамның барлық жақтарын
қамтимыз. Мысалы, қоғамның экономикалық, әлеуметтiк, саяси рухаи, т.б.
жақтары, элементтерi бар. Социологияда қоғамды осындай күйде қарастыруды ,
яғни өте кең, ауқымды түсiнудi социеталдық түсiну деп көрсетедi. Қоғамның
әлеуметтiк жағы дербес әлеуметтiк құрылым. Осы мағынада пайдалансақ
әлеуметтiк құрылым дербес қоғамдық құбылы, бiртұтас, нақтылы, өзiндiк
бөлшектерi, элементтерi бар әлеуметтiк организм. Әлеуметтiк құрылым
дегенiмiз әлеуметтiк топтардың, страталардың, таптардың және әлеуметтiк
институттардың жиынтығы олардың байланыстары, арақатынастары. Сонымен,
әлеуметтiк құрылым бiрiншiден, белгiлi бiр элементтерден, нақты топтардан
тұрады, солардың қосындысы, жиынтығы. Екiншiден, айтылған топтар өзара
қатынастарда, түрлi байланыстарда болады.
Әлеуметтiк құрылымның басты, негiгi элементтерi әлеуметтiк топтар,
страталар, таптар дедiк. Ендi осы топтарға анықтама берiп көрейiк.
әлеуметтiк топтар деген жалпылама ұғым, бұл ұғымға негiзiнде қоғамдағы
адамдар топтарының барлығы кiрдi. Әлеуметтiк топ –бұл белгiлi жекелiк,
ұжымдық және қоғамдық мүдделер мен мақсатарды жүзеге асырушы азды-көптi
әрекеттенушi адамдардың жиынтығы. Әлеуметтiк топқа кiретiн үлкен топ- бұл
тап. Тап ұғымы экономикалық әлеуметiк топтарды белгiлеуге қолданылады.
Көбiнесе тап ұғымы екi мағынада берiледi. Бiрiншiсi кең мағынада, бұл
мағынада тап дегенiмiз өндiрiс құрал-жабдықтарына белгiлi қатынасы бар,
қоғамдық еңбек бөлiнiсiнде нақтылы алатын орны бар, ерекше әдiстер арқылы
алатын табыстарының өзiндiк мөлшерi бар, үлкен әлеуметтiк топтар.
Екiншiсi тар мағынада тап дегенiмiз әлеуметтiк топтар, страталар.
Олардың ең басты белгiлерi: кiрiс, табыс, мамандық, билiк, бiлiм деңгейi,
мәдениет, т.б. .
Қарапайым түрде қоғамның басты элементтерi деп мыналарды айтамыз:
1. Өзара тығыз байланыста, қарым-қатынаста болатын индивидтер немесе
адамдар.
2. Қоғам мүшелерiнiң бiрiгуi, топтасуы негiзiнде пайда болып дамып
отыратын әлеуметтiк топтар.
3. Сол қоғамда қалыптасқан белгiлi бiр функцияларды атқаратын
әлеуметтiк институттар.
Индивидтер - сол қоғамда өмiр сүрiп отырған жеке адамдар.
Әлеуметтiк топтар - белгiлi бiр ортақ белгiлерi бар, яғни мүдделер,
құндылық бағдарлары, атқаратын қызымет, iс-әрекетерi ұқсас адамдар
жиынтығы.
Институт- бұл белгiлi бiр әлеуметтiк қажеттiлiктердi қанағаттандыруға
арналған рөлдер мен статустардың жиынтығы. Институтар адамдардың iс-
әрекетерiн , қызыметiн ұйымдастырады.
Қолғамда әлеуметтiк топтардың сан алуан түрлерi бар. Оларды жақсырақ
түсiну үшiн төмендегi үш белгiсi арқылы жiктеуге болады.
Тұрақтылық дәрежеСiне қарай үшке бөлiнедi.
1. Қысқа мерзiмдiк байланысқа негiзделген тұрақтылығы төмен топтар,
оларды квази топтар депте атайды. Мәселен, бұл топқа театрдағы
көрермендердi, поезд вагонындағы жолаушыларды, туристiк топ немесе
митингiге қатысатын адамдарды жатқызуға болады. Бұл топтағы адамдар
арасындағы байланыс әлсiз әрi кездейсоқтық сипаты басым болады.
2. Тұрақтылығы орташа топтар.(еңбек ұжымы, құрылыс бригадасы,
студенттер тобы,т.б.)
3. Тұрақтылығы жоғары топтар ( ұлттар, таптар, т.б.).
Көлемiне қарай үшке бөлiнедi.
1. Үлкен әлеуметтiк топтар немесе қауымдастықтар (ұлттар, таптар,
әлеуметтiк жiктер, кәсiби бiрлестiктер, т.б.);
2. Орташа әлеуметтiк топтар (бiр аймақтың тұрғындары);
3. Кiшi топтар (отбасы, шағын ұжымның қызметкерлерi, оқу топтары,
т.б.). Бұл топтағы адамдар арасындағы қарым-қатынастар мен байланыстар
барынша тығыз және олардың мақсат мүдделерi жақын болады.
Мазмұнына қарай беске бөлiнедi.
1. Әлеуметтiк экономикалық топтар (касталар, сословиелер, таптар);
2. Әлеуметтiк этникалық топтар (ру, тайпа, ұлттар, ұлыстар);
3. Әлеуметтiк демографиялық топтар (жастар, қарт адамдар, балалар,
ерлер, әйелдер);
4. Әлеуметтiк кәсiби топтар (шахтерлер, мұғәлiмдер, дәрiгерлер,
инженерлер);
5. Әлеуметтiк территориялық топтар (аймақтың, обылыстың, ауданның,
қаланың, селоның тұрғындары.
Әлеуметтiк стратификация
Қоғамның әлеуметтiк құрылымын қарастыратын қазiргi кезеңдегi
теориялардың бiрi- Әлеуметтiк стратификация деп аталады. Әлеуметтiк
стратификация дегенiмiз қоғамды топтарға, таптарға, страталарға бөлу,
ажырату. Стратификация сөзiнiң түбiр –страта- деген сөзден шыққан. Страта
сөзi геология ғылымынан енген, ол жердiң қабаты, қыртысы деген мағынаны
бiлдiредi.
Стратификация теориясаының негiзiн салушы К. Маркс болды. Маркс
бойынша қоғамды тауар өндiру тәсiлiне қарай кезеңдерге бөлуге болады. Ол
оны-өндiрiс тәсiлi деп атады. Карл Маркс қоғамды бе формацияға бөлдi. Тек
алғашқы қауым мен социалистiк қоғам тапсыз қоғам деп атады. Ал қалғандары
екi тапқа бөлiнедi, олардың арасындаâ әрдайым күрес болып отырады деп
айтқан. Құл иеленушiлiк қоғамда құл иеленушiлер мен құлдар табы, Феодаодық
қоғамда феодалдар мен шаруалар табы, капиталистiк қоғамда буржуазия (iрi
капитал иелерi, өндiрiс құралдарының иелерi) мен жұмысшылар табы. Маркс
қоғамды тапқа бөлгенде экономикалық көрсеткiштi маңызды деп санады. Кез
келген формацияда өндiрiс тәсiлi экономикалық ұйымдастыруды анықтайды және
Маркс экономикалық ұйымдастыру қоғам өмiрiнiң негiзгi аспектiсi деп санады.
Яғни қоғамды тапқа бөлуде Маркс меншiк, байлық, табыс сияқты экономикалық
көрсеткiштердi негiзге алды.
Стратификация теориясының негiзiн салушылардың бiрi- М. Вебер болды.
Ол қоғамды стратификациялауда МаркСтың теориясын жалғастыра отырып
байлықтан басқа да адамның теңсiздiгiн көрсететiн көрсеткiштер бар
екендiгiн айтты. Вебер адамдар бiр бiрiмен қоғамда бiрiншiден байлыққа
байланысты тең еместiгiн айтып Маркспен келiстi. Бiрақ барлық уақытта
теңсiздiк байлыққа байланысты емес екендiгiн айтты. Адамдар бiрдей
құрметке, беделге ие еместiгiн көрсетiп статустық топ деген ұғым енгiздi.
Бұны Вебер теңсiздiктiң екiншi компонентi деп есептедi. Вебер Сондай-ақ
байлықпен және беделмен қатар билiк те маңызды фактор екендiгiн айтты.
Сонымен М. Вебер стратификация теориясында тенсiздiктiң үш негiзгi
көрсеткiшiн көрсеттi:
1. Байлық- экономикалық статус.
2. Бедел-әлеуметтiк статус.
3. Билiк- саяси статус.
Әлеуметтiк мобильдiлiк
Мобильдiлiк түсiнiгiнiң этимологиясы келесi түсiнiктерде бейнеленген:
-қозғалыс-, -алға жылжу-, орын ауыстыру-. әлеуметтiк мобильдiлiк
социологиялық категория ретiнде индивидтiң әлеуметтiк құрылымдағы өзгерiсiн
бейнелейдi. Әлеуметтiк мобильдiлiк ретiнде адамның, әлеуметтiк топтың бiр
қабаттан екiншi қабатқа орын ауыстыруы, әлеуметтiк баспалдақ бойынша жоғары
не төмен жылжуы есептеледi. Яғни әлеуметтiк мобильдiлiк адамдардың
әлеуметтiк орын ауыстырулары, олардың қоғамдағы әлеуметтiк статусының
өзгеруi. Сонымен әлеуметтiк мобильдiлiк дегенiмiз адамның не әлеуметтiк
топтың қоғамның әлеуметтiк құрылымындағы әлеуметтiк жағдайының өзгеруiне
байланысты жүзеге асатын күрделi әлеуметтiк процес.
