Сабақтас құрмалас сөйлемдер



1 Сабақтас құрмалас сөйлемдер
2 ҚАЗАҚ ЖӘНЕ АҒЫЛШЫН ТІЛДЕРІНДЕГІ САБАҚТАС ҚҰРМАЛАС СӨЙЛЕМ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
3 ӘДЕБИЕТТЕР
Қазақ және орыс тілдерінде құрмалас сөйлемдердің екі түрі белгілі: салалас және сабақтас. Олардың екеуі де екі жай сөйлемнен тұратындықтан күрделі болып табылады. Егер сөйлемнің құрамындағы екі жай сөйлемнің баяндауышы тиянақсыз болса, ол сөйлем салалас деп аталады. Ал егер бірінші жай сөйлемнің баяндауышы тиянақсыз болса, ондай сөйлем сабақтас деп аталады. Сабақтас сөйлем басты мағынасын сақтап тұратын басыңқы және басыңқы сөйлемде айтылған мәліметке түсіндірме жасайтын бағыныңқы сөйлемнен құралған. Ағылшын тілінде де сабақтас құрмалас сөйлемдер бар және олардың аударма барысында көптеген ерекшеліктері кездеседі. Ағылшын тілінде бағыныңқы сөйлем басыңқы сөйлемге Who, what, which, that, where, when, as, because, if шылауларымен және ешбір шылаусыз қосыла алады. Мысалы: The article that you read yesterday contains very important data – Сіз мақаланы кеше оқығаныңыздан, ондағы өзекті мәселелерден хабардарсыз. The man I know is a well-known artist – Мен танитын адам – танымал суретші. Сабақтас құрмалас сөйлемнің синтаксистік анализін келесідей орындау қажет:
1. Ең әуелі сөйлемді талдаған кезде, сөйлемнің тұрлаулы мүшелері – бастауышпен баяндауышты тауып алу керек. Баяндауыш етістіктің санына қарай табылады, ал бастауыш оған серік болып келеді. әдетте осы тұрлаулы мүшелер сабақтас құрмалас сөйлемнің құрамындағы жай сөйлемдер санын анықтайды.
2. жай сөйлемдер қосылып тұрған шылауларды анықтау қажет (ағылшын тілінде жай сөйлемдер шылаусыз да қосыла алатындарын ұмытпау керек) және бағыныңқы сөйлемнің бағыну түрін анықтау керек, яғни анықтауышты, себеп- салдар, мезгіл т.б. түрлерін анықтау керек.
3. енді бағыныңқы және басыңқы сөйлемдердегі тұрлаусыз мүшелерді тауып, содан кейін сол сабақтас құрмалас сөйлемді аударуға кірісу қажет.
Келесідей сабақтас құрмалас сөйлемдердің синтаксистік анализдерін жасау қиын болып табылады: 1. Егер бастауыш бағыныңқы сөйлемде тұрса, ал баяндауыш басыңқы сөйлемде тұрса, онда олар that, if, whether, who, what, which, how, where, when, why шылауларымен қосылады. М: Whether the tax increase is the right solution is something some observes have recently begun to doubt – Соңғы кездері кейбір бақылаушылардың күмәнданатын жайттары – салық құнын өсіру мәселенің дұрыс шешімі ме жоқ па?
2. егер баяндауыш бағыныңқы сөйлемде тұрса, баяндауыш келесі етістіктерден тұруы мүмкін: to be, to seem, to appear және That, if, whether, who, what, which, how, where, when, why шылауларымен сөйлемнің мағынасына енеді. М: This trend in art is not really new. What is new is that it has become the general tactics used by the artists now – негізінде өнер салалсында бұл бағыт – жаңа емес. Жаңасы бұл суретшілер қолданылатын қазіргі заманның жаңа тактикасы.
1. Балақаев М., Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тілі. Алматы: Санат, 2003. 240 б.
2. Оралбаев Н., Мадина Ғ., Әбілқаев А. Қазақ тілі. Алматы: Қазақ университеті, 1993. 336 б.
3. Бектұров Ш. Қазақ тілінің грамматикасы. Алматы, 1967. 236 б.
4. Качалова К.Н., Израилевич Е.Е. Практическая грамматика английского языка, М.: Лист Нью, 2003. С.544.
5. Резник Р.В. Практическая грамматика английского языка: Учебник. 5-е изд. М.: Флинта: Наука, 2000. С.683

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі:  Материал
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:   
Сабақтас құрмалас сөйлемдер

Қазақ және орыс тілдерінде құрмалас сөйлемдердің екі түрі белгілі:
салалас және сабақтас. Олардың екеуі де екі жай сөйлемнен тұратындықтан
күрделі болып табылады. Егер сөйлемнің құрамындағы екі жай сөйлемнің
баяндауышы тиянақсыз болса, ол сөйлем салалас деп аталады. Ал егер
бірінші жай сөйлемнің баяндауышы тиянақсыз болса, ондай сөйлем сабақтас
деп аталады. Сабақтас сөйлем басты мағынасын сақтап тұратын басыңқы және
басыңқы сөйлемде айтылған мәліметке түсіндірме жасайтын бағыныңқы
сөйлемнен құралған. Ағылшын тілінде де сабақтас құрмалас сөйлемдер бар
және олардың аударма барысында көптеген ерекшеліктері кездеседі. Ағылшын
тілінде бағыныңқы сөйлем басыңқы сөйлемге Who, what, which, that, where,
when, as, because, if шылауларымен және ешбір шылаусыз қосыла алады.
Мысалы: The article that you read yesterday contains very important data
– Сіз мақаланы кеше оқығаныңыздан, ондағы өзекті мәселелерден
хабардарсыз. The man I know is a well-known artist – Мен танитын адам –
танымал суретші. Сабақтас құрмалас сөйлемнің синтаксистік анализін
келесідей орындау қажет:
1. Ең әуелі сөйлемді талдаған кезде, сөйлемнің тұрлаулы мүшелері –
бастауышпен баяндауышты тауып алу керек. Баяндауыш етістіктің санына
қарай табылады, ал бастауыш оған серік болып келеді. әдетте осы
тұрлаулы мүшелер сабақтас құрмалас сөйлемнің құрамындағы жай сөйлемдер
санын анықтайды.
2. жай сөйлемдер қосылып тұрған шылауларды анықтау қажет (ағылшын тілінде
жай сөйлемдер шылаусыз да қосыла алатындарын ұмытпау керек) және
бағыныңқы сөйлемнің бағыну түрін анықтау керек, яғни анықтауышты,
себеп- салдар, мезгіл т.б. түрлерін анықтау керек.
3. енді бағыныңқы және басыңқы сөйлемдердегі тұрлаусыз мүшелерді тауып,
содан кейін сол сабақтас құрмалас сөйлемді аударуға кірісу қажет.
Келесідей сабақтас құрмалас сөйлемдердің синтаксистік анализдерін
жасау қиын болып табылады: 1. Егер бастауыш бағыныңқы сөйлемде тұрса,
ал баяндауыш басыңқы сөйлемде тұрса, онда олар that, if, whether, who,
what, which, how, where, when, why шылауларымен қосылады. М: Whether
the tax increase is the right solution is something some observes have
recently begun to doubt – Соңғы кездері кейбір бақылаушылардың
күмәнданатын жайттары – салық құнын өсіру мәселенің дұрыс шешімі ме
жоқ па?
2. егер баяндауыш бағыныңқы сөйлемде тұрса, баяндауыш келесі
етістіктерден тұруы мүмкін: to be, to seem, to appear және That, if,
whether, who, what, which, how, where, when, why шылауларымен
сөйлемнің мағынасына енеді. М: This trend in art is not really new.
What is new is that it has become the general tactics used by the
artists now – негізінде өнер салалсында бұл бағыт – жаңа емес. Жаңасы
бұл суретшілер қолданылатын қазіргі заманның жаңа тактикасы.
3. Құрамындағы жай сөйлемдері шылаусыз қосылатын сабақтас құрамдас
сөйлемдер. М: The report the teacher’s delegation made on returning
home was listened to with great interest by members of our department-
Еліне қайтып орылған сәттегі оқытушылық делегациясының паш еткен
баяндамашы өте қызықты болғандықтан, біздің бөлімнің қызметкерлері оны
зор ықыласпен тыңдады.

ҚАЗАҚ ЖӘНЕ АҒЫЛШЫН ТІЛДЕРІНДЕГІ САБАҚТАС ҚҰРМАЛАС СӨЙЛЕМ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Қазақ тіл білімінде құрмалас сөйлемдер Қазан революциясынан бұрын да сөз
болған. Құрмалас сөйлемдер, олардың түрлері, жасалуы туралы А.Байтұрсынов,
С.Жиенбаев, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов, Н.Сауранбаев, М.Балақаев, Т.Қордабаев,
Қ.Есенов сынды көрнекті ғалымдар зерттеген. Құрмалас сөйлемдерді арнайы
зерттеген ғалымдар – С.Жиенбаев, Н.Сауранбаев, Т.Қордабаев және Қ.Есенов.
Бұл ғалымдар өз еңбектерінде құрмалас сөйлемдердің құрылымы, жасалу жолдары
туралы ой қозғаған. 

Құрмалас сөйлем деп екі немесе одан да көп сөйлемдерден құралып, күрделі
ойды білдіретін сөйлемдерді айтамыз [1.231]

Құрмалас сөйлемдер сабақтас құрмалас сөйлем, салалас құрмалас сөйлем және
аралас құрмалас сөйлем болып бөлінеді.

Біз төменде құрмалас сөйлемнің осы үш түрінің бірі – сабақтас құрмалас
сөйлем туралы сөз қозғамақпыз. 

Сабақтас құрмалас сөйлем – құрмаластың ең бір күрделі де көлемді түрі.
Құрамындағы жай сөйлемдерінің бірі екіншісіне тәуелді болып, оған бағына
байланысқан құрмалас сөйлемнің түрін сабақтас құрмалас сөйлем дейміз.
Мысалы: Күн ыстық болғандықтан, үйдің іргесі түрулі еді. 

Сабақтас құрмалас сөйлемнің құрамы, арақатынасы тығыз байланысып, жымдасып
келеді. Сабақтастың бірінші тиянақсыз, тәуелді сыңарын бағыныңқы сөйлем
деп, соңғы тиянақты, тәуелсіз сыңарын басыңқы сөйлем деп атау бұрыннан
қалыптасқан.

Сабақтас құрмаластағы жай сөйлемдер өзара интонация және бағыныңқының
баяндауыштық тұлғалары арқылы байланысады.

Бағыныңқының баяндауыштары етістіктің шартты райынан (Гүлнар көзін
тігіп қараса, аспанға көтерілген қою шаңнан түк көрінбейді), шартты райдан
кейін даде шылауының келуі арқылы (Осы сәтте қыз кімді атаса да, мына
жігіттің аяйтын түрі жоқ), етістіктің көсемше түрінен (Мұз қатқалы да, екі
ай болды), -ған -ген формалы есімшеге -ша\ -ше жұрнағының жатыс, көмектес
септік жалғауларының, -дықтан, -діктенқосымшаларының жалғануы арқылы (Әлі
достасып кетпегенмен, ортақ сырларымыз күн санап көбейіп келеді), есімшеден
кейін сайын, шейін, соң, бері деген шылаулардың және шақта, кезде, уақытта,
мезгілде деген есімдердің тіркесіп келуі арқылы (Ол келген соң, Жасұлан
жұмысқа кетті), есімшенің келер шақ болымсыз түріне шығыс септік жалғауының
жалғануы арқылы (Олар ішке кіріп үлгерместен, үйде әлдене сарт ете
қалғандай болды), етістіктің түбіріне -ысымен -ісімен деген күрделі
қосымшаның жалғануы арқылы (Ата-анасының кетісімен, ізінше сыртқа шықты),
етістіктің болымсыз түріне -йынша-йінше деген қосымшаның жалғануы арқылы
(Сырттан көмек болмайынша, қазір өздігінен сабақты игеріп алып кетуге
дәрмені жетпейді), есімшеге –дай-дей жұрнағының жалғануы арқылы (Есіктің
тұтқасына қолы жабысыпқалғандай, бүкіл денесі дір-дір етеді) жасалады. 

Бағыныңқы сөйлемнің басыңқы сөйлеміне мағыналық қарым-қатынасына қарай
сабақтас құрмалас шартты, қарсылықты, мезгіл, себеп, максат, сын-қимыл және
салыстырмалы бағыныңқылы болып жеті түрге бөлінеді. 

Ш.Бектұров Қазақ тілінің грамматикасы атты кітабында сабақтас құрмалас
сөйлемнің сегіз түрін атап көрсетеді. Олар: шартты, қарсылықты, мезгіл,
амал, себеп, мақсат, түсіндірмелі және ыңғайлас сабақтас сөйлем. 

Қ.Шәукенұлы Синтаксис атты еңбегінде сабақтас құрмалас сөйлемді он екі
түрге бөліп көрсетеді. Ол жоғарыда көрсетілгендермен қоса кезектес,
болжамды және көп бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлемдерді атап көрсетеді.
Сабақтастың әр түрінің жасалу жолдары, өздеріне тиісті сұраулары болады. 

Шартты бағыныңқы сабақтас сөйлем басыңқыдағы істің жүзеге асу я аспау
шартын білдіреді. Шартты бағыныңқының баяндауыштары етістіктің шартты
райынан (-са, -се), жатыс септік жалғаулы есімшеден (-ған+да,
-ген+де), көсемшенің болымсыз түрінен (ма + й, -ме + й), етістіктің
болымсыз түріне -йынша-йінше деген қосымшаның жалғануы арқылы жасалады.
Мысалы: Жасқа ұстаздық етсең, болашақтан тірек табасың. Сын түзелмей, мін
түзелмейді.

Сұраулары: қайтсе? не етсе? қайткенде? не еткенде? қайтпей? не етпей?
қайтпейінше? не етпейінше? 

Қарсылықты бағыныңқылы сабақтас сөйлем басыңқыдағы іске қарама-қарсы мәнде
айтылады. Қарсылықты бағыныңқы сөйлемнің баяндауыштары шартты райдан
кейін да}де жалғаулық шылауының тіркесуі арқылы (-са да, -се де), көмектес
жалғаулы есімшеден (-ған+мен, -ген+мен), ша}ше жүрнақты есімшеден (-ға+ша,
-ген+ше), шығыс жалғаулы болжалды келер шақ есімшенің болымсыз
түрінен (бармас+тан, қарамас + тан), тәуелді жалғаулы есімшеден
кейін болмаса деген шартты рай тұлғалы көмекші етістіктің (-ғаны, -гені
болмаса), көсемшеден кейінтұра деген көсемше тұлғалы көмекші
етістіктің (айта тұра) тіркесуі арқылы жасалады. Мысалы: Бұл менің туған
жерім болса да, сырын сізден аз біледі екенмін. 

Қарсылықты бағыныңқының сұраулары: қайтсе де? не етсе де? қайткенмен? не
еткенмен? қайте тұра? не ете тұра? қайткені болмаса? не еткені болмаса?
қайтпестен? не етпестен? қайткенше? не еткенше? 

Мезгіл бағыныңқылы сабақтас сөйлем басыңқыдағы істің жүзеге асу я аспау
мерзімін білдіреді. Мезгіл бағыныңқының баяндауыштары шашежұрнақты
есімшеден (-ған + ша, -ген + ше), жатыс жалғаулы есімшеден (-ған + да,
-ген+де), есімшеге септеулік шылауларының (-ған, -ген, соң, кейін, сайын,
бері, шейін), мезгіл мәнді көмекші сөздердің (-ған, -ген, кезде, шақта,
уақытта) тіркесуі арқылы, көсемшеден (-ғалы, -гелі, -а, -е, -й)және
етістіктің түбіріне -ысымен, -ісімен деген қосымшаның жалғануы арқылы
жасалады. Мысалы: Екі-үш күн қонақтағаннан кейін, біз ауылға аттанып
кеттік.

Мезгіл бағыныңқы сабақтастың сұраулары: қашан? қашанға шейін? қашаннан
бері? 
Себеп-бағыныңкылы сабақтас сөйлем басыңқыдағы істің себебін көрсетеді.

Себеп бағыныңқының баяндауыштары есімшеге -дықтан, -діктен деген қосымшаның
жалғануы арқылы (-ған + дықтан, -ген+діктен),есімшеден кейін соң шылауының,
тіркесуі арқылы -ған, -ген соң), кәсемшеден (-ып, -іп, -п және оның
болымсыз түрінен) жасалады. Мысалы:Одан көп жатуға уақыт мүмкіндік
бермей, он шақты күннен кейін мен Павлодар жаққа жүріп кеттім.

Себеп бағыныңқының сұраулары: неліктен? не еткен соң? қайткен соң? 

Мақсат бағыныңқылы сабақтас сөйлем басыңқыдағы істің мақсатын көрсетеді.
Мақсат бағыныңқының баяндауыштары тұйық етістікке, кейде болжалды келер шақ
есімшенің түріне үшін шылауының тіркесуі арқылы (айту үшін, айтпас үшін), -
мақ, -мек жұрнақты етістіктен кейін болыпдеген қөсемше формалы көмекші
етістіктің (-мақ, -мек болып), етістіктің шартты, қалау және бұйрық райының
3-жағынан кейін көсемше депформасының (келсем деп, келейін деп, келсін
деп) тіркесуі арқылы жасалады. Мысалы: Гүлнар Зауреге бармақ болып, қала
шетіндегі автобус аялдамасына келді. Бекарыс қызын қуантпақшы болып, бұл
жақтағы жаңалықты айтып хат жазып жіберуді жөн көрді де, қонып жатқан
үйінің оңаша бөлмесіне кірді.

Мақсат бағыныңқылы сабақтастың сұраулары: не етпек болып? қайтпек болып? не
үшін? не мақсатпен? 

Қимыл-сын бағыныңқылы сабақтас сөйлем басыңқыдағы істің қалай жүзеге
асқандығын, тәсілін білдіреді. Қимыл-сын бағыныңқының баяндауыштары
көсемшеден (-ып, -іп, -п, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Құрмалас сөйлемнің ғылым ретінде даму, қалыптасу жолы
Түсіндірмелі салалас сөйлем құрмалас сөйлемнің бір түрі ретінде
Құрмалас сөйлемнің түрлері
Іргелес салалас құрмалас сөйлемдер
Қарсылық мәнді құрмалас сөйлемдер
Құрмалас сөйлемдерді жіктеу мәселесі
Құрмалас сөйлемнің зерттелуі
Нығмет Сауранбаев туралы
Жүсіпбек Аймауытовтың "Ақбілек" романындағы құрмалас сөйлемдер
Қазақ және орыс тілдеріндегі салалас құрмалас сөйлемдер
Пәндер