Педагогика тарихы
1 дәріс : Педагогика тарихы тақырыбы, міндеттері, әдіснама, тарихи.педагогикалық зерттеу әдістері. (1 сағ.)
1.1 дәріс. Сақтардың сан ғасырлық тарихи ерекшеліктері, cақ қоғамының тәлім.тәрбиелік құндылықтар. Анахарсис сақ әлемінің әйгілі ойшылы.
(1 сағ).
2 дәріс. Көне грек ойшылдарының тәлім.тәрбиелік ой.пікірлері
3 дәріс. Шығыс ойшылдарының педагогикалық ой.пікірлері. (2 сағ).
4 дәріс. Шығыс ойшылдарының педагогикалық ой.пікірлері мен Өтебойдақ Тілеуқабылұлының ағартушылық туралы ой.пікірі. (2 сағ).
5 дәріс. Батыс Еуропадағы педагогикалық ойлардың дамуы.
ХҮІІ.ХҮІІІ ғғ. революциялар кезеңіндегі буржуазиялық.демократиялық педагогиканың дамуы. (2 сағ).
6 дәріс. Ұлы орыс педагогтарының педагогикалық теориясы. (2 сағ.)
7 дәріс. ХІХғ.ғасырдың алғашқы жартысындағы педагогика және оның қазақ оқу.ағартуына әсері.
Қазақ ағартушыларының ой.пікірлерінің қалыптасуы және дамуы. (2 сағ).
8 дәріс. ХХ.ғасырдың алғашқы ширегіндегі Қазақстан психологиясы мен педагогикасының дамуына үлес қосқан педагогтар, ғалымдар. (2 сағ).
9 дәріс. ХХ.ғасырда Қазақстан педагогикасының дамуына үлес қосқан педагог.психолог ғалымдар. (2 сағ).
10 дәріс. ХХ.ғ.ң екінші жартысындағы АҚШ.тың білім беру саласындағы мамандары мен педагогтарының.педагогикалық идеялары.
11 дәріс. Еуропа (Германия, Ұлыбритания, Италия, Швеция, Дания, Финляндия, Франция, Польша) елдеріндегі психологиялық.педагогикалық идеялар.
1.1 дәріс. Сақтардың сан ғасырлық тарихи ерекшеліктері, cақ қоғамының тәлім.тәрбиелік құндылықтар. Анахарсис сақ әлемінің әйгілі ойшылы.
(1 сағ).
2 дәріс. Көне грек ойшылдарының тәлім.тәрбиелік ой.пікірлері
3 дәріс. Шығыс ойшылдарының педагогикалық ой.пікірлері. (2 сағ).
4 дәріс. Шығыс ойшылдарының педагогикалық ой.пікірлері мен Өтебойдақ Тілеуқабылұлының ағартушылық туралы ой.пікірі. (2 сағ).
5 дәріс. Батыс Еуропадағы педагогикалық ойлардың дамуы.
ХҮІІ.ХҮІІІ ғғ. революциялар кезеңіндегі буржуазиялық.демократиялық педагогиканың дамуы. (2 сағ).
6 дәріс. Ұлы орыс педагогтарының педагогикалық теориясы. (2 сағ.)
7 дәріс. ХІХғ.ғасырдың алғашқы жартысындағы педагогика және оның қазақ оқу.ағартуына әсері.
Қазақ ағартушыларының ой.пікірлерінің қалыптасуы және дамуы. (2 сағ).
8 дәріс. ХХ.ғасырдың алғашқы ширегіндегі Қазақстан психологиясы мен педагогикасының дамуына үлес қосқан педагогтар, ғалымдар. (2 сағ).
9 дәріс. ХХ.ғасырда Қазақстан педагогикасының дамуына үлес қосқан педагог.психолог ғалымдар. (2 сағ).
10 дәріс. ХХ.ғ.ң екінші жартысындағы АҚШ.тың білім беру саласындағы мамандары мен педагогтарының.педагогикалық идеялары.
11 дәріс. Еуропа (Германия, Ұлыбритания, Италия, Швеция, Дания, Финляндия, Франция, Польша) елдеріндегі психологиялық.педагогикалық идеялар.
Негізгі ұғымдар: даму тенденциялары, тарихи кезең, тарихи дәуір, оқыту, тәрбиелеу, білім беру жүйесі, білім беру, педагогикалық теория, педагогикалық ойлар, идеялар, әлемдік ой-сана, этнопедагогика, педагогикалық көзқарас, халық педагогикасы.
Педагогикалық қызметтің маңызы артып, оған қойылатын талаптар күшейе түскен қазіргі кезде, болашақ ұстаздар алдымен іргелі ғылым-білім негіздерін меңгеруі, мамандықты жете игеру, құзіретін арттыру, шығармиашылық ойлауға, педагогикалық көзқарасының қалыптасуына шарт түзеді.
“ Педагогика тарихы ” курсы әлемдегі педагогикалық ойлардың дамуы, оның практикадағы мәні, Қазақ жерінде тәлімдік ойлардың дамуы жайлы іргелі білім қалыптастыруға арналған. Өткен тарихи дәуірдегі тәлім-тәрбиенің озық тұстарын практикада қолдану, жаңаны меңгеруге, өткен тарихи дәуірдегі жетістіктерді қазіргі заман талаптарына сай пайдалануға мүмкіндік береді.
Педагогиканың тарихын ғылыми-педагогикалық тұрғыда жете меңгерген маман, алған білімін іс жүзінде шығармашылықпен қолдана алатын, ой өрісі кең, жаңа қоғамдық ахуалдарға жылдам бейімделгіш, ауқымды педагогикалық көзқарасқа ие, жоғары сапалы маман бола алады.
Курстың мақсаты: болашақ педагог мамандарды педагогиканың ғылым ретінде дамып, қалыптасу жолымен таныстыра отырып өткендегі озық тәжірибелерді меңгеру, оны бүгінгі күн жағдайларында пайдалана білуге үйрету, теориялық білімін тарихи-педагогикалық ақпарлармен толықтыру.
“ Педагогика тарихы ”-курсын оқу барысында студенттер әлемде және қазақ жерінде ғылыми педагогиканың қалыптасу тарихының бастауларымен танысып,оның даму кезеңдерінде үнемі толығып отыруын, ежелгі дәуірдегі педагогикалық ойлардың тындауы мен дамуы жайлы білім қалыптасады.
“ Педагогика тарихы” пәнін оқытудың құрылымы мынадай:
- педагогика тарихының теориялық-әдіснамалық негіздері;
- ежелгі дүниедегі мектеп пен тәрбие;
- шетелдегі мектеп пен педагогикалық ойлар;
- Ресей тарихындағы тәрбие, мектеп және педагогикалық ойлар;
- Кеңес дәуіріндегі білім беру жүйесі мен педагогикалық ғылым (1917-1991жж.)
- Қазақстандағы тәрбие, мектеп және Қазақстандағы педагогикалық ойлардың дамуы (ҮІ-ХХ ғғ.)
Осы тақырыптарды оқыту барысында берілетін білім мазмұны мыналарды қамтиды:
- педагогиканың тарихы пәнінің маңызы, міндеттері, әдіснамалық негізі, басқа ғылымдарымен байланысы, педагогиканың тарихын зерттеу жолдары ашып көрсетіледі;
- алғашқы адамдар қауымдағы тәрбие, отбасының туындауы, жазудың алғашық элементтері, этнопедагогиканың маңызы қарастырылады;
- Ежелгі Мысыр, ежелгі үндістан, Византия, Қытайдағы педагогикалық ойлармен танысу арқылы олардың ерекшеліктерін аңғарады;
- Антикалық дүниедегі мектеп және тәрбие, ежелгі Рим, Византиядағы ағарту және педагогикалық ойларды меңгереді;
- Қазіргі Қазақ жерінде көне дәуірде өмір сүрген халықтардың тәлім-тәрбие сипаты, жазу түрлерімен таныстыру;
- Қазақ жеріндегі жазба ескерткіштердегі тәлімдік ойлардың маңызы;
- Түрік дәуіріндегі жазба мәдениет және ондағы педагогикалық ойлар;
- Орта ғасыр жазбаларындағы тәлім-тәрбиелік ойлардың маңызы;
- ХҮ-ХҮШ ғғ.бірінші жартысындағы Қазақ ақын-жыраулар мұрасындағы тәрбиелік ойлар;
- ХҮШ ғ. және ХІХ ғ. бірінші жартысындағы Қазақ ақын-жыраулар мұрасындағы тәрбиелік ойлар;
- ХІХ ғ. екінші жартысындағы қазақ ақын-жазушыларының, қоғам қайраткерлерінің тәлімдік ойлары;
- Кеңес одағы кезіндегі Қазақстандағы педагогикалық ойлар мен оқу-тәрбие мекемелерінің дамуы;
- ХХ ғасырдың екінші жартысындағы АҚШ, Еуропа, Азия, Африка, Латын Америкасы педагогтарының педагогикалық идеялары;
- Егемен Қазақстанда білім беру жүйесінің дамуы мен болашағы;
Оқу курсында мынадай заңдылықтар ашылады.
- қоғам дамуы мен ондағы тәлім-тәрбиелік ойлардың жаңғырып отыру заңдылығы;
- тарихы кезеңдердің тәлім-тәрбиелік ойлардың мазмұнына ықпалы;
- ғылым, білім, дін және тәрбие арасындағы байланыстар;
- білім және тәрбие арасындағы байланыстар мен олардың педагогикалық ойлардың қалыптасуына ықпалы;
- Қазақ халқының даналық ойларының шығу тегі мен тәлім тәрбиедегі маңызы;
- әлемдік педагогтардың педагогикалық идеяларының мәні.
Педагогикалық қызметтің маңызы артып, оған қойылатын талаптар күшейе түскен қазіргі кезде, болашақ ұстаздар алдымен іргелі ғылым-білім негіздерін меңгеруі, мамандықты жете игеру, құзіретін арттыру, шығармиашылық ойлауға, педагогикалық көзқарасының қалыптасуына шарт түзеді.
“ Педагогика тарихы ” курсы әлемдегі педагогикалық ойлардың дамуы, оның практикадағы мәні, Қазақ жерінде тәлімдік ойлардың дамуы жайлы іргелі білім қалыптастыруға арналған. Өткен тарихи дәуірдегі тәлім-тәрбиенің озық тұстарын практикада қолдану, жаңаны меңгеруге, өткен тарихи дәуірдегі жетістіктерді қазіргі заман талаптарына сай пайдалануға мүмкіндік береді.
Педагогиканың тарихын ғылыми-педагогикалық тұрғыда жете меңгерген маман, алған білімін іс жүзінде шығармашылықпен қолдана алатын, ой өрісі кең, жаңа қоғамдық ахуалдарға жылдам бейімделгіш, ауқымды педагогикалық көзқарасқа ие, жоғары сапалы маман бола алады.
Курстың мақсаты: болашақ педагог мамандарды педагогиканың ғылым ретінде дамып, қалыптасу жолымен таныстыра отырып өткендегі озық тәжірибелерді меңгеру, оны бүгінгі күн жағдайларында пайдалана білуге үйрету, теориялық білімін тарихи-педагогикалық ақпарлармен толықтыру.
“ Педагогика тарихы ”-курсын оқу барысында студенттер әлемде және қазақ жерінде ғылыми педагогиканың қалыптасу тарихының бастауларымен танысып,оның даму кезеңдерінде үнемі толығып отыруын, ежелгі дәуірдегі педагогикалық ойлардың тындауы мен дамуы жайлы білім қалыптасады.
“ Педагогика тарихы” пәнін оқытудың құрылымы мынадай:
- педагогика тарихының теориялық-әдіснамалық негіздері;
- ежелгі дүниедегі мектеп пен тәрбие;
- шетелдегі мектеп пен педагогикалық ойлар;
- Ресей тарихындағы тәрбие, мектеп және педагогикалық ойлар;
- Кеңес дәуіріндегі білім беру жүйесі мен педагогикалық ғылым (1917-1991жж.)
- Қазақстандағы тәрбие, мектеп және Қазақстандағы педагогикалық ойлардың дамуы (ҮІ-ХХ ғғ.)
Осы тақырыптарды оқыту барысында берілетін білім мазмұны мыналарды қамтиды:
- педагогиканың тарихы пәнінің маңызы, міндеттері, әдіснамалық негізі, басқа ғылымдарымен байланысы, педагогиканың тарихын зерттеу жолдары ашып көрсетіледі;
- алғашқы адамдар қауымдағы тәрбие, отбасының туындауы, жазудың алғашық элементтері, этнопедагогиканың маңызы қарастырылады;
- Ежелгі Мысыр, ежелгі үндістан, Византия, Қытайдағы педагогикалық ойлармен танысу арқылы олардың ерекшеліктерін аңғарады;
- Антикалық дүниедегі мектеп және тәрбие, ежелгі Рим, Византиядағы ағарту және педагогикалық ойларды меңгереді;
- Қазіргі Қазақ жерінде көне дәуірде өмір сүрген халықтардың тәлім-тәрбие сипаты, жазу түрлерімен таныстыру;
- Қазақ жеріндегі жазба ескерткіштердегі тәлімдік ойлардың маңызы;
- Түрік дәуіріндегі жазба мәдениет және ондағы педагогикалық ойлар;
- Орта ғасыр жазбаларындағы тәлім-тәрбиелік ойлардың маңызы;
- ХҮ-ХҮШ ғғ.бірінші жартысындағы Қазақ ақын-жыраулар мұрасындағы тәрбиелік ойлар;
- ХҮШ ғ. және ХІХ ғ. бірінші жартысындағы Қазақ ақын-жыраулар мұрасындағы тәрбиелік ойлар;
- ХІХ ғ. екінші жартысындағы қазақ ақын-жазушыларының, қоғам қайраткерлерінің тәлімдік ойлары;
- Кеңес одағы кезіндегі Қазақстандағы педагогикалық ойлар мен оқу-тәрбие мекемелерінің дамуы;
- ХХ ғасырдың екінші жартысындағы АҚШ, Еуропа, Азия, Африка, Латын Америкасы педагогтарының педагогикалық идеялары;
- Егемен Қазақстанда білім беру жүйесінің дамуы мен болашағы;
Оқу курсында мынадай заңдылықтар ашылады.
- қоғам дамуы мен ондағы тәлім-тәрбиелік ойлардың жаңғырып отыру заңдылығы;
- тарихы кезеңдердің тәлім-тәрбиелік ойлардың мазмұнына ықпалы;
- ғылым, білім, дін және тәрбие арасындағы байланыстар;
- білім және тәрбие арасындағы байланыстар мен олардың педагогикалық ойлардың қалыптасуына ықпалы;
- Қазақ халқының даналық ойларының шығу тегі мен тәлім тәрбиедегі маңызы;
- әлемдік педагогтардың педагогикалық идеяларының мәні.
Пәннің тақырыбы: Педагогика тарихы
1 дәріс : Педагогика тарихы тақырыбы, міндеттері, әдіснама, тарихи-
педагогикалық зерттеу әдістері. (1 сағ.)
Жоспар:
1. Қазақстандық және әлемдік психологиялық-педагогикалық ойлар тарихы
пәнінің мақсаты мен міндеттері
2. Қазақстандық және әлемдік психологиялық-педагогикалық ойлар тарихы
пәнінің әдіснамасы мен педагогикалық зерттеу әдістері.
Негізгі ұғымдар: даму тенденциялары, тарихи кезең, тарихи дәуір, оқыту,
тәрбиелеу, білім беру жүйесі, білім беру, педагогикалық теория,
педагогикалық ойлар, идеялар, әлемдік ой-сана, этнопедагогика,
педагогикалық көзқарас, халық педагогикасы.
Педагогикалық қызметтің маңызы артып, оған қойылатын талаптар күшейе
түскен қазіргі кезде, болашақ ұстаздар алдымен іргелі ғылым-білім
негіздерін меңгеруі, мамандықты жете игеру, құзіретін арттыру,
шығармиашылық ойлауға, педагогикалық көзқарасының қалыптасуына шарт түзеді.
“ Педагогика тарихы ” курсы әлемдегі педагогикалық ойлардың дамуы, оның
практикадағы мәні, Қазақ жерінде тәлімдік ойлардың дамуы жайлы іргелі білім
қалыптастыруға арналған. Өткен тарихи дәуірдегі тәлім-тәрбиенің озық
тұстарын практикада қолдану, жаңаны меңгеруге, өткен тарихи дәуірдегі
жетістіктерді қазіргі заман талаптарына сай пайдалануға мүмкіндік береді.
Педагогиканың тарихын ғылыми-педагогикалық тұрғыда жете меңгерген
маман, алған білімін іс жүзінде шығармашылықпен қолдана алатын, ой өрісі
кең, жаңа қоғамдық ахуалдарға жылдам бейімделгіш, ауқымды педагогикалық
көзқарасқа ие, жоғары сапалы маман бола алады.
Курстың мақсаты: болашақ педагог мамандарды педагогиканың ғылым ретінде
дамып, қалыптасу жолымен таныстыра отырып өткендегі озық тәжірибелерді
меңгеру, оны бүгінгі күн жағдайларында пайдалана білуге үйрету, теориялық
білімін тарихи-педагогикалық ақпарлармен толықтыру.
“ Педагогика тарихы ”-курсын оқу барысында студенттер әлемде және қазақ
жерінде ғылыми педагогиканың қалыптасу тарихының бастауларымен танысып,оның
даму кезеңдерінде үнемі толығып отыруын, ежелгі дәуірдегі педагогикалық
ойлардың тындауы мен дамуы жайлы білім қалыптасады.
“ Педагогика тарихы” пәнін оқытудың құрылымы мынадай:
- педагогика тарихының теориялық-әдіснамалық негіздері;
- ежелгі дүниедегі мектеп пен тәрбие;
- шетелдегі мектеп пен педагогикалық ойлар;
- Ресей тарихындағы тәрбие, мектеп және педагогикалық ойлар;
- Кеңес дәуіріндегі білім беру жүйесі мен педагогикалық ғылым (1917-
1991жж.)
- Қазақстандағы тәрбие, мектеп және Қазақстандағы педагогикалық ойлардың
дамуы (ҮІ-ХХ ғғ.)
Осы тақырыптарды оқыту барысында берілетін білім мазмұны мыналарды
қамтиды:
- педагогиканың тарихы пәнінің маңызы, міндеттері, әдіснамалық негізі,
басқа ғылымдарымен байланысы, педагогиканың тарихын зерттеу жолдары
ашып көрсетіледі;
- алғашқы адамдар қауымдағы тәрбие, отбасының туындауы, жазудың алғашық
элементтері, этнопедагогиканың маңызы қарастырылады;
- Ежелгі Мысыр, ежелгі үндістан, Византия, Қытайдағы педагогикалық
ойлармен танысу арқылы олардың ерекшеліктерін аңғарады;
- Антикалық дүниедегі мектеп және тәрбие, ежелгі Рим, Византиядағы
ағарту және педагогикалық ойларды меңгереді;
- Қазіргі Қазақ жерінде көне дәуірде өмір сүрген халықтардың тәлім-
тәрбие сипаты, жазу түрлерімен таныстыру;
- Қазақ жеріндегі жазба ескерткіштердегі тәлімдік ойлардың маңызы;
- Түрік дәуіріндегі жазба мәдениет және ондағы педагогикалық ойлар;
- Орта ғасыр жазбаларындағы тәлім-тәрбиелік ойлардың маңызы;
- ХҮ-ХҮШ ғғ.бірінші жартысындағы Қазақ ақын-жыраулар мұрасындағы
тәрбиелік ойлар;
- ХҮШ ғ. және ХІХ ғ. бірінші жартысындағы Қазақ ақын-жыраулар
мұрасындағы тәрбиелік ойлар;
- ХІХ ғ. екінші жартысындағы қазақ ақын-жазушыларының, қоғам
қайраткерлерінің тәлімдік ойлары;
- Кеңес одағы кезіндегі Қазақстандағы педагогикалық ойлар мен оқу-тәрбие
мекемелерінің дамуы;
- ХХ ғасырдың екінші жартысындағы АҚШ, Еуропа, Азия, Африка, Латын
Америкасы педагогтарының педагогикалық идеялары;
- Егемен Қазақстанда білім беру жүйесінің дамуы мен болашағы;
Оқу курсында мынадай заңдылықтар ашылады.
- қоғам дамуы мен ондағы тәлім-тәрбиелік ойлардың жаңғырып отыру
заңдылығы;
- тарихы кезеңдердің тәлім-тәрбиелік ойлардың мазмұнына ықпалы;
- ғылым, білім, дін және тәрбие арасындағы байланыстар;
- білім және тәрбие арасындағы байланыстар мен олардың педагогикалық
ойлардың қалыптасуына ықпалы;
- Қазақ халқының даналық ойларының шығу тегі мен тәлім тәрбиедегі
маңызы;
- әлемдік педагогтардың педагогикалық идеяларының мәні.
Осыларды меңгеру барысында болашақ оқыту мен тәрбиеге байланысты
қызметте мынадай біліктерді меңгеру мүмкіндігі бар:
- қоғам мен тәрбие арасындағы байланысты ашып көрсету, түсіндірмелеу;
- тарихи кезеңдердегі тәлімдік ойлардың қазіргі кездегі мәні мен маңызын
талдау;
- тарихи-педагогикалық мәліметтер жинау және оларды өңдеу;
- алған білімі негізінде ой жүргізу, пікірлесуге үйрену;
Педагогика тарихы міндеттері:
- тарихилық және қазіргі кезеңнің арақатынасы туралы базалық әдіснамалық
ережелерді студенттердің меңгеруі және түсінуі;
- педагогика тарихының қалыптасу даму үрдістерін, заңдылықтарын,
кезеңдерін және ережелерін білмей қазіргі жағдайын бағалау мүмкін
емес;
- әр халықтың мәдени дамуы мен барлық адамзат қауымдастығының даму
арақатынасы жағдайында қазіргі мектептің жетілу сабақтастығын анықтау.
Мынадай дағдылар қалыптасады:
- тарихи-педагогикалық материалдарды іздестіріп, жинақтау;
- белгілі бір кезеңдерге байланысты материалдарды талдап, пікір
жүргізу;
- әлеуметтік-педагогикалық бейімделу;
- тесттер, конспект, білім көздері, құжаттар т.б. жұмыс істеу;
Жалпы әдіснама дегеніміз барлық ғылымдарды зерттеу, танып-білуге
мүмкіндік беретін жалпы және жекелеген әдістер жиынтығы, оны ұйымдастыру
тәсілдері. Кезкелген ғылымның әдіснамасы диалектиканың заңдылықтарына
негізделеді. Олар мыналар:
1.Санның сапаға және сапаның санға өтуі;
2.Қарам қайшылықтар арасындағы күрес;
3.Терістеуді, терістеу; Сонымен қатар бұл заңдылықтар диалектиканың
манадай ұстанымдарына негізделеді:
1.Жалпы және өзара байланыс;
2.Қайшылық арқылы дамуы;
Осыдан келіп диалектикалық санттардың тарихи дамуғ ықпалының сипаты
айықндалады. Олар мыналар:
1.Маңыз бен құбылыс арасындағы байланыс.
2.Бірыңғайлық, ерекшелік, жалпылық;
3.Форма мен мазмұн арасындаы байланыс.
4.Себеп пен салдар арасындағыбайланыс.
5.Қажеттік пен кездейсоқтық.
6.Мүмкіндік пен нақты жағдай немесе шынайылық.
Педагогика тарихы тәлім-тәрбие пәнін ғылыми танудың бір түрі дейтін
болсақ ол жалпы педагогикалық теорияның келіп шығуын хронологиялық ретімен,
кезеңдермен дамуын, бір күйден екінші бір күйге өтуын қарастырады.
Педагогикалық ойлардың дамуын қарастыруда мәселенің өткені, бүгіні,
болашағына өңілудің өзіндіек орны бар.
Педагогиканың тарихы пәні қазіргі кезде қалыптасып орныққан негізгі
ұғымдар, түсмініктер, ұстанымдар, ережелер, қағидалары т.б. тарихи дамуын
қарастырады. Мысалы, оқытудың мазмұны, формалары мен әдістері қалай болып
еді, қазір қандай, болашақта қандай болмақ? Деген сұрақтарға жауап беріде
тарихи тәжірибелерді ескереді. Сол тұрғыда зерделейді.
Осы орайда жоғарыда берілген педагогикның тарихының мазмұны өзара тығыз
байланыста қарастырылған күнде ғана түбегейлі білім қалыптасады.
Педагогиканың тарихы жалпы тарих, философия, әдебиет, психология,
әлеуметтану, саясаттану т.б. пәндермен тығыз байланыста.
Педагогиканың тарихын зерттеуде тарихи деректердің маңызы зор. Осыған
орай қазіргі кезде мұрағат құжаттарымен танысу, ғылыми, тарихи әдебиеттерді
зерттеу, білім мен тәрбиеге байланысты құжаттарды зерделеудің орны бар.
Оның басты әдістері жинақтау, топтастырыу, талдау, салыстырмалау т.б. болып
табылады.
1 дәріс. Сақтардың сан ғасырлық тарихи ерекшеліктері, cақ қоғамының тәлім-
тәрбиелік құндылықтар. Анахарсис сақ әлемінің әйгілі ойшылы.
(1 сағ).
Жоспары:
1. Сақтардың сан ғасырлық тарихи ерекшеліктері, cақ қоғамының тәлім-
тәрбиелік құндылықтары.
2. Анахарсис сақ әлемінің әйгілі ойшылы.
Негізгі ұғымдар: ежелгі тайпалар, сақтар, ғұндар, скифтер,
ескерткіштер, ерлік, тәлім-тәрбиелік ойлар, діни нанымдар, сенімдер,
дәстүрлер, ғұрыптар, өнер.
Сақтар – б. з. б. 1-мыңжылдықта Орта Азия мен Қазақстан, Шығыс
Түркістан жерін мекен еткен ежелгі тайпалар. Бұларды грек тарихшысы Страбон
азиялық скифтер деп жазды. Рим жазушысы үлкен Плиний де осылай деген.
Оның жазуынша скифтерді парсылар саға (сақа, сақ аты осыдан шыққан)
дейді. Қоныстанған жерлері Б. з. б. I мыңжылдықта Солтүстік Үндістанды,
Ауғанстанды, Орта Азияны және Қазақстанның оңтүстігін қамтитын кең-байтақ
аумақта жинақтап алғанда сақ деп аталатын көптеген тайпалар мекендеген.
Геродот (б. з. б. V ғ.) және баска антик тарихшылары оларды Азия скифтері
деп атаған.
Fылымда сақтардың бұл топтарының Орта Азия мен Қазақстан аумағында
шоғырланғаны туралы көптеген болжамдар бар. Олардың біреуіне сәйкес Шаш
(Ташкент ауданы), Солтүстік Қырғызстан аумағында және Қазақстанның
оңтүстігінде тиграхауда-сақтар мекендегені, бұл сақ тайпаларының этникалық
аумағы кеңірек болған, оған Оңтүстік Орал еңірі мен Таулы Алтайда енген.
Ахемендік Иранның сына жазу ескерткіштерінде Сақтар үш топқа бөлінеді.
Олар: хаумаварға Сақтар (хаому шарабын ішетіндер немесе амюрийліктер);
тиграхауда Сақтар (шошақ бөріктілер); тьяй-парадарая Сақтар (теңіздің арғы
жағындағылар). Бұлар Орта Азияның оңтүстігін, Арал теңізінің төңірегін,
Сырдария бойын, Жетісу алқабын мекендеген. Сақтар одақтарына яксарт,
массагеттер, исседон, дайлар, астақ, қамақ, аримаспы сияқты көптеген көне
тайпалар біріккен. Бұлар Кавказ тауын Қаз тауы деп атаған. Сақ жерінде
Яксарт (Сырдария), Оксус (Өкіссу – Әмудария) үлкен өзендер болған.
Сырдарияны Бақтиярлар (бактрлар) Яксарт, ал Сақтар Сілес (Сіле, Сілеті) деп
атаған. Сақтардың б.з.б. мәдениетті ел болғаны туралы дерек мол.
Археологтар Қазақстанның оңтүстік ауданы мен Қырғызия, Тәжікстан және Алтай
жерлерінен Сақтар тайпаларының қорғандары мен обаларын тапты. Парсы патшасы
Дараявауштың Парсаға (гр. Persepolis) жақын Накширустамдағы тас жазуларында
сақаларды үш топқа бөліп көрсеткен:
• парадрая (теңіздің арғы бетіндегі сақалар) — еуропалық сақалар-
скифтер немесе Арал теңізі, Сырдарияның арғы жағындағылар;
• хаомаварга (хаома сусынын жасайтын сақалар) — Ферғана алқабын
мекендеушілер;
• тиграхауда (шошақ бөрікті сақалар) — Сырдарияның орта ағынын және
Жетісуды мекендеушілер.
Парсы және антик деректемелеріндегі тайпаларды Қазақстан мен Орта
Азияның осы замангы картасына орналастыру туралы мәселе әлі түпкілікті
шешілген жоқ. Теңіздің арғы жағындағы сақтарды оқшаулап бөлуде таяу уақытқа
дейін екі көзқарас болып келді. Бірінші көзқарас (В.В. Струве) тұрғысынан,
парадрайа-сақтарды Арал теңізінен шығысқа таман және Әмудария мен Сырдария
өзендерінің төменгі бойларына орналастыру керек еді. Мәселені бұлайша коюға
I Дарийдің сақтарға қарсы жорығының жүрген жолы туралы әңгімелейтін
Бехистун жазбасынын бесінші бағанының екінші жартысын қайта құруды ұсыну
негіз болды. Бехистуннан алынған мәтінінін қалпына келтірілген бөлігін, ал
одан кейін Накши-Рустем және Персеполь жазуларын антик деректемелерінің
мәліметтерімен салыстыру негізінде — парадрайа-сактардың және Соғдының ар
жағындағы сақтардың массагетгерге, дайларға, каспилерге сәйкестігі туралы
болжам жасалды.
В.В. Григорьев басқаша көзқарасын айтады, оған карағанда парадрайа-
сақтар деп Оңтүстік Ресей және онымен шектес аймақтар аумағын мекендеген
еуропалық скифтерді түсіну кажет болады. Бехистун жазбасын жаңадан зерттеу
және аудару Бехистун жазбасының V бағанасын баскаша карап, басқаша
түсіндіруге әкеп соқты. Қазіргі уақытта парадрайа-сақтарды Қара теңіздің
солтүстік төңірегіне орналасты деу дұрысырақ деп саналады10. Орта Азия мен
Қазақстан сақтарының басқа екі тобы (хаумаварга мен тиграхауда) Таяу
Шығыстың халықгарына көбірек мәлім болған. Кир мен Дарий жорықтар жасаған
тиграхауда-сақтар Ахеменид бедерлері мен мөрлерінде бірнеше рет
бейнеленген. Олардың Скунха деп аталатын көсемінің тұлғасы баска да
бағындырылған халықтардын патшаларымен бірге Дарийдің бұйрығы бойынша
Ирандағы Бехистун деген жердегі жартасқа қашап салынған. Ежелгі Шығыстың ең
көне және аса маңызды саяси кұжаттарының бірі деп әбден орынды саналатын
Бехистун жазбасының сақ көсемін тұтқынға алумен байланысты оқиғаларға
арналған V бағанасының 20—30-жолында былай делінген:
Дарий патша былай дейді: содан кейін мен әскеріммен Сақтарға аттандым.
Шошақ бөрік киетін сақтар шайқасқа шықты. Мен теңізге жеттім де, бүкіл
әскеріммен арғы бетке өттім. Сөйтіп мен сақтардың бір бөлігін ойсырата
талқандадым да, екінші бөлігін тұтқынға алдым... Скунха деген көсемін қолға
түсіріп, маған әкелді. Сол жерде мен өз дегеніммен екінші біреуін (олардың)
көсемі қылып тағайындадым. Бұдан кейін ел маған қарады.
Бұл мәтін шошақ бөрік киетін тиграхауда-сақтар туралы ақпарат беретін,
сақталып қалған бірден-бір жазбаша құжат болып табылады. Онда тиграхауда-
сақтар жері басталатын бір судың бар екендігі де айтылады. Сақтар мен
массагеттер еліне Ахеменид патшалары Дарий мен одан бүрынғы II Кирдің
жорықтары тарихи анықталған фактілер қатарына жатады.
Сондай-ақ тиграхауда-сақтар Шашты, Тянь-Шаньді және Жетісуды мекендеген
деген пікір де бар. Страбонның айтуы бойынша, массагеттерден солтүстікке
таман, Меотидадан жоғары (Страбон, XI, 9,2) жерлерде дай тайпалары
қоныстанған. Сырдарияның арғы жағындағы олар Александр Македонскийдің
замандастарына да мәлім болды. Антик авторлар оларды, бұрынырақта
Геродоттың жазғанындай, массагеттердің иелігіндегі жерлерде орналастырады.
Дах атауы неғұрлым ертеректегі деректемелер- Авеста мен Ксеркстің
дэвтер туралы жазбасында да мәлім. Мұның бәрі дахтардың (дайлардын)
әуелде массагеттердің солтүстігіне таман аймақты мекендегенін, не
массагеттердің бірлестігіне кіргенін көрсетеді. Б. з. б. III ғасырдың орта
шенінде дайлар тарих ересінде массагетгердің орнын алып, Каспий маңының
оңтүстік-шығысынан, Парфия шекарасынан келіп шығады. Осы уақыттан бері
көптеген скифтер, Каспий теңізінен бастап, дайлар деп аталады.
Көне парсы сына жазулары мәтіндерінде сақтардан солтүстікке таман өмір
сүрген тайпалар мен халықтар туралы ештеңе айтылмайды. Тек Авестада ғана
сайрим деген атау айтылады, бірақ бұл халыктың кай жерді мекендейтіні
туралы ешқандай мәлімет жоқ. Ежелгі грек деректемелеріндегі мәліметтер
көбірек, оларда Авестаның сайримдерімен салыстыруға болатын савроматтар
тайпасы туралы айтылады. Савроматтар туралы алғашкы деректер Геродотга бар:
Танаис өзенінің (казіргі Дон өзенінің) арғы жағы енді скиф өлкесі емес,
бірақ ондағы алғашқы жер иеліктері савроматтардың қолында. Савроматтар
Меотия көлі ойпатынан бастап солтүстікке карай он бес күнде жүріп өтуге
болатын жерді мекендейді... Мұның өзі Донның құйылысынан Еділдің сагасына
дейінгі аумаққа сәйкес келеді.
Алайда сақтар, скифтер, кейініректегі түріктер терминдері сияқты,
савроматтар терминін де авторлар көбіне екі мағынада: тайпалардың өз
атаулары ретінде және тілі мен мәдениеті жағынан туыстас тайпалардың үлкен
тобын біріктіретін термин ретінде қолданған. Грек-латын деректемелері
көбіне бұл этнонимді жиынтық мағынада, савромат бірлестігінің әр түрлі
тайпалар құрамын тікелей көрсете отырып (Үлкен Плиний, Эфор, Псевдо-Скилак,
Эвдокс) колданады.
Археологиялық ескерткіштері бұлар қорымдар, жартастағы суреттер, сақ
бұйымдарының көмбелері Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан өлкелерінен табылған.
Сақалар көсемінің катафракт сауыт-сайманына бейнелі алтын қабырышақпен
оқаланған тері сауыты, Есік обасы.
Бұл сақ тайпалары мекендеген аса көлемді аймақ: тиграхаудтар —
Жетісуда, ал массагеттер Арал өңірі мен Сыр бойында. іле алқабында
Бесшатыр, Есік, Түрген, Кеген, Алексеев обалары осы алқаптан табылды.
Жетісудағы сақ мәдениеті екі кезеңді: ерте кезеңі (б.з.д. 8-6 ғғ) және
кейінгі кезең (б.з.д. 5-1 ғғ.).
Соңғы кезеңдегі патша обасына Бесшатыр қорымы мен Есік обасы жатады.
Бесшатыр қорымы Іле өзенінің оң жағалауындағы Шылбыр деген жерде, ол 31
обадан тұрады. Қорымның барша обалары екі топқа бөлінеді, үлкен обалар —
диаметрі 45 м-105 м-ге дейін. Биіктігі 6-18 м. Салынған уақыты б.з.д. 5 ғ.
Шығыс Қазақстан. Алтай аясынан, Шыңғыстау мен Тарбағатай бөктерлерінен
кездеседі. Үлкен патша обалары бар. Ол Шілікті алқабында шоғырланған. Бұл
өңірдің мәдениеті үш кезеңнен тұрады. Мәйемір кезеңі (б.з.д. 7-6 ғғ), берел
кезеңі (б.з.д. 5-4 ғғ.), құлажүргін кезеңі (б.з.д. 3-1 ғғ.). Мәйемір
кезеңінің соңында салт кісіні атымен бірге қоятын қабырлар пайда болады.
Орталық Қазақстан. Бұл жерден Тасмола мәдениеті (б.з.д. 7-3 ғғ.)
ашылды. Бұл обалардың ерекшелігі — оларда тас жалы, мұрты болады. Бірнеше
варианттардан тұрады. Негізгі обаға жанаса немесе оның шығыс бетінде, иек
астында кіші оба тұрады, одан шығысқа қарай доғаша иіліп, ені 1,5-2 м, ал
ұзындығы 2-200 м дейін кейде одан ұзыныда болады, екі жал кетеді. Үлкен
обаға үйілген төбе астында жерден қазылған қабырда өлген кісінің мәйіті
жатады, ал кіші қорғанда үйінді астындағы қабырға ат пен ағаш ыдыс-аяқтар
қойылады.
Арал өңірі. Арал өңірі сақалар мәдениеті Тегіскен, Ұйғарақ, Оңтүстік
Тегіскен қорымдары.
Батыс Қазақстан. Еділ мен Жайық арасындағы аймақтан қорымдардың көп
шоғырланған жері — Үлкен және Кіші өзеннің бойлары, Қамыс-Самар көлдерінің
өңірлері, Елек, Шаған, Ембі жағалаулары. Обалардың көбінде үйінділері бар,
ал олардың аса үлкендері орлармен қоршалған. Тас үйінділері немесе топырақ
пен уақ тастар араластырылған үйінділері бар обалар сирек кездеседі.
Қабырлар шығыстан батысқа қарай ыңғайлай қазылады, ал өлгендер молаларда
емес, обалар үйінділері астындағы арнайы дайындалған алаңдарға қойылады.
Сақтар мал шаруашылығымен де егін өсірумен де айналысқан. Жылқы
өсірген. Оны қарулы жауынгерлер мінетін болған.
Қой бағумен де айналысқан. Сақтарда маңдай алды дөңесте ірі қойлар көп
тараған. Олар қазақтың кәзіргі құйрықты қойлары тұқымына жақын болған.
Түйе шаруашылығы да кең дамыған. Ал сиырдың көшпелі тіршілікке
бейімделген мұндай тұқымының өзгеден айырмасы — өнімділігі төмен, тірілей
салмағы аз, жемшөпті көп талғамайтын. Суықта сыр бермейтін, жүні қалың,
тебін малы болды.
Егіншілік пен суару. Қыстау маңындағы егін сақтарды астықпен қамтамасыз
еткен. Олар тары, арпа, бидай еккен. Оңтүстік Сырдарья алқабында сақтардың
Шірік Рабат, Бәбіш-молла, Баланды секілді қоңыстарында табылған.
Кәсіпшілігі.
Сақ тайпалары арасында металл өндіру және оны өңдеу, әсіресе қола құюға
байланысты кәсіпшіліктері дамыған. Б.э.д. 1 мыңжылдықта Қазақстан және Орта
Азияны мекендеген сақ тайпалары темірден заттар жасауды меңгерді.
Темір мен мыс, қалайы мен қорғасын, алтын мен күміс өндіру жоғары
дәрежеде дамыған. Мәселен, Имантау кен орнында 3 млн. пұт мыс рудасы, ал
Жезқазған мен Успенскіден 10 мың және 26 мың пұт руда өндірілген, сонда сол
руданың көбісі сақтар заманында өндірілгені анықталды.
Сақ зергерлері қоладан қанжарлар, оқ жебелері мен сүңгі ұштарын, аттың
қайыс әбзелдерін, әшекейлер мен айна, қазандар мен құрбандық ыдыстарын
жасаған.
Саудасы.
Еуразия далаларын сақтар билеген кезде Батыс пен шығысты, Жерорта
теңізі мен Қытайды байланыстырған халықаралық өтпелі сауда басталады.
Б.з.д. 1 мыңжылдықтың орта кезінде дала жолы пайда болады. Геродот жазуына
қарағанда, дала жолы Қаратеңіз өңірімен жүріп, Дон жағалауына сосын
Оңтүстік Орал өңіріндегі савроматтар жерінен Ертіс бойына, одан әрі
Алтайдағы аргиппейлер еліне жеткен, содан әрі Моңғолия мен Қытайға қарай
кететін болған. Осы жолдың бір бөлігі Қазақстан жерімен өтті.
Қоғамы.
Сақ қоғамында халықтың үш тобы болды деген болжам бар. Ол рим тарихшысы
Квинт Курций Руф айтқан аңызға сүйеніп айтылады. Бұлар:
• жауынгерлер — сүңгі мен оқ (ратайштар-арбада тұрғандар),
• абыздар — құрбандық табағы және айрықша бас киімі бар,
• қауымшыл сақтар, яғни сегізаяқтар (соқаға жегетін екі өгізі
барлар).
Осы үш жіктің өзіне тән дәстүрлі түсі болған. Жауынгерлерге — қызыл,
сары-қызыл; абыздарға-ақ; қауымшылдарға-сары мен көк түстер. Сондай-ақ
көсемдер мен патшалар да болды. Олар әскери жіктердің өкілдері болды.
Гректер оларды басилевс — патша деп атаған. Патшаның белгісі жебелі садақ.
Мәдениеті
Сақтар аң стилін Алдыңғы Азия мен Иранға жорық жасаған кезінде
қабылдаған. Бұл өнер б.д, д. 7-6 ғасырда қалыптасқан. Аң стилі дегеніміз
түрлі жануарлардың бейнелерін дыс-аяққа, киімге, тұрмыс заттарына, түрлі
әшекейлерге, қару-жараққа салған. Сақтар күнге, найзағайға, жел-дауылға
табынған. Сақтар мифологиясында сәйгүлік ат күнмен, отпен байланысты
болған. Дүниені жаратқан көк тәңірісі Митра, жердікі Варуна, жер астыныкі
Индира секілді құдайлар болған.
Анахарсис сақ әлемінің әйгілі ойшылы. Әлемдік тарихта есімі Анахарсис
Скифский деген атпен қалған, сақтар мемлекетінің әйгілі ойшылы. Герадоттың
айтуынша, ол қазіргі (христиандық) жыл санауымызға дейінгі VI-VII жылдарда
өмір сүрген.
Анахарсистен ХХ ғасырға дейін шамамен екі мың бес жүз жыл немесе
жиырма бес ғасыр. Осы уақыт аралығында, халқымыздың мәдениетінің тарихи
кеңістігі. Бұл тарихи-мәдени кеңістікті меңгеру осал іс емес. Жиырма бес
ғасыр ішінде бірнеше ренессанстық жағдай міндетті түрде екі компоненттен
тұрады. Бірі жаңа өркениеттік сапалық өзгерске ұмтылу, екіншісі алдағы
өткен мәдени дәстүрді жаңғырту, жаңалау. Демек, ренессанстық жағдайларда
алдыңғы мәдени дәстүр мүлдем жойылмай эволюциялық жолмен жүреді. Ренессанс
дегеніміз мәдениеттің өзінен өзі, өз ішкі даму заңдылықтарына сәйкес
жаңарып, жаңғырып отыруы. Ренессанс заманда өтпелі дәуірлерде көрінеді.
Ондай дәуірлер Ренессанстық тұлғаларды туғызады. Біз анахарсистен ХІХ
ғасырға дейін деген тарихи мәдени концепцияны ұсынғанда, аттарын атап,
еңбектеріне зер салып отырған ойшылдардың бәрі ренессанстық тұлғалар, Олар:
Анахарсис, Майқы би, Иоллығ тегін, Жүсіп Баласағұн, Ахмет Яссауи, Абай.
Тіл мәдениетінің аса құнарлы айнасы. Ол таным тарихының формасы,
тарихтың нақтылы дерегі. Атадан қалған сөз бізге тіл арқылы жеткен.
Жоғарыда айтқан ойшылдарың бәріне ортақ түркі тілі. Әрине мен түркі тілі
дегенде шартты мәнді айтып отырмын. Яғни, түгел сөздің түбі бір деген
мағынада.
Біз қазақ мәдениетінің генезисін Анахарсистен бастауға тиістіміз.
Себебі, сақтар ғұндар, түркілер, қыпшақтар бір атаның балалары екенін
тарихшылар атап бергені ақиқат. Сондықтан сақтар елінің ойшылы Анахарсис
тарих басы. Анахарсистің өмір сүрген заманы, өзі туралы мағлұматтардың да
көбі ауызша жеткен. Кезінде қағазға түскен деректер сирек. Шынында да
осыдан екі мың жыл бұрынғы оқиғалар, адамдар туралы шындықты кім дәлме дәл
айта алады. Көптеген мәселелер болжам, пәлен айтты, түген айтты деген
пікірлерден құралған. Бұл тек Анахарсиске ғана қатысты емес, ол Фалес,
Солон Афинскийге де қатысты.
Анахарсис уақыт сарабынан өтіп, мәңгілікке айналған жан. Егер де ол
Скифияда тумай Палестина немесе Таяу Шығыстың бір елінде дүниеге келсе,
сөзсіз Библияда және Құранда да пайғамбарлар санатында жүрер еді. Бұлай деп
отырғаным, Анахарсисті тарихтағы ұлы тұлғалалармен салыстырсам, оған теңдес
келетіні – Ғайса. Екеуінің ұқсастық жағы мол, екеуі де адамзатқа жаңа өмір
ұсынған, қазіргі тілмен айтсақ, бұлардың екеуі де демократтар. Сонымен
қатар бұлардың бір бірінен айырмашылықтары да бар. Біріншіден Анахарсис
Ғайсадан бес ғасыр бұрын өмір сүрген. Демек, замандары бөлек. Екіншіден
Ғайса мәдени ортада өмір сүрсе, Анахарсис заманы өзгешелеу болатын. Сақтар
кезіндегі негізгі мәселе өнер, білім емес, соғыс өнеріне үйрену болатын.
Айнала жау. Қала салып отырықшылыққа көшпеген жұрттың басты қамы күнкөріс
еді. Үшіншіден, ерекшелік олардың дүниетанымында.
Екіншіден, Платон өзінің объективтік идеясын парсылардың діні
зораситризм ықпалымен құрастырған деген болжам бар, ал біз Платонның бұл
идеясын сақтар дүниетанымы негізінде қалыптастырған десек, оны кім қалай
жоққа шығарады. Себебі, сақтардың ойшылы Анахарсисті Платон өте жақсы
білгені анық тарихи дерек. Үшіншіден Анахарсис есімі гректің данышпан
философы Платонның (б.э.б. 427-347) еңбектерінде де кездеседі. Ол
Мемлекет деген еңбегінің оныншы кітабында тарихшы Гомер, философ Фалес
және Скиф Анахарсис туралы айтқан (Платон. Шығармалар, 3-том, 1 тарау,
М.,1971 427-бет). Осы кітаптың 642-бетінде Анахарсис туралы мынандай
түсініктеме берілген: Анахарсис аты аңызға айналған скиф, Грецияға саяхат
жасағанда Солонмен кездесіп, соның ықпалында данышпандылығымен атағы
шыққан. Ол туралы Геродот хабарлайды, делінген. Гректер қазіргі біздің
территорияны мекендеген халықтарды ортақ атпен скифтер десе, парсылықтар
сақтар деген.
Анахарсис есімі Аристотельдің еңбектерінде де кездеседі.
Аналитиканың екінші кітабының үшінші тарауына Аристотель нақтылы заттың
барлығын дәлелдеуден осы заттың неге бар болуы туралы дәлелдің айырмашылығы
жайлы айта келіп былай дейді: Анахарсистің айтуы бойынша, скифтерде
флейтаның болмауы оларда жүзімнің жоқтығынан (Аристотель, Шығармалар, 4-
том, 281-бет), -деп мысалға алды. Анахарсис скифтерде флейтаның жоқтығын,
скифтердің жүзім өсірмейтіндігіне байланысты екенін айтып отыр. Жүзім жоқ,
яғни шарап жоқ. Демек, флейтаның да қажеттігі жоқ. Бар нәрсені білу мен
оның неге барлығын білу, біркелкі түсініктер емес. Аристотель өзінің
осындай логикалық топшылауларында Анахарсистің кезінде кең тараған қанатты
сөзін дәлел ретінде пайдаланған. Аристотель Никомахова этикасы деген
еңбегінің оныншы кітабында тағы да Анахарсис айтты деген пікірге сүйенген.
Игі істер атқару мақсатында көңіл көтеру дұрыс, себебі, көңіл көтеру
–демалыс, үнемі үздіксіз жұмыс атқаратын адамдарға өте қажет (Аристотель,
Шығармалар, 4-том, 280-бет). Өзінен әдеби мұра қалмағаннан кейін
Анахарсистің дүниетанымын анықтау қиын. Ал, Фалесті сөзсіз материалист деп
жүрміз. Алайда Анахарсисті скептиктер қатарынан іздеген өте орынды, оған
бір дәлел- біздің санауымыздан бұрын ІІІ ғасырдың екінші жартысында, ІІ
ғасырдың басында өмір сүрген, мамандығы дәрігер, көне грек философы,
скептик Секст Эмприктің еңбегі. Секст Эмприк Анахарсистің еңбектерін арнайы
сөз еткен, талдаған. Философия тарихында Секст Эмприк скептицизм идеяларын
өзіне дейінгі бір жүйеге келтірумен айналысқан ойшыл.
Секст Эмприк Анахарсиске біршама философиялық талдау жасаған. Оның
пікірінше, Анахарсис-скептик. Себебі, ол ақиқат өлшемін жоққа шығарады. Бір
нәрсе туралы бір саладағы мамандар әңгімелессе де, әр түрлі мамандар пікір
таластырса да ортақ бір қорытындыға келе алмайды. Оның себебі, бұларға
төреші болатын адам керек. Айтысқа түскен адам бір мезгілде және
айыпталушы. Оның әрқайсысының сөзі шындық әрі шындық емес. Демек, ақиқат
өлшемі жоқ. Жыл санауымызға дейінгі V-VI ғасырларда осы бағыттағы
айтыстардың болуы, әрине, таным талпынысынан туған. Әңгіме сенім туралы
болып отыр. Егер Анахарсис ақиқаттың өлшемі жоқ деген ұғымға әбден келген
болса, ол мистикалық көзқараста болмағаны. Құбылыстардың себептерін іздеп,
оған сенімсіздікпен қарау көне заман үшін алдыңғы қатарлы ой пікірлердің
ұшқыны. Анахарсис пен Сократқа дейінгі өзге де грек ойшылдары туралы бірден
бір құнды еңбек неміс ғалымы Г.Дильскидікі. Бұл еңбек әлі орыс тіліне
аударылмаған. Анахарсис туралы арнайы сөз қозғаған философтың бірі Лукиан.
Лукиан Македонияда болғанда Филиппоподе қаласының зиялыларының алдында
лекция оқыған. Сондағы сөздері: Скиф, Геродот, Зевксис. Бұл сөздерде
(Скифте) көптеген тың дерек бар. Оның айтуынша, Афинаға ең бірінші келген
скиф Анахарсис емес, одан бұрын Токсарид деген емші-скиф болған.Ол туралы
грек жұртында аңыз бар. Лукианның айтуынша, Анахарсистің Афины қаласына
келгендігі тұңғыш кездескен адамы осы Токсарид. Ол жас скифті Солонға
жолықтырып жақындыстырады. Бұл кезде Солонның егде тартқан шағы болатын.
Солонның қамқорлығының арқасында Анахарсис грек жұртына аты мәшһүр ғұламаға
айналды.(Лукиан, Шығармалар жинағы.-М., 1935, 95-101- беттер.)
Анахарсистің көркем бейнесі Плутархтың (б.э.д. 40-жылдары туып,
шамамен 120-125 жылдары өлген.) Жеті ғұлама сауығы деген еңбегінде
жасалған.
Плутархтың дәлелдерінде, көне заманның атақты материалисі Фалестің
Анахарсис туралы пікірі өте жоғары болған. Анахарсис туралы іздеген адамға
тың деректер табылуы әбден мүмкін. Әсіресе орыс тіліне аударылмаған көне
грек авторларының еңбектері бұған дәлел. Себебі, Жеті ғұламаға қатысты
айтылған жайларда Анахарсис есімі қоса жүруі өте орынды.
Анахарсис Скифияға оралып өз еліне Эллиндер тұрмысын үйрете
бастағанда,оны атып өлтіреді. Геродоттың айтуынша, Анахарсисті грек әдет-
дәстүрін сақтағаны үшін өз туысы Савлий патша атып өлтіреді. Анахарсис
гректің атақты заң жүйесінің реформаттары. Солонмен дос болған, олай болса,
оның идеяларын скифтердің мемлекеттік тұрмысына енгізуге талпыныс жасауы
әбден орынды. Сірә, шындығы, Анахарсис өзі көріп, оқып, үйреніп келгенін
жүзеге асырғысы келген болуы керек. Ондай өзгерістер скиф мемлекетінің
қалыптасқан басқару жүйесін сөзсіз өзгертуге, тіптен бұзуға әкелуі мүмкін.
Оған скиф патшасы көне қоя ма?! Біздің болжауымызша, Анахарсистің қазасының
басты себебі, өмір тәжірибесі, оның ақылы, данышпандығы болды. Оның өлімі
Ұлықбектің өліміне ұқсас. Скиф мемлекетінде туған жерінде қаза болуы заңды.
Қайта елге оралып, ұзақ жасап, табиғи түрде дүниеден қайтса, таңқалуға
болар еді. Анахарсис Грекиядан алған білімін жүзеге асыруға жалғыз
кірісті. Ол скиф тайпалары ортасында мүмкін емес болатын. Сондықтан да
Анахарсистің өлімінің себебі түсінікті. Анахарсистің туыстары (патша
әулеттері) оны тек өлтіріп қана қойған жоқ, оның есімін атауға тыйым
салған. Оның тарихта аты қалуы Грекиядағы пікірлестері арқасында ғана.
Герадот скифтерден Анахарсис туралы сұрасақ, ондай адамды білмейміз, деп
жауап қайтарады дейді. Соған қарағанда Анахарсис Скиф патшалығына аз әуре
салмағанға ұқсайды. Алдыңғы озық -ойлы адам тарихта үнемі үстем таптарға
үрей беріп отырғаны мәлім. Сондай адамның бірі философия тарихында, тарих
және тәрбие тағылымында оның, оқулықтарында әлі өз орнын алмаған көне заман
ғұламасы Анахарсис Скифский.
Сонымен, негізінде Платон, Аристотель сияқты философтар мойындап
оның беделіне бас иген Анахарсис Скифскийдің өз бабамыз екендігі анық. Оны
Майқы Мән баласы Анарыс деп атаған. Мүмкін оның есімі Анарыс шығар.
Анахарсис деген латынша аталған есімі болуы мүмкін.
Анарыс деген сөз түркі тілінде екі компоненттен құралған. Аң-Арыс
Скиф, сақ өнерін зерттеушілерінің қолтума шығармаларында аңдардың бейнесі
ерекше орын алған. Сондықтан Анарыс деген сөз құлаққа тосын естілмейді.
Әрине, бұл болжам Анахарсистің Майқы би айтқан Анарыс екені рас болса,
сөздің түп төркінін (этимологиясының) тілшілер шешуі тиіс.
Біздің айтарымыз, Анахарсис қазақша айтқанда Анарыс болса керек.
Майқы бабамыздың айтқанын әзірше жоққа шығаратын дәлел жоқ. Олай болса
Анахарсис – Анарыс біздің бабамыз, ол бізге өз ұрпағына екі мың жарым
жылдан соң танылып отыр. Оның әруағына бас иіп аты өшпейтін істер атқару
керек. Орта ғасырда Еуропаның елінде Жас Анахархистің басынан кешкендері
деген роман жарыққа шықты. Сол шығарманы қазақ тіліне аудару кезек
күттірмейтін істердің бірі.
Демек, Анахарсисті тану ілімін жолға қойған жөн.
Әдебиеттер:
1. Р. Жұматаев, тарихшы Сақ атауы қайдан шыққан? (қаз.). ukkz.net.
Үш қиян газеті (23 Ақпан 2012). Тексерілді, 9 наурыз 2012.
2. Тараз энциклопедиясы
3. Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. 1-
том. — Алматы: Атамұра, 2010.—59
2 дәріс. Көне грек ойшылдарының тәлім-тәрбиелік ой-пікірлері
Жоспары:
1. Платонның оқу-тәрбие тәлімі
2. Аристотельдің ақиқаттылық тәлімі.
3. Демокрит-дамудағы тәрбиенің рөлі туралы.
4. Сократтың танымдық-сананы көтеру туралы ойлары.
Негізгі ұғымдар: таным теориясы, атомистік теория, тәрбие және оқыту,
түйсіктер, адамгершілік, идеялар, қоғамдық тәрбие, жан, жас ерекшеліктер.
Ежелгі Шығыс мәдениеті Ежелгі Греция мен Рим мәдениетіне тікелей әсерін
тигізді. Со кезде Шығыс елдерінде арнаулы мектептер ашыла бастады.
Мектептерде үстем тап өкілдерінің балалары оқыды.
Ежелгі Индияда мыңдаған жылдар бойы қарайым жер шаруашылығымен
айналысатын қауымдардың ұйымдастыруымен қауымдық мектептер өмір сүрді.
Сонымен қатар, Кіші Азия мен Египетте мектепте дами бастады. Адамта табиғат
құбылыстарын бақылау жүргізіп,. Су тасқынын алдын алу, астрономия,
геометрия, арифметика, медицина сияқты ғылымдардың негізі қалана бастады.
Ежелгі Қытайда төменгі және жоғары мектептер жұмыс істеді. Онда
балалар иероглиф жазуға, оқуға үйренді. Филосфия және мораль туралы
ақындар мен жазушылардың шығармалыраны оқып үйренді.
Ежелгі Шығыстың, Греция мен Римнің құлиеленуші мемлекеттеріне
тәрбиенің алғашқы жүйелері қалыптаса бастады.
Греция бірнеше Құл иеленуші ұсақ мемлекеттен құралды. Греция тарихында екі
мемлекеттің Афина және Спартаның ерекші мәні, ықпалы зор болды. Ішіндегі
ірілері Аттика (астанасы Афина) және Лакония (астанасы Лакония) мемлекеті
болды. Тәрбиенің афиналық және спарталық жүйесі қалыптасты. Афина мектебі
балаларды өнерге баулыды. 7 жасқа дейін ер балалар мен қыздар ананың
басшылығымен үйде тәрбиеленді, оларға бекітілген құлдар тәрбие ісіне
көмектесті. Ер балалар 7 жастан бастап, мектептер барды. 7-14 жасқа дейін
грамматист мектебіне (оқу, жазу, санау ) және кифарист мектебіне (саз, ән
күй, тақпа айту), 14 жастан полестра (күрес) мектептерінде оқиды.
Спартада құлдарды қатал қанауға негізделген мұнда үстем таптың балаларына
әскеи тәрбие берді 7-18 жасқа дейін мемлекеттік мекемелерінде тәрбиеледі.
Балалардың денесін шынықтыру, аштыққа, суыққа, шыдамды етіп үйрету, әндер
айту, найзаласу, жүгіру, секіру ойындарын жүргізді, әскери әндер айтуға
үйретті.
Ежелгі грек ғалымдары мен философтары еңбектеріндет тәрбие мен оқыту
мәселелеріне ерекше мән берді.
Грек философы Платон (б.з.д. 427-347 ж.) белгілі грек философы, идеалисі,
Сократтың шәкірті.
Оның айтуынша, тәрбие мемлекет тарапында ұйымдастырылуы қажет, өзінің
мақсаты, мазмұны, әдістемесі, бойынша үстем таптың мүддесіне толықтай
сәйкес келуі керек деді.
Платон философияда идеялар туралы іліммен белгілі. Оның пікірінше, тек
идеялар нағын шындық ретінде өмір сүреді. Ол мәңгілік және өзгермейді.
Бізді қоршаған заттар тек қана идеялардың әлсіз бейнеленуі, көлеңкесі болып
табылады. Соныман қатар, ол өз пікірінде Афина және Спарта тәрбиесінің
кейбір белгілерін біріктіру керек деді.
Оның пікірінше, тәрбие дегеніміз үлкендердің балаларға әсері, балаларда
адамгершілікті, қайырымдылықты қалыптастыру, ол “оқу” ұғымына ғылымдарды
оқып үйрену арқылы білімді меңгертуді жатқазыды, “шындық үшін ойлауды
пайдалану да жанды ояту” деп түсінеді. “Кішкентай балалардың ішкі негізі,
эмоциялар” болып табылады деді. Ол тәрбие құралы ретінде ойындарға, сонымен
қатар әдеби шығармаларды, мифтерді, балаларға оқу және айтып беруге ерекше
мән берді. Ол тәрбие мәселесіне көңіл бөліп, оны ұйымдастыруда “Мемлекет”
және “Заңдар” сияқты трактаттарында қарастырды. Мемлекет атты еңбегінде
балаларды кішкентай кезінен бастап қоғамдық тәрбие беру идеясын ұсынды. 3
жастан 6 жасқа дейін барлық бала мемлекет тағайындаған, тәрбиелеушілердің
басшылығымен алаңдарда ойын ұцымдастыруға ерекше мән берді.
7-12 жасқа дейін балалар мемлекеттік мектепке барады, онда оқуды, жазуды,
санауды, сөз өнерін және ән күйді үйренеді. 12-16 жастан дене тәрбиесімен
жан жақты айналысқан мектепте –полестраға қатысады. Онда гимантиска
жаттығуларымен айналысады.
16 жастан бастап, ғылымның негіздерін, арифметика, астрономия,
практикалық мақсатта оқып үйренеді. 20 жастан бастап ақыл ой сабақтарына
ешқандай қабілеттілік танытпаған жастар әскери қатарға алынады. Ал
жастардың қабілеттері барлар 30 жасқа дейін философияны, арифметиканы,
геометрияны, сөз теориясын оқып, үйренеді. Ол мемлекеттік қызметке
тағайындалады. Ерекше дарындылары 32-50 жасқа дейін мемлекет басқару ісімен
айналысады. Платонның тәрбие жүйесі дене тәрбиесіәмен шеттетуге
негізделеді, құлдардың балаларына білім алуға тиым салынады. Ол мектепке
дейінгі тәрбие, тәрбиенің бір ізді мемлекеттік жүйесі, жағымды үлгі өнеге
арқылы тәрбиелеу туралы талаптарын ұсынады.
Аристотель (б.з.д. 384-322 жж.) Платонның шәкірті, көрнекті философ-
идеалист және ертедегі Грецияның ғұлама ғалымы. Ол Платонның шәкірті бола
тұрып, оның көзқарасымен келеспейді. Аристотель Платонның екі түрлі дүние
туралы ілімін сынға алды: идеялар дүниесі және құбылыстар дүниесі.
Аристотель дүниенің бірлігін мойындады, заттар идеяларын заттардың өзінен
болуга болмайды.Кез келген зат материя мен түрдің бірлігі болып табылады.
Аристотель өзінің даму теориясына сүйене отырып, жанның 3 түрін айтты:
тағамда байқалатын өсімдік түрі, түйсіктерде және қажеттіліктерде
байқалатын жануарлар түрі, ойлау және танымға тән ақыл ой түрі жатады.
Жанның 3 түріне сәйкес олардың әрқайсысы ерекше әсер етуді қажетсінеді. Ол
тәрбиенің 3 түрін көрсетті: дене, адамгершілік және ақыл ой тәрбиесі. Ол
адам тәні мен жаны боолады, материя мен түр сияқты бөлінбей өмір сүреді.
Тәрбиенің мақсаты- табиғатпен тығыз байланысты жанның барлық жақтарын
үйлесімді дамыту. Сонымен қатар баланың табиғатына сәйкес ол жас
ерекшеліктеріне қарай тәрбиелеуді ескеріп отырды.
Аристортель педагогика тарихында алғаш рет балаларды жас кезеңдеріне
бөлуді ұсынды:
1) туғаннан бастап, 7 жасқа дейін;
2) 7 жастан 14 жасқа дейінгі кезең;
3) 14- 21 жасқа дейін.
Сонымен ол отбасы тәрбиесіне ерекше мән берді. 7 жасқа дейн балалар үйде
тәрбиеленуі керек деді.
7 жастан бастап балалар мемлекеттік мектепте барады. Аристотель мектептер
мемлекеттік болуы керек, жекеменшік болуы тиіс емес, себебң бала тәрбиелеу
ісі мемлекеттің қамқорлығында екендігін атады. Мектептерде дене тәрбиесінің
болуына ерекше мән берді. Сонымен қатар саз өнерін эстететикалық,
адамгершілік тәрбиесінің құралы ретінде ерекше бағалады.
Өзінің педагогикалық теориясын дамыта отырып, Аристотель құл иеленуші
аристократияның өкілі ретінде ерікті туған азаматтарды тәрбиелеу туралы,
құлиеленуші мемлекеттің көркеюі жөнінде қамқорлық жасағаны белгілі.
Аристотельдің “Метафизика”, “Риторика”, “Жан туралы” атты құнды еңбектері
бар. Аристотельдің көзқарасы антикалық педагогика және педагогика ғылымының
кейінгі дамуына ерекше ықпал етті.
Демокрит (б.э.д. 460-370ж) ежелгі грек философиясының шыңы, ғұлама
философ- материалист, атомистік теорияның негізін қалаушы. Оның бізге бізге
жеткен көптеген шығармалары үзінділерінен Демокриттің ғылымның барлық
салаларынан қолтаңбасын қалдырғанын көруге болады: философия, педагогика,
психология, медицина, өнер саласында қалдырған ғылыми мұралары белгілі. К.
Маркс Демокритке былай баға берген болатын “Гректің арасынан шыққан бірінші
әмбебап ой иесі”.
Демокриттің тәрбие туралы ойлары педагогикалық ой- пікірдің тарихында
ерекше мәні зор болды. Өзінің атомистік теориясының негізінде Демокрит
жеке тұлға дамуының материалистік тұжырымдамасын ұсынды. Ол дүние
материалдық, бір бірінен түрі мен жағдайы жағынан ерекшеленетін атомдардан
тұрады. Ағзалардың өмірі мен өлімі атомдардың бірігуіне және ыдырауына алып
келеді деді.
Демкорит жанның өлмейтінін жоққа шығарды. Ол адамның қалыптасуы оның
табиғатына және тәрбиесіне байланысты деп түсіндірді. Мысалы: “Егер адам
оқымаса ешкім өнерді де, даналықты да меңгермеген болар еді” деді.
“Табиғаттан гөрі жаттығудың арқасында көптеген адам жақсылық қасиеттерді
меңгереді”, “Кейде жас адамдарға тән ақылдылық, ал қарттарға ақылсыздық тән
болса, ол дұрыс қойылмаған тәрбие және табиғат” дейді.
Демокрит ортаға, үлкендердің үлгі өнегесіне сөздік әсеріне, сендірімен,
тәрбиелеуге, еңбекке үйретуге ерекше мән берді. Оның бізге жеткен
еңбектерінде балаларға кішкентай кезінен бастап талаптар қою турады жан
жақты айтты. Демокрит материалистік таным теориясы бойынша білімнің басы
түйсіктер екендігін, ал шындық ақыл арқылы іске асатындығын, дәлелдеу, ақыл
ой тәрбиесінің мәселелерін шешуде мәні ерекше екенін түсіндік.
Сократ (б.з.д. 469-399 ж) философ –идеалист болды, өзінің демократиялық
шығу тегіне қарамастан (кедей қолөнершінің баласы) ол консервативтік жер
аристократиясының идеологы болып табылады. Оның түсіндіруінше, дүниенің
құрымын, заттардың физикалық табиғатын тануға болмайды, адамдар тек өзін
өзі тануы мүмкін, жалпыға бірдей, мәңгілік және өзгермейтін адамгершілік
ұғымдар өмір сүреді.
Тәриенің мақсаты заттардың табиғатын зерттеу емес, ол өзін өзі танып
білуі, адамгершілікті жетілдіруі болуы керек деді.
Сократ этикада рахымшылдық, мейірімділік, білімде, даналықты, жақсылықты
терең түсінгенде ғана мейірімді бола алады, ол ақиқат-шындық, таза болмыс
адам ақылының алғы шарты деп, өз кезеңі үшін ақылды дамытуды уағыздады.
Саясатта Сократ әділетсіздікке негізделген барлық басқару формаларын-
монархияны, тирантияны, аристократияны, плутократияны- түгелдей сынға алды.
Алайда, ол әділеттілікке негізделген мемлекетті қажет деп тапты. Сократ
философия тарихында ақиқатты талмай іздеген терең, дара ойшыл ретінде орын
алып, сақталады.
Ол философия мен педогогиканың көкейкесті мәселелерін зерттеп,
ғылымның кең жолына бет бұрған. Оқытуға ауызша баяндау әдісін енгізген, өзі
эксперимент жасаған. Афин көшелеріне, алаңдарға, үй алдына көптеген адамдар
жинап, сол кезеңнің ерекшелігі туралы жиі-жиі бас қосу жасап тұрған.
Жинаған қауым оны “Сократтың индукциялық-өзіндік үздік ой– пікірлерін
қабылдаған. Айнала орта туралы көптеген сұрақтарға жауап берген. Демек,ол
осылай ойды философиялық оқу-ағартумен, тәрбиемен ұштастырған. Мұғалімнің
танымдық ой-өрісін дамытудың педагогикалық жүйесін жасап ұсынған.
Сократтың педагогикалық ой-пікірлері этика-философиялық негізде
жасалды. Ол адам табиғаттың рахымы мен байлығын,оның құдіретті күшін
қоғамға, айнала ортаға жеткізуші екенін айта келіп, адамның өзі табиғаттың
туындаушысы деген тұжырымға келді. Адам өзі өскен ортадан ешқандай зақым
көрмейтін болсын-деді. Осы негізде ол тәрбиенің демократиялық бағытта
дамуын қуаттады. Сондай-ақ ол бала қасиетінің, оның туа біткен кейбір
ерекше қасиеттерін сақтап қалуды педагогтар мен ұстаздар еңбегінің жемісі
болуы тиіс- деді.
Ұстаз бен шәкірттің арақатынасы туралы нағыз демократиялық бағытты
ұстады. Ең біріншіден мұғалім үлкен беделге ие болады, сонда ғана оны
оқушы сыйлайды. Бала білгенін ұмытпайтын болсын. Алайда ол мәңгүрттікке
ұшырайды, ол үшін тәрбие құрғақ жаттауға құрылмайтын болсын, мазмұнының
мәні артсын. Ол философиядағы әмбебаптық білім беруді жақтады. Қандайда оқу
мен тәрбиенің түрі сатылы-басқыштық деңгейге көшсін, жүйелі білім жүйелі
ұғым мен түсінікке баулиды. Одан жоғарылап бүкіл халықтық педагогика мен
халықтық тәрбиенің негізі-түпнұсқа жасалады-деп өзі өмір сүрген заман үшін
прогрессивтік идеяны қуаттады. Жеке тұлға дамуын жақтай отырып эстетикалық
тәрбиені, этикалық парасаттылық, инабаттылық, қайырымдылық, ұждағаттылық,
тағылымдық-талғампаздық-адам болмысының жүйелі дамуын көрсетеді.
3 дәріс. Шығыс ойшылдарының педагогикалық ой-пікірлері. (2 сағ).
Жоспар:
1. Әл-Фараби еңбек тәрбиесі туралы.
2. Жүсіп Баласағұнның Құтты білік дастанының тәрбиелік маңызы мен мәні.
3. Махмуд Қашқари ілімінің тарихи маңызы.
4. Ибн-Сина ойшыл ғұлама - еңбек пен еңбек тәрбиесі туралы.
5. Әбу-Райхан әл Бирунидің тарихи-тәлімдік пікірлері
Негізгі ұғымдар: көне түркі жазулары, даналық тұжырымдар, өсиет,
тәлімдік ойлар, жырлар, дастандар, қанатты сөздер, адамгершілік
құныдылықтар, трактаттар, салт дәстүрлер, тәрбие, білім беру, этика,
психология, поэзия, фольклор.
Еліміздің сан ғасырлық өзіндік орны бар кезеңге орта ғасырлық түркілік
мәдениетті жатқызамыз. Ал халқымыздың даналығын білдіретін ірі тарихи
тұлғаларды зерделеу қазіргі ұрпақтың, гуманитарлық ғылымдардың қасиетті
парыздары болып табылады. Осы тұрғыдан алғанда ғасырлар қатпарларында
жасырынған рухани мұралар көптеп саналады. Ортағасырлық педагогикалық ой-
пікірдің даму тарихында аты әлемге әйгілі ортағасыр данышпандары – Қорқыт
Ата, Әбу Насыр әл-Фараби, Жүсіп Баласағұн, Махмұт Қашқари, Қожа Ахмет
Иссауи, Ахмет Иүгінеки қазақ жерін әлемге мәшһүр етті.
Әбу Насыр әл –Фараби (IX ғасыр) ертедегі Қазақстан жерінен шыққан, қазақ
топырағында дүниеге келген, ғұлама ғалым, Шығыстың ұлы ойшылы, әрі
ағартушысы, математик, философ, музыка зерттеушісі, тарихшы болған. Туған
жері – Отырат (Фараб) қаласы. Аристотельден кейінгі екінші ұстаз, ұлы
ғұлама ғалым.
Әл-Фараби алғашқы білімін Отырар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1 дәріс : Педагогика тарихы тақырыбы, міндеттері, әдіснама, тарихи-
педагогикалық зерттеу әдістері. (1 сағ.)
Жоспар:
1. Қазақстандық және әлемдік психологиялық-педагогикалық ойлар тарихы
пәнінің мақсаты мен міндеттері
2. Қазақстандық және әлемдік психологиялық-педагогикалық ойлар тарихы
пәнінің әдіснамасы мен педагогикалық зерттеу әдістері.
Негізгі ұғымдар: даму тенденциялары, тарихи кезең, тарихи дәуір, оқыту,
тәрбиелеу, білім беру жүйесі, білім беру, педагогикалық теория,
педагогикалық ойлар, идеялар, әлемдік ой-сана, этнопедагогика,
педагогикалық көзқарас, халық педагогикасы.
Педагогикалық қызметтің маңызы артып, оған қойылатын талаптар күшейе
түскен қазіргі кезде, болашақ ұстаздар алдымен іргелі ғылым-білім
негіздерін меңгеруі, мамандықты жете игеру, құзіретін арттыру,
шығармиашылық ойлауға, педагогикалық көзқарасының қалыптасуына шарт түзеді.
“ Педагогика тарихы ” курсы әлемдегі педагогикалық ойлардың дамуы, оның
практикадағы мәні, Қазақ жерінде тәлімдік ойлардың дамуы жайлы іргелі білім
қалыптастыруға арналған. Өткен тарихи дәуірдегі тәлім-тәрбиенің озық
тұстарын практикада қолдану, жаңаны меңгеруге, өткен тарихи дәуірдегі
жетістіктерді қазіргі заман талаптарына сай пайдалануға мүмкіндік береді.
Педагогиканың тарихын ғылыми-педагогикалық тұрғыда жете меңгерген
маман, алған білімін іс жүзінде шығармашылықпен қолдана алатын, ой өрісі
кең, жаңа қоғамдық ахуалдарға жылдам бейімделгіш, ауқымды педагогикалық
көзқарасқа ие, жоғары сапалы маман бола алады.
Курстың мақсаты: болашақ педагог мамандарды педагогиканың ғылым ретінде
дамып, қалыптасу жолымен таныстыра отырып өткендегі озық тәжірибелерді
меңгеру, оны бүгінгі күн жағдайларында пайдалана білуге үйрету, теориялық
білімін тарихи-педагогикалық ақпарлармен толықтыру.
“ Педагогика тарихы ”-курсын оқу барысында студенттер әлемде және қазақ
жерінде ғылыми педагогиканың қалыптасу тарихының бастауларымен танысып,оның
даму кезеңдерінде үнемі толығып отыруын, ежелгі дәуірдегі педагогикалық
ойлардың тындауы мен дамуы жайлы білім қалыптасады.
“ Педагогика тарихы” пәнін оқытудың құрылымы мынадай:
- педагогика тарихының теориялық-әдіснамалық негіздері;
- ежелгі дүниедегі мектеп пен тәрбие;
- шетелдегі мектеп пен педагогикалық ойлар;
- Ресей тарихындағы тәрбие, мектеп және педагогикалық ойлар;
- Кеңес дәуіріндегі білім беру жүйесі мен педагогикалық ғылым (1917-
1991жж.)
- Қазақстандағы тәрбие, мектеп және Қазақстандағы педагогикалық ойлардың
дамуы (ҮІ-ХХ ғғ.)
Осы тақырыптарды оқыту барысында берілетін білім мазмұны мыналарды
қамтиды:
- педагогиканың тарихы пәнінің маңызы, міндеттері, әдіснамалық негізі,
басқа ғылымдарымен байланысы, педагогиканың тарихын зерттеу жолдары
ашып көрсетіледі;
- алғашқы адамдар қауымдағы тәрбие, отбасының туындауы, жазудың алғашық
элементтері, этнопедагогиканың маңызы қарастырылады;
- Ежелгі Мысыр, ежелгі үндістан, Византия, Қытайдағы педагогикалық
ойлармен танысу арқылы олардың ерекшеліктерін аңғарады;
- Антикалық дүниедегі мектеп және тәрбие, ежелгі Рим, Византиядағы
ағарту және педагогикалық ойларды меңгереді;
- Қазіргі Қазақ жерінде көне дәуірде өмір сүрген халықтардың тәлім-
тәрбие сипаты, жазу түрлерімен таныстыру;
- Қазақ жеріндегі жазба ескерткіштердегі тәлімдік ойлардың маңызы;
- Түрік дәуіріндегі жазба мәдениет және ондағы педагогикалық ойлар;
- Орта ғасыр жазбаларындағы тәлім-тәрбиелік ойлардың маңызы;
- ХҮ-ХҮШ ғғ.бірінші жартысындағы Қазақ ақын-жыраулар мұрасындағы
тәрбиелік ойлар;
- ХҮШ ғ. және ХІХ ғ. бірінші жартысындағы Қазақ ақын-жыраулар
мұрасындағы тәрбиелік ойлар;
- ХІХ ғ. екінші жартысындағы қазақ ақын-жазушыларының, қоғам
қайраткерлерінің тәлімдік ойлары;
- Кеңес одағы кезіндегі Қазақстандағы педагогикалық ойлар мен оқу-тәрбие
мекемелерінің дамуы;
- ХХ ғасырдың екінші жартысындағы АҚШ, Еуропа, Азия, Африка, Латын
Америкасы педагогтарының педагогикалық идеялары;
- Егемен Қазақстанда білім беру жүйесінің дамуы мен болашағы;
Оқу курсында мынадай заңдылықтар ашылады.
- қоғам дамуы мен ондағы тәлім-тәрбиелік ойлардың жаңғырып отыру
заңдылығы;
- тарихы кезеңдердің тәлім-тәрбиелік ойлардың мазмұнына ықпалы;
- ғылым, білім, дін және тәрбие арасындағы байланыстар;
- білім және тәрбие арасындағы байланыстар мен олардың педагогикалық
ойлардың қалыптасуына ықпалы;
- Қазақ халқының даналық ойларының шығу тегі мен тәлім тәрбиедегі
маңызы;
- әлемдік педагогтардың педагогикалық идеяларының мәні.
Осыларды меңгеру барысында болашақ оқыту мен тәрбиеге байланысты
қызметте мынадай біліктерді меңгеру мүмкіндігі бар:
- қоғам мен тәрбие арасындағы байланысты ашып көрсету, түсіндірмелеу;
- тарихи кезеңдердегі тәлімдік ойлардың қазіргі кездегі мәні мен маңызын
талдау;
- тарихи-педагогикалық мәліметтер жинау және оларды өңдеу;
- алған білімі негізінде ой жүргізу, пікірлесуге үйрену;
Педагогика тарихы міндеттері:
- тарихилық және қазіргі кезеңнің арақатынасы туралы базалық әдіснамалық
ережелерді студенттердің меңгеруі және түсінуі;
- педагогика тарихының қалыптасу даму үрдістерін, заңдылықтарын,
кезеңдерін және ережелерін білмей қазіргі жағдайын бағалау мүмкін
емес;
- әр халықтың мәдени дамуы мен барлық адамзат қауымдастығының даму
арақатынасы жағдайында қазіргі мектептің жетілу сабақтастығын анықтау.
Мынадай дағдылар қалыптасады:
- тарихи-педагогикалық материалдарды іздестіріп, жинақтау;
- белгілі бір кезеңдерге байланысты материалдарды талдап, пікір
жүргізу;
- әлеуметтік-педагогикалық бейімделу;
- тесттер, конспект, білім көздері, құжаттар т.б. жұмыс істеу;
Жалпы әдіснама дегеніміз барлық ғылымдарды зерттеу, танып-білуге
мүмкіндік беретін жалпы және жекелеген әдістер жиынтығы, оны ұйымдастыру
тәсілдері. Кезкелген ғылымның әдіснамасы диалектиканың заңдылықтарына
негізделеді. Олар мыналар:
1.Санның сапаға және сапаның санға өтуі;
2.Қарам қайшылықтар арасындағы күрес;
3.Терістеуді, терістеу; Сонымен қатар бұл заңдылықтар диалектиканың
манадай ұстанымдарына негізделеді:
1.Жалпы және өзара байланыс;
2.Қайшылық арқылы дамуы;
Осыдан келіп диалектикалық санттардың тарихи дамуғ ықпалының сипаты
айықндалады. Олар мыналар:
1.Маңыз бен құбылыс арасындағы байланыс.
2.Бірыңғайлық, ерекшелік, жалпылық;
3.Форма мен мазмұн арасындаы байланыс.
4.Себеп пен салдар арасындағыбайланыс.
5.Қажеттік пен кездейсоқтық.
6.Мүмкіндік пен нақты жағдай немесе шынайылық.
Педагогика тарихы тәлім-тәрбие пәнін ғылыми танудың бір түрі дейтін
болсақ ол жалпы педагогикалық теорияның келіп шығуын хронологиялық ретімен,
кезеңдермен дамуын, бір күйден екінші бір күйге өтуын қарастырады.
Педагогикалық ойлардың дамуын қарастыруда мәселенің өткені, бүгіні,
болашағына өңілудің өзіндіек орны бар.
Педагогиканың тарихы пәні қазіргі кезде қалыптасып орныққан негізгі
ұғымдар, түсмініктер, ұстанымдар, ережелер, қағидалары т.б. тарихи дамуын
қарастырады. Мысалы, оқытудың мазмұны, формалары мен әдістері қалай болып
еді, қазір қандай, болашақта қандай болмақ? Деген сұрақтарға жауап беріде
тарихи тәжірибелерді ескереді. Сол тұрғыда зерделейді.
Осы орайда жоғарыда берілген педагогикның тарихының мазмұны өзара тығыз
байланыста қарастырылған күнде ғана түбегейлі білім қалыптасады.
Педагогиканың тарихы жалпы тарих, философия, әдебиет, психология,
әлеуметтану, саясаттану т.б. пәндермен тығыз байланыста.
Педагогиканың тарихын зерттеуде тарихи деректердің маңызы зор. Осыған
орай қазіргі кезде мұрағат құжаттарымен танысу, ғылыми, тарихи әдебиеттерді
зерттеу, білім мен тәрбиеге байланысты құжаттарды зерделеудің орны бар.
Оның басты әдістері жинақтау, топтастырыу, талдау, салыстырмалау т.б. болып
табылады.
1 дәріс. Сақтардың сан ғасырлық тарихи ерекшеліктері, cақ қоғамының тәлім-
тәрбиелік құндылықтар. Анахарсис сақ әлемінің әйгілі ойшылы.
(1 сағ).
Жоспары:
1. Сақтардың сан ғасырлық тарихи ерекшеліктері, cақ қоғамының тәлім-
тәрбиелік құндылықтары.
2. Анахарсис сақ әлемінің әйгілі ойшылы.
Негізгі ұғымдар: ежелгі тайпалар, сақтар, ғұндар, скифтер,
ескерткіштер, ерлік, тәлім-тәрбиелік ойлар, діни нанымдар, сенімдер,
дәстүрлер, ғұрыптар, өнер.
Сақтар – б. з. б. 1-мыңжылдықта Орта Азия мен Қазақстан, Шығыс
Түркістан жерін мекен еткен ежелгі тайпалар. Бұларды грек тарихшысы Страбон
азиялық скифтер деп жазды. Рим жазушысы үлкен Плиний де осылай деген.
Оның жазуынша скифтерді парсылар саға (сақа, сақ аты осыдан шыққан)
дейді. Қоныстанған жерлері Б. з. б. I мыңжылдықта Солтүстік Үндістанды,
Ауғанстанды, Орта Азияны және Қазақстанның оңтүстігін қамтитын кең-байтақ
аумақта жинақтап алғанда сақ деп аталатын көптеген тайпалар мекендеген.
Геродот (б. з. б. V ғ.) және баска антик тарихшылары оларды Азия скифтері
деп атаған.
Fылымда сақтардың бұл топтарының Орта Азия мен Қазақстан аумағында
шоғырланғаны туралы көптеген болжамдар бар. Олардың біреуіне сәйкес Шаш
(Ташкент ауданы), Солтүстік Қырғызстан аумағында және Қазақстанның
оңтүстігінде тиграхауда-сақтар мекендегені, бұл сақ тайпаларының этникалық
аумағы кеңірек болған, оған Оңтүстік Орал еңірі мен Таулы Алтайда енген.
Ахемендік Иранның сына жазу ескерткіштерінде Сақтар үш топқа бөлінеді.
Олар: хаумаварға Сақтар (хаому шарабын ішетіндер немесе амюрийліктер);
тиграхауда Сақтар (шошақ бөріктілер); тьяй-парадарая Сақтар (теңіздің арғы
жағындағылар). Бұлар Орта Азияның оңтүстігін, Арал теңізінің төңірегін,
Сырдария бойын, Жетісу алқабын мекендеген. Сақтар одақтарына яксарт,
массагеттер, исседон, дайлар, астақ, қамақ, аримаспы сияқты көптеген көне
тайпалар біріккен. Бұлар Кавказ тауын Қаз тауы деп атаған. Сақ жерінде
Яксарт (Сырдария), Оксус (Өкіссу – Әмудария) үлкен өзендер болған.
Сырдарияны Бақтиярлар (бактрлар) Яксарт, ал Сақтар Сілес (Сіле, Сілеті) деп
атаған. Сақтардың б.з.б. мәдениетті ел болғаны туралы дерек мол.
Археологтар Қазақстанның оңтүстік ауданы мен Қырғызия, Тәжікстан және Алтай
жерлерінен Сақтар тайпаларының қорғандары мен обаларын тапты. Парсы патшасы
Дараявауштың Парсаға (гр. Persepolis) жақын Накширустамдағы тас жазуларында
сақаларды үш топқа бөліп көрсеткен:
• парадрая (теңіздің арғы бетіндегі сақалар) — еуропалық сақалар-
скифтер немесе Арал теңізі, Сырдарияның арғы жағындағылар;
• хаомаварга (хаома сусынын жасайтын сақалар) — Ферғана алқабын
мекендеушілер;
• тиграхауда (шошақ бөрікті сақалар) — Сырдарияның орта ағынын және
Жетісуды мекендеушілер.
Парсы және антик деректемелеріндегі тайпаларды Қазақстан мен Орта
Азияның осы замангы картасына орналастыру туралы мәселе әлі түпкілікті
шешілген жоқ. Теңіздің арғы жағындағы сақтарды оқшаулап бөлуде таяу уақытқа
дейін екі көзқарас болып келді. Бірінші көзқарас (В.В. Струве) тұрғысынан,
парадрайа-сақтарды Арал теңізінен шығысқа таман және Әмудария мен Сырдария
өзендерінің төменгі бойларына орналастыру керек еді. Мәселені бұлайша коюға
I Дарийдің сақтарға қарсы жорығының жүрген жолы туралы әңгімелейтін
Бехистун жазбасынын бесінші бағанының екінші жартысын қайта құруды ұсыну
негіз болды. Бехистуннан алынған мәтінінін қалпына келтірілген бөлігін, ал
одан кейін Накши-Рустем және Персеполь жазуларын антик деректемелерінің
мәліметтерімен салыстыру негізінде — парадрайа-сактардың және Соғдының ар
жағындағы сақтардың массагетгерге, дайларға, каспилерге сәйкестігі туралы
болжам жасалды.
В.В. Григорьев басқаша көзқарасын айтады, оған карағанда парадрайа-
сақтар деп Оңтүстік Ресей және онымен шектес аймақтар аумағын мекендеген
еуропалық скифтерді түсіну кажет болады. Бехистун жазбасын жаңадан зерттеу
және аудару Бехистун жазбасының V бағанасын баскаша карап, басқаша
түсіндіруге әкеп соқты. Қазіргі уақытта парадрайа-сақтарды Қара теңіздің
солтүстік төңірегіне орналасты деу дұрысырақ деп саналады10. Орта Азия мен
Қазақстан сақтарының басқа екі тобы (хаумаварга мен тиграхауда) Таяу
Шығыстың халықгарына көбірек мәлім болған. Кир мен Дарий жорықтар жасаған
тиграхауда-сақтар Ахеменид бедерлері мен мөрлерінде бірнеше рет
бейнеленген. Олардың Скунха деп аталатын көсемінің тұлғасы баска да
бағындырылған халықтардын патшаларымен бірге Дарийдің бұйрығы бойынша
Ирандағы Бехистун деген жердегі жартасқа қашап салынған. Ежелгі Шығыстың ең
көне және аса маңызды саяси кұжаттарының бірі деп әбден орынды саналатын
Бехистун жазбасының сақ көсемін тұтқынға алумен байланысты оқиғаларға
арналған V бағанасының 20—30-жолында былай делінген:
Дарий патша былай дейді: содан кейін мен әскеріммен Сақтарға аттандым.
Шошақ бөрік киетін сақтар шайқасқа шықты. Мен теңізге жеттім де, бүкіл
әскеріммен арғы бетке өттім. Сөйтіп мен сақтардың бір бөлігін ойсырата
талқандадым да, екінші бөлігін тұтқынға алдым... Скунха деген көсемін қолға
түсіріп, маған әкелді. Сол жерде мен өз дегеніммен екінші біреуін (олардың)
көсемі қылып тағайындадым. Бұдан кейін ел маған қарады.
Бұл мәтін шошақ бөрік киетін тиграхауда-сақтар туралы ақпарат беретін,
сақталып қалған бірден-бір жазбаша құжат болып табылады. Онда тиграхауда-
сақтар жері басталатын бір судың бар екендігі де айтылады. Сақтар мен
массагеттер еліне Ахеменид патшалары Дарий мен одан бүрынғы II Кирдің
жорықтары тарихи анықталған фактілер қатарына жатады.
Сондай-ақ тиграхауда-сақтар Шашты, Тянь-Шаньді және Жетісуды мекендеген
деген пікір де бар. Страбонның айтуы бойынша, массагеттерден солтүстікке
таман, Меотидадан жоғары (Страбон, XI, 9,2) жерлерде дай тайпалары
қоныстанған. Сырдарияның арғы жағындағы олар Александр Македонскийдің
замандастарына да мәлім болды. Антик авторлар оларды, бұрынырақта
Геродоттың жазғанындай, массагеттердің иелігіндегі жерлерде орналастырады.
Дах атауы неғұрлым ертеректегі деректемелер- Авеста мен Ксеркстің
дэвтер туралы жазбасында да мәлім. Мұның бәрі дахтардың (дайлардын)
әуелде массагеттердің солтүстігіне таман аймақты мекендегенін, не
массагеттердің бірлестігіне кіргенін көрсетеді. Б. з. б. III ғасырдың орта
шенінде дайлар тарих ересінде массагетгердің орнын алып, Каспий маңының
оңтүстік-шығысынан, Парфия шекарасынан келіп шығады. Осы уақыттан бері
көптеген скифтер, Каспий теңізінен бастап, дайлар деп аталады.
Көне парсы сына жазулары мәтіндерінде сақтардан солтүстікке таман өмір
сүрген тайпалар мен халықтар туралы ештеңе айтылмайды. Тек Авестада ғана
сайрим деген атау айтылады, бірақ бұл халыктың кай жерді мекендейтіні
туралы ешқандай мәлімет жоқ. Ежелгі грек деректемелеріндегі мәліметтер
көбірек, оларда Авестаның сайримдерімен салыстыруға болатын савроматтар
тайпасы туралы айтылады. Савроматтар туралы алғашкы деректер Геродотга бар:
Танаис өзенінің (казіргі Дон өзенінің) арғы жағы енді скиф өлкесі емес,
бірақ ондағы алғашқы жер иеліктері савроматтардың қолында. Савроматтар
Меотия көлі ойпатынан бастап солтүстікке карай он бес күнде жүріп өтуге
болатын жерді мекендейді... Мұның өзі Донның құйылысынан Еділдің сагасына
дейінгі аумаққа сәйкес келеді.
Алайда сақтар, скифтер, кейініректегі түріктер терминдері сияқты,
савроматтар терминін де авторлар көбіне екі мағынада: тайпалардың өз
атаулары ретінде және тілі мен мәдениеті жағынан туыстас тайпалардың үлкен
тобын біріктіретін термин ретінде қолданған. Грек-латын деректемелері
көбіне бұл этнонимді жиынтық мағынада, савромат бірлестігінің әр түрлі
тайпалар құрамын тікелей көрсете отырып (Үлкен Плиний, Эфор, Псевдо-Скилак,
Эвдокс) колданады.
Археологиялық ескерткіштері бұлар қорымдар, жартастағы суреттер, сақ
бұйымдарының көмбелері Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан өлкелерінен табылған.
Сақалар көсемінің катафракт сауыт-сайманына бейнелі алтын қабырышақпен
оқаланған тері сауыты, Есік обасы.
Бұл сақ тайпалары мекендеген аса көлемді аймақ: тиграхаудтар —
Жетісуда, ал массагеттер Арал өңірі мен Сыр бойында. іле алқабында
Бесшатыр, Есік, Түрген, Кеген, Алексеев обалары осы алқаптан табылды.
Жетісудағы сақ мәдениеті екі кезеңді: ерте кезеңі (б.з.д. 8-6 ғғ) және
кейінгі кезең (б.з.д. 5-1 ғғ.).
Соңғы кезеңдегі патша обасына Бесшатыр қорымы мен Есік обасы жатады.
Бесшатыр қорымы Іле өзенінің оң жағалауындағы Шылбыр деген жерде, ол 31
обадан тұрады. Қорымның барша обалары екі топқа бөлінеді, үлкен обалар —
диаметрі 45 м-105 м-ге дейін. Биіктігі 6-18 м. Салынған уақыты б.з.д. 5 ғ.
Шығыс Қазақстан. Алтай аясынан, Шыңғыстау мен Тарбағатай бөктерлерінен
кездеседі. Үлкен патша обалары бар. Ол Шілікті алқабында шоғырланған. Бұл
өңірдің мәдениеті үш кезеңнен тұрады. Мәйемір кезеңі (б.з.д. 7-6 ғғ), берел
кезеңі (б.з.д. 5-4 ғғ.), құлажүргін кезеңі (б.з.д. 3-1 ғғ.). Мәйемір
кезеңінің соңында салт кісіні атымен бірге қоятын қабырлар пайда болады.
Орталық Қазақстан. Бұл жерден Тасмола мәдениеті (б.з.д. 7-3 ғғ.)
ашылды. Бұл обалардың ерекшелігі — оларда тас жалы, мұрты болады. Бірнеше
варианттардан тұрады. Негізгі обаға жанаса немесе оның шығыс бетінде, иек
астында кіші оба тұрады, одан шығысқа қарай доғаша иіліп, ені 1,5-2 м, ал
ұзындығы 2-200 м дейін кейде одан ұзыныда болады, екі жал кетеді. Үлкен
обаға үйілген төбе астында жерден қазылған қабырда өлген кісінің мәйіті
жатады, ал кіші қорғанда үйінді астындағы қабырға ат пен ағаш ыдыс-аяқтар
қойылады.
Арал өңірі. Арал өңірі сақалар мәдениеті Тегіскен, Ұйғарақ, Оңтүстік
Тегіскен қорымдары.
Батыс Қазақстан. Еділ мен Жайық арасындағы аймақтан қорымдардың көп
шоғырланған жері — Үлкен және Кіші өзеннің бойлары, Қамыс-Самар көлдерінің
өңірлері, Елек, Шаған, Ембі жағалаулары. Обалардың көбінде үйінділері бар,
ал олардың аса үлкендері орлармен қоршалған. Тас үйінділері немесе топырақ
пен уақ тастар араластырылған үйінділері бар обалар сирек кездеседі.
Қабырлар шығыстан батысқа қарай ыңғайлай қазылады, ал өлгендер молаларда
емес, обалар үйінділері астындағы арнайы дайындалған алаңдарға қойылады.
Сақтар мал шаруашылығымен де егін өсірумен де айналысқан. Жылқы
өсірген. Оны қарулы жауынгерлер мінетін болған.
Қой бағумен де айналысқан. Сақтарда маңдай алды дөңесте ірі қойлар көп
тараған. Олар қазақтың кәзіргі құйрықты қойлары тұқымына жақын болған.
Түйе шаруашылығы да кең дамыған. Ал сиырдың көшпелі тіршілікке
бейімделген мұндай тұқымының өзгеден айырмасы — өнімділігі төмен, тірілей
салмағы аз, жемшөпті көп талғамайтын. Суықта сыр бермейтін, жүні қалың,
тебін малы болды.
Егіншілік пен суару. Қыстау маңындағы егін сақтарды астықпен қамтамасыз
еткен. Олар тары, арпа, бидай еккен. Оңтүстік Сырдарья алқабында сақтардың
Шірік Рабат, Бәбіш-молла, Баланды секілді қоңыстарында табылған.
Кәсіпшілігі.
Сақ тайпалары арасында металл өндіру және оны өңдеу, әсіресе қола құюға
байланысты кәсіпшіліктері дамыған. Б.э.д. 1 мыңжылдықта Қазақстан және Орта
Азияны мекендеген сақ тайпалары темірден заттар жасауды меңгерді.
Темір мен мыс, қалайы мен қорғасын, алтын мен күміс өндіру жоғары
дәрежеде дамыған. Мәселен, Имантау кен орнында 3 млн. пұт мыс рудасы, ал
Жезқазған мен Успенскіден 10 мың және 26 мың пұт руда өндірілген, сонда сол
руданың көбісі сақтар заманында өндірілгені анықталды.
Сақ зергерлері қоладан қанжарлар, оқ жебелері мен сүңгі ұштарын, аттың
қайыс әбзелдерін, әшекейлер мен айна, қазандар мен құрбандық ыдыстарын
жасаған.
Саудасы.
Еуразия далаларын сақтар билеген кезде Батыс пен шығысты, Жерорта
теңізі мен Қытайды байланыстырған халықаралық өтпелі сауда басталады.
Б.з.д. 1 мыңжылдықтың орта кезінде дала жолы пайда болады. Геродот жазуына
қарағанда, дала жолы Қаратеңіз өңірімен жүріп, Дон жағалауына сосын
Оңтүстік Орал өңіріндегі савроматтар жерінен Ертіс бойына, одан әрі
Алтайдағы аргиппейлер еліне жеткен, содан әрі Моңғолия мен Қытайға қарай
кететін болған. Осы жолдың бір бөлігі Қазақстан жерімен өтті.
Қоғамы.
Сақ қоғамында халықтың үш тобы болды деген болжам бар. Ол рим тарихшысы
Квинт Курций Руф айтқан аңызға сүйеніп айтылады. Бұлар:
• жауынгерлер — сүңгі мен оқ (ратайштар-арбада тұрғандар),
• абыздар — құрбандық табағы және айрықша бас киімі бар,
• қауымшыл сақтар, яғни сегізаяқтар (соқаға жегетін екі өгізі
барлар).
Осы үш жіктің өзіне тән дәстүрлі түсі болған. Жауынгерлерге — қызыл,
сары-қызыл; абыздарға-ақ; қауымшылдарға-сары мен көк түстер. Сондай-ақ
көсемдер мен патшалар да болды. Олар әскери жіктердің өкілдері болды.
Гректер оларды басилевс — патша деп атаған. Патшаның белгісі жебелі садақ.
Мәдениеті
Сақтар аң стилін Алдыңғы Азия мен Иранға жорық жасаған кезінде
қабылдаған. Бұл өнер б.д, д. 7-6 ғасырда қалыптасқан. Аң стилі дегеніміз
түрлі жануарлардың бейнелерін дыс-аяққа, киімге, тұрмыс заттарына, түрлі
әшекейлерге, қару-жараққа салған. Сақтар күнге, найзағайға, жел-дауылға
табынған. Сақтар мифологиясында сәйгүлік ат күнмен, отпен байланысты
болған. Дүниені жаратқан көк тәңірісі Митра, жердікі Варуна, жер астыныкі
Индира секілді құдайлар болған.
Анахарсис сақ әлемінің әйгілі ойшылы. Әлемдік тарихта есімі Анахарсис
Скифский деген атпен қалған, сақтар мемлекетінің әйгілі ойшылы. Герадоттың
айтуынша, ол қазіргі (христиандық) жыл санауымызға дейінгі VI-VII жылдарда
өмір сүрген.
Анахарсистен ХХ ғасырға дейін шамамен екі мың бес жүз жыл немесе
жиырма бес ғасыр. Осы уақыт аралығында, халқымыздың мәдениетінің тарихи
кеңістігі. Бұл тарихи-мәдени кеңістікті меңгеру осал іс емес. Жиырма бес
ғасыр ішінде бірнеше ренессанстық жағдай міндетті түрде екі компоненттен
тұрады. Бірі жаңа өркениеттік сапалық өзгерске ұмтылу, екіншісі алдағы
өткен мәдени дәстүрді жаңғырту, жаңалау. Демек, ренессанстық жағдайларда
алдыңғы мәдени дәстүр мүлдем жойылмай эволюциялық жолмен жүреді. Ренессанс
дегеніміз мәдениеттің өзінен өзі, өз ішкі даму заңдылықтарына сәйкес
жаңарып, жаңғырып отыруы. Ренессанс заманда өтпелі дәуірлерде көрінеді.
Ондай дәуірлер Ренессанстық тұлғаларды туғызады. Біз анахарсистен ХІХ
ғасырға дейін деген тарихи мәдени концепцияны ұсынғанда, аттарын атап,
еңбектеріне зер салып отырған ойшылдардың бәрі ренессанстық тұлғалар, Олар:
Анахарсис, Майқы би, Иоллығ тегін, Жүсіп Баласағұн, Ахмет Яссауи, Абай.
Тіл мәдениетінің аса құнарлы айнасы. Ол таным тарихының формасы,
тарихтың нақтылы дерегі. Атадан қалған сөз бізге тіл арқылы жеткен.
Жоғарыда айтқан ойшылдарың бәріне ортақ түркі тілі. Әрине мен түркі тілі
дегенде шартты мәнді айтып отырмын. Яғни, түгел сөздің түбі бір деген
мағынада.
Біз қазақ мәдениетінің генезисін Анахарсистен бастауға тиістіміз.
Себебі, сақтар ғұндар, түркілер, қыпшақтар бір атаның балалары екенін
тарихшылар атап бергені ақиқат. Сондықтан сақтар елінің ойшылы Анахарсис
тарих басы. Анахарсистің өмір сүрген заманы, өзі туралы мағлұматтардың да
көбі ауызша жеткен. Кезінде қағазға түскен деректер сирек. Шынында да
осыдан екі мың жыл бұрынғы оқиғалар, адамдар туралы шындықты кім дәлме дәл
айта алады. Көптеген мәселелер болжам, пәлен айтты, түген айтты деген
пікірлерден құралған. Бұл тек Анахарсиске ғана қатысты емес, ол Фалес,
Солон Афинскийге де қатысты.
Анахарсис уақыт сарабынан өтіп, мәңгілікке айналған жан. Егер де ол
Скифияда тумай Палестина немесе Таяу Шығыстың бір елінде дүниеге келсе,
сөзсіз Библияда және Құранда да пайғамбарлар санатында жүрер еді. Бұлай деп
отырғаным, Анахарсисті тарихтағы ұлы тұлғалалармен салыстырсам, оған теңдес
келетіні – Ғайса. Екеуінің ұқсастық жағы мол, екеуі де адамзатқа жаңа өмір
ұсынған, қазіргі тілмен айтсақ, бұлардың екеуі де демократтар. Сонымен
қатар бұлардың бір бірінен айырмашылықтары да бар. Біріншіден Анахарсис
Ғайсадан бес ғасыр бұрын өмір сүрген. Демек, замандары бөлек. Екіншіден
Ғайса мәдени ортада өмір сүрсе, Анахарсис заманы өзгешелеу болатын. Сақтар
кезіндегі негізгі мәселе өнер, білім емес, соғыс өнеріне үйрену болатын.
Айнала жау. Қала салып отырықшылыққа көшпеген жұрттың басты қамы күнкөріс
еді. Үшіншіден, ерекшелік олардың дүниетанымында.
Екіншіден, Платон өзінің объективтік идеясын парсылардың діні
зораситризм ықпалымен құрастырған деген болжам бар, ал біз Платонның бұл
идеясын сақтар дүниетанымы негізінде қалыптастырған десек, оны кім қалай
жоққа шығарады. Себебі, сақтардың ойшылы Анахарсисті Платон өте жақсы
білгені анық тарихи дерек. Үшіншіден Анахарсис есімі гректің данышпан
философы Платонның (б.э.б. 427-347) еңбектерінде де кездеседі. Ол
Мемлекет деген еңбегінің оныншы кітабында тарихшы Гомер, философ Фалес
және Скиф Анахарсис туралы айтқан (Платон. Шығармалар, 3-том, 1 тарау,
М.,1971 427-бет). Осы кітаптың 642-бетінде Анахарсис туралы мынандай
түсініктеме берілген: Анахарсис аты аңызға айналған скиф, Грецияға саяхат
жасағанда Солонмен кездесіп, соның ықпалында данышпандылығымен атағы
шыққан. Ол туралы Геродот хабарлайды, делінген. Гректер қазіргі біздің
территорияны мекендеген халықтарды ортақ атпен скифтер десе, парсылықтар
сақтар деген.
Анахарсис есімі Аристотельдің еңбектерінде де кездеседі.
Аналитиканың екінші кітабының үшінші тарауына Аристотель нақтылы заттың
барлығын дәлелдеуден осы заттың неге бар болуы туралы дәлелдің айырмашылығы
жайлы айта келіп былай дейді: Анахарсистің айтуы бойынша, скифтерде
флейтаның болмауы оларда жүзімнің жоқтығынан (Аристотель, Шығармалар, 4-
том, 281-бет), -деп мысалға алды. Анахарсис скифтерде флейтаның жоқтығын,
скифтердің жүзім өсірмейтіндігіне байланысты екенін айтып отыр. Жүзім жоқ,
яғни шарап жоқ. Демек, флейтаның да қажеттігі жоқ. Бар нәрсені білу мен
оның неге барлығын білу, біркелкі түсініктер емес. Аристотель өзінің
осындай логикалық топшылауларында Анахарсистің кезінде кең тараған қанатты
сөзін дәлел ретінде пайдаланған. Аристотель Никомахова этикасы деген
еңбегінің оныншы кітабында тағы да Анахарсис айтты деген пікірге сүйенген.
Игі істер атқару мақсатында көңіл көтеру дұрыс, себебі, көңіл көтеру
–демалыс, үнемі үздіксіз жұмыс атқаратын адамдарға өте қажет (Аристотель,
Шығармалар, 4-том, 280-бет). Өзінен әдеби мұра қалмағаннан кейін
Анахарсистің дүниетанымын анықтау қиын. Ал, Фалесті сөзсіз материалист деп
жүрміз. Алайда Анахарсисті скептиктер қатарынан іздеген өте орынды, оған
бір дәлел- біздің санауымыздан бұрын ІІІ ғасырдың екінші жартысында, ІІ
ғасырдың басында өмір сүрген, мамандығы дәрігер, көне грек философы,
скептик Секст Эмприктің еңбегі. Секст Эмприк Анахарсистің еңбектерін арнайы
сөз еткен, талдаған. Философия тарихында Секст Эмприк скептицизм идеяларын
өзіне дейінгі бір жүйеге келтірумен айналысқан ойшыл.
Секст Эмприк Анахарсиске біршама философиялық талдау жасаған. Оның
пікірінше, Анахарсис-скептик. Себебі, ол ақиқат өлшемін жоққа шығарады. Бір
нәрсе туралы бір саладағы мамандар әңгімелессе де, әр түрлі мамандар пікір
таластырса да ортақ бір қорытындыға келе алмайды. Оның себебі, бұларға
төреші болатын адам керек. Айтысқа түскен адам бір мезгілде және
айыпталушы. Оның әрқайсысының сөзі шындық әрі шындық емес. Демек, ақиқат
өлшемі жоқ. Жыл санауымызға дейінгі V-VI ғасырларда осы бағыттағы
айтыстардың болуы, әрине, таным талпынысынан туған. Әңгіме сенім туралы
болып отыр. Егер Анахарсис ақиқаттың өлшемі жоқ деген ұғымға әбден келген
болса, ол мистикалық көзқараста болмағаны. Құбылыстардың себептерін іздеп,
оған сенімсіздікпен қарау көне заман үшін алдыңғы қатарлы ой пікірлердің
ұшқыны. Анахарсис пен Сократқа дейінгі өзге де грек ойшылдары туралы бірден
бір құнды еңбек неміс ғалымы Г.Дильскидікі. Бұл еңбек әлі орыс тіліне
аударылмаған. Анахарсис туралы арнайы сөз қозғаған философтың бірі Лукиан.
Лукиан Македонияда болғанда Филиппоподе қаласының зиялыларының алдында
лекция оқыған. Сондағы сөздері: Скиф, Геродот, Зевксис. Бұл сөздерде
(Скифте) көптеген тың дерек бар. Оның айтуынша, Афинаға ең бірінші келген
скиф Анахарсис емес, одан бұрын Токсарид деген емші-скиф болған.Ол туралы
грек жұртында аңыз бар. Лукианның айтуынша, Анахарсистің Афины қаласына
келгендігі тұңғыш кездескен адамы осы Токсарид. Ол жас скифті Солонға
жолықтырып жақындыстырады. Бұл кезде Солонның егде тартқан шағы болатын.
Солонның қамқорлығының арқасында Анахарсис грек жұртына аты мәшһүр ғұламаға
айналды.(Лукиан, Шығармалар жинағы.-М., 1935, 95-101- беттер.)
Анахарсистің көркем бейнесі Плутархтың (б.э.д. 40-жылдары туып,
шамамен 120-125 жылдары өлген.) Жеті ғұлама сауығы деген еңбегінде
жасалған.
Плутархтың дәлелдерінде, көне заманның атақты материалисі Фалестің
Анахарсис туралы пікірі өте жоғары болған. Анахарсис туралы іздеген адамға
тың деректер табылуы әбден мүмкін. Әсіресе орыс тіліне аударылмаған көне
грек авторларының еңбектері бұған дәлел. Себебі, Жеті ғұламаға қатысты
айтылған жайларда Анахарсис есімі қоса жүруі өте орынды.
Анахарсис Скифияға оралып өз еліне Эллиндер тұрмысын үйрете
бастағанда,оны атып өлтіреді. Геродоттың айтуынша, Анахарсисті грек әдет-
дәстүрін сақтағаны үшін өз туысы Савлий патша атып өлтіреді. Анахарсис
гректің атақты заң жүйесінің реформаттары. Солонмен дос болған, олай болса,
оның идеяларын скифтердің мемлекеттік тұрмысына енгізуге талпыныс жасауы
әбден орынды. Сірә, шындығы, Анахарсис өзі көріп, оқып, үйреніп келгенін
жүзеге асырғысы келген болуы керек. Ондай өзгерістер скиф мемлекетінің
қалыптасқан басқару жүйесін сөзсіз өзгертуге, тіптен бұзуға әкелуі мүмкін.
Оған скиф патшасы көне қоя ма?! Біздің болжауымызша, Анахарсистің қазасының
басты себебі, өмір тәжірибесі, оның ақылы, данышпандығы болды. Оның өлімі
Ұлықбектің өліміне ұқсас. Скиф мемлекетінде туған жерінде қаза болуы заңды.
Қайта елге оралып, ұзақ жасап, табиғи түрде дүниеден қайтса, таңқалуға
болар еді. Анахарсис Грекиядан алған білімін жүзеге асыруға жалғыз
кірісті. Ол скиф тайпалары ортасында мүмкін емес болатын. Сондықтан да
Анахарсистің өлімінің себебі түсінікті. Анахарсистің туыстары (патша
әулеттері) оны тек өлтіріп қана қойған жоқ, оның есімін атауға тыйым
салған. Оның тарихта аты қалуы Грекиядағы пікірлестері арқасында ғана.
Герадот скифтерден Анахарсис туралы сұрасақ, ондай адамды білмейміз, деп
жауап қайтарады дейді. Соған қарағанда Анахарсис Скиф патшалығына аз әуре
салмағанға ұқсайды. Алдыңғы озық -ойлы адам тарихта үнемі үстем таптарға
үрей беріп отырғаны мәлім. Сондай адамның бірі философия тарихында, тарих
және тәрбие тағылымында оның, оқулықтарында әлі өз орнын алмаған көне заман
ғұламасы Анахарсис Скифский.
Сонымен, негізінде Платон, Аристотель сияқты философтар мойындап
оның беделіне бас иген Анахарсис Скифскийдің өз бабамыз екендігі анық. Оны
Майқы Мән баласы Анарыс деп атаған. Мүмкін оның есімі Анарыс шығар.
Анахарсис деген латынша аталған есімі болуы мүмкін.
Анарыс деген сөз түркі тілінде екі компоненттен құралған. Аң-Арыс
Скиф, сақ өнерін зерттеушілерінің қолтума шығармаларында аңдардың бейнесі
ерекше орын алған. Сондықтан Анарыс деген сөз құлаққа тосын естілмейді.
Әрине, бұл болжам Анахарсистің Майқы би айтқан Анарыс екені рас болса,
сөздің түп төркінін (этимологиясының) тілшілер шешуі тиіс.
Біздің айтарымыз, Анахарсис қазақша айтқанда Анарыс болса керек.
Майқы бабамыздың айтқанын әзірше жоққа шығаратын дәлел жоқ. Олай болса
Анахарсис – Анарыс біздің бабамыз, ол бізге өз ұрпағына екі мың жарым
жылдан соң танылып отыр. Оның әруағына бас иіп аты өшпейтін істер атқару
керек. Орта ғасырда Еуропаның елінде Жас Анахархистің басынан кешкендері
деген роман жарыққа шықты. Сол шығарманы қазақ тіліне аудару кезек
күттірмейтін істердің бірі.
Демек, Анахарсисті тану ілімін жолға қойған жөн.
Әдебиеттер:
1. Р. Жұматаев, тарихшы Сақ атауы қайдан шыққан? (қаз.). ukkz.net.
Үш қиян газеті (23 Ақпан 2012). Тексерілді, 9 наурыз 2012.
2. Тараз энциклопедиясы
3. Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. 1-
том. — Алматы: Атамұра, 2010.—59
2 дәріс. Көне грек ойшылдарының тәлім-тәрбиелік ой-пікірлері
Жоспары:
1. Платонның оқу-тәрбие тәлімі
2. Аристотельдің ақиқаттылық тәлімі.
3. Демокрит-дамудағы тәрбиенің рөлі туралы.
4. Сократтың танымдық-сананы көтеру туралы ойлары.
Негізгі ұғымдар: таным теориясы, атомистік теория, тәрбие және оқыту,
түйсіктер, адамгершілік, идеялар, қоғамдық тәрбие, жан, жас ерекшеліктер.
Ежелгі Шығыс мәдениеті Ежелгі Греция мен Рим мәдениетіне тікелей әсерін
тигізді. Со кезде Шығыс елдерінде арнаулы мектептер ашыла бастады.
Мектептерде үстем тап өкілдерінің балалары оқыды.
Ежелгі Индияда мыңдаған жылдар бойы қарайым жер шаруашылығымен
айналысатын қауымдардың ұйымдастыруымен қауымдық мектептер өмір сүрді.
Сонымен қатар, Кіші Азия мен Египетте мектепте дами бастады. Адамта табиғат
құбылыстарын бақылау жүргізіп,. Су тасқынын алдын алу, астрономия,
геометрия, арифметика, медицина сияқты ғылымдардың негізі қалана бастады.
Ежелгі Қытайда төменгі және жоғары мектептер жұмыс істеді. Онда
балалар иероглиф жазуға, оқуға үйренді. Филосфия және мораль туралы
ақындар мен жазушылардың шығармалыраны оқып үйренді.
Ежелгі Шығыстың, Греция мен Римнің құлиеленуші мемлекеттеріне
тәрбиенің алғашқы жүйелері қалыптаса бастады.
Греция бірнеше Құл иеленуші ұсақ мемлекеттен құралды. Греция тарихында екі
мемлекеттің Афина және Спартаның ерекші мәні, ықпалы зор болды. Ішіндегі
ірілері Аттика (астанасы Афина) және Лакония (астанасы Лакония) мемлекеті
болды. Тәрбиенің афиналық және спарталық жүйесі қалыптасты. Афина мектебі
балаларды өнерге баулыды. 7 жасқа дейін ер балалар мен қыздар ананың
басшылығымен үйде тәрбиеленді, оларға бекітілген құлдар тәрбие ісіне
көмектесті. Ер балалар 7 жастан бастап, мектептер барды. 7-14 жасқа дейін
грамматист мектебіне (оқу, жазу, санау ) және кифарист мектебіне (саз, ән
күй, тақпа айту), 14 жастан полестра (күрес) мектептерінде оқиды.
Спартада құлдарды қатал қанауға негізделген мұнда үстем таптың балаларына
әскеи тәрбие берді 7-18 жасқа дейін мемлекеттік мекемелерінде тәрбиеледі.
Балалардың денесін шынықтыру, аштыққа, суыққа, шыдамды етіп үйрету, әндер
айту, найзаласу, жүгіру, секіру ойындарын жүргізді, әскери әндер айтуға
үйретті.
Ежелгі грек ғалымдары мен философтары еңбектеріндет тәрбие мен оқыту
мәселелеріне ерекше мән берді.
Грек философы Платон (б.з.д. 427-347 ж.) белгілі грек философы, идеалисі,
Сократтың шәкірті.
Оның айтуынша, тәрбие мемлекет тарапында ұйымдастырылуы қажет, өзінің
мақсаты, мазмұны, әдістемесі, бойынша үстем таптың мүддесіне толықтай
сәйкес келуі керек деді.
Платон философияда идеялар туралы іліммен белгілі. Оның пікірінше, тек
идеялар нағын шындық ретінде өмір сүреді. Ол мәңгілік және өзгермейді.
Бізді қоршаған заттар тек қана идеялардың әлсіз бейнеленуі, көлеңкесі болып
табылады. Соныман қатар, ол өз пікірінде Афина және Спарта тәрбиесінің
кейбір белгілерін біріктіру керек деді.
Оның пікірінше, тәрбие дегеніміз үлкендердің балаларға әсері, балаларда
адамгершілікті, қайырымдылықты қалыптастыру, ол “оқу” ұғымына ғылымдарды
оқып үйрену арқылы білімді меңгертуді жатқазыды, “шындық үшін ойлауды
пайдалану да жанды ояту” деп түсінеді. “Кішкентай балалардың ішкі негізі,
эмоциялар” болып табылады деді. Ол тәрбие құралы ретінде ойындарға, сонымен
қатар әдеби шығармаларды, мифтерді, балаларға оқу және айтып беруге ерекше
мән берді. Ол тәрбие мәселесіне көңіл бөліп, оны ұйымдастыруда “Мемлекет”
және “Заңдар” сияқты трактаттарында қарастырды. Мемлекет атты еңбегінде
балаларды кішкентай кезінен бастап қоғамдық тәрбие беру идеясын ұсынды. 3
жастан 6 жасқа дейін барлық бала мемлекет тағайындаған, тәрбиелеушілердің
басшылығымен алаңдарда ойын ұцымдастыруға ерекше мән берді.
7-12 жасқа дейін балалар мемлекеттік мектепке барады, онда оқуды, жазуды,
санауды, сөз өнерін және ән күйді үйренеді. 12-16 жастан дене тәрбиесімен
жан жақты айналысқан мектепте –полестраға қатысады. Онда гимантиска
жаттығуларымен айналысады.
16 жастан бастап, ғылымның негіздерін, арифметика, астрономия,
практикалық мақсатта оқып үйренеді. 20 жастан бастап ақыл ой сабақтарына
ешқандай қабілеттілік танытпаған жастар әскери қатарға алынады. Ал
жастардың қабілеттері барлар 30 жасқа дейін философияны, арифметиканы,
геометрияны, сөз теориясын оқып, үйренеді. Ол мемлекеттік қызметке
тағайындалады. Ерекше дарындылары 32-50 жасқа дейін мемлекет басқару ісімен
айналысады. Платонның тәрбие жүйесі дене тәрбиесіәмен шеттетуге
негізделеді, құлдардың балаларына білім алуға тиым салынады. Ол мектепке
дейінгі тәрбие, тәрбиенің бір ізді мемлекеттік жүйесі, жағымды үлгі өнеге
арқылы тәрбиелеу туралы талаптарын ұсынады.
Аристотель (б.з.д. 384-322 жж.) Платонның шәкірті, көрнекті философ-
идеалист және ертедегі Грецияның ғұлама ғалымы. Ол Платонның шәкірті бола
тұрып, оның көзқарасымен келеспейді. Аристотель Платонның екі түрлі дүние
туралы ілімін сынға алды: идеялар дүниесі және құбылыстар дүниесі.
Аристотель дүниенің бірлігін мойындады, заттар идеяларын заттардың өзінен
болуга болмайды.Кез келген зат материя мен түрдің бірлігі болып табылады.
Аристотель өзінің даму теориясына сүйене отырып, жанның 3 түрін айтты:
тағамда байқалатын өсімдік түрі, түйсіктерде және қажеттіліктерде
байқалатын жануарлар түрі, ойлау және танымға тән ақыл ой түрі жатады.
Жанның 3 түріне сәйкес олардың әрқайсысы ерекше әсер етуді қажетсінеді. Ол
тәрбиенің 3 түрін көрсетті: дене, адамгершілік және ақыл ой тәрбиесі. Ол
адам тәні мен жаны боолады, материя мен түр сияқты бөлінбей өмір сүреді.
Тәрбиенің мақсаты- табиғатпен тығыз байланысты жанның барлық жақтарын
үйлесімді дамыту. Сонымен қатар баланың табиғатына сәйкес ол жас
ерекшеліктеріне қарай тәрбиелеуді ескеріп отырды.
Аристортель педагогика тарихында алғаш рет балаларды жас кезеңдеріне
бөлуді ұсынды:
1) туғаннан бастап, 7 жасқа дейін;
2) 7 жастан 14 жасқа дейінгі кезең;
3) 14- 21 жасқа дейін.
Сонымен ол отбасы тәрбиесіне ерекше мән берді. 7 жасқа дейн балалар үйде
тәрбиеленуі керек деді.
7 жастан бастап балалар мемлекеттік мектепте барады. Аристотель мектептер
мемлекеттік болуы керек, жекеменшік болуы тиіс емес, себебң бала тәрбиелеу
ісі мемлекеттің қамқорлығында екендігін атады. Мектептерде дене тәрбиесінің
болуына ерекше мән берді. Сонымен қатар саз өнерін эстететикалық,
адамгершілік тәрбиесінің құралы ретінде ерекше бағалады.
Өзінің педагогикалық теориясын дамыта отырып, Аристотель құл иеленуші
аристократияның өкілі ретінде ерікті туған азаматтарды тәрбиелеу туралы,
құлиеленуші мемлекеттің көркеюі жөнінде қамқорлық жасағаны белгілі.
Аристотельдің “Метафизика”, “Риторика”, “Жан туралы” атты құнды еңбектері
бар. Аристотельдің көзқарасы антикалық педагогика және педагогика ғылымының
кейінгі дамуына ерекше ықпал етті.
Демокрит (б.э.д. 460-370ж) ежелгі грек философиясының шыңы, ғұлама
философ- материалист, атомистік теорияның негізін қалаушы. Оның бізге бізге
жеткен көптеген шығармалары үзінділерінен Демокриттің ғылымның барлық
салаларынан қолтаңбасын қалдырғанын көруге болады: философия, педагогика,
психология, медицина, өнер саласында қалдырған ғылыми мұралары белгілі. К.
Маркс Демокритке былай баға берген болатын “Гректің арасынан шыққан бірінші
әмбебап ой иесі”.
Демокриттің тәрбие туралы ойлары педагогикалық ой- пікірдің тарихында
ерекше мәні зор болды. Өзінің атомистік теориясының негізінде Демокрит
жеке тұлға дамуының материалистік тұжырымдамасын ұсынды. Ол дүние
материалдық, бір бірінен түрі мен жағдайы жағынан ерекшеленетін атомдардан
тұрады. Ағзалардың өмірі мен өлімі атомдардың бірігуіне және ыдырауына алып
келеді деді.
Демкорит жанның өлмейтінін жоққа шығарды. Ол адамның қалыптасуы оның
табиғатына және тәрбиесіне байланысты деп түсіндірді. Мысалы: “Егер адам
оқымаса ешкім өнерді де, даналықты да меңгермеген болар еді” деді.
“Табиғаттан гөрі жаттығудың арқасында көптеген адам жақсылық қасиеттерді
меңгереді”, “Кейде жас адамдарға тән ақылдылық, ал қарттарға ақылсыздық тән
болса, ол дұрыс қойылмаған тәрбие және табиғат” дейді.
Демокрит ортаға, үлкендердің үлгі өнегесіне сөздік әсеріне, сендірімен,
тәрбиелеуге, еңбекке үйретуге ерекше мән берді. Оның бізге жеткен
еңбектерінде балаларға кішкентай кезінен бастап талаптар қою турады жан
жақты айтты. Демокрит материалистік таным теориясы бойынша білімнің басы
түйсіктер екендігін, ал шындық ақыл арқылы іске асатындығын, дәлелдеу, ақыл
ой тәрбиесінің мәселелерін шешуде мәні ерекше екенін түсіндік.
Сократ (б.з.д. 469-399 ж) философ –идеалист болды, өзінің демократиялық
шығу тегіне қарамастан (кедей қолөнершінің баласы) ол консервативтік жер
аристократиясының идеологы болып табылады. Оның түсіндіруінше, дүниенің
құрымын, заттардың физикалық табиғатын тануға болмайды, адамдар тек өзін
өзі тануы мүмкін, жалпыға бірдей, мәңгілік және өзгермейтін адамгершілік
ұғымдар өмір сүреді.
Тәриенің мақсаты заттардың табиғатын зерттеу емес, ол өзін өзі танып
білуі, адамгершілікті жетілдіруі болуы керек деді.
Сократ этикада рахымшылдық, мейірімділік, білімде, даналықты, жақсылықты
терең түсінгенде ғана мейірімді бола алады, ол ақиқат-шындық, таза болмыс
адам ақылының алғы шарты деп, өз кезеңі үшін ақылды дамытуды уағыздады.
Саясатта Сократ әділетсіздікке негізделген барлық басқару формаларын-
монархияны, тирантияны, аристократияны, плутократияны- түгелдей сынға алды.
Алайда, ол әділеттілікке негізделген мемлекетті қажет деп тапты. Сократ
философия тарихында ақиқатты талмай іздеген терең, дара ойшыл ретінде орын
алып, сақталады.
Ол философия мен педогогиканың көкейкесті мәселелерін зерттеп,
ғылымның кең жолына бет бұрған. Оқытуға ауызша баяндау әдісін енгізген, өзі
эксперимент жасаған. Афин көшелеріне, алаңдарға, үй алдына көптеген адамдар
жинап, сол кезеңнің ерекшелігі туралы жиі-жиі бас қосу жасап тұрған.
Жинаған қауым оны “Сократтың индукциялық-өзіндік үздік ой– пікірлерін
қабылдаған. Айнала орта туралы көптеген сұрақтарға жауап берген. Демек,ол
осылай ойды философиялық оқу-ағартумен, тәрбиемен ұштастырған. Мұғалімнің
танымдық ой-өрісін дамытудың педагогикалық жүйесін жасап ұсынған.
Сократтың педагогикалық ой-пікірлері этика-философиялық негізде
жасалды. Ол адам табиғаттың рахымы мен байлығын,оның құдіретті күшін
қоғамға, айнала ортаға жеткізуші екенін айта келіп, адамның өзі табиғаттың
туындаушысы деген тұжырымға келді. Адам өзі өскен ортадан ешқандай зақым
көрмейтін болсын-деді. Осы негізде ол тәрбиенің демократиялық бағытта
дамуын қуаттады. Сондай-ақ ол бала қасиетінің, оның туа біткен кейбір
ерекше қасиеттерін сақтап қалуды педагогтар мен ұстаздар еңбегінің жемісі
болуы тиіс- деді.
Ұстаз бен шәкірттің арақатынасы туралы нағыз демократиялық бағытты
ұстады. Ең біріншіден мұғалім үлкен беделге ие болады, сонда ғана оны
оқушы сыйлайды. Бала білгенін ұмытпайтын болсын. Алайда ол мәңгүрттікке
ұшырайды, ол үшін тәрбие құрғақ жаттауға құрылмайтын болсын, мазмұнының
мәні артсын. Ол философиядағы әмбебаптық білім беруді жақтады. Қандайда оқу
мен тәрбиенің түрі сатылы-басқыштық деңгейге көшсін, жүйелі білім жүйелі
ұғым мен түсінікке баулиды. Одан жоғарылап бүкіл халықтық педагогика мен
халықтық тәрбиенің негізі-түпнұсқа жасалады-деп өзі өмір сүрген заман үшін
прогрессивтік идеяны қуаттады. Жеке тұлға дамуын жақтай отырып эстетикалық
тәрбиені, этикалық парасаттылық, инабаттылық, қайырымдылық, ұждағаттылық,
тағылымдық-талғампаздық-адам болмысының жүйелі дамуын көрсетеді.
3 дәріс. Шығыс ойшылдарының педагогикалық ой-пікірлері. (2 сағ).
Жоспар:
1. Әл-Фараби еңбек тәрбиесі туралы.
2. Жүсіп Баласағұнның Құтты білік дастанының тәрбиелік маңызы мен мәні.
3. Махмуд Қашқари ілімінің тарихи маңызы.
4. Ибн-Сина ойшыл ғұлама - еңбек пен еңбек тәрбиесі туралы.
5. Әбу-Райхан әл Бирунидің тарихи-тәлімдік пікірлері
Негізгі ұғымдар: көне түркі жазулары, даналық тұжырымдар, өсиет,
тәлімдік ойлар, жырлар, дастандар, қанатты сөздер, адамгершілік
құныдылықтар, трактаттар, салт дәстүрлер, тәрбие, білім беру, этика,
психология, поэзия, фольклор.
Еліміздің сан ғасырлық өзіндік орны бар кезеңге орта ғасырлық түркілік
мәдениетті жатқызамыз. Ал халқымыздың даналығын білдіретін ірі тарихи
тұлғаларды зерделеу қазіргі ұрпақтың, гуманитарлық ғылымдардың қасиетті
парыздары болып табылады. Осы тұрғыдан алғанда ғасырлар қатпарларында
жасырынған рухани мұралар көптеп саналады. Ортағасырлық педагогикалық ой-
пікірдің даму тарихында аты әлемге әйгілі ортағасыр данышпандары – Қорқыт
Ата, Әбу Насыр әл-Фараби, Жүсіп Баласағұн, Махмұт Қашқари, Қожа Ахмет
Иссауи, Ахмет Иүгінеки қазақ жерін әлемге мәшһүр етті.
Әбу Насыр әл –Фараби (IX ғасыр) ертедегі Қазақстан жерінен шыққан, қазақ
топырағында дүниеге келген, ғұлама ғалым, Шығыстың ұлы ойшылы, әрі
ағартушысы, математик, философ, музыка зерттеушісі, тарихшы болған. Туған
жері – Отырат (Фараб) қаласы. Аристотельден кейінгі екінші ұстаз, ұлы
ғұлама ғалым.
Әл-Фараби алғашқы білімін Отырар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz