Аспан денелерінің концептуалды өрістері

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 69 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ТАРАЗ МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИНСТИТУТЫ

«Қорғауға жіберілді»

«___»

Кафедра меңгерушісі:

ф. ғ. к., доцент К. М. Қарымбаева

Д И П Л О М Д Ы Қ Ж Ұ М Ы С

Тақырыбы: Аспан денелерінің концептуалды өрістері

050117 - «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығы,

4-курс, күндізгі оқу бөлімі

Орындаған: А. Биғазиева

Ғылыми жетекшісі:

ф. ғ. к., доцентм. а. М. Сәрсенбаева

Тараз - 2012

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ . . . 3

КОНЦЕПТ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ

1. 1 Концептілік жүйе және концептілік көзқарастар . . . 6

1. 2Концептінің . . . 25

2 АСПАН ДЕНЕЛЕРІНІҢ КОНЦЕПТУАЛДЫ ӨРІСТЕРІ

2. 1 «Аспан» концептісінің мағынасы . . . 35

2. 2 «Ай» концептісінің мағынасы . . . 39

2. 3 «Күн» концептісінің мағынасы . . . 45

2. 4«Жұлдыз» концептісінің мағынасы . . . 50

2. 5 «Жұлдыз» концептісінің концептуалды өрістері . . . 52

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 63

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . .

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы.

Аспан шырақтары туралы деректіөтірік өлеңнен де, жоқтау жырынан да, қысқасы халық шығармасының қайсысынан болса да кездестіре аламыз. Ата-бабамыздың күнкөрісі мал болғандықтан осы аспан шырақтарын пайдаланып алдын ала ауа райының малға жайлы жайсыз болатынын біліп отырған.

Бұқара ішінен шыққан есімі мәлім, мәлім емес ақындардың, шешендердің,, зеректердің аспан шырақтарын, жұлдыздарды, Күнді, Айды өлеңге, қара сөзге қосып сипаттауы қазақ арасында дәстүрге айналған.

Аспан шырақтары туралы жазылған ақындар өлеңін қарастырсақ, біз олардың ішінен жұлдыздардың аттары, олардың саны, орналасуы, қозғалысы жайында бірталай нақтылы деректер аламыыз.

Қазақ халқының жұлдыздарға қойған аттарынан поэзия лебі аңқып тұр. Сонымен қабат мұның методикалық маңызы үлкен. Жұлдыз атауларында поэзиялық форма мен шынайы мазмұн (құбылыстың көрінісі, сыры, жұлдыздардың сипаты, белгісі) екеуі ұштасып, қабысып тұрады.

Қазақ халқы қыздарын Айға, Күнге, жұлдызға теңеп, қыздарын Айсұлу, Айнұр, Күнсұлу, Жұлдызай т. б аттарды қойған .

Диплом жұмысының өзектілігі. Аспан денелері тақырыбын этнолингвистикалық, танымдық негізге сүйене отырып, қазақ тіл білімінде соңғы жылдары дамып келе жатқан когнитивтік теориялар тұрғысынан зерттеу қажеттілігі туып отыр. Аспан денелеріне қатысты тіл бірліктерінің қалыпты (стереотиптік) ақпараттық деректерін (түрлерін, антонимиясын, трансформациялануы мен ассоциясын, семантикалық өрісін, фразеологиясын т. б. ) жинақтап зерттей отырып, оларды дүниенің санадағы бейнесі (таңбасы) ретінде концептуалдық құрылымдар тұрғысынан зерттеу жұмыстың өзектілігін танытады.

Зерттеу нысаны. Қазақ тіліндегі аспан денелерінің концептуалды өрістеріне шолу жасау.

Диплом жұмысының дереккөздері. Зерттеу жұмысының дереккөзі ретінде көрнекті ғалымдар Б. И. Нұрдәулетова, А. Қайдар, Р. Сыздық, Н. Уәлиев, Қ. Жаманбаева, М. Күштаева, Ж. Жампейісова, Н. Оралбаева, Х. Әбішев, т. б. зерттеу еңбектеріндегі аспан денелерінің концептуалды өрістеріне қатысты мәселелер негізге алынды.

«Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі» (1-10 тт., 1974 - 1986), «Қазақ әдеби тілінің сөздігі» (І - ІІІ тт., 2006), І. Кеңесбаев «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі» (1977), Н. Оңдасынов «Арабша-қазақша түсіндірме сөздік» (1969) ; Н. Оңдасынов «Арабша-қазақша түсіндірме сөздік» (1984) ; Н. Оңдасынов «Парсыша-қазақша түсіндірме сөздік» (1974), «Қазақ мақал-мәтелдері», қазақ ауыз әдебиетінің нұсқалары, жазба әдебиеттегі көркем шығармалар.

Диплом жұмысының болжамы: Аспан денелерінің лексика-семантикалық, этноәлеуметтік және когнитивтік тұрғыдан талдау, жүйелеу, топтастыру жалпы дүниетанымды кеңейтуге жол ашады.

Зерттеу кезеңдері: Бірінші кезеңде тілдік деректер жинақталды, екінші кезеңде зерттеу материалдары жинақталды, үшінші кезеңде зерттеу жұмысының қолжазбасы әзірленді.

Зерттеу жұмысының әдістері. Зерттеу барысында лексика-семантикалық, этноәлеуметтік және когнитивтік тұрғыдан талдау, жүйелеу, топтастыру, ассоциативтік қатынаста салыстыру әдістері қолданылды.

Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты қазақ тіліндегі «аспан денелерінің» тіл бірліктерінің концептілік сипатын ашу, концептуалдық мазмұнын, қызметін анықтау. Бұл мақсатты жүзеге асыру үшін мынадай міндеттерді шешу көзделді:

- «Аспан денелері» концептісінің сипатын, когнитивтік негіздері мен өзіндік белгілерін ашу;

- «Аспан денелері» концептісіне кіретін тіл бірліктерінің даму кезеңдерін анықтау;

- «Аспан денелері» концептісінің этнолингвистикалық, әлеуметтік, танымдық негіздерін анықтау;

- «Аспан денелері» концептісіне кіретін атаулар мен терминдерді, олардың кумулятивтік қызметін анықтау;

- «Аспан денелері» концептісіндегі тіл бірліктерінің ассоциативтік қатынастағы қызметін айқындау;

- «Аспан денелері» концептісіндегі тіл бірліктерінің стилистикалық қызметін анықтау.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы:

- «Аспан денелері» тіл бірліктері қазақ тіл білімінде алғаш рет когнитивтік тұрғыда қарама-қарсы концептілер ретінде зерттеліп, өзіндік белгілері, даму кезеңдері анықталды;

- «Аспан денелері» концептісі этнолингвистикалық, әлеуметтік, логика-философиялық танымдық деректермен байланыстырылып, когнитивтік бағытта қарастырылды;

- «Аспан денелері» концептісіндегі ақпараттық тіл бірліктерінің концептілік қызметін талдау арқылы ғаламды тіл арқылы танумен байланысты қазақтың ұлттық дүниетанымына, менталитетіне сай қалыптасқан этномәдени символдық бейнелері анықталды;

- «Аспан денелері» концептісінің когнитивтік тұрғыда макро-микро (түсінік-сценарий, схема, фреймдер) концептілері анықталып, соның негізінде олардың негізгі концептілік өрісі ашылды;

Диплом жұмысының теориялық және практикалық мәні. Зерттеудің нәтижелері қазақ тіл білімінде жаңадан қалыптасып келе жатқан когнитивтік лингвистика саласының теориялық және практикалық деңгейінің жетілуіне үлес қосады. Зерттеу нәтижелерін жоғары оқу орындарының филология факультеттерінде когнитивтік лингвистикамен байланыстырып, этнос тарихы, елтану, қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы бойынша оқылатын дәрістерде, арнаулы курстар мен семинарларда және көркем мәтінді лингвистикалық талдауда, когнитологиялық сөздіктер жасауда пайдалануға болады.

Диплом жұмысының нәтижелері мен қорытындылары:

- аспан денелері жайында этностың дәстүрлі дүниетанымының бейнелі түсініктері, тілдік модельдері (лексикалық бірліктер, фразеологизмдер, мақал-мәтелдер, образды сөздер т. б. ) концептілердің ішкі мазмұндық құрылымын түзейтін компоненттері болып табылады;

- ұлттық дүниетанымнан ақпар беретін «аспан денелері» тіл бірліктерінің концептуалдану процесі белгілі бір ұлттық-әлеуметтік ортада қабылданған құндылықтар жүйесінде ұлт өкілдеріне ортақ мәні бар санадағы бейнелер негізінде жүзеге асады;

- қоғамдық концептіге жататын «аспан денелері» тіл бірліктерінің кумулятивтік қызметі зор. Олар халықтың ғасырлар бойы жинақтаған тәжірибесі негізінде қалыптасқан ақпаратын өз бойына жинап, сақтап, келешек ұрпаққа жеткізіп отыратын қасиетке ие;

- «Аспан денелері» концептісінің ассоциативтік, стилистикалық өрісін талдау концептілердің семантикалық сипатын, коммуникативтік әлеуетін анықтайды.

Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспе, екі бөлім, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.

1 КОНЦЕПТ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ЗЕРТТЕЛУІ

1. 1Концептілік жүйе және концептілік көзқарастар

Қазіргі кезде тіл білімінде жаңа бағыт дамып келеді. Соңғы кезге дейінгі зерттеулердің басым бағыты құрылымдық бағыт болды. Бұл бағытта жүргізілген зерттеулерде тілдік бірліктер абстрактілі тілдік жүйенің құрылымдық бірліктері, элементтері ретінде қаралып, олардың арасындағы өзара байланыс, қарым-қатынас талданып келді. Сондай-ақ осы бірліктердің жүйедегі тәртіп бойынша қолданылу нормасы, одан ауытқудың түрлері қаралып келді. Ендігі кезекте жалпы гуманитарлық бағыттағы ғылым саласының барлығы да кез келген қоғамдық құбылысты немесе соның объектісін адам факторымен байланысты зерттеуді басым үрдіске айналдырды. Бұл тағы да адамзат тарихындағы ренессанс дәуірінен кейінгі адамның өзіне бет бұруымен байланысты антропоцентристік бағыттың дәуірі болып отыр. Егер бұрын гуманитарлық ғылым зерттеулерінің мақсатына адамнан тыс ақиқат дүниеден адамға пайдалы білімді анықтап беру алынса, қазіргі кезде адамның өзін-өзі тануы арқылы қоғамдағы құбылыстардың сырын түсіндіруге бет бұрып отыр. Осы сияқты лингвистикада да тілді өз ішіндегі, өзі үшін зерттелеттін тұйық жүйе түріндегі құбылыс ретінде қараудың орнын тілді адамның дүниені тану құралы, өзін тану құралы ретінде қарау басып отыр. Егер бұрынғы зерттеулерде тілдік бірліктер абстрактілі жүйенің құрамдас бөліктері ретінде қаралып олар барлық сыртқы факторлардан оқшауланса, кейінгі зерттеулерде керісінше сол бірліктерді тудырған, қолданысқа түсірген барлық сыртқы факторлар ескеріліп, олар тілдік бірліктен ажыратылмай маңызды фактор ретінде талданып отырады.

Осыған байланысты тіл ғылымы басқа қоғамдық ғылымдармен интеграцияға түсіп келеді. Бұл процестің нәтижесінде қазіргі заманда лингвистика аясында жаңа ғылым салалары қалыптасып үлгерді. Оларға психолингвисткиа, этнолингвистика, лингвомәдениеттану, әлеуметтік лингвистика, когнитивті лингвитика сияқты тіл білімі салалары жатады.

Жұмысымызда «концепт» ұғымы қолданылады. Концепт когнитивтік лингвистиканың тірек ұғымы. Когнитивтік білім бірлігі. Осы тұста когнитивтік ғылым мен оның басқа ғылымдармен байланысын түсіндіре кеткенді орынды санадық.

Кез келген халықтың тілі - сол халықтың шынайы этникалық болмысының айнасы. Тіл әлем туралы білімді сыртқа көрсетіп қана қоймайды, ғұмырнамалық тәжірибенің түпсанада бедерленіп үздіксіз сұлбалануына және оның айқындалуына, ұрпақтан-ұрпаққа жетуіне қалтықсыз қызмет етеді. Сондықтан да тілді жаңа ғасыр баспалдағында теориялық-танымдық процесте зерттеудің қажеттігі туып отыр. Бұл процесс тіл мен адам санасын тұтастықта қарастырып, тілдік білімді адам миының өнімі ғана емес, күрделі ассоциативті-вербальді құрылым, болмысты рух пен ой бірлестігінде танытушы жүйе ретінде кешенді сипаттауға негізделеді. М. Хайдеггер «язык как пространство мысли и «дом» духа» деген пікір айтқан. Адамзат өзін қоршаған шындықты, әлемдегі сан алуан құбылыстар мен олардың сапа-сандық қасиеттерін сезім мүшелері арқылы қабылдап, санамен түйсініп қана қоймайды, оған өз қатысын білдіреді, ақпаратты өзінше жаңғыртып, жаңа сапада қайта жасауға саналы-санасыз күйде талпыныс жасайды, өңдейді, қорытады, елеп-екшейді, баға береді, тәжірибеде қолданады, бұлардың тұтас көрінісі ретінде әлемнің тілдік бейнесі жасалады. Ал бұл этностың, оны құраушы жеке индивидтің таным деңгейіне ғана емес, генетикалық табиғатына, сол тілде сөйлеушілердің психофизиологиясына, әлеуметтік күйіне, жағрапиялық жағдайына, қысқасы, ол тыныс алатын күллі дүниеге тікелей қатысты болады, басқаша айтқанда, адам мен оның тілін тұтастықта зерттеудің шындық нәтижеге жетуі оны қоршаған ортадағы физио, -социо, - психологиялық шарттарды бірдей ескергенде мүмкін болады. Бұл ретте антропоцентристік бағыттағы когнитивтік ұстанымды зерттеулер жеміс берері сөзсіз.

Когнитивтік ғылым АҚШ-та, Еуропада кең таралған әдістемелік зерттеу үрдісі. Жалпы адам танымына деген қызығушылық ерте кезден басталып, ес пен ойлау, адам білім табиғаты төңірегіндегі зерттеулерден, ақыранда екі бағыт ұстанған ағым ретінде қызу айтысқа созылды. Оның бірі - эмпиризм - ол білім тәжірибеден пайда болды десе (Беркли, Юм, Милль), екіншісі - нативизм - бала дүниеге білім қорымен келеді деген ұстанымды басшылыққа алады. Философиялық айтыс уақыты көпке дейін толастамады. Бұл уақытта астрономия, физика, химия, биология т. б. ғылымдар елеулі деңгейде дамыды. Бірақ адам танымын түсінуге ХІХ ғасырдың аяғына дейін ешбір ғылыми әдіс арнайы қолданылмады. Философияға, тіл философиясын қатысты зерттеулерде шашыраңқы көрініп отырды. Әдістемелік қозғалыс көрініс ретінде тек 1950 жылдардың соңында ғана басталған когнитивтік лингвистиканың бастау көзі Аристотельдің, Платонның, кейін Гумбольдтың және оның шәкірттерінің тіл философиясы концепциясында жатыр. Бұл үрдістің негізгі айырым белгісі тіл туралы жаңаша зерттеулерінде, тіпті зерттеу әдістеріне жаңа тәсілдер енгізілуінде емес, таза танымдық бағдарының жаңалығында, тілге танымдық тұрғыдан келуінде. Жүйелі-құрылымдық зерттеулер мен антропоцентристік ізденістердің ұштасуы тілді белгілі бір ұлттың рухани-мәдени коды ретінде қарастырып, ұлт пен рухты - тілді тұтас тануды мұрат ететін Гумбольд теориясы (22, 138) мен кейін Лео Вайсгербердің ұғымның (концептінің) креативтілігі (23, 452) теорияларында көрініс береді, Швейцариядағы құрылымдық жүйе өкілі Ф. де Соссюр теориясының тіл мен сөйлеу арақатынасы туралы терең пайымдауларынан да табылады. Ф. де Соссюр тіл тарихы мен тарихы байланысын байқап, бұл екеуінің сабақтастығы тілде бейнеленетінін, ал тіл ұлтты қалыптастыратынын көрсетіп, тілдің әлеуметтік, психологиялық табиғатын дұрыс таныған. Ол: «язык - это суть реальности, имеющее местонахождение в мозгу», деп жазады (24, 27) .

Алғашқы когнитивтік зерттеулер этнолингвистикалық және лингвистикалық типологияны шендестіру деңгейінде сипат алды. Сөйтіп, тілдік әмбебап құбылыстарды түсінуге талпыныс жасалды. Бұл туралы қазақ тіл біліміндегі этнолингвистика саласының негізін салушы ғалым Ә. Қайдар «… кейінгі кезде (АҚШ-та) қалыптаса бастаған тағы бір көзқараста этносты «Адам» деген ұғыммен алмастыру арқылы этнолингвистиканың баламасы ретінде «антропология» (адам туралы ғылым) терминін қолдану үрдісі байқалып отыр», - деп көрсетті (25, 9) . Әр түрлі деңгейде антропоцентристік парадигма элементтерін қамти дамыған зерттеулердің бір-біріне ұласып, саралануы таза теориялық-танымдық ұстанымдардың айқындалуына, бағыт-бағдарының екшеленуіне ықпал етті.

Жаңа ғылыми бағытқа сай тілді зерттеуде негізі назар жоғарыда айтып кеткеніміздей тілдік тұлғаға аударылады, сонымен байланысты тілді зерттеудің жаңа мақсаттары, маңызды ұғымдар мен тәсілдер, метатілдік теориялық негіздер қалыптаса бастады (26, 40) .

Когнитивтік лингвистикалық зерттеулер Америкада - Хомский Н., Джонсон М., Лакофф Дж., Лангакер Р және Ресейде - Апресян Ю. Д., Кубрякова Е. М., Караулов Ю. Н. т. б. еңбектерінен көрініс тапқан.

Когнитивтік лингвистика саласында зерттеу жасап жүрген ресейлік ғалым Н. Н. Рябцева батыс және ресейлік лингвистикада когнитивтік деп санауға болатын бірде бір ортақ қабылданған анықтама жоқтығын атап көрсетеді. Дегенмен когнитивтік деп есептелген зерттеулердің көпшілігі когнитивтік емес, ал алдына когнитивтік негіздегі мақсат қоймаған семантикалық зерттеулредің мазмұнында бұл мүдде орындалғанын (Ю. А. Апресян, Н. Д. Арутюнова, А. Г. Шмелев, Г. В. Булыгина, В. Левонтина) жазады (27, 2) . Дәл осындай сипаттағы зерттеулерге қазақ тіл білімінде Н. Уәлиұлының ұзақ жылдар бойы жүргізіліп келе жатқан зерттеулерін жатқызуға болады. Олардың дені когнитивтік лингвистиканың тәсілдерімен, ұстанымдарымен жүргізіліп, когнитивтік мақсаттарға қол жеткізген.

Когнитивтік лингвистика қайдан пайда болды деген сұрақ барлық зерттеулерде көтерілетін мәселеге қатысты. Әр алуан деңгейдегі когнитивтік бағыттағы зерттеулерді зерделегенде, жоғарыда көрсетілгендей, олардың барлығына ортақ мәселе тілдік антропоцентризм, дәлірек айтқанда, сол тілде сөйлеушілердің өмірлік тәжірибесі, рухани, мәдени білімі тұтасқан түрде әлемнің тілдік бейнесі ретінде көрініс табуы екені анықталады.

Когнитивтік антропология адам сана-сезімінің негізінде жатқан өзіне ғана тән саналық, түпсаналық рухани болмысының тіл арқылы көрініс табуын зерттейді. Антропоцентристік парадигманы алғашқыда «интуитивтік» жүйе деп атау ұсынылғанмен, кейін «антропоцентристік» термині қабылданған (28, 15) . Тілдік зерттеулерде антропоцентристік бағыт ХІХ ғасырдан бастау алып, көптеген лингвистикалық мектептерден орын алды.

Когнитивтік лингвистика антропоцентристік парадигманы, яғни адам және адам танымын құрастырушы тілді бір-бірі арқылы зерттеуді мұрат ете отырып, бірнеше лингвистикалық (этнолингвистика, психолингвистика, социолингвистика, дәстүрлі лингвистика) және мәдениеттану, философия, психология, кибернетика пәндерімен шендеседі. Бұл пәндермен когнитивтік лингвистика кейбір зерттеу әдістері мен ортақ зерттеу объектісі - тілдің қызметі деңгейінде тоғысады.

Күрделі тілдік жүйе қандай да бір психологиялық механизмге сүйенері шындық. Тіл ғылымындағы психологизм жалпы лингвистер үшін ХІХ ғасырдың А. А. Потебня, Г. Штейнталь, В. Вунд және т. б. сияқты классиктерімен ассоциацияланады. П. Б. Паршин «Конгитивтік зерттеу ұстанымдары психолингвистиканың дәстүрлі бағдарымен ұштасады. Айырмашылығы психолингвистика лингвистикалық болжамдардың психологиялық шындығын, психологиялық негіздемесін түсіндіреді. Басқаша айтқанда, психологиялық әдістеменің лингвистикада қолданылуы, яғни психолингвистика әдістемелік қатынаста экспериментальды психология ретінде көрінеді. Когнитивтік лингвистика, керісінше, психологиялық болжамдардың лингвистикалық шындығын, тұжырымын, лингвистикалық негіздемесін түсіндіруге бағытталған», - дейді (29) .

«Когнитивная лингвистика или «психология наоборот» атты мақаласындаР. М. Фрумкина П. Б. Паршиннің бұл пікіріне қарсы шығып, сын айтады (30, 25) . Жалпы мәселенің бұлай қойылуын түпкілікті терістеп, психолингвистиканың эксперименталды психологияға теңестірілуін қате деген ой білдіреді. Эксперимент психолингвистиканың әдісінің бірі ғана. Ал оның когнитивтік лингвистикамен ортақтастыратын негізгі тәсілі бола алмайтынын О. Н. Селиверстова да атап өтті (31, 13) . Психологяны когнитивтік лингвистикамен байланыстыратын оның әдісі емес, объектісі - сөйлеуші адам психикасында өтетін процесті, тіл мен мидың ара қатынасын қарастыруы болса керек. Шындық дүниені адам көзбен емес, мимен көреді. «Тілдік таным, жад, ойлау, қабылдау сияқты психологиялық ұғымдарға тікелей қатысты» (32, 41) ол тұтас конитивтік парадигма құруға мүмкінідк береді. Тілдің санада құрылуы семантикалық жад, есте сақтау қабілеті, оның ақпарат сақтау мүмкіндігіне тәуелді. Психология мен конитивтік лингвистика сондай-ақ когнитивтік модель санада қалай құрылады дегенді қарастырудың деңгейінде ұштасады.

Лингвистикалық семантика - когнитивтік лингвистиканың дереккөзінің бірі. Когнитивтік лингвистика дәстүрлі семантиканың әдіс-тәсілдерін дамыта отырып, кейбір жалпы ұғымдық категорияларды адам танымының әлемді когнитивтік игерунің нәтижелері ретінде қарастырады. Когнитивтік семантика ерекше терең құрылымды семантика ретінде анықталады, сондай-ақ семантикалық бірліктердің табиғи дамуы сипатын да қарастырады. Дәстүрлі лингвистикадағы тілді имманентті зерттеу арқылы қол жеткізу мүмкін емес болған тілдік жүйенің қызмет етуінің креативтік аспектісіне назар қоюға мүмкіндік береді.

Инженерлік пән когнитивтік лингвистиканың тағы бір негізі бастауы ретінде анықталады. Қазір жасанды интеллект деп аталып жүрген бұл пәннің дамуы нәтижесінде когнитивтік ғылымдар пайда болғаны мәлім. Ол табиғи тілді түсіну бағдарламасын құру негізінде өрістеп, тілдік білімнің құрылуы мен қалыптасуы жөнінде ізденіс жасауға талпынады. Кейін машина мүмкіндігіне терең үңілген манадардың қабілетін ескеру нәтижесінде басмқа нәрсеге, сананың, адам миының жемісіне көңіл қоюға бетбұрыс жасалды. Яғни мұнда табиғи тілді машинаның түсініп, қабылдау деңгейі басты назарға алына зерттелуі, ақырында адам қабілетінің мүмкіндіктеріне үңілуге әкелді.

Ақпаратты өңдеу процесіндегі нерв жүйесінің маңызды элементі - нейрондар. Нейрон - электр қуатын жинайтын және беретін элемент. Адам миы шамамен 100 миллиард нейроннан тұрады. Үш фундтық бір ми әлемдегі барлық компьютерден өңдегіш, ұйымдастырғыш қабілетке ие. Бірақ кейде қарапайым қол калькуляторы квадрат түбірлерді есептеуді адамнан жақсы орындайды. Жүйке жүйесінің осындай мықты және әлсіз тұстарын салыстыра зерттеу адам танымы табиғатын тану, түсінудегі басты нәрсе болды (32, 26) . Индивидуалды сана мүмкіндігін жасанды интеллектіге пайдаланудың когнитивтік лингвистикадағы түпкілікті мақсаты лингвистиканы нақты ғылымдар қатарына қосуға тырысумен байланысты анықталады.

Тілдің қызметіне қатысты когнитивтік лингвистиканың тағы бір ұштасатын пәні - этнолингвистика. Антропологияда «адамға», этнолингвистикада «этносқа» тән болмыстың тұтас көстеілуін зерттеу мәселесінде бұл екі пәнді сабақтастыратын ұғымдар - ментальдылық, тіл әлемі, этнос табиғаты және әлемнің этникалық тілдік бейнесі ұғымдары.

Ментальдылық адамның, әлеуметтік қоғам, дәуір немесе этномәдениеттің рухани әлемін бейнелейтін әлеуметтік-психологиялық құбылымты айқындайды (33, 62) . Ол вербалды түрде жүзеге асады, яғни тіл арқылы сыртқа танылады. Бұл ретте ментальды лексиканың да өз маңызы бар. Ол индивидтің өзі өмір сүретін ортасына әрі тәуелділігін білдіріп, әрі оның интеллектуалды, рухани дүниесін сипаттайды және өзге халықтардан ерекшелендіретін қасиеттерін жинақтап көрсетеді. Этнос тілі, әлемнің этникалық тілдік бейнесі тілдің күрделі конитивтік қызметінің нәтижесі ретінде когнитивтік лингвистиканың негізгі нысаны болса, «этностың өзін танып білудегі қайнар көзі, білктіліктің кәусар бұлағы - тіл әлемі» (25, 11) этнолингвистикалық зерттеудің өзекті мәселесі болып табылады. Конгитивтік лингвистикада әлемнің тілдік бейнесі динамикалық негізді, уәжді және адаммен тікелей қатысты, тұтас бірліктегі дүние деп түсініледі. Когнитивтік лингвистиканың өзге пәндермен шектелуі де негізінен тіл қызметі не әдіс-тәсіл ортақтығына байланысты. Бірақ олар мақсаттарының нәтижелеріне келгенде ажырап кетеді. Жалпы тіл білімінде жарты ғасырдан астам даму тарихына ие когнитивтік ғылым әр деңгейлі ішкі қайшылықтарына қарамастан бұл уақытта өз категориялық аппараты бар, зерттеу нысаны айқын ғылым деңгейіне көтерілді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.