П. Сорокин социологияда алғаш рет әлеуметтiк мобильдiлiк түсiнiгiнiң
анықтамасын және оның зерттеу принциптерiн негiздедi.
П. Сорокин әлеуметтiк мобильдiлiктi екiге бөлдi.
1. Тiк мобильдiлiк- бұл адамның не топтың статусының жоғарылауы не
төмендеуi. Мысалы, қарапайым мұғалiмнiң кандидат, доцент, доктор болып оның
статусы көтерiлуi мүмкiн. Яғни қызметi жоғарылап, табысы өсуiп статусы
жоғарылайды не керiсiнше болады.
2. Көлденең мабильдiлiк- адамның не топтың қоғамдағы жағдайы өзгеруi ,
орын ауыстыруы, бiрақ оның статусы өзгермейдi. Мысалы, мұғалiм бiр
унисерситеттен келесi бiр университетке ауысуы мүмкiн оның статусы өзгерген
жоқ.
Семинар сұрақтары
1. Қоғамның әлеуметтік құрылымы
2. Әлеуметтік стратификация
3. Әлеуметтік мобильділік
4. Қоғамның әлеуметтік құрылымындағы таптар
5. Қазақстан Республикасының әлеуметтік құрылымы
6. П. Сорокин әлеуметтік құрылым және әлеуметтік мобильділік теориясы
7. М. Вебердің әлеуметтік құрылым теориясы
№6 лекция.
Тұлға әлеуметтануы
1. Тұлға туралы жалпы түсiнiк
2. Тұлғаның әлеуметтенуi
3. Әлеуметтiк статус және әлеуметтiк роль
Тұлға проблемасы бiрқатар ғылымдардың социологияның, философияның,
психологияның, педагогиканың, т.б. зерттеу объектiсiне жатады. Мәселен,
философия тұлғаны таным мен тсорчествоның субъектiсi ретiнде қарастырса,
психология тұлғаны психиклық қасиетер мен процестердiң: мiнез-құлық,
темперамент, қабiлет,т.б. тұрақты жиынтығы ретiнде зертейдi. Әлеуметтану
ғылымы тұлғаны әлеуметтiк өмiрге белсендi түрде араласатын, әлеуметтiк
қатынастардың өзектi проблемаларының бiрi ретiнде зерттейдi. Өйткенi
қоғамда болып жататын әлеуметтiк құбылыстар мен процестердiң себептерiн,
сондай-ақ жекелеген адамдар мен әлеуметтiк топтардың iс-әрекеттерiнiң
себептерiн, мәнiн жеке тұлғалардың белгiлiрi арқылы түсiнуге болады.
Басқаша айтқанда, жеке тұлғаның мiнез-құлқы арқылы тұтас топтың, қоғамның
өмiрiн түсiнуге болады. Тұлға әлеуметтiк қатынастар мен байланыстардың
бастапқы агентi болып саналады. Тұлға ұғымын “адам”, “индивид” ұғымдарымен
салыстырып анықтауға болады. Адам ұғымы барлық адамдарға тән қасиеттер
қабiлеттерге мiнездеме беру үшiн қолданылады. Бұл ұғым адамзат баласының
жер бетiндегi басқа биологиялық организмдерден өзгеше қасиеттерiн
сипаттайтын жалпылама ұғым. Яғни адамның жануардан, өсiмдiктерден, заттан
айырмасын атап көрсетедi. “Индивид” адам тегiнiң нақтылы өкiлi, жеке адам.
Осы ұғымға қатысты индивидуалдық деген ұғым бар. Индивидуалдық- бұл әр
адамның өзiне ғана тән жеке-дара қасиеттерiнiң жиынтығы, яғни бiр адамның
екiншi адамнан айырмашылығы. Ал, “тұлға” дегенiмiз адамның табиғи
биологиялық қасиетi ғана емес. Ол қоғаммен тығыз байланыстар, қатынастар
негiзiнде қалыптасатын адамның мәнi. Тұлға- бұл индивидтiң дамуының
қорытындысы, жемiсi, оның қоғамдық жағдайлардағы көрiнiсi. Адам- адам болып
туылады, тұлға болып қалыптасады, яғни тұлға болып туылмайды. Адамды тұлға
қылып қалыптастыратын қоғам, қоршаған әлеуметтiк ортасы. Егер жаңа
туылған жас егiз баланы алып, оларды әртүрлi жағдайларда, мәселен, бiрiн
Африкада, ендi бiрiн Америкада өсiрсе, онда бiрдей индивидтерден әртүрлi
тұлғала қалыптасады. Өйткенi олар әртүрлi ортада өстi, әртүрлi мәдени
құндылықтарды бойына сiңiрдi. Тұлғаның қалыптасуы табғи қасиеттерiне және
қабылдау мүмкiндiктерiне негiзделедi. Тұлғаның қалыптасуында басты орын
алатын не нәрсе: тұқым қуалаушылық па, әлде тәрбие ме? Бұл мәселе бойынша
ғалымдар бiр пiкiрге келе алмауда. Кейбiр зертеушiлер барлық нәрсе тәрбиеге
байланысты деп есептейдi. Олар “жаман оқушы жоқ, жаман оқытушылар бар”
деген пiкiр айтады. Екiншi бiр зертеушiлер туа бiткен қасиеттерге үлкен мән
бередi. Тұлғаны қалыптастыратын қоғам. Адам қоғамсыз өмiр сүре алмайды.
Менiң өмiр сүруiм сенiң өмiр сүруiңдi және басқалардың өмiр сүруiн қажет
етедi және керiсiнше де солай. Мысалы, кездейсоқ бiр жағдайлармен
кiшкентай балалардың аңдар араына түсiп қалып, солардың арасында өскенi
жайлы оқиғалар бар. Оларда адамдық қасиет қалмаған, аңдар сияқтя өмiр
сүредi, төрт аяқатап жүредi, аңдар сияқты тамақтанады. Оларды кейiн тауып
алып, адамдар арасында өмiр сүруге, сөйлеуге үйретуге ұмтылған әрекеттерден
ешқандай нәтиже шықпаған. Демек адамның адамдық қасиеттерiн
қалыптастыратын қоғамдық орта. Бiрақ, бұдан адамның биологиялық,
психологиялық жақтары маңызды емес деген пiкiр тумауы керек. Анығында
адамның өлшемi үш түрлi:
Биологиялық
Психологиялық
Әлеуметтiк
Биологиялық өлшем- бұл адам организмiнiң түр бейнесi, құрылысын және
формаларын, оның атқаратын қызыметiн, ми, жүйке жүйесiн, т.б. қамтиды.
Психологиялық өлшем- бұл адамның iшкi жан-дүниесiн, онда жүрiп жататын
саналы және санадан тыс құбылстар мен процестер, сезiм ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Әлеуметтану әлеуметтік гуманитарлық ғылымдар жүйесінде
1. Әлеуметтану пәніне кіріспе
2. Әлеуметтанудың объектісі мен пәні
3. Әлеуметтанудың заңдары мен категориялары
4. Әлеуметтанудың құрылымы мен қызметтері
5. Әлеуметтанудың басқа қоғамдық ғылымдармен байланысы
Бұл ғылымның Социология деген атауы латын және грек сөздерінен
құралған: societas -латын тілінде қоғам, “logos” грек тілінде ілім, білім
дегенді білдіреді.
Демек социология қоғам туралы ғылым деген сөз. Қоғамды зерттейтін
ғылымдар көп бірақ олардың әрқайсысыөзінің ерекше зерттеу объектісін бөліп
алады. Мысалы, экономика ғылымының объектісі - өндіріс, өндірістік
қатынастар, тұтыну, сұраныс мәселелелері болса, саясаттану саяси билік,
саяси қатынастар, мемлекеттік құрылым мәселелерін қарастырады. Қоғамның
рухани өмірін рухани байлықты өндіру, тарату ісімен адамдардың рухани
қажеттерін өтеудің жолдарын, түрлері мен әдістерін зерттейтін мәдениеттану,
педагогика, психология сияқты бірқатар ғылымдар бар. Міне бұдан көптеген
қоғамдық ғылымдардың зерттейтін объектісі –тұтас қоғам емес, белгілі бір
саласы ғана екенін көреміз.
Социология қоғамның әлеуметтік өмірін зерттейді. Былайша айтқанда
социология адамдарды ғылыми зерттеудің бір тәсілі. Социологтар адамдар не
үшін белгілі бір кейіпте өздерін ұстайды, не үшін топ құрады, соғысқа
барады, бір нәрселерге сенеді, табынады, не үшін үйленеді, дауыс беруге
қатысады, т.с.с. адамдар бір-бірімен қарым-қатынасқа түскенде болатын
барлық құбылыстарды анықтауға тырысады. Яғни социология қоғамды және
әлеуметтік қатынастарды ғылыми тұрғыдан зерттейді.
Социологияның зерттеу объектісі мен пәні
Социология пәніне келесідей анықтама беруге болады: Социология қоғамның
құрылысы, өмір сүруі мен дамуының жалпы және ерекше заңдылықтары жайлы және
сол заңдылықтардың адамдар мен әлеуметтік топтардың және тұтас қоғамның
өмірі мен өзара қарым-қатынастарында іске асырудың жолдары, нысандары мен
әдістері жайлы ғылым.
А.А. Радугин, К.А. радугин берген анықтама бойынша социология әлеуметтік
біртұтас жүйе деп қаралатын қоғам туралы, осы жүйенің құрамдас бөлшектері:
жеке адам, бірлестіктер, институттар арқылы атқаратын қызметі мен дамуы
туралы ғылым.
Әлеуметтік өмірдің өзегі адамдар және олардың бірлестіктерінің іс-
әрекеттері өзара байланыстары. Осыған сәйкес социологя адамдардың өзара
қарым қатынасын білдіретін мінез-құлық жайлы ғылым деуге болады.
Социологияның заңдары мен категориялары.
Кез-келген ғылым сияқты социологияның да өзiнiң категориялары мен заңдары
бар. Категорилар әлеуметтiк болмыстың мәндi жақтарын, қасиет-белгiлерiн,
құрылымдық элементтрiн бiлдiретiн негiзгi ғылыми ұғымдар. Яғни Социология
ғылымында қолданылатын ұғымдар социологияның категориялары болып табылады.
Ал осылардың арасындағы iшкi және қажеттi байланыстар мен қатынастарды
бейнелендiретiн ұғымдар заңдар болып табылады.
Социологияның ең негiзгi, мазмұны жағынан көлемдi категориясы
“әлеуметтiк” ұғымы. Бұл ұғым “әлеуметтiк жүйе”, “әлеумттiк құрылым”,
“әлеуметтiк институт”, “әлеуметтiк ұйымдастыру”, “әлеуметтiк топ”,
“әлеуметтiк әрекет”, “әлеуметтiк мiнез-құлық”, т.б. көлемдi ұғымдрды
қмтиды. Бұлардың әрқайсысы өз алдына бiрнеше маңызды категорияларға
бөлiнедi. Мәселен, “әлеумттiк топ” категориясы “топ”, “халық”, “ұлт”,
“жанұя”, ұғымдарымен тiкелей байланысты.
Әлеуметтiк заңдар адамдардың және олардың топтрының мiнез-құлқын
реттейдi, жеке адамдар мен олардың қоғамдастықтарының арасындағы қарым-
қатынастарды анықтайды. Әлеуметтiк заңдарға, мысалы, әлеуметтiк жiктелу,
бiрiгу заңы, әлеуметтiк мобильдiлiк заңы, қоғамдық өмiрдiң
интернационалдануы, жеке адамның әлеуметтенуi,т.б. заңдар жатады.
Әлеуметтiк зңдарды жалпы және ереше заңдар деп бөлуге болады.
Жалпы заңдар- қоғам дамуын, бiртұтас әлеуметтiк жүйе дамуында анықтайды.
Ерекше заңдар- әлеуметтiк жүйенiң жекелеген ýлемнтерiн, қоғам бөлшектерiн
сипаттайды.
Социологияның құрылымы мен қызыметтерi
Социолгия қоғамды екi денгейде зерттейдi: Макро және микро денгейде. Осыған
байланысты Социологияны үшке бөлуге болады.
1. Макросоциология- бұл бiртұтас социумның өмiр сүруi мен дамуының жалпы
заңдылықтарын зерттейдi.
2. Орташа социология немесе орта деңгей теориясы. Әлеуметтiк жүйенiң
жекелеген құрамдас бөлiмдерiнiң әрекет етуi мен өзара байланысынң
заңдылықтарын зертейдi. Бұған қала социологиясы, экономикалық социология,
бiлiм беру социологиясы, саясат социологиясы, т. б. жатады. Яғни бұлар
социология ғылымының жеке салалары.
3. Микросоциология. Ол жекелеген адамдардң қимылы мен өзара қарым-
қатынасын, мiнез-құлық, жүрiс-тұрыстарын бақылау арқылы әлеуметтiк
құбылыстар мен процестердi зерттейдi.
Социологиялық зерттеулер нәтижесiнде алынатын ғылыми қорытындылардың
жалпылық дәрежесiне сәйкес бұл зерттеулер теориялық және эмперикалық болып
екiге бөлiнедi.
Социологиялық зерттеудiң алдына қойылған мiндет пен мақсатқа Сәйкес
социология фундаментальды (iргелi) және қолднбалы (прикладная) болып екiге
бөлiнедi.
Социологияның әлеуметтiк- қоғамдық қызыметi алуан түрлi. Солардың
негiзгi үшеуiн атап көрсетуге болады:
Теориялық-танымдық қызыметiн iске асыру арқылы социология қоғамның
мәнi, оның құрылымы, заңдылықтры мен тенденциялары, даму жолдар жөнiндегi
бiлiмдi тереңдете, нақтылай түседi.
Саяси практикалық қызыметi- бұл әлеуметтiк зерттеулердiң нәтижесiне
сәйкес әлеуметтiк өмiрдi жетiлдiруге бағытталған саяси және практикалық
ұсыныстар бередi. Әлеумттiк болжау және жоспарлау саяси практикалық
қызыметтiң формасы болып табылады.
Идялық-тәжрибелiк қызыметi- Социологиялық зерттеулердiң тәрбие
жұмысында қандай нәтижелер беретiнiнен көрiнедi. Әртүрлi топтардың мақсат,
мүддесiн, дiнiн мәдениетiн т.б. құндылықтарын зерттегенде бейтараптық
танытады, сыңаржақ, бұрмалаушылық жасамайды. Таптар, әлеуметтiк топтар
өздерiнiң таптық, топтық мүддесi мен мақсатын белгiлеу және қорғау үшiн,
өздерiнiң саясаты мен практикалық iс-әрекеттерiн ақтау, негiздеу үшiн
Социологиялық зерттеулер нәтижелерiн кеңiнен пайдаланады.
Социологияның басқа қоғамдық ғылымдармен байланысы.
Социология өз алдына жеке-дара дамымайды, басқа қоғамдық ғылымдамен
үздiксiз тығыз байланыста дамып отырады. Социологияны басқа ғылымдармен
байланыстыратын негiзгi нәрсе-сл қоғам туралы жалпы ғылым бола отырып, оның
жалпы даму заңдарын ашып, тұжырымдайды. Ал, қоғамның жалпы даму заңдарына
әрбiр нақтылы қоғамдық және гуманитарлық ғылымдар сүйенедi. Әлеуметтанудың
басқа ғылымдармен байланыстарының екiншi түрi, ол адам туралы, оның iс-
әрекетiн, қызметiн оқып үйренудiң, оны жан-жақты талдаудың, өлшеудiң
әдiстерi мен техникасын тұжырымдап қалыптастырады. Олар нақтылы қоғамдық
және гуманистiк ғылымдарда кеңiнен қолданылады. Әлеуметтанудың басқа
ғылымдармен байланысының үшiншi негiзгi түрi- ол нақтылы ғылымдармен тығыз
жақындасып, байланысу арқылы, ғылыми арнайы тұжырымдық база қалыптастырады.
Мысалы, экономика ғылымымен тығыз байланыста болып экономикалық құбылыс пен
процестердi әлеуметтiк тұрғыдан зерттейтiн экономикалық социология бар.
Құқық ғылымымен бiрiгiп зерттеу жүргiзудiң нәтижесiнде құқық социологиясы;
саяси теориямен бiрiге отырып саяси социология; тәрбие социологиясы; т.б.
социологияның арнаулы теориялары пайда болды. Бұлар әлеуметтiк теориялар
немесе орта деңгейдегi теориялар деп аталады. Яғни социология қоғамдық
ғылым болғандықтан қоғамдық ғылымдармен тығыз байланыста дамып бiр- бiрiн
толықтырады. Екiншiден, әртүрлi құбылыстарды зерттеуде ортақ әдiс-
тәсiлдердi қолданады және бiр-бiрiнен алған фактiлерге сүйенедi. Үшiншiден,
қоғамның әртүрлi салаларын зертегенде сол сала теорияларымен тығыз байлнықа
түседi.
Реферат тақырыптары
1. Әлеуметтанудың объектісі және пәні
2. Әлеуметтанудың заңдары мен категориялары
3. Әлеуметтанудың құрылымы мен қызметтері
4. Әлеуметтанудың басқа қоғамдық ғылымдармен байланысы
№2 лекция
Социология ғылымының даму тарихы
1. Социология пайда болғанға дейiнгi ежелгi әлеуметтiк ой-пiкiрлердiң
қалыптасуы.
2. Социолгияның ғылым ретiнде пайда болуы. О. Конт. Г. Спенсер
3. М. Вебер мен Э. Дюргейм социологиясы
Социология (ХIХғ-дың 30-40 жылдарында қалыптасқан) бiршама жас ғылым
болып табылады. Өйткенi оның ғылым ретiнде қалыптасуының өзiне қоғамдық
дамудың белгiлi кезеңiнде ғана қажеттiлiк туды.
Алайда, социологияның кеш пайда болуынан, оған дейiн қоғам және
қоғамдық құбылыстар туралы ойлар болмады деген пiкiр тумауы керек.
Керiсiнше, ондай ойлар басқа ғылымдардың шеңберiнде көрiне бастаған
болатын. Мәселен, философиялық, экономикалық, тарихи, Саяси шығармаларда
жалпы қоғам, оның кейбiр элементтерi және оның даму заңдылықтары туралы
пiкiрлер бой көрсете бастады. Осы орайда, ежелгi шығыстың қоғам туралы
пiкiрлерi мен ойларын айтуға болады. Мәселен, конфуцийшылар қоғамтанушылар
болып есептеледi. Олардың қарастырған негiзгi мәселесi адамдар арасындағы
қатынас пен тәрбие болды. Конфуций этикасы “қайрымдылық”,
“кiшiпейiлдiк”,”адамды сүю”, “тура жолмен жүру” сияқты прициптерге
сүйенедi.
Әлеуметтiк теорияның бiршама айқын элементтрi ежелгi Грецияда
қалыптаса бастады. Ежелгi Грек философтарының арасында қоғамға және
қоғамдық институттарға ерекше көңiл бөлгендер софистер болды. Оларға
дейiнгiлер көбiнесе табиғатқа баса назар аударса, софистер адам мен қоғамға
басты назар аударды.
Софистер iлiмiнде, социологиялық тұрғыдан алғанда, қоғаның
құрылуындағы келiсiм теориялрының жатқандығын көруге болады. Яғни алғашқы
адамдар табиғатынан абсолюттiк түрде еркiн болған, кейiн сол абсолюттiк
еркiндiк адамдар арасындағы наразылықтарды туғызып, күрестерге алып келген,
осыдан адамның өмiрiнiң қауiпсiздiгiне сенiмi жоғала бастаған. Сондықтан
адамдар қоғам құруға мәжбүр болды және оның мүшелерi ортақ нормаға
бағынатын болды деп көрсетедi.
Ежелгi Грек ойшылы Платон өзiнiң социологиялық мифтерiнде софистердiң
бұл пiкiрiне қарсы болды. Қоғамдық еңбектiң бөлiнiсiне байланысты Платон
адамдарды үш топқа (кастаға) бөлдi: жоғарғы билеушi топ , қолөнершiлер және
құлдар.
Платонның iлiмiнде социлогия үшiн басты нәрсе, ол -қоғамдық еңбектiң
бөлiнуiн және оның қоғамдық қатынас, әрi жеке адамдар арасындағы қатынас
үшiн маңызды фактор болу потенциалын көрсетедi. Өйткенi ол еңбектiң
бөлiнуiнен мемлекеттiң екi топқа: ауқаттылар мен кедейлер тобына бөлiнуiн
көрдi. Үшiншiден, Платон Қоғамда адамдарды бiрлiкке шақыру үшiн тәрбиенiң,
қоғамдық сананың қажеттiгiн көрСеттi.
Аристотель ежелгi Грецияның тәжрибесiн қорытындылай келе, адам
әлеуметтiк жаратылыс деген қорытындыға келдi. Мемлекет адамдардың туа
бiткен “бiрiгiп өмiр сүруге деген ұмтылғыштық” қасиетiнен пайда болды деп
көрсетедi. Оның пiкiрiнше, қоғам үлкен екi әлеуметтiк топқа бөлiнедi: құл
иеленушiлер және құлдар. Аристотель мемлекеттiң мақсаты – адамдардың
бақытты өмiрiн қамтамасыз ету деп есептедi. Мемлекет қоғамдағы жалпы
мүддеге қызымет етуi керек деп көрсеттi.
Сонымен, бұдан кейiнгi дәуiрлерде: “орта ғасыр”, “қайта өрлеу”, “жаңа
дәуiр” кезеңдерiнде де адамдардың қоғамдық өмiрi жайлы пiкiрлер болды.
Бiрақ оларды толық социологиялық iлiм деп айтуға болмайтын едi. Өйткенi
олар тек әлеуметтiк ойлар философиясы немесе алғашқы социологиялық
болжамдар бола алады.
Социологияның ғылым ретiнде пайда болуы. О. Конт.
Социологияның дербес ғылым ретiнде негiзiн салушы француз философы О.
Конт болды. О. Конт 1798-1857 ж.ж.өмiр сүрген. Ол ең алдымен Батыстағы
позитивтік философияның негiзiн салушы болып есептеледi. Оның 1830-жылдары
“Позитивтi философияның курсы” деп аталатын еңбегi жарық көрдi. Осы
еңбегiнiң 3- томында алғаш рет О. Конт “Социология” деген ұғымды енгiздi
және қоғады ғылыми зертеу мақсатын қойды.
О. Конт социологияның қажеттiгiн философия саласындағы өзiнiң адам
ақылы дамуының үш сатысы туралы ашқан заңы арқылы дәлелдейдi. Олар:
Теологиялық, метафизикалық позитивистiк (ғылыми) сатылар. О. Конт алғашқы
кезде адамның ойлануының теологиялық болғандығын, яғни қандайда бiр
құбылысты, процестi, жалпы кез-келген нәрсенi дiни тұрғыдан түсiндiруге
тырсты деп көрсеттi. Ойлаудың метафизикалық кезеңiнде кез-келген құбылысты,
олардың мәнi мен себебiн философиялық абстракциялы ұғымдардың негiзiнде ,
яғни жалпылама түсiндiрдi. Ал ойлаудың позитивтiк кезеңiнде кез-келген
нәрсенi ғылыми тұрғыдан түсiндiредi. Қандайда болмасын құбылыстар мен
процестердi түсiндiруде бақылау, салыстыру, т.б. ғылыми әдiстер арқылы
алынған эмпирикалық факторларға сүйенедi деп көрсеттi. Конттың пiкiрiнше
позитивистiк ойлау алғашында математикада, физикада, астраномияда
қолданылды. Кейiн биологияда пайда болды.
Ал Социологияны Конт позитивтiк бiлiмнiң шыңы деп есептедi. Конттың
ғылымды жiктеу тәсiлi бойынша социология биологиядан кейiн пайда болды.
Егер биология қозғала алатын не әрекет жасай алатын барлық тiрi жануарлар
дүниесiн зерттейтiн болса, социология әлеуметтiк құбылыс ретiндегi адамның
әрекеттерiн қарастырады деп көретедi.
О. Контты Социологияның негiзiн салуға итермелеген екiншi бiр нәрсе-
ол еңбектiң бөлiну және копперациялану заңының ашылуы.
О. Конт Социологияны негiзiнен екiге бөлдi: Әлеуметтiк статика және
әлеуметтiк динамика. Әлеуметтiк статик әлеуметтiк жүйенiң өмiр сүру жағдайы
мен оның қызмет ету заңдылықтарын зерттейдi. Ал әлеуметтiк динамика
әлеуметтiк жүйенiң өзгеру және даму заңдылықтарын зерттейдi.
Сонымен бiрiншiден, О. Конт қоғам тануда ғылыми тәсiлдi қолдануды
немесе қоғамды ғылыми тұрғыдан танудың қажеттiгiн негiздедi. Ол алғашқыда
Социологияны әлеуметтiк физика деп атады. Екiншiден, Социологияны әртүрлi
эксперименттерге, бақылауларға негiзделетiн ерекше ғылым ретiнде анықтайды.
Қорыта келгенде, О. Конттың социологиялық концепциясында басты екi
идея жатыр. Бiрiншiсi, қоғамтануда ғылыми тәсiлдi қолдану болса, екiншiсi,
әлеуметтiк реформаларды жасауда iс жүзiнде ғылымға сүйену идеясы.
Сенсер социологиясы.
Х1Х-ғасырдың ғылыми –философы Г. Спенсер социолгияның қалыптасып
дамуына үлкен үлес қосты. Жас кезiнен ғылым жолына түскен (темiр жол
инженерi) Г. Спенсер Дарвиннiң эволюциялық теориясын дүниенiң барлық
салаларын түсiндiру үшiн қолдануға болады деген қорытындыға келдi. Спенсер
қоғамды биологиялық организмдермен салыстыра отырып, оны адамзат қоғамының
жеке тарихына да қолдануға болады деп мойындайды. Қоғамның жеке бөлiктерiн
(жанұя, мемлекет, т.б.) организм бөлiктерiмен (жүрек, нерв жүйесi, т.б.)
салыстырып, осылардың әрбiрi бүтiннiң қызметiне әсер ететiндiгiн айтты.
Спенсердiң пiкiрiнше биологиялық организм сияқты қоғамда қарапайым формадан
күрделiге қарай дамиды. “Табиғи iрiктелу” адамзат қоғамында да жүредi, яғни
тек қабiлеттiлер ғана тiрi қалады. Спенсер пiкiрiнше адамзат үшiн өмiр
сүруге қабiлетсiз индивидтерден табиғи iрiктелудiң көмегiмен құтылу қажет.
Мұндай филоиофия “әлеуметтiк дарвинизм” (Социальный дарвинизм) деген атқа
ие болды. Спенсер мұндай философияны комерциялық мекемелерге және
эконмикалық институттарға қолдануға болады деп санады. Қорыта келгенде Г.
Спенсер социологиялық теорияның дамуына едәуiр үлес қосты. Ол қоғамды
ерекше (дискреттi) жеке бөлiктерден құралған организм ретiнде қарастырды.
Спенсер аналогиялық тәсiлдi қолдану нәтижесiнде ғылымға “құрылым”,
“функция” деген ұғымдар енгiзiлдi.
М. Вебер. Түсiну социологиясы.
Макс Вебер батыстың iрi әлеуметтанушысы, 1864-1920 ж.ж. өмiр сүрген.
Вебер пiкiрiнше әлеуметтану қоғамның әлеуметтiк-тарихи құбылыстарының
субъектиâтiк (яғни адамның санасына, ойлануына байланысты) жақтарын,
нақтылы айтсақ адамның iс-әрекетiнде, қызыметiнде оның мұң-мұқтажын, талап-
тiлегiн, қажеттiлiгін, мақсатын, т.б. әр уақытта ескерiп отыру керек.
Социологияның басты мiндетi – адамдардың iс-әрекетiнiң, қимылын, мәнiн,
мағынасын, мазмұнын терең түсiу, ұғыну болып табылады. Осыларды талдай
отырып, қоғамның даму заңдылықтарының себебiн ашуға болады дейдi. М. Вебер
өзiнiң әлеуметтiк зерттеулерiнде түсiну, ұғыну әдiстерiне көп көңiл
аударуына байланысты оның әлеуметтану теориясы ”түсiну әлеуметтануы” деп
аталады. М. Вебер әлеуметтану саналы адамның мiнез-құлқы туралы ғылым ғана
емес, сонымен бiрге оның әлеуметтiк iс-әрекетi туралы ғылым. Әлеуметтiк iс-
қимыл, әрекет адамның мiнез-құлқымен бiрдей, өйткенi әлеуметтiк iс-әрекет
өзiнше жасалынбайды, бағытталып өмiр сүре алмайды, ол әр уақытта бақа
бiреуге бағыталуын тосу, күту үшiн дейдi. Мұнсыз қандайда бiр iс-әрекет,
қимыл әлеуметтiк болып саналмайды. Осығн сәйкес елiктеушiлiк, яғни
индивидтiң iс-әрекетi тобырға елiктеп жасалса немесе қандайда бiр табиғи
құбылысқа бағытталса ол әлеуметтiк болып саналмайды. Мәселен, көпшiлiк
адамдар жаңбыр кезiнде қолшатырларын ұстап жүрсе. Яғни Вебер бойынша
индивидтiң iс-әрекетi келесi бiр индивидке бағытталса және оның iс-қимылы
мен мiнез-құлқына әсер етсе, ол әлеуметiк әрекет болып саналады. Сонымен,
түсiну әлеуметануының пәніне саналы iс-әрекет жатады. Бұл әлеуметтiк iс-
әрекеттердiң бiрнеше түрлерi болады. Олардың ең бастысы – мақсатқа сай
келетiн iс-әрекет. Оны тұлға ойлаған мақсатына жету үшiн қолданады. М.
Вебер саяси әлеуметтануды дамытуға үлкен үлес қосты. Өзiнiң әлеуметтiк iс-
әрекет тұжырымдамасына сүйене отырып, ол легитимдi саяси билiктiң үш түрiн
көрсеттi.
Хразматикалық билiк.
Дәстүрлi билiк.
Рационалды билiк.
Сондай-ақ М. Вебер билiктiң легитимдiгi, яғни заңдылығын тiлге тиек
ете отырып, билiк мына үш жағдайда легитимдi болады деп көрсеттi: (билiктiң
легитимдiгi-халықтың үстем етiп отырған билiктi мойындауы, заңды деп
тануы). Хразматикалық легитимдiк (басшының жеке қасиеттер, мiнез-құлық
арқылы мойындалуы). Дәстүрлiк немесе әдет-ғұрып легитимдiгi (басшы салт-
дәстүр, әдет-ғұрыптарға сүйенiп билiк жүргiзедi). Ақыл-парасат
(рационалды), құқық легитимдiгi (басшы заңға сүйенiп билiк жүргiзедi).
М. Вебер стратификация теориясының негiзiн салушылардың бiрi. Веберлiк
әлеуметтiк стратификацияның өлшемi тек экономикалық факторлар, яғни меншiк
ғана емес, Сонымен бiрге саяси статус, әлеуметтiк статус (бедел, қадiр,
бiлiм) өлшемдерi қоданылады.
Әлеуметтанудың классикалық негiзiн салушылардың iрi өкiлi- Э. Дюркгейм
(1856-1917). Өзiнiң әлеуметтануында ол әлеуметтiк таным процесiнiң
әдiстемесiне көп көңiл аударды. Ал, бұл методолгия “Социологизм” деп
аталады. Э. Дюркгейм пiкiрiнше, әлеуметтану әлеуметтiк нақты мәнi бар
фактiлердi, оған ғана тиiстi қатынастарды, олардың сапаларын терең зерттеуi
керек. Әлеуметтiк нақтылықтың негiзгi элементi- әлеуметтiк фактiлер,
осылардың жиынтығынан қоғам құрылады. Осы фактiлер әлеуметтанудың пәнiн
құрайды. Оның басты мақсаты қоғамдағы құбылыстарға түрткi болатын
заңдылықтарды ашып тұжырымдау. Э. Дюркгейм әлеуметтiк фактiлерге бастапқы
түсiнiктердi жатқызады. Оған адам өмiрiнiң моральдық, басқаша айтқанда әдет-
ғұрып, дәстүр, тәртiп ережелерi, т.б. кiредi. Әлеуметтiк фактiлер
индивидтен (адамнан) тәуелсiз, ол табиғат құбылыстары сияқты, бiрақ, олар
адамға ерiксiз түрде әсер етiп, оның қоғамда бiр тәртiппен жүруiн талап
етедi. Әлеуметтiк фактiлердiң объективтi сипатта өмiр сүруi оларды зат
ретiнде қарастырып, жаратылыстанудың кейбiр әдiтерiн (мысалы, бақылау,
салыстыру, гипотеза, болжау, эксперимент, т.б.) қолдануға болады.
Әлеуметтiк фактiлердiң объективтi өмiр сүруiнiң тағы бiр дәлелi- адамға
әсер ете отырып, оларды белгiлi бiр iс-әрекет жасауға итермелейдi. Мысалы,
адамның құқықтық және адамгершiлiк ережелерiнiң бұзылуы, ол қоғамдағы жалпы
жағымсыз құбылыстардың басымдылығнан туып отырады. Э. Дюркгейм әлеуметтiк
фактiлерге қойылатын негiзгi талаптарды көрсеттi. Бiрiншi талап: Әлеуметтiк
фактiнi объективтi құбылыс деп, яғни индивидтен тыс құбылыс деп мойындау
және ол зерттеу объектiсi бола алатындығын мойындау. Екiншi талап:
Социология идеологияға тәуелдi болмауы керек. Үшiншi талап: Социология
бүтiннiң бөлектен жоғары тұратындығын мойындауы керек. Яғни әлеуметтiк
фактiнiң көзi қоғамда. Э. Дюркгеймнiң пiкiрiнше, әлеуметтiк факт болу үшiн
бiрнеше адам бiрiгiп әрекет жасау керек және ондай әрекеттен жаңа қорытынды
тууы қажет. Ондай әрекеттiң нәтижесiнде мiнез-құлықтың жаңа үлгiсi пайда
болады. Яғни әлеуметтiк фактiнiң объективтi шынайылығы Дюркгеймнiң
социологиялық тәсiлiәндегi өзектi мәселе болып табылады. Э. Дюркгейм
қоғамның тұтастығының негiзi-ұжымдық сана деп көрсеттi. Қоғам мүшелерi
(немесе топ мүшелерi) қоғамдағы жалпы номаларға үлкен мән бергенде және өз
өмiрiнде оны басшылыққа алғанда ғана әлеуметтiк интеграция орын алады деп
көрсеттi. Э. Дюркгейм, сондай-ақ, адамның өзiне өзi қол салуы (Суицид)
мәселесiмен де айналысқан. Оның ойынша, адамның өзiне қол жұмсау әрекетi
қоршаған әлеуметтiк ортаның сипатына (түрiне) байланысты. Дюркгейм нақтылы
әлеуметтiк мазмұнда жинақталған материалдарға талдау жасай отырып мынадай
қорытындыға келедi: қоғамның даму деңгейi және интеграциясы жоғарылаған
сайын адамның өз жанын өзi қиушылығы төмен болады және керiсiнше де солай.
Дюркгейм адамның өзiне өзi қол салуын ұлттық, дiни, жас ерекшелiгi, жыныс,
сондай-ақ жыл мерзiмдерi сияқты факторлармен байланыстырған. Мысалы,
протестанттар мен католиктердi салыстырғанда бұл құбылыс католиктерде
бiрнеше есе кем, ал, қалалар мен селоларды салыстырғанды қалаларда жоғары.
Э. Дюркгейм өзiн өзi өлтiрушiлiктiң 4 типiн анықтап бердi. Олар:
Эгоистiк
Альтуристiк
Экономикалық
Фаталистiк
Осы еңбектерiнiң арқасында Э. Дюркгейм “Деâианттық мiнез-құлық
социологиясының”негiзiн салды. Сондай-ақ Дюркгейм дiнге үлкен көңiл бөлдi.
Қоғам дiнсiз өмiр сүре алмайды, әлеуметтiк бiрлiкте дiн шешушi роль
атқарады. Дiн қоғамдағы ең құнды, бағалы қасиеттердi бейнелейдi деген
пiкiрлер айтты.
Семинар сұрақтары
1. Әлеуметтанудың қалыптасуындағы негізгі кезеңдер.
2. О. Конт және Г. Спенсердің социологиялық концепциялары
3. К. Маркс социологиясы
4. Э. Дюркгейммен М. Вебердің социологиялық ілімі
5. Ресейдегі әлеуметтанулық ойдың дамуы
6. Қазақ ойшылдарының әлеуметтанулық көзқарастары
№3 лекция
Қоғам әлеуметтік
жүйе ретінде
1. Қоғам ұғымы және оның мәнi
2. Қоғамның түрлерi
3. Гемайншафт және Гезельшафт
“Қоғам” деген ұғым социология ғылымының басты категориясы болып
табылады. Күнделiктi өмiрде бұл ұғымды кеңiнен қолданамыз. (Бiз “Қазақ
қоғамы”, “Америка қоғамы”, “Жапон қоғамы” деп айтамыз, бiрақ мәнiне үңiле
бермеймiз). ғалымдардың өздерi бұл ұғымның мәнiн ашуда қиындықтарға душар
болуда. Бұл ұғымның көптеген мәнi бар. Бiз “кәсiби қоғам” десек онда бiрдей
кәсiпке ие адамдар тобы туралы айтып отырмыз. Егер “жоғарғы қоғам” деп
айтсақ онда белгiлi бiр әлеуметтiк қабатты (жоғарғы класс) құрайтын, ортақ
құндылықтар мен өмiр салты бар адамдар тобы туралы айтып отырғанымызды
бiлдiредi. Ал белгiлi бiр географиялық аумағы бар, ортақ заң жүйесi және
ұлттық бiрлiгi бар Қазақстан қоғамы десек , бұл жерде басқа мағына бередi.
Социология қоғам ұғымын осы мағынада қолданады, осы мағынада
зерттейдi.
Өзiмiз байқап отырғанымыздай қоғам ұғымы мағынасында мемлекет ұғымына
өте ұқсас және көп уқыт бойы бұл екi ұғым бiр мағынада қаралып келдi. Бұл
ұғымдардың мазмұнын айыруда алғаш қадам жасаған италияндық ғалым Н.
Макиавелли болды. Ал, бұл ұғымдардың айырмашылығын немiс философы Гегель
теориялық жағынан негiздеп, дәлелдедi.
”Мемлекет”, “қоғам”, “ел” деген ұғымдарды синоним ретiнде түсiну әлiде
кездеседi. Әрине бұл атаулардың арасында жақындық болғанмен, оларда
айырмашылықтар бар. Егер оларға жеке тоқталар болсақ, қоғам бiр-бiрiмен
өзара байланыста, қарым-қатынаста болатын адамдардың үлкен қауымдастығы,
тобы, мемлекет сол қоғамды басқаратын билiк органы, ал, ел әлгi аталған
қоғам қалыптасып, мекендейтiн белгiлi бiр территория. Яғни, қоғам белгiлi
бiр географиялық шекарасы, ортақ заң жүйесi, белгiлi бiр ұлттық, әлеуметтiк
мәдени бiрлiгi бар адамдар бiрлестiгi. Қоғамға берiлген анықтамалардың
бәрiнде қоғамды өзара тығыз байланыста болатын элементтердiң жүйесi ретiнде
қарастыру тән.
Қоғам ұғымына анлиз жасай отырып, Марш (1967) әлеуметтiк
бiрлестiктердi қоғам деп санау үшiн қажет талаптарды аықтауға тырысты.
1. Тұрғылықты территория. Мысалы, Қазақсан өзiнiң шекарасында.
2. Қоғамның толықтырылып ,өсiп отыруы. (Бала туылу арқылы көбею маңызды).
3. Мәдениеттiң дамуы. Қоғамдық өмiрдiң барлық қажеттiлiктерiн
қанағаттандыру үшiн мәдениет моделдерi (үлгiлерi) көптүрлi болуы мүмкiн
4. Саяси тәуелсiздiк. Қоғам басқа бiр жүйенiң элементi болып табылмайды,
ондай болған күнде де аз мөлшерде ғана. Марш қоғады мұндай белгiлер арқылы
анықтаудың өзi даулы екенiң айтты. Басқада социологтар (Аберле, Коэн,
Дэвис, Леви және Саттон 1950, Парсонс 1966) “өзiн-өзi қамтамасыз ету”
қоғамның негiзгi белгiсi деп санайды. Бұл Марш көрсеткен “Саяси
тәуелсiздiк” белгiсiне жақын. Бұл жерде қоғамның өзiн өзi қамтамасыз етуi
мiндеттi түрде барлық өнiмдер мен қызыметтердi өзi өндiруi керек деген сөз
емес. Көптеген қоғамдар оның iшiнде Жапония, Ұлыбритаия, Норвегия (көп
мөлшерде) iшкi саудаға тәуелдi. Бiрақ әр мемлекетте импортқа төлейтiн
өзiнiң волютасы болуы керек. Осылайша бiз қоғамның өзiн өзi қамтамсыз етуi
деп, оның төлеу қабiлетнiң сақталуын және қарыздарын төлеу мүмкiндiгiн
айтып отырмыз.
Қоғамның түрлерi
Қоғамды классификациялаудың көптеген әдiстерi бар. Маркстiк дәстүр
бойынша қоғам түрi өндiрiс тәсiлi арқылы анықталады. Яғни қоғамда бар
экономикалық рессурстар қалай қолданылады және бақыланады, осы негiзге
алынады. Мысалы, феодалдық, капиталистiк, социолистiк және комунистiк. Бұл
жiктеу неге Марксистiк деп аталады? К. Маркс қоғамның даму сатыларын
анықтауда негiзгi өлшемге өндiрiс құрал жабдықтарына меншiктiң түрi мен
қоғамның таптық құрылымын алды. Осы тұрғыдан талдай келе К. Маркс қоғам
дамуын бес тарихи сатыға жiктедi. Оларды қоғамдық формациялар деп атады.
Олар мыналар:
1. Алғашқы қауымдық қоғам.
2. Құл иеленушiлiк қоғамдық-экономикалық фаромация.
3. 3. Феодалдық қоғамдық-экономикалық фармация.
4. 4. Капиталистiк қоғамдық-экономикалық фармация.
5 .Коммунистiк қоғамдық-экономикалық фармация.
Бұлардың үшеуi, яғни құлдық, феодалдық және капиталистiк қоғамдық-
экономикалық фармациялық -таптық, антропагендiк, қанауға негiзделген еңбек
адамына жат қоғамдар ретiнде сипатталады. Ал алғашқы қоғам мен коммунистiк
қоғамдық-экономикалық фармация тапсыз қоғам ретiнде сипатталды.
Қоғам ондағы билiк құрып тұрған дiнге байланысты (мысалы, мұсылман
қоғамы) немесе тiлге байланысты (мысалы, орыс тiлдi, франко тiлдi)
классификациялануы мүмкiн.
Г. Ленский мен Дж. Ленский (1970) қоғам өмiр сүруi үшiн қажет құралдарды
алудың негiзгi сипатына сәйкес классификацияланады. Сондай-ақ олардың
маңызды басқада белгiлерiн көрсеттi. Бұл жерде негiзгi күнкөрiс көзi не-
сол есепке алынады.
1.Аңшылық пен терiмшiлiк арқылы күн көретiн қоғам.
2. Бағбаншылық арқылы күн көретiн қоғам.
3. Егiншiлiк қоғамы (аграрлық қоғам).
4. ӨндiрiСтiк қоғам.
ХХ ғ. 50-60 жылдарында американдық социологтар Д. Белл, У. РаСтау және
француз социологы Р. Арон. Қоғам дамуының үш сатысы туралы теорияны ұсынды.
Бұл ғалымдар өздерiнiң тұжырымдамаларын дүниежүзiлiк тарихқа салыстырмалы
талдау жасау негiзiнде қорытындылаған. Аталған авторлар адамзат қоғамның
дамуын әлемдiк шеңберде үш кезеңге бөледi. Яғни, қоғамдар даму дәрежесiне
қарай үш түрлi типке бөлiнедi.
1. Индустриалдық сатыға дейiнгi қоғамдар, оларды аграрлық немесе
дәстүрлi қоғам деп те атайды.
2. Индустриалды қоғамдар.
5. 3. Постиндустриалды қоғамдар.
Бұл аталған қоғам сатыларының алғашқысы ең ұзақ созылған саты болды. Бұл-
негiзiнен қол еңбегiмен қарапайым техникаға сүйенген мардымсыз
ауылшаруашылығы басым қоғам. Қоғам өмiрiнде дәстүрмен дiннiң ықпалы күштi
болған. Мемлекеттiк билiк – атадан балаға мұра ретiнде берiлiп отырған,
Монархиялық билiк түрiнде жүзеге асырылып отырды.
Индустриалдық саты, шамамен 250жыл бұрын қалыптасқан. Батыс
елдерiндегi өнеркәсiп төңкерiсiнiң нәтижесiнде феодалдық шаруашылық пен
кiшiгiрiм шеберханалардың орнына заâодтар мен фабрикалар, қол еңбегiнiң
орнына машиналар келдi. Мемлекеттiк және халықаралық шенберде нарық
қатынастары қалыптаса бастады. Қоғам мүшелерiнiң бiлiм деңгейлерi кәсiби
шеберлiктерi де арта түстi, мұның өзi оқу орындарының ашылуына әкелдi.
Сонымен қатар қоғамда әлеуметтiк институттар пайда болып олар өздерiнiң
функцияларын атқара бастады.
Халық Санының артуы мен өнеркәсiп өндiрiсiнiң дамуы халықтың басым
көпшiлiгiнiң қалаларға шоғырлауына әкелдi. Ол урбанизациялану процесiнiң
дамуына жол ашты.
Қоғамның дамуы ғылыми техникалық прогрес пен еркiн кәсiпкерлiкке,
бәсекелестiкке сүйенедi.
Постиндустриалдық қоғамның қалыптасуы ХХ-ғасырдың соңғы ширегiнен
басталады. Қоғам дамуының бұл моделiн басқада атаулармен сипаттау
кездеседi. Мәселен Збигнев Бзежинскийдiң –Технотрондық қоғам, Юлвин
Тофлердiң –үшiншi толқын , И. Маслоудың –ақпараттық қоғам тәрiздi т.б.
атаулар кездеседi.
Бұл қоғам сатысында экономиканың негiзгi саласы –халыққа қызымет
көрсетедi және жоғары қарқынмен дамыған нарықтық экономика ғылым мен
техникаға, жаңа ақпараттық-компютерлiк технологияларға сүйенедi. Қоғам
халқының 60-80 %-ын ауқатты, жан-жақты жетiлген, жоғары табысы бар орта тап
құрайды. Бұл-саяси жүйеде дамыған демократиялық қатынастар, яғни билiк
органдарын халықтың өзi сайлап, өзi бақылайтын қатынастар орын алған, жеке
тұлғаның бостандығы мен құқықтарына толық кепiлдiк берiлетiн қоғам.
Айта кету керек әлем елдерiнiң тек аз бөлiгi ғана постиндустриалдық
даму сатысына қол жеткiздi.
Гемайншафт және гезельшафт
Көптеген зертеушiлер қоғамды өндiрiстiкке дейiнгi қоғам және
өндiрiстiк қоғам деп бөлдi. Осы екi қоғам арасындағы қарама-қарсылықты
немiс Соцологы Ф. Теннис зерттедi. Ф. Теннис зертеуiн осы бағытағы маңызды
зертеулердiң бiрi деп айтуға болады. Ол гемайншафт (Gemeinscaft) және
гезелшафт (Gesellscaft) деген терминдер енгiздi. Олар қауым және қоғам деп
аударылады, дәстүрлi қоғам мен қазiргi қоғам айырмашылықтарын бiлдiредi.
Нақтырақ айтсақ, -Гемйншафт- терминi ауылдық қауымды бiлдiредi, ал
–гезелшафт- терминi қалалық өндiрiстiк қоғамды бiлдiредi. Осы екеуiнiң
айырмашылығы неде?
1. Егер жеке адамның мотивтерi туралы айтсақ, гемайншафтта адамдар
қауымдық принциптерге сай өмiр сүруге ұмтылады, мысалы, шаруалық отбасылар
егiн жинау науқанында бiр-бiрiне тегiн көмектеседi. Гезельшафтта адамдар
өзiнiң жеке қызығушылықтарын жүзеге асыруға ұмтылады, индивидтер бiр-
бiрiмен жеке мәселесiз жұмыс жағдайында қарым-қатынасқа түседiжәне белгiлi
тауар мен қызыметтер үшiн ақы алады.
2.Әлеуметтiк бақылау сферасында Гемайншафт түрiндегi қоғамда дәстүрлiк
әдет-ғұрыптарға, сенiмдерге және жазылмаған заңдарға үлкен мән бередi. Ал
Гезельшафт формальды құқыққа негiзделген қоғам.
3.Еңбектi бөлу саласында Гемайншафт шектеулi маманданумен
ерекшеленедi. Ең бастысы туыстық байланыс негiзiнде қалыптасады. Әдетте
күйеуi, әйелi, балалары шаруашылықта белгiлi бiр мiндеттердi орындайды.
Гезельшафт түрiндегi қоғамға кәсiби рөлдермен мамандану тән.
4. Гемайншафт түрiндегi қоғамда мәдениет дiни құндылықтар негiзiнде
қалыптасады. Ал Гезельшафтта жоғары өмiр салты, өркениет арқылы
қалыптасады.
5. Гемайншафтта басты институттарға жанұя, көршiлер және қауым, ал
Гезельшафтта үлкен бiрлестiктер мен ассоциацияларқұрылады (мемлекет, саяси
партиялар, өз еркiмен құрыған ассоциациялар).
Ф. Теннис осылай қоғамды екi типке бөлiп олардың жоғарыда аталғандай
бес айырмашылығын көрсеттi.
Реферат тақырыптары
1. Қоғам ұғымы
2. Қоғам әлеуметтік жүйе ретінде
3. Әлеуметтік инститтар мен процестер түсінігі
4. Әлеуметтік институттардың белгілері мен функциялары
5. әлеуметтік инститтардың түрлері
6. Қоғам өміріндегі әлеуметтік процестер
№5 лекция
Әлеуметтік
құрылым және әлеуметтік стратификация
1. Қоғамның әлеуметтік құрылымы
2. Әлеуметтік стратификация түсінігі
3. Әлеуметтік мобильділік түсінігі
Қоғамның әлеуметтiк құрылымы күрделi, ол бiрнеше шағын құрылымдарға
жiктеледi. Әлеуметтiк құрылымның мынадай түрлерi бар: “қоғамның таптық
құрылымы”, “қоғамның стратификациялық құрылмы”, “қоғамның ұлттық құрылымы”,
“қоғамның кәсiби құрылымы”, “қоғамның демографиялық құрылымы”, “қоғамның
территориялық не аймақтық құрылымы”.
Әлеуметтiк құрылым деген ұғымды өте кең мазмұнда пайдалануға болады.
Қоғамның әлеуметтiк құрылымы дегенде, кейде бiз қоғамның барлық жақтарын
қамтимыз. Мысалы, қоғамның экономикалық, әлеуметтiк, саяси рухаи, т.б.
жақтары, элементтерi бар. Социологияда қоғамды осындай күйде қарастыруды ,
яғни өте кең, ауқымды түсiнудi социеталдық түсiну деп көрсетедi. Қоғамның
әлеуметтiк жағы дербес әлеуметтiк құрылым. Осы мағынада пайдалансақ
әлеуметтiк құрылым дербес қоғамдық құбылы, бiртұтас, нақтылы, өзiндiк
бөлшектерi, элементтерi бар әлеуметтiк организм. Әлеуметтiк құрылым
дегенiмiз әлеуметтiк топтардың, страталардың, таптардың және әлеуметтiк
институттардың жиынтығы олардың байланыстары, арақатынастары. Сонымен,
әлеуметтiк құрылым бiрiншiден, белгiлi бiр элементтерден, нақты топтардан
тұрады, солардың қосындысы, жиынтығы. Екiншiден, айтылған топтар өзара
қатынастарда, түрлi байланыстарда болады.
Әлеуметтiк құрылымның басты, негiгi элементтерi әлеуметтiк топтар,
страталар, таптар дедiк. Ендi осы топтарға анықтама берiп көрейiк.
әлеуметтiк топтар деген жалпылама ұғым, бұл ұғымға негiзiнде қоғамдағы
адамдар топтарының барлығы кiрдi. Әлеуметтiк топ –бұл белгiлi жекелiк,
ұжымдық және қоғамдық мүдделер мен мақсатарды жүзеге асырушы азды-көптi
әрекеттенушi адамдардың жиынтығы. Әлеуметтiк топқа кiретiн үлкен топ- бұл
тап. Тап ұғымы экономикалық әлеуметiк топтарды белгiлеуге қолданылады.
Көбiнесе тап ұғымы екi мағынада берiледi. Бiрiншiсi кең мағынада, бұл
мағынада тап дегенiмiз өндiрiс құрал-жабдықтарына белгiлi қатынасы бар,
қоғамдық еңбек бөлiнiсiнде нақтылы алатын орны бар, ерекше әдiстер арқылы
алатын табыстарының өзiндiк мөлшерi бар, үлкен әлеуметтiк топтар.
Екiншiсi тар мағынада тап дегенiмiз әлеуметтiк топтар, страталар.
Олардың ең басты белгiлерi: кiрiс, табыс, мамандық, билiк, бiлiм деңгейi,
мәдениет, т.б. .
Қарапайым түрде қоғамның басты элементтерi деп мыналарды айтамыз:
1. Өзара тығыз байланыста, қарым-қатынаста болатын индивидтер немесе
адамдар.
2. Қоғам мүшелерiнiң бiрiгуi, топтасуы негiзiнде пайда болып дамып
отыратын әлеуметтiк топтар.
3. Сол қоғамда қалыптасқан белгiлi бiр функцияларды атқаратын
әлеуметтiк институттар.
Индивидтер - сол қоғамда өмiр сүрiп отырған жеке адамдар.
Әлеуметтiк топтар - белгiлi бiр ортақ белгiлерi бар, яғни мүдделер,
құндылық бағдарлары, атқаратын қызымет, iс-әрекетерi ұқсас адамдар
жиынтығы.
Институт- бұл белгiлi бiр әлеуметтiк қажеттiлiктердi қанағаттандыруға
арналған рөлдер мен статустардың жиынтығы. Институтар адамдардың iс-
әрекетерiн , қызыметiн ұйымдастырады.
Қолғамда әлеуметтiк топтардың сан алуан түрлерi бар. Оларды жақсырақ
түсiну үшiн төмендегi үш белгiсi арқылы жiктеуге болады.
Тұрақтылық дәрежеСiне қарай үшке бөлiнедi.
1. Қысқа мерзiмдiк байланысқа негiзделген тұрақтылығы төмен топтар,
оларды квази топтар депте атайды. Мәселен, бұл топқа театрдағы
көрермендердi, поезд вагонындағы жолаушыларды, туристiк топ немесе
митингiге қатысатын адамдарды жатқызуға болады. Бұл топтағы адамдар
арасындағы байланыс әлсiз әрi кездейсоқтық сипаты басым болады.
2. Тұрақтылығы орташа топтар.(еңбек ұжымы, құрылыс бригадасы,
студенттер тобы,т.б.)
3. Тұрақтылығы жоғары топтар ( ұлттар, таптар, т.б.).
Көлемiне қарай үшке бөлiнедi.
1. Үлкен әлеуметтiк топтар немесе қауымдастықтар (ұлттар, таптар,
әлеуметтiк жiктер, кәсiби бiрлестiктер, т.б.);
2. Орташа әлеуметтiк топтар (бiр аймақтың тұрғындары);
3. Кiшi топтар (отбасы, шағын ұжымның қызметкерлерi, оқу топтары,
т.б.). Бұл топтағы адамдар арасындағы қарым-қатынастар мен байланыстар
барынша тығыз және олардың мақсат мүдделерi жақын болады.
Мазмұнына қарай беске бөлiнедi.
1. Әлеуметтiк экономикалық топтар (касталар, сословиелер, таптар);
2. Әлеуметтiк этникалық топтар (ру, тайпа, ұлттар, ұлыстар);
3. Әлеуметтiк демографиялық топтар (жастар, қарт адамдар, балалар,
ерлер, әйелдер);
4. Әлеуметтiк кәсiби топтар (шахтерлер, мұғәлiмдер, дәрiгерлер,
инженерлер);
5. Әлеуметтiк территориялық топтар (аймақтың, обылыстың, ауданның,
қаланың, селоның тұрғындары.
Әлеуметтiк стратификация
Қоғамның әлеуметтiк құрылымын қарастыратын қазiргi кезеңдегi
теориялардың бiрi- Әлеуметтiк стратификация деп аталады. Әлеуметтiк
стратификация дегенiмiз қоғамды топтарға, таптарға, страталарға бөлу,
ажырату. Стратификация сөзiнiң түбiр –страта- деген сөзден шыққан. Страта
сөзi геология ғылымынан енген, ол жердiң қабаты, қыртысы деген мағынаны
бiлдiредi.
Стратификация теориясаының негiзiн салушы К. Маркс болды. Маркс
бойынша қоғамды тауар өндiру тәсiлiне қарай кезеңдерге бөлуге болады. Ол
оны-өндiрiс тәсiлi деп атады. Карл Маркс қоғамды бе формацияға бөлдi. Тек
алғашқы қауым мен социалистiк қоғам тапсыз қоғам деп атады. Ал қалғандары
екi тапқа бөлiнедi, олардың арасындаâ әрдайым күрес болып отырады деп
айтқан. Құл иеленушiлiк қоғамда құл иеленушiлер мен құлдар табы, Феодаодық
қоғамда феодалдар мен шаруалар табы, капиталистiк қоғамда буржуазия (iрi
капитал иелерi, өндiрiс құралдарының иелерi) мен жұмысшылар табы. Маркс
қоғамды тапқа бөлгенде экономикалық көрсеткiштi маңызды деп санады. Кез
келген формацияда өндiрiс тәсiлi экономикалық ұйымдастыруды анықтайды және
Маркс экономикалық ұйымдастыру қоғам өмiрiнiң негiзгi аспектiсi деп санады.
Яғни қоғамды тапқа бөлуде Маркс меншiк, байлық, табыс сияқты экономикалық
көрсеткiштердi негiзге алды.
Стратификация теориясының негiзiн салушылардың бiрi- М. Вебер болды.
Ол қоғамды стратификациялауда МаркСтың теориясын жалғастыра отырып
байлықтан басқа да адамның теңсiздiгiн көрсететiн көрсеткiштер бар
екендiгiн айтты. Вебер адамдар бiр бiрiмен қоғамда бiрiншiден байлыққа
байланысты тең еместiгiн айтып Маркспен келiстi. Бiрақ барлық уақытта
теңсiздiк байлыққа байланысты емес екендiгiн айтты. Адамдар бiрдей
құрметке, беделге ие еместiгiн көрсетiп статустық топ деген ұғым енгiздi.
Бұны Вебер теңсiздiктiң екiншi компонентi деп есептедi. Вебер Сондай-ақ
байлықпен және беделмен қатар билiк те маңызды фактор екендiгiн айтты.
Сонымен М. Вебер стратификация теориясында тенсiздiктiң үш негiзгi
көрсеткiшiн көрсеттi:
1. Байлық- экономикалық статус.
2. Бедел-әлеуметтiк статус.
3. Билiк- саяси статус.
Әлеуметтiк мобильдiлiк
Мобильдiлiк түсiнiгiнiң этимологиясы келесi түсiнiктерде бейнеленген:
-қозғалыс-, -алға жылжу-, орын ауыстыру-. әлеуметтiк мобильдiлiк
социологиялық категория ретiнде индивидтiң әлеуметтiк құрылымдағы өзгерiсiн
бейнелейдi. Әлеуметтiк мобильдiлiк ретiнде адамның, әлеуметтiк топтың бiр
қабаттан екiншi қабатқа орын ауыстыруы, әлеуметтiк баспалдақ бойынша жоғары
не төмен жылжуы есептеледi. Яғни әлеуметтiк мобильдiлiк адамдардың
әлеуметтiк орын ауыстырулары, олардың қоғамдағы әлеуметтiк статусының
өзгеруi. Сонымен әлеуметтiк мобильдiлiк дегенiмiз адамның не әлеуметтiк
топтың қоғамның әлеуметтiк құрылымындағы әлеуметтiк жағдайының өзгеруiне
байланысты жүзеге асатын күрделi әлеуметтiк процес.
П. Сорокин социологияда алғаш рет әлеуметтiк мобильдiлiк түсiнiгiнiң
анықтамасын және оның зерттеу принциптерiн негiздедi.
П. Сорокин әлеуметтiк мобильдiлiктi екiге бөлдi.
1. Тiк мобильдiлiк- бұл адамның не топтың статусының жоғарылауы не
төмендеуi. Мысалы, қарапайым мұғалiмнiң кандидат, доцент, доктор болып оның
статусы көтерiлуi мүмкiн. Яғни қызметi жоғарылап, табысы өсуiп статусы
жоғарылайды не керiсiнше болады.
2. Көлденең мабильдiлiк- адамның не топтың қоғамдағы жағдайы өзгеруi ,
орын ауыстыруы, бiрақ оның статусы өзгермейдi. Мысалы, мұғалiм бiр
унисерситеттен келесi бiр университетке ауысуы мүмкiн оның статусы өзгерген
жоқ.
Семинар сұрақтары
1. Қоғамның әлеуметтік құрылымы
2. Әлеуметтік стратификация
3. Әлеуметтік мобильділік
4. Қоғамның әлеуметтік құрылымындағы таптар
5. Қазақстан Республикасының әлеуметтік құрылымы
6. П. Сорокин әлеуметтік құрылым және әлеуметтік мобильділік теориясы
7. М. Вебердің әлеуметтік құрылым теориясы
№6 лекция.
Тұлға әлеуметтануы
1. Тұлға туралы жалпы түсiнiк
2. Тұлғаның әлеуметтенуi
3. Әлеуметтiк статус және әлеуметтiк роль
Тұлға проблемасы бiрқатар ғылымдардың социологияның, философияның,
психологияның, педагогиканың, т.б. зерттеу объектiсiне жатады. Мәселен,
философия тұлғаны таным мен тсорчествоның субъектiсi ретiнде қарастырса,
психология тұлғаны психиклық қасиетер мен процестердiң: мiнез-құлық,
темперамент, қабiлет,т.б. тұрақты жиынтығы ретiнде зертейдi. Әлеуметтану
ғылымы тұлғаны әлеуметтiк өмiрге белсендi түрде араласатын, әлеуметтiк
қатынастардың өзектi проблемаларының бiрi ретiнде зерттейдi. Өйткенi
қоғамда болып жататын әлеуметтiк құбылыстар мен процестердiң себептерiн,
сондай-ақ жекелеген адамдар мен әлеуметтiк топтардың iс-әрекеттерiнiң
себептерiн, мәнiн жеке тұлғалардың белгiлiрi арқылы түсiнуге болады.
Басқаша айтқанда, жеке тұлғаның мiнез-құлқы арқылы тұтас топтың, қоғамның
өмiрiн түсiнуге болады. Тұлға әлеуметтiк қатынастар мен байланыстардың
бастапқы агентi болып саналады. Тұлға ұғымын “адам”, “индивид” ұғымдарымен
салыстырып анықтауға болады. Адам ұғымы барлық адамдарға тән қасиеттер
қабiлеттерге мiнездеме беру үшiн қолданылады. Бұл ұғым адамзат баласының
жер бетiндегi басқа биологиялық организмдерден өзгеше қасиеттерiн
сипаттайтын жалпылама ұғым. Яғни адамның жануардан, өсiмдiктерден, заттан
айырмасын атап көрсетедi. “Индивид” адам тегiнiң нақтылы өкiлi, жеке адам.
Осы ұғымға қатысты индивидуалдық деген ұғым бар. Индивидуалдық- бұл әр
адамның өзiне ғана тән жеке-дара қасиеттерiнiң жиынтығы, яғни бiр адамның
екiншi адамнан айырмашылығы. Ал, “тұлға” дегенiмiз адамның табиғи
биологиялық қасиетi ғана емес. Ол қоғаммен тығыз байланыстар, қатынастар
негiзiнде қалыптасатын адамның мәнi. Тұлға- бұл индивидтiң дамуының
қорытындысы, жемiсi, оның қоғамдық жағдайлардағы көрiнiсi. Адам- адам болып
туылады, тұлға болып қалыптасады, яғни тұлға болып туылмайды. Адамды тұлға
қылып қалыптастыратын қоғам, қоршаған әлеуметтiк ортасы. Егер жаңа
туылған жас егiз баланы алып, оларды әртүрлi жағдайларда, мәселен, бiрiн
Африкада, ендi бiрiн Америкада өсiрсе, онда бiрдей индивидтерден әртүрлi
тұлғала қалыптасады. Өйткенi олар әртүрлi ортада өстi, әртүрлi мәдени
құндылықтарды бойына сiңiрдi. Тұлғаның қалыптасуы табғи қасиеттерiне және
қабылдау мүмкiндiктерiне негiзделедi. Тұлғаның қалыптасуында басты орын
алатын не нәрсе: тұқым қуалаушылық па, әлде тәрбие ме? Бұл мәселе бойынша
ғалымдар бiр пiкiрге келе алмауда. Кейбiр зертеушiлер барлық нәрсе тәрбиеге
байланысты деп есептейдi. Олар “жаман оқушы жоқ, жаман оқытушылар бар”
деген пiкiр айтады. Екiншi бiр зертеушiлер туа бiткен қасиеттерге үлкен мән
бередi. Тұлғаны қалыптастыратын қоғам. Адам қоғамсыз өмiр сүре алмайды.
Менiң өмiр сүруiм сенiң өмiр сүруiңдi және басқалардың өмiр сүруiн қажет
етедi және керiсiнше де солай. Мысалы, кездейсоқ бiр жағдайлармен
кiшкентай балалардың аңдар араына түсiп қалып, солардың арасында өскенi
жайлы оқиғалар бар. Оларда адамдық қасиет қалмаған, аңдар сияқтя өмiр
сүредi, төрт аяқатап жүредi, аңдар сияқты тамақтанады. Оларды кейiн тауып
алып, адамдар арасында өмiр сүруге, сөйлеуге үйретуге ұмтылған әрекеттерден
ешқандай нәтиже шықпаған. Демек адамның адамдық қасиеттерiн
қалыптастыратын қоғамдық орта. Бiрақ, бұдан адамның биологиялық,
психологиялық жақтары маңызды емес деген пiкiр тумауы керек. Анығында
адамның өлшемi үш түрлi:
Биологиялық
Психологиялық
Әлеуметтiк
Биологиялық өлшем- бұл адам организмiнiң түр бейнесi, құрылысын және
формаларын, оның атқаратын қызыметiн, ми, жүйке жүйесiн, т.б. қамтиды.
Психологиялық өлшем- бұл адамның iшкi жан-дүниесiн, онда жүрiп жататын
саналы және санадан тыс құбылстар мен процестер, сезiм ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz