ӘБУ ХАМИД ӘЛ-ҒАЗАЛИДІҢ ҚҰНДЫЛЫҚТАР ЖҮЙЕСІ
I Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2.6б.
II Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7.29б.
I .тарау. ӘБУ ХАМИД ӘЛ.ҒАЗАЛИДІҢ ҚҰНДЫЛЫҚТАР ЖҮЙЕСІ
1.1 Құрандағы ахлақ және оны Әбу Хамид әл.Ғазалидің түсіндіруі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7.17б.
1.2 Әбу Хамид әл.Ғазалидің кемел адам (инсан әл.кәмил) құндылықтары жүйесіндегі этикалық категориялар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18.27б.
1.3 Әбу Хамид әл.Ғазалидің «Дін туралы ілімдердің қайта жандануы» еңбегіндегі «ахлақ» феноменінң тарихи.антропологиялық мәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28.30б.
III Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30б.
IV Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31б.
II Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7.29б.
I .тарау. ӘБУ ХАМИД ӘЛ.ҒАЗАЛИДІҢ ҚҰНДЫЛЫҚТАР ЖҮЙЕСІ
1.1 Құрандағы ахлақ және оны Әбу Хамид әл.Ғазалидің түсіндіруі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7.17б.
1.2 Әбу Хамид әл.Ғазалидің кемел адам (инсан әл.кәмил) құндылықтары жүйесіндегі этикалық категориялар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18.27б.
1.3 Әбу Хамид әл.Ғазалидің «Дін туралы ілімдердің қайта жандануы» еңбегіндегі «ахлақ» феноменінң тарихи.антропологиялық мәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28.30б.
III Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30б.
IV Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31б.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Ғылыми жұмыста Әбу Хамид әл-Ғазалидің рухани-адамгершілік ілімі құндылық ретінде жан-жақты қарастырылды. Ислам әлемінің негізгі қайнарлары Құран мен Сүннет арқылы ізгілік ілімге жол ашқан ғалымдардың еңбектерін бүгінгі күн тұрғысынан талдауымыз ең басты мәселелердің бірі. Адамгершілік мәселесіне Шығыс мұсылман даналары орасан үлес қосты, солардың ішіндегі ерекшелігі өте көп қырлы тұлға Әбу Хамид әл-Ғазали.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ халқы әуелден бері өзін мұсылман санайтын, өз дінінің негізін ежелгі Бір Тәңірлік діннен бастау алып, кейіннен Исламмен біте қайнасып, Түркілік Ислам мәдениетін ішіндегі Қазақ мұсылмандық түсінігінің шеңберінде қалыптасқан халық қатарында санаймыз. Халқымыздың мұсылмандығын Әл-Мисақтан бері екендігін де айтпасқа болмас. Енді Бүгінгі таңда қоғамдық құбылыстар өте қарқынды өзгеріске ұшырап жатыр. Жалпы адамзаттық ортақ құндылықтарды ұштастырып ортақ мәдениеттердің ортаға шығуы, кез-келген мәдениеттің ішіне белгілі бір дәрежеде басқа да мәдениеттердің ықпалын өткізуге кірісіп жатқан кезең. Осы қоғамдық құбылыстардың ең күрделісі де маңыздысы дін болып саналады. Біз бүгінде өз дініміздің таным көкжиектеріне көз жүгірте бастадық. Алайда мәселенің бәрі осы танымда болғандықтан да діннің ішіне етене бел шешіп кіре алмай, танымға келгенде кідіріп қалатын жеріміз бар.
Таным- маңыздылығы жағынан бүгінгі күннің ең басты талабы. Жалпы исламды қабылдаған барлық халықтардың өздеріне сай түсіндіру әдістері болғандығын ашып айтуымыз керек. Жалпы ислам философиясының өкілдері белгілі бір дәрежеде таным қалыптастырып, Исламды танытудың, түсіндірудің методтарын жасап адамзат алдында өз дінінің ішкі мазмұнын ашуға тырысты. Ал бүгін ол танымды сенімге ұштастыру мәселесінде қиындық туындап отыр. Алғашқы ислам философтарының көзқарастарына антика дәуірінің философиялық ойлары арқау болғандығы аян, ал кейінгі ислам философтары керісінше батыс философтарына ықпал еткендігін аңғаруға болады. Исламның басты қайнарлары Құран мен Сүннетті негізге алып түсіндірген философиялық ойлар арқылы біз де өз дініміздің танымына қол жеткізуімізге болады.
Рухани құндылық адамның негізгі байлығы. Қазақ дүниетанымы мен мұсылман ілімі арасынан өрбіген адамгершілік ілімін қазіргі философиялық танымдық дамудың еліміз үшін неғұрлым қажет, әрі маңызды бөлігі деп қарауымыз да сондықтан.
Бүгінде адамның әлемдік дағдарыстан шығу жолы – адам зердесінің сапалы түрде өзгеріп, рухани жаңаруында. Біз көріп отырған әлемдік дағдарыс, әсіресе, экологиялық қауіп адамның рухани бастау мен рухани-адамгершілік құндылықтардың қажеттілігіне деген сенімін жоғалту салдарының нәтижесі [1]. Жалпыадамзаттық сипатқа айналып бара жатқан жатсыну мен адамгершілік қасиеттердің тоқырауынан пайда болған адамның көкірегіндегі рухани бостық орнын толтыру үшін, адам жанына бағытталған ортағасырдағы Шығыс мәдениетінің адамгершілік құндылықтарына назар аударуымыз қажет. Ортағасыр мұсылмандық Шығыстың рухани-адамгершілік мазмұнын көрсететін Әбу Хамид әл-Ғазалидің мораль философиясы – «Мұсылман реннессанс дәуірі» атанып, бүкіл әлемге танылған ортағасыр мәдениетінің бір бөлігі. Ойшыл, теолог, факиһ (құқықтанушы) және сопы әл-Ғазалидің мұсылман этикасы мен мәдениетінің өркендеуіне өшпес із қалдырғаны сонша, оның күні бүгінге дейін мұсылмандар арасындағы орны айрықша.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ халқы әуелден бері өзін мұсылман санайтын, өз дінінің негізін ежелгі Бір Тәңірлік діннен бастау алып, кейіннен Исламмен біте қайнасып, Түркілік Ислам мәдениетін ішіндегі Қазақ мұсылмандық түсінігінің шеңберінде қалыптасқан халық қатарында санаймыз. Халқымыздың мұсылмандығын Әл-Мисақтан бері екендігін де айтпасқа болмас. Енді Бүгінгі таңда қоғамдық құбылыстар өте қарқынды өзгеріске ұшырап жатыр. Жалпы адамзаттық ортақ құндылықтарды ұштастырып ортақ мәдениеттердің ортаға шығуы, кез-келген мәдениеттің ішіне белгілі бір дәрежеде басқа да мәдениеттердің ықпалын өткізуге кірісіп жатқан кезең. Осы қоғамдық құбылыстардың ең күрделісі де маңыздысы дін болып саналады. Біз бүгінде өз дініміздің таным көкжиектеріне көз жүгірте бастадық. Алайда мәселенің бәрі осы танымда болғандықтан да діннің ішіне етене бел шешіп кіре алмай, танымға келгенде кідіріп қалатын жеріміз бар.
Таным- маңыздылығы жағынан бүгінгі күннің ең басты талабы. Жалпы исламды қабылдаған барлық халықтардың өздеріне сай түсіндіру әдістері болғандығын ашып айтуымыз керек. Жалпы ислам философиясының өкілдері белгілі бір дәрежеде таным қалыптастырып, Исламды танытудың, түсіндірудің методтарын жасап адамзат алдында өз дінінің ішкі мазмұнын ашуға тырысты. Ал бүгін ол танымды сенімге ұштастыру мәселесінде қиындық туындап отыр. Алғашқы ислам философтарының көзқарастарына антика дәуірінің философиялық ойлары арқау болғандығы аян, ал кейінгі ислам философтары керісінше батыс философтарына ықпал еткендігін аңғаруға болады. Исламның басты қайнарлары Құран мен Сүннетті негізге алып түсіндірген философиялық ойлар арқылы біз де өз дініміздің танымына қол жеткізуімізге болады.
Рухани құндылық адамның негізгі байлығы. Қазақ дүниетанымы мен мұсылман ілімі арасынан өрбіген адамгершілік ілімін қазіргі философиялық танымдық дамудың еліміз үшін неғұрлым қажет, әрі маңызды бөлігі деп қарауымыз да сондықтан.
Бүгінде адамның әлемдік дағдарыстан шығу жолы – адам зердесінің сапалы түрде өзгеріп, рухани жаңаруында. Біз көріп отырған әлемдік дағдарыс, әсіресе, экологиялық қауіп адамның рухани бастау мен рухани-адамгершілік құндылықтардың қажеттілігіне деген сенімін жоғалту салдарының нәтижесі [1]. Жалпыадамзаттық сипатқа айналып бара жатқан жатсыну мен адамгершілік қасиеттердің тоқырауынан пайда болған адамның көкірегіндегі рухани бостық орнын толтыру үшін, адам жанына бағытталған ортағасырдағы Шығыс мәдениетінің адамгершілік құндылықтарына назар аударуымыз қажет. Ортағасыр мұсылмандық Шығыстың рухани-адамгершілік мазмұнын көрсететін Әбу Хамид әл-Ғазалидің мораль философиясы – «Мұсылман реннессанс дәуірі» атанып, бүкіл әлемге танылған ортағасыр мәдениетінің бір бөлігі. Ойшыл, теолог, факиһ (құқықтанушы) және сопы әл-Ғазалидің мұсылман этикасы мен мәдениетінің өркендеуіне өшпес із қалдырғаны сонша, оның күні бүгінге дейін мұсылмандар арасындағы орны айрықша.
1 Кабыкенова Б.С. Нравственные основы духовной культуры государственного служащего // Аль-Фараби – Абай: проблема преемственности. Халықаралық ғылыми конференция материалдары. – Алматы: Қазақ университеті, 2007. - 324 б. (40-44).
2 Әл-Бақри Әбу әл-Ато. Иғтирафат әл-Ғазали. – Қаһира: Дар ән-нашр, 1968. – 286 б.
3 Әбу Хамид Мұхаммед ибн Мухаммед әл-Ғазали. Ихия’у ‘улум әд-Дин. – Мысыр: Дар әл-Иман, 1996. – Т. 3. – 584 б.
4 Философский словарь. – М.: Политиздат, 1991. – 559 с.
5 Рамазан әл-Махләуй. Мин әл-ахлақ әл-исләм. – Қаһира: Нашр уа таузиғ, 2006. – 255 б.
6 Әбу Хамид Мұхаммед ибн Мұхаммед әл-Ғазали. Ихия’у ‘улум әд-Дин. – Мысыр: Дар әл-Иман, 1996. – Т.1.– 525 б.
7 Әбу Хамид Мұхаммед ибн Мұхаммед әл-Ғазали. Мизан әл-Ағмәл. – Дамаск: Әл-Иақин, 1987. – 250 б.
8 Әбу Хамид Мұхаммед ибн Мұхаммед әл-Ғазали. Ихия’у ‘улум әд-дин. – Мысыр: Дар әл-Иман, 1996. – Т. 4. – 498 б.
9 Әбу Хамид Мұхаммед ибн Мұхаммед әл-Ғазали. Арбағин усус фид-Дин. – Қаһира: Ән-Нур, 2001. – 352 б.
10 Әбу Хамид Мұхаммед ибн Мұхаммед әл-Ғазали. Мукашафат әл-Қулуб. – Любнан: Әл-Мағрифа, 1997. – 410 б.
11 Әбу Хамид Мұхаммед ибн Мұхаммед әл-Ғазали. Манһадж әл-Ғабидин. – Қаһира: Иқра, 1978. – 280 б.
12 Әбу Хамид Мұхаммед ибн Мұхаммед әл-Ғазали. Кимия әс-Сағада. – Байрут-Лубнан: Дар әл-Мактаб, 1994. – 346 б.
13 Әбу Хамид Мұхаммед ибн Мұхаммед әл-Ғазали. Риезатун нафс. – Тошкент: Мовароуннаһр, 2006. – 89 б.
14 Анас Исмағил Әбу Дәуд. Далилу әс-Са’илин. – Әл-Мәдина әл-мунаууара: Нашр уа таузиғ, 1996. – 639 б.
15 Әбу Хамид Мұхаммед ибн Мұхаммед әл-Ғазали. Китаб әр-Рияза. – Қаһира: Дар әл-Иғлән, 1990. – 180 б.
16 Әбу Хамид Мұхаммед ибн Мұхаммед әл-Ғазали. Бидаияту әл-Һидая. – Қаһира: Әл-Иман, 2002. – 278 б.
18 Әбу Хамид Мұхаммед ибн Мұхаммед әл-Ғазали. Насихат әл-Мулук. – Сирия: Дар әл-Хикма, 1975. – 200 б.
19 Л.А Харисова. Духовно-нравственные ценности ислама. // Педагогика №9. – М.: 2008. – С. 73.
20 Философия аль-Фараби и исламская духовность. – Алматы: Компьютерно-издательский центр ИФ и П МОН РК, 2005. – 298 c.
2 Әл-Бақри Әбу әл-Ато. Иғтирафат әл-Ғазали. – Қаһира: Дар ән-нашр, 1968. – 286 б.
3 Әбу Хамид Мұхаммед ибн Мухаммед әл-Ғазали. Ихия’у ‘улум әд-Дин. – Мысыр: Дар әл-Иман, 1996. – Т. 3. – 584 б.
4 Философский словарь. – М.: Политиздат, 1991. – 559 с.
5 Рамазан әл-Махләуй. Мин әл-ахлақ әл-исләм. – Қаһира: Нашр уа таузиғ, 2006. – 255 б.
6 Әбу Хамид Мұхаммед ибн Мұхаммед әл-Ғазали. Ихия’у ‘улум әд-Дин. – Мысыр: Дар әл-Иман, 1996. – Т.1.– 525 б.
7 Әбу Хамид Мұхаммед ибн Мұхаммед әл-Ғазали. Мизан әл-Ағмәл. – Дамаск: Әл-Иақин, 1987. – 250 б.
8 Әбу Хамид Мұхаммед ибн Мұхаммед әл-Ғазали. Ихия’у ‘улум әд-дин. – Мысыр: Дар әл-Иман, 1996. – Т. 4. – 498 б.
9 Әбу Хамид Мұхаммед ибн Мұхаммед әл-Ғазали. Арбағин усус фид-Дин. – Қаһира: Ән-Нур, 2001. – 352 б.
10 Әбу Хамид Мұхаммед ибн Мұхаммед әл-Ғазали. Мукашафат әл-Қулуб. – Любнан: Әл-Мағрифа, 1997. – 410 б.
11 Әбу Хамид Мұхаммед ибн Мұхаммед әл-Ғазали. Манһадж әл-Ғабидин. – Қаһира: Иқра, 1978. – 280 б.
12 Әбу Хамид Мұхаммед ибн Мұхаммед әл-Ғазали. Кимия әс-Сағада. – Байрут-Лубнан: Дар әл-Мактаб, 1994. – 346 б.
13 Әбу Хамид Мұхаммед ибн Мұхаммед әл-Ғазали. Риезатун нафс. – Тошкент: Мовароуннаһр, 2006. – 89 б.
14 Анас Исмағил Әбу Дәуд. Далилу әс-Са’илин. – Әл-Мәдина әл-мунаууара: Нашр уа таузиғ, 1996. – 639 б.
15 Әбу Хамид Мұхаммед ибн Мұхаммед әл-Ғазали. Китаб әр-Рияза. – Қаһира: Дар әл-Иғлән, 1990. – 180 б.
16 Әбу Хамид Мұхаммед ибн Мұхаммед әл-Ғазали. Бидаияту әл-Һидая. – Қаһира: Әл-Иман, 2002. – 278 б.
18 Әбу Хамид Мұхаммед ибн Мұхаммед әл-Ғазали. Насихат әл-Мулук. – Сирия: Дар әл-Хикма, 1975. – 200 б.
19 Л.А Харисова. Духовно-нравственные ценности ислама. // Педагогика №9. – М.: 2008. – С. 73.
20 Философия аль-Фараби и исламская духовность. – Алматы: Компьютерно-издательский центр ИФ и П МОН РК, 2005. – 298 c.
Жоспары
I
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2-6б.
II Негізгі
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..7-29б.
I -тарау. ӘБУ ХАМИД ӘЛ-ҒАЗАЛИДІҢ ҚҰНДЫЛЫҚТАР ЖҮЙЕСІ
1.1 Құрандағы ахлақ және оны Әбу Хамид әл-Ғазалидің түсіндіруі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7-17б.
1.2 Әбу Хамид әл-Ғазалидің кемел адам (инсан әл-кәмил) құндылықтары
жүйесіндегі этикалық категориялар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18-27б.
1.3 Әбу Хамид әл-Ғазалидің Дін туралы ілімдердің қайта жандануы
еңбегіндегі ахлақ феноменінң тарихи-антропологиялық мәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28-30б.
III
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...30б.
IV Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .31б.
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Ғылыми жұмыста Әбу Хамид әл-Ғазалидің
рухани-адамгершілік ілімі құндылық ретінде жан-жақты қарастырылды. Ислам
әлемінің негізгі қайнарлары Құран мен Сүннет арқылы ізгілік ілімге жол
ашқан ғалымдардың еңбектерін бүгінгі күн тұрғысынан талдауымыз ең басты
мәселелердің бірі. Адамгершілік мәселесіне Шығыс мұсылман даналары орасан
үлес қосты, солардың ішіндегі ерекшелігі өте көп қырлы тұлға Әбу Хамид әл-
Ғазали.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ халқы әуелден бері өзін мұсылман
санайтын, өз дінінің негізін ежелгі Бір Тәңірлік діннен бастау алып,
кейіннен Исламмен біте қайнасып, Түркілік Ислам мәдениетін ішіндегі Қазақ
мұсылмандық түсінігінің шеңберінде қалыптасқан халық қатарында санаймыз.
Халқымыздың мұсылмандығын Әл-Мисақтан бері екендігін де айтпасқа болмас.
Енді Бүгінгі таңда қоғамдық құбылыстар өте қарқынды өзгеріске ұшырап
жатыр. Жалпы адамзаттық ортақ құндылықтарды ұштастырып ортақ мәдениеттердің
ортаға шығуы, кез-келген мәдениеттің ішіне белгілі бір дәрежеде басқа да
мәдениеттердің ықпалын өткізуге кірісіп жатқан кезең. Осы қоғамдық
құбылыстардың ең күрделісі де маңыздысы дін болып саналады. Біз бүгінде өз
дініміздің таным көкжиектеріне көз жүгірте бастадық. Алайда мәселенің бәрі
осы танымда болғандықтан да діннің ішіне етене бел шешіп кіре алмай,
танымға келгенде кідіріп қалатын жеріміз бар.
Таным- маңыздылығы жағынан бүгінгі күннің ең басты талабы. Жалпы
исламды қабылдаған барлық халықтардың өздеріне сай түсіндіру әдістері
болғандығын ашып айтуымыз керек. Жалпы ислам философиясының өкілдері
белгілі бір дәрежеде таным қалыптастырып, Исламды танытудың, түсіндірудің
методтарын жасап адамзат алдында өз дінінің ішкі мазмұнын ашуға тырысты. Ал
бүгін ол танымды сенімге ұштастыру мәселесінде қиындық туындап отыр.
Алғашқы ислам философтарының көзқарастарына антика дәуірінің философиялық
ойлары арқау болғандығы аян, ал кейінгі ислам философтары керісінше батыс
философтарына ықпал еткендігін аңғаруға болады. Исламның басты қайнарлары
Құран мен Сүннетті негізге алып түсіндірген философиялық ойлар арқылы біз
де өз дініміздің танымына қол жеткізуімізге болады.
Рухани құндылық адамның негізгі байлығы. Қазақ дүниетанымы мен
мұсылман ілімі арасынан өрбіген адамгершілік ілімін қазіргі философиялық
танымдық дамудың еліміз үшін неғұрлым қажет, әрі маңызды бөлігі деп
қарауымыз да сондықтан.
Бүгінде адамның әлемдік дағдарыстан шығу жолы – адам зердесінің сапалы
түрде өзгеріп, рухани жаңаруында. Біз көріп отырған әлемдік дағдарыс,
әсіресе, экологиялық қауіп адамның рухани бастау мен рухани-адамгершілік
құндылықтардың қажеттілігіне деген сенімін жоғалту салдарының нәтижесі [1].
Жалпыадамзаттық сипатқа айналып бара жатқан жатсыну мен адамгершілік
қасиеттердің тоқырауынан пайда болған адамның көкірегіндегі рухани бостық
орнын толтыру үшін, адам жанына бағытталған ортағасырдағы Шығыс
мәдениетінің адамгершілік құндылықтарына назар аударуымыз қажет. Ортағасыр
мұсылмандық Шығыстың рухани-адамгершілік мазмұнын көрсететін Әбу Хамид әл-
Ғазалидің мораль философиясы – Мұсылман реннессанс дәуірі атанып, бүкіл
әлемге танылған ортағасыр мәдениетінің бір бөлігі. Ойшыл, теолог, факиһ
(құқықтанушы) және сопы әл-Ғазалидің мұсылман этикасы мен мәдениетінің
өркендеуіне өшпес із қалдырғаны сонша, оның күні бүгінге дейін мұсылмандар
арасындағы орны айрықша.
Ғазали басқа ойшылдарға қарағанда өзінің этикалық жүйесін құрумен ғана
шектелмеді, керісінше, мұсылмандық Шығыста сол жоғарғы идеяларды жеке
өмірінде іс жүзіне асырған аса дарынды әрі құпия тұлғалардың бірі. Ол
нәпсісін тәрбиелеп, кемелдікке ұмтылды, сондықтан адамның жанын зерттеу
ойшылдың жеке және ішкі қасиеті болды. Оның этикалық жүйесі қазіргі заманда
да қоғамдағы адамгершілікті қайта жандандыру құралы ретінде тәжірибелік
құндылыққа ие.
Бұл кезеңге тән маңызды мәселе қажетті рухани-адамгершілік бағдарлар
мен мұраттарды іздеу болып отыр. Қазіргі рухани өмірдің тәжірибесі
өткеннің, қазіргі кезеңнің және болашақтың ұлы жетістіктерінің негізінде
қалыптасады.
Қоғамда туындаған рухани қажеттіліктерді қанағаттандыру тұрғысынан және
қазақ халқының ұлттық рухын қайта жаңғыртып, Қазақстандағы халықтар
достығының маңыздылығын ескерсек, онда рухани-адамгершілік мәселесін
зерттеудің тарихи-философиялық өзектілігі даусыз. Зерттеу жұмысы дер
кезінде жасалған ғылыми маңызды еңбек деуге болады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Әбу Хамид әл-Ғазалидің философиялық мұрасы
сонау ортағасырдан бастап өзіне назар аудартып, ғалымдар бұған өздерінің ең
қызықты еңбектерін арнаған. Бұлардың қатарына Ф. Нишапури (451-529 х.ж) –
Китаб әс-сиақ, Ибн Асакир (499-591 х.ж.) – Та‘рихе Димишқ, Әл-Жаузи
(508-597 х.ж.) – Әл-Мунтазам фи та‘рих әл-мулук уа әл-умам, Ибн Халликан
(608-681 х.ж.) – Уафият әл-’айан анба‘уз-заман, Заһаби (673-748) –
Тазкират әл-хифаз, Дуәл әл-исләм және Тарих әл-исләм сияқты т.б.
ойшылдарды жатқызуға болады. Бұлар Ғазалидің дүниетанымын түрлі қырынан
зерттеуге күш салды.
Батыс ориенталистикасында Ғазалидің шығармашылығын зерттеген А. Корбен,
Х. Фрих, Ю. Оберман, Г. Грюнебаум, И. Гольциер, А. Шиммель іспеттес
ғалымдар бар.
Ғазалидің әйгілі Дін туралы ілімдердің қайта жандануы, Адасудан
құтқарушы, Бақыт сусыны, Философтарды терістеу, Жүректің ашылуы т.б.
еңбектерін араб тілінен ағылшын, неміс, француз, парсы, орыс және түркі
тілдеріне аудару жұмыстары жүзеге асырылды.
Ғазали туралы зерттеу әдебиеттерінің ішінен, әсіресе, Әл-Букра, Әр-
Рифағи, Әш-Ширази, А. Бәдауй, Р. Мұхаммед, М. Заки, У. Фаррух және М. Фаһри
сияқты араб ғалымдарының еңбектерін атап көрсеткен мақұл. Бұл авторлар өз
шығармаларын Ғазали философиясының кейбір мәселелеріне сараптама жасауға
арнайды[2, 36 б.].
Батыс пен Шығыс зерттеушілері Ғазалидің өмірі мен шығармашылығын
зерттеуді белгілі жүйеге салды, ойшыл еңбектерінің хронологиясы жасалынды
және олардың жазылған реттілігі анықталды. Сонымен қатар Ғазалидің
философиялық, теологиялық, элеуметтік-этикалық әрі педагогикалық
көзқарастарына жалпы сипаттама берілген.
Сондай-ақ, С. Шейх, А. Халик, М. Иқбәл, М. Түркер сияқты Ғазали
шығармашылығын көп зерттеген пәкістан мен түрік ғалымдарын атап көрсеткен
жөн.
Көптеген орыс және кеңестік шығыстану зерттеушілері Ғазалидің идеяларын
фанатизм, қараңғылық пен схоластиканың бұлжымас куәсі ретінде ғана
қарастырған. Сондықтан кеңестік тарихнамада Ғазалидің философиясы арнайы
зерттеу пәніне айнала қоймады. Ислам немесе философия тарихына қатысты
жалпы жұмыстарда Ғазали ілімін сөз қылған маркстік идея көзқарасындағы
авторлар негізінен Ғазали туралы мәліметтерді батыстық исламтану мен тарихи-
философиялық әдебиеттерден алумен ғана шектелген.
Ғазалидің антропологиялық көзқарасының кейбір қырлары А.М. Богоутдинов,
В.В. Бартольд, Е.Э. Бертельс, З. Вазиров, А.В. Сагадеев, В.А. Игнатенко,
В.В. Наумкин, М.Д. Диноршоев, Г.М. Керимов, Н.С. Кирабаев, И.П.
Петрушевский және т.б. шығыстанушылардың еңбектерінде зерделенеді.
Отандық ғылымда ойшылдың шығармашылығына қатысты тікелей еңбектер
болмағанымен, Шығыс руханиятының қазақ дүниетанымындағы орны мен ролін
терең зерттеп жүрген Ә.Н. Нысанбаев, М. Бурабаев, М. Сәбит, С.Е.
Нұрмұратов, М. Орынбеков, Д. Кішібеков, К.Ш. Нұрланова, Б.С. Қабыкенова,
Д.Т. Кенжетаев, Т.Х. Ғабитов, М.З. Изотов, Ж.А. Алтаев сынды отандық
ғалымдарымыз еңбектерінің ұлттық адамгершілік-құндылыққа негізделген
философиялық теорияларды дамытудағы орны ерекше. Сондай-ақ, Ғазали
шығармашылығының өзге де аспектілерін талдаған Ғ. Есім, Н.Л. Сейтахметова,
К.Х. Таджикова, Ә.Қ. Айтжанова және тағы басқа ғалымдарымыздың еңбектерін
атап өту қажет.
Жұмыста Ғазалидің этикалық тұжырымдамасын саралау үшін ойшылдың Ихия’у
‘улум әд-дин (Дін туралы ілімдердің қайта жандануы), Мизан әл-‘амәл
(Амалдар өлшемі), Мукашафат әл-қулуб (Жүректің ашылуы), Кимия‘ ус-
сағада (Бақыт сусыны) сияқты т.б. адам жанының қазына сарайына кіріп, таза
ниет пен мейірімді оятатын көптеген еңбектері басшылыққа алынды. Аталмыш
шығармаларда Ғазалидің күллі этикалық философиясының жүйесі көрсетілген.
Бұл еңбек халқымыздың рухани құндылықтарын саралау барысында жаңа қырынан
қарастыруға септігін тигізеді деген сенімдеміз.
Жұмыстың негізгі мақсаты – Әбу Хамид әл-Ғазалидің адамгершілік іліміне
тарихи-философиялық талдау жасау.
Жұмыстың мақсатына сәйкес мынадай міндеттер алға қойылды:
- Құрандағы мораль метафизикасын көрсету және Ғазалидің оны қалайша
түсіндіретінін анықтау;
- Ғазалидің Дін туралы ілімдердің қайта жандануы атты еңбегіндегі
ахлақ феноменінің тарихи-антропологиялық мәнін ашу;
- Мұсылмандық Шығыстың әлеуметтік-философиялық және саяси ілімдеріне
Ғазалидің адамгершілік философиясының ықпалын көрсету;
Зерттеу жұмысының нысаны – мұсылман Шығыс философиясындағы адамгершілік
мәселесін қарастыру.
Зерттеу жұмысының пәні – Әбу Хамид әл-Ғазалидің адамгершілік ілімін
тарихи-философиялық талдау.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдістемелік негіздері. Жұмыстың
әдістемелік негізі ретінде Әбу Хамид әл-Ғазалидің философиялық
көзқарасындағы адамгершілік мәселесі және Ғазалиге қатысты еңбектер жазған
орыс, түрік, өзбек және отандық ғалымдардың теориялық тұжырымдамалары
алынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Әбу Хамид әл-Ғазалидің адамгершілік
ілімін тарихи-философиялық тұрғыдан талдануы – жұмыстың негізгі ғылыми
жаңалығы болып табылады. Бұл жұмыста философиялық зерттеу әдістері
қолданыла отырып, төмендегідей ғылыми нәтижелерге қол жеткізілді:
- Ғазали еңбектеріндегі рухани-адамгершілік ілімінің бастау көздері
көрсетіліп, олардың идеялық мағына жағынан ойшылға қалай әсер еткені
анықталды. Сол арқылы Ғазали мораль философиясына қол артқанда ондағы түпкі
ой қазығын сыншыл көзқарасы таразысынан өткізіп, екшеп, елеп алған рухани
қазынаны өз заманындағы идеялық күрес жолының қуатты да пәрменді құралына
айналдырғаны зерттеулер нәтижесінде зерделенді;
- Ғазалидің кемел адам (инсан әл-кәмил) құндылықтары жүйесіндегі
этикалық категориялардың ерекшелігі көрсетіліп, бұл адамгершілік ілімі
–кемелдікке жету әдістемесі екені анықталды;
- Ойшылдың құнды мұрасындағы ахлақ феноменінің тарихи-антропологиялық
мәні ашылып, оны құрайтын негізгі түсініктер мен этикалық категориялар
талқыланып, дәйектелді;
- Адамгершілік құндылықтар Ғазалидің философиясындағы басты
мәселелердің бірі, ол Құран мен адам байланыс контекстінде қаралады. Адам
мұнда онтологиялық, тектік және гносеологиялық болмыстарда көрінеді. Ол
адамның дүниеде дұрыс әрі бақытты ғұмыр кешуі үшін жүріп-тұрудың этикалық
қағидалары мен ережелерін және адамның танымдық мүмкіндіктері мен рухани
байлығының мол екенін көрсетті;
- Ғазалидің адамгершілік дүниетанымынан туындап, бүкіл шығармаларында
желілеп тараған кемел адам туралы идеясының құяр арнасы адамның өзін-өзі
тануы тұжырымдамасында жатыр. Кемел адам (инсан әл-кәмил) құндылықтарын
ілім ретінде танып, зерделеуге мүмкіндік беретін білім (әл-ильм), ұят (әл-
хаия), адалдық (әс-сидқ), сүйіспеншілік (әл-хубб), жомарттық (әс-саха),
мейірім (әр-рахма), туралық әл (әл-амана), ізгі ой (хусну әз-зон), ерлік
(әш-шуджаа), кешірімшілдік (минна) т.б. этикалық категорияларының
философиялық мағынасы Ғазали бойынша сарапталды. Кемелдік жоғарыда аталған
адамдық құндылықтардың одағы негізінде ғана қалыптасып, дами алады;
- Ғазали философиясындағы ахлақ ілімі адам жанын тәрбиелеу құралы
ретінде тәжірибелік сипатқа ие. Ахлақ феноменінің әлеуметтік-
антропологиялық мәні ұлы ойшылдың қаламынан шыққан құнды түпнұсқа болып
табылатын Дін туралы ілімдердің қайта жандануы негізінде дәйектелді. Адам
тек биологиялық және физикалық болмыс емес, сонымен қатар ол психологиялық,
әрі әлеуметтік жаратылыс. Сондықтан да ахлақ адамның адамдық мәні мен
жоғарғы мәдени руханилығын көрсететін жоғарғы құндылық категориясы;
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысының мақсаттары мен міндеттеріне сай
кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
I ӘБУ ХАМИД ӘЛ-ҒАЗАЛИДІҢ ҚҰНДЫЛЫҚТАР ЖҮЙЕСІ
1.1 Құрандағы ахлақ және оны Әбу Хамид әл-Ғазалидің түсіндіруі
Құран адам баласының өмір сүруі тиіс қағидалар мен адам хақындағы
философиялық-теологиялық теорияның жиынтығы десек те болады. Құранның
философиялық қыры, адамның теоретикалық-танымдық мүмкіндіктері мен рухани
сұраныстарын баяндайды. Құрандағы басты мәселе – адам, оның өмірі, мақсаты
мен мәні және тағдыры. Сондықтан Құрандағы мораль философиясы, ахлақ
ілімі – негізгі мәселелердің бірі.
Құран – мұсылман Шығысындағы моральдік-этикалық құндылықтардың қайнар
көзі. Араб тілінде мораль дегеніміз ахлақ, ислам әлемінде худжату әл-
ислам (ислам айғағы) атанған мұсылман теологі әрі ойшылы Әбу Хамид әл-
Ғазали ахлақ сөзіне: Хульқ (мінез) және хальқ (жаратылыс, болмыс). Бұл
сөздер бірге қолданыла береді. Мысалы, Пәленшенің мінезі және болмысы
көркем деп айтылады. Демек, пәленшенің ішкі дүниесі һәм сыртқы болмысы
көркем екені білінеді. Олай болса, хальқ (болмыс) сөзі адамның сыртқы
бейнесін көрсетсе, хульқ (мінез) оның ішкі дүниесін білдіреді. Себебі,
адам көзбен көрінетін тәннен және ақылмен пайымдалатын рух, нәпсіден
құралған. Бұлардың әрбірінің өзіне тән пішіні мен бейнесі бар. Оның бейнесі
көркем болуы мүмкін немесе жаман болуы ықтимал. Ақылмен танылатын жанның
қадірі, көзбен көрінетін тәннен жоғары тұрады, – деп анықтама береді [3,
71 б.].
Расында да мораль – мінез-құлық, қылық, сипат және әдетке қатысты
латынның moralitas, түбірі – moralis сөзіннен шығады [4, 270 б.]. Мораль,
қоғамдық өмірдің барлық салаларында және күнделікті тұрмыс-тіршілікте
адамның жүріс-тұрысын қадағалайды. Рамазан әл-Махләуй ахлақ дегеніміз –
хулуқ сөзінің көпше түрі. Ал, хулуқ, адаммен әу бастан бірге келетін,
яки жүре қалыптастатын мінездер жиындығы. Хулуқ – адамның сыртқы
қылықтары мен болмысы және оның ішкі дүниесінің ақиқаты деген [5, 10 б.].
Ғазали Құран оқу әдептілігі еңбегінің бірінші бетінде: Оның алдынан
да, соңынан да бос сөз келмейді (араласпайды). Аса дана, өте мақтаулы Аллаһ
тарапынан түсірілген (Фуссиләт, 4142), – деген аятты келтіріп, Құранға
сипаттама береді. Мұндағы қиссалар мен тарихи хабарлар ғалым және көзі
ашық, көкірегі ояу адамдар үшін көптеген мәліметтер береді. Сондай-ақ,
Құранда адамның дұрыс отырып-тұру қағидалары, қоғамдағы бейбіт өмір мен
әлеуметтік жағдайдың тұрақты дамуы үшін адамдардың бір-бірімен қатынас
ережелері мен үкімдері бар.
Адал мен арам айтылып, адасушылық пен бұзықтықтан сақ болуымыз үшін
жолымызға жарық түсірілді. Құранда науқас адам үшін шипа бар. Кім бұған
қарсы шықса, Алланың құдіретіне қарсы шыққаны, кім басқа жолмен жүрсе, онда
адасқаны. Құран үлкенді де, кішіні де, азды да, көпті де қамтыған. Оның
ғажайып сыры таусылмайды, қойнауындағы қазынасы сарқылмайды, – деп қоғам
өміріндегі адамгершілік құндылықтарының қайнар көзі Құран екенін алға
тартты [6, 395 б.].
Егер адам осы ішкі дүние сарайының қақпасын аша білсе, онда ол өзін-өзі
таниды. Сондықтан да адам өміріндегі рухани дүниенің маңыздылығын байқатқан
Ғазали – көптеген пайғамбарлар өз үмбеттеріне келіп, оларды иманға шақырды.
Олардың басты мақсаты – адамның жан дүниесімен жұмыс жасау. Олар өз
ұстанымдарын адам жанының түпкі тамырына байлаған. Сол себепті осы
ұстанымдар адам табиғатынан үстем келіп, олар пайғамбарларға ерді. Ал
пайғамбарлар түзу жол көрсетті. Бұған Құранның мына аяты дәлел бола алады:
Негізінде осы Құран ең тура жолға салады. Әрі дұрыс іс істеген
мүминдер үшін, әрине, зор сыйлық бар екенін сүйіншілейді (Исра: 179).
Құран адамның рухани мүмкіндіктерін ашатын азық және шипа: Құраннан
мүминдерге шипа және рахым түсіреміз. Ол залымдардың зиянын тым арттыра
түседі (Исра, 1785). Егер адамның жаны сау болса, ол өмірді бағалай
біледі, әрі бақытқа қол жеткізеді. Себебі науқас жан, басқару жүйесінде
ретсіздікке соқтырып, оған өзінің бұзық ойларын енгізуі мүмкін.
Ал сау-саламатты жан, керісінше, басқару жүйесіндегі кем-кетіктер мен
ақауларды жамайды және адамның ішкі дүниесіне жарық сәулесін түсіреді.
Мінсіз, әділ қази жұмыс жасап отырған заңдағы кемшіліктердің орнын
толықтыруға құдіретті. Бірақ, залым қази заңдағы жетіспеушілікті толтырғаны
былай тұрсын, ол өз мүддесі үшін түзу заңды бұрмалауы ғажап емес. Өмірдегі
алуан түрлі идеялар мен ағымдардың алдында тұрған адам жаны да осы сияқты
күй кешеді. Сондықтан адам жаны дұрыс бағыттан ауытқымауы үшін Құранды
ұстанады деген пікірді Ғазали алға тартты.
Адам жаны нәпсінің қалауына жеткен соң, оған тойымсыздық танытып, басқа
нәрсеге құмартады. Сөйтіп, оның күнә екеніне назар салмай, рахаттың
етегінен ұстап кете барады. Осылайша, құмарпаз адам қу нәпсінің құлына
айналады.
Құранның міндеттеуі бойынша адам рұқсат берген және тиым салған
құмардың арасын айырып алуы қажет. Құран бұл мәселені айдан анық етіп
көрсеткен. Адам жаны қалаған дұрыс рахатты көрсетіп, оларды қалауынша және
қажетінше пайдалануына рұқсат береді: Ей, адам баласы! Жер жүзінде болған
халал, таза нәрседен жеңдер және шайтанның ізіне ермеңдер. Себебі сол
сендерге ашық дұшпан (Бақара, 2168).
Демек, аятта адам бойындағы кемшіліктер айтылып қана қоймай, мінездің
адам болмысымен бірге келетіні білдірілген. Сондықтан: Ахлақ адамның ішкі
дүниесінің бейнесі мен көрінісі болса, – дейді Ғазали, – ол адамның
туылғандағы болмысымен келеді немесе уақыт өте адам оны үйренеді. Сөйтіп
мінез нәпсімен бірге өсіп-өнеді.
Адамның табиғи, тума мінезіне келсек, бұларға адам болмысындағы
адамгершілік, жақсылық жасауды жақсы көру, ізгілікті ұнату сияқты т.б.
қасиеттер жатады. Адам баласы дүниеге келгенде ақ парақ сияқты таза күйде
туылады. Кейін сәбидің ата-анасы, қоғам, қоршаған орта оған әсер етіп, оның
келешектегі болмыс-мінезіне ықпал жасайды.
Әбу Һурайрадан: Алланың елшісі: Шақалақ таза күйде туылады. Кейін
оның ата-анасы яһуди болса, оны яһуди қылады, христиан болса, христиан
қылады немесе отпарас болса, оны отқа табынушы етеді, – деп айтты, –
деген хадисті имам Бухари келтіреді [5, 17 б.].
Хадистен көргеніміздей, сәбидің келешекте өзін жақсы немесе жаман тұлға
ретінде қалыптасуына ата-ана зор ықпал етеді. Егер сәбидің ата-анасы жақсы
мінезді адамдар болып, балаға көркем-менез бен жақсы қылық үйретсе, онда
оған бұл дүниеде береке және ақыретте мол сауап болмақ. Ал, енді ата-ана
дөрекі сөзді, бұзық мінезді болса, баланың да бұзық қылықтар үйренетініне
дау жоқ, – деген Ғазали, келешекте оның қоғамға немесе халқына тигізер
пайдасы мардымсыз боларын дәлелдейді.
Ғазали Құрандағы ахлақ екі түрлі: көркем мінез әл-хульқ әл-хасан және
жаман мінез әл-хульқ әс-сәий екенін айтып, бұл екеуіне анықтама береді:
Көркем мінез – елшілер мырзасының сипаты, шыншылдар амалдарының абзалы,
тақуалар тер төккен еңбектерінің жемісі, Аллаһқа құлшылық қылған
пенделердің ризалығы. Дәлірек айтқанда, жақсы мінез – діннің бөлігі.
Жаман мінез – жұтып жоқ қылатын у, абыройсыздыққа ұшырататын бұзықтық,
аяқ асты қылатын анық жамандық. Ол шайтанға қызмет қылдырады және
әлемдердің Раббысының қасынан алыстатады [3, 88].
Ғазали Құранда көркем мінездің артықшылығы және ондай мінезге ие болған
адамның мәртебесі айтылған. Көркем мінезді адамның болмысы, оның жасайтын
амалдары көрсетілгендігін басып айтады. Мысалы: (Мұхаммед) оларға Алланың
мейірімі бойынша, жұмсақ сыңай байқаттың. Егер тұрпайы, қатал жүректі
болсаң еді, әрине, олар маңайыңнан тарқап кетер еді. Сондықтан олар үшін
жарылқау тіле де, іс жөнінде олармен кеңес қыл. Сонда қашан қарар берсең,
Аллаға тәуекел ет. Негізінен Алла тәуекелшілдерді жақсы көреді (Әли Имран,
3159)
Мұсылман ойшылы осы аятты талдап, Алла пайғамбардың қылығын басқаларға
үлгі етіп, жұмсақ мінезді болуға шақырады. Дөрекілік пен қаталдықтың,
тасжүректілік пен қатыгездіктің мұсылмандық үшін жат екенін көрсетеді.
Себебі жұмсақтық, адамға сақилықты, ибалылық пен сабырлықты, кешірімшілдік
пен қанағатшылдықты және Жаратушыдан қорқу мен ибалылықты, сондай-ақ,
басқаға жәрдем беруге әзір тұру, жылы сөйлеу мен ынсапшылдық мінездерінің
жемісін береді деп ойын топшылайды.
Ғазалише жұмсақтық (хильм), адамның өз ашуын бақылауына алуы. Жұмсақтық
сипаты қаттылық пен момындық мінездерінің ортасындағы жағдай. Жұмсақтық
мінезі, адамдардың кемелдігіне бастайды. Сондықтан бойында жұмсақтық
қасиеті бар адам, кемелдікке ұласқан адам.
Жұмсақтық, көркем мінездің жемісі. Адамдардың ең жақсы көретін
жағдайларының бірі. Адам кемелдікке жеткен уақытта, жұмсақтық пен
қаталдықты бір-бірінен айырмай, өз тиесілі орнында ғана қолдана алады. Егер
адам жұмсақтық пен қаталдықтың қайсысын қолдануын білмеген уақытта, ол
жұмсақтықты таңдауы тиіс. Себебі соңында үнемі жұмсақтық танытқандар
табысқа кенеледі. Жұмсақ адам тыныш болғандықтан түрлі жағдайдарда өзін
дұрыс ұстайды. Ойламаған жерден тосын мінез көрсетіп, бұзықтық қылмайды.
Ғазалидің көзқарасы бойынша Құран, адамдарға Мұхаммед пайғамбардың
мінезін үлгі етті. Алла елшісінің мінезі мен сыпайылығы – Құран болған.
Мұсылман адам пайғамбардың қасиеттерін көргендіктен, өзінің қылықтарын
Құранмен өлшеп, Алла риза болсын деген оймен жақсылық пен қайырымды амалдар
жасап, әлсіздерге жәрдем беріп, қоғамның пайдалы бөлшегі болуға тырысады.
Сондықтан Құран пайғамбарға берілген ұлық нығмет хақында былай деген: Шын
мәнінде сен әлбетте ұлы мінезге иесің (Қалам, 684). Пайғамбар болса:
Жәннатқа кіретін адамдардың басым көпшілігі – Алладан қорыққан тақуалар
мен жақсы мінезді кісілер, – деп айтқан.
Жақсы мінез адамдардың бір-бірімен достықта, ынтымақтастықта және
татулықта ғұмыр кешуін міндеттейді. Жаман мінез болса, олардың арасына
жеккөрушілік, кекшілдік пен алауыздықтың тұқымын тастайды. Өнім беретін
жеміс ағашы қаншалықты дәмді болса, оның жемісі де соншалықты тәтті болмақ.
Ислам жақсы мінездің артықшылығын жасырмайды. Анастың риуаяты бойынша бір
адам пайғамбарға келіп, көркем мінез жайында сұрайды. Сонда Алланың елшісі:
(Мұхаммед) кешірім жолын ұста және оларға туралықты әмір ет (Ағраф,
7199), – деген аятты оқып, кейін әлгі сұрақ қойған адамға: Көркем мінез –
қатынасты үзген адаммен байланысты орнату, сенен қызғанып бермеген адамға
сенің беруің және саған зұлымдық қылған адамға кешірімді болуың, – деп
жауап береді [3, 193].
Ғазали Құранда мақтаулы көркем мінездер көптеп айтылады. Солардың бірі
– сабырлық. Сабырлық дегеніміз – ұстамдылық, яғни адамның әрбір әрекеті
үшін өз-өзіне есеп беруі, нәпсінің қалауына берілмеу, құмардың етегінде
кетпеу және бұзықтық, күнә жасамау. Мұхаммед пайғамбар: Ораза сабырлықтың
жартысы, – деген. Бұл хадис сабырлық мінезінің қаншалықты маңызды екенін
байқатады дейді. Осы айтылған қасиеттердің барлығын Құран бір аятқа
сыйғызған: Сабыр және намазбен жәрдем тілеңдер (Бақара: 245).
Сабырлық – исламдағы мақтаулы мінез. Ғазалидің пікірінше, сабырлық
мінезіне арнайы жаттығу немесе жақсы тәрбиесіз ие болу қиын. Сабырлық
пайғамбарларға тән және олардың бойындағы ерекшеліктердің ең қажеттісі деп
дәлел ретінде Құран аятын келтіреді: (Мұхаммед) пайғамбарлардан
майталмандар сабыр еткендей сабыр ет. Олар үшін асықпа. Олар өздеріне уәде
етілгенді көрген күні дүниеде күндізден бір дәм ғана тұрғандай білінеді.
Бұл бір ұқтыру. Бұзақы ел ғана жоқ етіледі (Ахқаф, 4635).
Сол сияқты Исмайл пайғамбар құрбандыққа шалынғалы тұрған кезде сабырлы
болды. Жақып пайғамбар Жүсіп есімді ұлын жоғалтқанда сабырлық танытты.
Жүсіп пайғамбар құдыққа түскенде және абақтыда жатқанда өмірден түңілмеді,
сабырлылықпен дос болды. Кез-келген пайғамбар өз міндетін сабырлықтың
арқасында атқарған деп, ортағасыр ойшылы Құрандағы әділдік, жомарттық,
мейірім сияқты т.б. жақсы мінездерді сипаттайды.
Құрандағы сабырлылықты Ғазали ақыл мақұл көрген ізгіліктердің бірі
екенін айтады. Адам қажеттеріне ұмтылғанда, сырттан келген машақаттармен
күрескенде, қиындыққа ұшырағанда және жеңіске таяулап қалғанда сабыр
қасиетіне мұқтаж. Бала жасында адамның бағыты мен әрекетін құмарлық қалауы
басқарып отырады. Белгілі жасқа жеткенде бұл қалаудың орнын сабырлық күші
басады.
Адам ахлақтың көркем қылықтарын алуы және орташа жолды ұстануы, оның
сабыр күшін қолданғанының белгісі. Адамдар сабырлылықты қолдануларына
қатысты үш түрге бөлінеді:
Біріншісі, сабырлылықтың арқасында қалаған және ұнатқан нәрселерін
толықтай бақылауға алғандар. Екіншісі, сабырлық күшін мүлдем
қолданбағандары үшін қалау мен еріктің соңында кеткендер. Бұлар көптеген
адамдарды өз арқасынан алып кетеді. Үшіншісі, ақыл мен шаһуат сияқты екі
күштің арасында толғанып тұрғандар. Бұлар кейбір кезде ақылды тыңдаса,
басқа уақытта құмардың соңынан ереді [8, 33 б.].
Сабыр мінезі жаратылыс арасындағы адамдарға тән қасиет. Жануарларда
сабырсыздық басым. Адамның туылғанынан бастап физиологиялық пен жануарлық
қалаулары алдыңғы талапта тұрады. Оның ақылы балиғат жасына келген соң,
физиологиялық қалауының зияндығын ажырата білетін болады. Сабыр нәпсінің
бұл қалауларына еріп кетпей, өзін-өзі тежеуі осыған дәлел дейді ол.
Ойшылдың пікірінше, нәпсінің қалаған нәрсесін орындап, соның артында
құл болған адамның сәби баладан айырмасы жоқ. Сабырлылық үнемі құмар мен
ашудың қасында болуы тиіс. Әсіресе, тамақ, мал-мүлік сияқты т.б. нәпсінің
сүйген нәрселеріне сабыр ету қажет. Сол сияқты адам қайырлы істерде де
сабырлы болуы тиіс. Себебі нәпсінің жалқаулығы ұстап, жақсы амалдар
орындамаймын десе де, ғажап емес [9, 308 б.].
Ғазали, адам жануарлық және періштелік сипаттарға ие дейді. Адам
жануарлық сипатта, шаһуаттың қалауын орындайды. Періштенің сипатында ондай
амалдардан бас тартады. Періштелік сипаттың ең жоғарғы қаруы ақыл мен
ақылдың мақұл көрген нәрселері. Адам құмардың қалауларын ақылына сүйеніп
жеңсе, сабырлылыққа жетеді. Сабыр екі қарама-қарсылықтың арқасында ортаға
шығатынын айтады. Ол мұны ащы, әрі қышқыл дәріні ішудің мысалымен
келтіреді. Ақыл пайдасы үшін дәріні ішуге бұйырады. Нәпсі мен құмарлық
қалаулары болса, оның ащы және қышқылдығы үшін ішуден бас тартады. Құмар
қалауына берілгендер дәріні ішпейді. Ал ақылы басым адамдар, оның ащы, әрі
қышқылдығына қарамай, сабырлылық қылады, дәріні ішіп, дерттеріне шипа
табады.
Ғазалидің пайымдауынша, сабырлылықтың ең жоғарғы дәрежесі, адамның
нәпсілік қалауларын толықтай тізгіндеуі. Ал енді ең төменгі дәрежесі
нәпсінің қалауларына толық өтіп кетпеу. Ортаңгы дәрежесі, кейбір кезде
нәпсінің қалауларына қарсы тұру. Бұл мәртебедегі адам, кейбір кезде
нәпсінің қалауын орындайды, кейбір кезде оған қарсы тұрады. Әлсіз
құмарлықтарды тәрік етіп, тек күшті құмарлық қалауларын қалдыру осы
дәреженің көрсеткіші саналады.
Нәпсінің күллі қалауын орындаған адам бұл құмарлықтарға ақылымен
қарсылық көрсетпегені үшін жануардың сипатына түскен болмақ. Нәпсінің
тұтқыны болғысы келмегендер ғұмыр бойы сабырлылықты қалқан етулері тиіс.
Сабыр сондай бір күш, ол – құлдан билеуші шығарады [10, 34 б.].
Адам ғайбатқа, өтірік сөйлеуге, рия жасауға (көз бояушылық), жала
жабуға, дөрекілік сияқты қылықтарға әдеттеніп, үйренген болса, онда оған
сабырлы болу өте қиын. Мұндайға әдеттенген адам, әсіресе, жиын немесе
мәжіліс сияқты орындарда бұдан сақ болуы лазым. Себебі мұндай қылық иесін
биікке көтереді, басқаны төменге түсіреді. Сондықтан өзінің сөзі мен
әрекеттеріне иелік жасай алмайтын адам жиынға бармағаны дұрыс. Өйткені
жалғыздыққа сабыр ету, көпшілік орнында тіліне ие болу сабырлығынан
жеңілірек деген ойды алға тартады [8, 133 б.].
Ғазали сабырлыққа үш түрде қарайды. Әуелгі екеуі, діннің ішіндегі
сабырлылық, яғни, Алланың әмірлерін орындау жолындағы сабырлылық және оның
тиым салған амалдарын орындамаудағы сабырлық. Үшіншісі, дүниеде адамның
басына келген болмашы оқиғаларға қарсы сабырлық.
Сабырлылық қылу оңай болмаса да, адамдар сабырлылықты үйренуге мәжбүр.
Сабырлылық ащы дәрі, иісі жаман сусын. Бірақ бұл дәрі күллі қиындықтар мен
ауырлықтарды жоқ етеді. Сабырлылық дәрі екенін көрген ақылды адам, оның бір
мезет ащылығына шыдайды, есесіне рахат пен тыныштыққа жылдап бөленеді.
Сабырлы адамға дүниедегі материялық жағдай әсер етпейді. Ал сабырсыз адам
дүниеге беріледі, қиындық пен уайымға салынады. Себебі қайғы-қасірет пен
қиындықтар адамнан тапшылық көрмейді. Керісінше, адам нәпсінің мешкей
қалауын тойдыра алмайды, олай болуы мүмкін де емес. Бұл жағдайлардың
ықпалын жоқ ететін күш, сабырлылық деп дәлелдейді ол.
Ғазалидің пікірінше, адамның жүрегін жамандықтардан тазалау үшін,
сабырлылықты үйрену қажет. Ал сабырлылық құмар қалауы мен ақылдың
арасындағы күрестен туады. Егер құмарлық талабы күшті болса, оған қарсы
сабырлылық ету қиын. Ол үшін құмарлық талабын әлсірету керек. Адам қуатты
тамақ жемей, аз азықтанса және құмары асып-тасыған адамдардан сақтанып
жүрсе, сонда ғана құмарлықты өз бақылауына алуы мүмкін [12, 35 б.].
Сабырлы адам дегеніміз, асығып-аптығудан алшақ. Жасамақшы болған
істеріне дереу шешім шығармайды. Оны жеті мәрте пішіп, орындалуы мүмкін
амалдарды ғана істейді. Әр істің басында соған қатысты орындалуы тиіс
немесе тәрік қылынуы қажет нәрселерді ақылға салады. Кейін асықпай
мұқиятпен қажетті нәрселерді орындау, адамды жетістікке жетелейді деген
пікірді дәлелдейді Ғазали.
Адам барлық нәрсеге сабырлылық қылуы керек пе? деген мәселеге келсек,
Ғазали олай болуы шарт емес дейді. Себебі адамдар өзіне, отбасына және т.б.
зиян келетін жағдайларда қорлыққа, зорлық-зомбылыққа шыдап, сабырлылық
етулері мүмкін емес. Адам ұнатқан нәрселеріне, құмарлық пен қалау сияқты
дүниенің рахаттарына келгенде, сабырлылық керек. Бұл жағдайларға сабырлылық
қылмаса, азғындыққа соқтыруы мүмкін [8, 132 б.].
Сабырлы адамдар қиындықтардан құтылады, дұшпандарын жеңеді, армандарына
жетеді. Адамдардың көшбасшысы болып, Раббысының мақтауына бөленеді. Шынайы
сабырлылық, басқа бәлекет төнгенде уайымға салынып және қиындығын ойлап,
қайғыға берілмеу. Сабырлы болғысы келген адам, қайғы-қасірет кезінде
уайымға салынғанымен қайғының кетпейтінін және айқайлаудың, бақырып
жылаудың пайда емес, зиянын тигізетінін түсінуі керек.
Кейін Ғазали Құран бұзық деп тапқан жаман мінездерді талдайды. Құран
мен хадисте аталған сондай мінездердің бірі – зұлымдық. Зұлымдық
дегеніміз,әділдік қасиетіне қарама-қарсы мінез деді ойшыл. Құран адам
баласына күллі іс-әрекеті мен амалында әділ болуына бұйырады.
Құран адамның өзіне, басқаларға және жан-жануарға зұлым жасауына тиым
салған:
Ей, мүминдер! Өзара малдарыңды бұзықтықпен жемеңдер бірақ, өз
ризалықтарыңмен саудаласу басқа. Бір-біріңді өлтірмеңдер. Расында Алла
сендерге ерекше мейірімді. Ал кім осы айтылғанды дұшпандық, зұлымдықпен
істесе, оны жақында отқа саламыз. Бұл Аллаға оңай (Ниса, 429-30).
Құран жетім балаларға және олардың мүліктеріне қол салған залымдардың
жазасы, лаулаған от деп хабар береді:
Негізінен сондай жетімдердің малын жегендер, олар қарындарын отпен
толтырған болады. Сондай-ақ жалындаған тозаққа кіреді (Ниса, 410).
Ғазали тұжырымдары бойынша зұлымдықтың жамандығы жоғарыда айтқандай,
тек аятпен емес, хадистермен де бекітілген. Сондықтан Мұхаммед пайғамбар
басқаға зұлымдық қылу, сиқыр жасау және адам өлтіру сияқты бұзық
қылықтардан аулақ болуға шақырған, – деп хадистер келтіреді.
Әбу Һурайра: Пайғамбар: Сендер жеті қылмыстан абай болыңдар! – деді.
Сахабалар: Олар не нәрсе? – десті. Алланың елшісі: Аллаға серік қосу,
сиқырлық жасау, нақақтан-нақақсыз адам өлтіру, өсімді пайдалану, жетімнің
малын жеу, өсім жеу, абыройлы мүмин әйелдерге жала жабу..., – деп айтты
деген хадисті (Әл-Бухари, Муслим, Әбу Дауд және Нисай риуаят қылады) [13,
14 б.].
Имам Муслимның хадистер жинағында Айша: Алла елшісінің мінезі – Құран
еді, – деп айтқан. Демек, Құран көркем мінездің, қоғамдағы ахлақтың қандай
болуы керектігіне үлгі. Ал Мұхаммед пайғамбар өзі хақында: Мен көркем
мінезді кемеліне жеткізу үшін жіберілдім, – деп сөйлеген хабарды (Ахмед,
әл-Хаким және Байһақи келтіреді) [14, 113 б.].
Адам тіршілігіндегі көркем мінездің рөлі үлкен, әсіресе қоғамдық өмір
ахлақты қатты қажет етеді. Себебі қоғам өскелең ұрпақты осындай көркем
мінезімен тәрбиелейді, оларға жақсылық пен жамандықтың не нәрсе екенін
үйретеді. Сол үшін баланы тәрбиелейтін қоғамның түзу, әрі дұрыс болуы өте
маңызды. Оның қаланатын негізінің кірпіші – әдепті адам болуы тиіс. Сонда
барып, қоғам өзінің кемел қалпына жетеді, – дейді Ғазали.
Ғазалише, нәпсіні теріс қылықтардан тазарту – көркем мінезге бет бұру
деген сөз. Нәпсі мен дене бір-біріне ықпал жасары сөзсіз. Нәпсі жетіліп,
жаман сипаттардан тазаланса, дененің әрекеті де жақсы болып, көркемдене
түседі.
Нәпсіні ашу мен құмарлық биліктерінен құтқару және жаман қылықтардан
тазару арқылы жақсы ахлаққа жету мүмкін. Көркем ахлақ адамның жүрегін
қиындықтардан алыстатып, басқа адамдардың құрметі мен сүйіспеншілігіне
бөленуге жәрдем көрсететін, дүние һәм ақырет үшін пайдалы нығмет деп
санайды Ғазали.
Көркем мінез, достық қарым-қатынасқа ие болып, жабайы мінезден арылу
керек екендігін Құран ашық айтады. Әсіресе, егер адамдармен достықта өмір
сүрудің негізі ретінде Алладан қорқу, Оның дінін ұстану және басқаларды
Алла үшін сүю сезімдері болса игі. Бұл жайында хабар беретін оқиғалар және
аяттар жетерлік. Алла бұл әлемде достық деген нығметті бергенін
баяндайды: Ол мүминдердің жүректерін қосты. Егер сен, жер жүзіндегі
нәрселерді тұтас сарып қылсаң да, олардың жүректерін қоса алмас едің.
Бірақ, Алла олардың араларын біріктірді (Әл-Әнфәл, 863).
Алланың елшісі: Расында сендердің араларыңнан маған ең жақын болып
отыратындарың – ең көркем мінезділерің және достық құратын әрі дос болып
иық тіресіп жүретіндерің және Мүмин – үйренген дос. Дос болмаған немесе
достық қатынас құрмаған (адамнан) қайыр жоқ, – деп айтқан дейді Ғазали
[15, 34 б.].
Мұсылман ойшылының пікірінше, достық екі адамның арасында, бір-біріне
деген сүйіспеншілікке негізделген қатынас. Өмірдегі жақсы және қиын
күндерде қасыңда жақсы достың болуы, адам үшін үлкен көмек әрі нығмет. Сол
себепті адам, өзіне дос іздеген кезде, ол адамның бойында ақыл, көркем
мінез, опасыздық жасамайтын, дүниеқұмар емес және шыншыл сияқты т.б. басқа
сипарттардың бар екеніне көз жеткізген жөн. Бойында осы сияқты
ерекшеліктері жоқ адаммен достық құру дұрыс емес. Себебі мұндай адам
қасындағы досына зиян келтіреді.
Ақылы кемтар адамның дұрыс пен бұрысты айыра алмағандықтан, досына
жақсылық жасаймын деп зиян келтіруі мүмкін. Мінезі жаман адамдар, бойындағы
кемшіліктерін қасындағы досына жұқтырып, оның бұзық адам болуына септігін
тигізеді. Опасыз адам, өзіне пайдасы жоқ кезде қасындағы досына опасыздық
жасауға әзір тұрады. Сол сияқты өтірікші дос шыншыл болмағандықтан
жанындағы досына үнемі өтірік айтып, оны қателік жасауға итермелейді [16,
68 б.].
Ойшылдың пікірінше, достардың арасында сүйіспеншілік, құрмет,
жолдасының пікірін сыйлау, өзара түсінісу, ынтымақ пен бірлік болады. Олар
бір-бірінің ақысын қорғайды. Жақсы дос жолдасына жасалған түрлі зұлымдықты,
өзіне жасалғандай қабылдайды және оның абыройын, мал-мүлкі мен намысын
қорғайды. Ақылы бар адам, өзі сенбейтін кісіні дос қылмайды. Егер адам
досын мінезі жаман адамдардың ортасынан айырып алса, онда өзіне және досына
да жақсылық жасаған саналады деп жақсы достың ерекшелін көрсетеді [10, 241
б.].
Сол себепті адам біреулермен достық немесе әлеуметтік байланыс орнатса,
солардың бойындағы мінездерін ұната бастайды. Бірақ өзі мұны байқамайды.
Жақсы адам болғысы келгендер достарын електен өткізіп, олардың арасындағы
жаман мінезділерін тәрік қылады. Сондықтан да дос таңдаған кезде, адамдарды
жақсылап қарап, олардың бойындағы ерекшеліктерін ескере отырып, байланыс
орнатқан жөн дейді ол.
Сонымен қатар адам мен пәленшенің досымын деп қана қоймай, оларға
жеткілікті уақыт бөлуі тиіс. Олармен бас қосу, әңгімелесу, саяхатқа шығу
сияқты амалдарда бірге болғаны мақұл. Өмірін достармен бірге өткізе білген
адам, дүниенің машақаттарын айналып өтеді, әрі рухани тыныштық табады.
Сондай-ақ адам өзінің досы болса да, өзіне дөрекі әрі қатыгез қарым-қатынас
қылатын кісіден аулақ ұстанғаны мақұл [17, 109 б.].
Ей, мүминдер! Жасамайтын істеріңді неге айтасыңдар. Орындамайтын
істеріңді сөйлеулерің Алланың қасында зор ашуға себеп болады (Саф, 612-3)
немесе Өлшегенде толық өлшеп, тура таразымен тартыңдар! Осы қайырлы һәм
нәтиже тұрғысынан да жақсы (Исра, 1735).
Қоғамда жаман деп танылған қылықтарды жасайтын адам – жаман адам.
Ғазали мұндай адамға: Ашуы келсе немесе бір нәрсені қалаған уақытта, өзін
тежей алмайтын нәпсісінің құлы, – деп анықтама береді [15, 69 б.].
Өкпелегіш адамның қасындағыларға зиян тигізу қаупі мол. Нәпсі үнемі адамды
жамандыққа итеру мүмкіндігіне ие болғандықтан, егер адам өзін тежей
білмесе, ондай адамнан теріс қылықтан басқасын күтуге болмайды. Адамдарға
жасалған жақсылықтарға қарап қайғырған, жамандықтарға сүйсінген адам,
жамандықтың шыңына жетіп, ізгілік сипатын жоғалтқан тіршілік иесі. Мұндай
адамдар дереу жамандық ойлап, айналасындағыларға кесірін тигізуге әрекет
жасайды дейді ойшыл.
Ғазалидің пікірінше, жамандық жасау ниеті бола тұра, түрлі себептерге
байланысты оны жасай алмаған адам, бұзық райынан қайтпағандығы үшін жаман
адам есептеледі. Нәпсінің әрбір қалауын орындауға күш салған адам, нәпсінің
айтқанын екі етпейтін қызметшісі болуына және жаман мінездерге ие болуына
кепілдік береді.
Сол сияқты дүниеқұмар болу, отбасын құрмау, бұзық амалдарды еркін
жасау, адамдардан қатты қысылу, шектен тыс ұялу, мал-мүлкін ысырап ету,
намыстанбау, асыра әзілқой болу, достарына орынсыз сүйсіну, адамдарға
қиындық тудыру, өзін басқаларға жақсы көрсету үшін жалтақ болу сияқты
амалдар жаман амалдардың қатарына жатады [7, 169].
Адам басқалар қарап, басын шайқап сүйсінулері үшін, мүлкін тәрік етіп,
өз өміріне немқұрайлы қараса, өзіне және отбасына жамандық жасаған болады.
Мұндай әрекеттің материялдық және рухани зарары болары анық. Материялдық
зияны, кедейлікке түсіп, басқалардың қолына қарап қалады, яғни мұқтаждыққа
түседі. Рухани зияны, рия (көзбояушылық) жасағандығы үшін, орындаған
жақсылығының сауабы болмайды. Отбасына келтірген зияны, шаңырақ мүшелерінің
қажеттіліктерін өтей алмай, әлеуметтік қиындыққа ұшырауына себеп болады
[18, 65 б.].
Мұсылман ойшылы, адамдарға билік жүргізу мақсатында дүние жинау, сол
үшін аумалы-төкпелі заманда оларға материялдық жәрдем көрсету амалдары
жасанды, әрі рия болғандықтан бұзық амал болып есептеледі. Сондай-ақ,
адамдарға шектен тыс уәде беру дұрыс емес. Себебі орындалмайтын уәде беріп,
адамды қуандыру жақсы амал сияқты көрінгенімен түбінде, ол зиян. Адамдардың
үміттері ақталмағандықтан қайғырады, өкінішке түседі. Сондықтан қолдан
келмейтін істі айтпай сақ болу қажет деп санайды.
Адам жасаған жамандығын көпшіліктің алдында айтпағаны мақұл. Ол адам
өзінің бұзықтығын айтып, жамандықты жарнамалағанмен тең. Оны естіген басқа
адамдар, сондай қылық көрсетуге бел буып, соның нәтижесінде бұзықтықты
айтқан адам осы қылмысқа себеп болады. Сонымен қатар жамағаттың (ұжымның)
ішінде жасаған жаман қылығын мақтан тұтып айтушы адам, басқаларға өзінің
қандай жан екенін көрсетеді және өзгелердің де мұндай бұзықтыққа бару
қалауын жігерлендіруі мүмкін. Сол себепті мұндай қылықтар жақсы амалға
жатпайды.
Ойшыл, әсіресе, адамдарға үлгі, оларға насихат айтып жүрген кісілердің
бұзық қылық көрсетулері жаман екенін баса айтады. Себебі басқа адамдар,
оларды үлгі тұтып, нақ сондай амал істеуге кірісіп кетеді. Осылай
көшбасындағылар бұзық амалдарымен үлгі болып, қоғамға теріс ықпал
жасағандары үшін барлық обал соларға тиеді деп санайды [8, 61 б.].
Ол, адам жасаған жамандығы қандай болса да, оны аз немесе кіші санамауы
тиіс әйтпесе, сондай кіші жамандықтардан үлкен жамандық құралады деген
пікірді өрбітеді. Нәпсісінің қалауымен өмір сүретін адамдармен жиі болу,
олармен достасу басқа адамға күнә жасауына себеп болады. Олардың жасаған
жаман қылықтарын бұл да жасайтын болса, онда ол адам да бұзық адамдардың
қатарына жатады. Егер адам олардың бұзық іс-әрекеттеріне теріс амал қылса,
олар үшін дұшпанға айналады. Олар бұған түрлі қастық жасайды. Сөйтіп ол
адам да солардың қатарына қосылуына мәжбүр болады. Мұндай топтардың
амалдары да жаман амалдардың санатына жатады дейді Ғазали.
Ғазалидің пікірінше, надандық деген білімсіздік. Адам өзі жайында,
нәпсісінің айласы мен тұзақтарынан, қылықтарынан, жалпы көркем ахлақ сияқты
мәліметтерден бейхабар болуы – нағыз надандық. Адам білімді жаратылыс
болғандықтан, орындаған амалдарының жақсы немесе жаман болуы өз қолында.
Солай бола тұра, жаман амал жасайтын адамдардың мұндай іске қадам басуының
басты себебі, өздерінің білімсіздігі. Адам надан болғандықтан солай
жасайды. Басында титтей ақылы бар адам атауы өзіне, отбасына немесе
қасындағыларға зияны тиетін бір амал жасамайды. Ман лә иағриф нәфсаһу
фаһуа джаһилун билә шакк (өз нәпсісін тани алмаған адам, күмәнсіз надан),
– дейді ойшыл [7, 50 б.].
Ойшыл, адамның ең үлкен мәселелерінің бірі – ол білмеген нәрсесін
білуге ұмтылмауы. Мұндай адамдар өздерінің кемтар, толық емес екенін
сезбегендіктен өздерін түзетпейді немесе жаңа нәрсені үйренуге талпынбайды.
Ғазали бұл хақында: Адам өзінің білімсіз екенін білмейінше, үйренуі мүлдем
мүмкін емес, – деп айтады [10, 213 б.].
Адам өзін тануы лазым. Өйткені адам өз қабілетін, ақылы мен
мүмкіндіктерін білмей тұрып, өзін белгілі бір мәртебеге көтеремін деп
санауы барып тұрған надандық. Бұл білімсіздік адамдардың біразын жоқ етеді.
Шынайы жетілгендік, мал жинап, мансапқа иеленіп, адамдарды басқару емес,
бұл білімсіздік. Бәлкім ол білім және еркіндікпен келеді, – деген Ғазали,
надандарды парасатсыз жануарға жақын қояды. Олар құбылыс пен оқиғалардың
хикметін білмейді. Негізінен надандық атауы, қара түнек болғандықтан қазір
де және келешекте де жек көрілген сипат. Ол адам жүрегінің өліміне себеп
болады деп ойын топшылайды.
Құран аяттары – Алладан келген қасиетті мәтіндер. Олар адамды жаратқан
Аллаһ жәрдемінің қажеттілігін ғана айтып қоймай, адамның Аллаға мұқтаждығын
көрсетеді. Мұсылман ойшылы үшін пікірлердің қате-дұрыстығын айқындайтын
өлшем не нәрсе болды, яғни: Ғұлама үшін барлық нәрсені өлшеп көретін
білімнің қайнар көзі не? - деген сұраққа мұсылман ғалымдары: Құран мен
хадис деп жауап берген.
Исламның тәрбиелік мүмкіндігі өте үлкен. Сондықтан Библия христианға
арналғаны сияқты, Құран – мұсылман үшін үстелдің үстіне қойып қоятын тәрбие
кітабы. Құран – кейбір адамдар үшін моральді заңдарға толы, тәлім мен
тәрбиені қамтыған, тұрақты мазмұны бар және терең адамгершілік мәнге ие
қасиетті кітап. Басқалар үшін – әлемдік мәдениет ескерткіші, эстетика-
философиялық ойдың ғажап туындысы, өнердің сарқымас көзі [19, 73 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
I
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2-6б.
II Негізгі
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..7-29б.
I -тарау. ӘБУ ХАМИД ӘЛ-ҒАЗАЛИДІҢ ҚҰНДЫЛЫҚТАР ЖҮЙЕСІ
1.1 Құрандағы ахлақ және оны Әбу Хамид әл-Ғазалидің түсіндіруі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7-17б.
1.2 Әбу Хамид әл-Ғазалидің кемел адам (инсан әл-кәмил) құндылықтары
жүйесіндегі этикалық категориялар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18-27б.
1.3 Әбу Хамид әл-Ғазалидің Дін туралы ілімдердің қайта жандануы
еңбегіндегі ахлақ феноменінң тарихи-антропологиялық мәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28-30б.
III
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...30б.
IV Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .31б.
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Ғылыми жұмыста Әбу Хамид әл-Ғазалидің
рухани-адамгершілік ілімі құндылық ретінде жан-жақты қарастырылды. Ислам
әлемінің негізгі қайнарлары Құран мен Сүннет арқылы ізгілік ілімге жол
ашқан ғалымдардың еңбектерін бүгінгі күн тұрғысынан талдауымыз ең басты
мәселелердің бірі. Адамгершілік мәселесіне Шығыс мұсылман даналары орасан
үлес қосты, солардың ішіндегі ерекшелігі өте көп қырлы тұлға Әбу Хамид әл-
Ғазали.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ халқы әуелден бері өзін мұсылман
санайтын, өз дінінің негізін ежелгі Бір Тәңірлік діннен бастау алып,
кейіннен Исламмен біте қайнасып, Түркілік Ислам мәдениетін ішіндегі Қазақ
мұсылмандық түсінігінің шеңберінде қалыптасқан халық қатарында санаймыз.
Халқымыздың мұсылмандығын Әл-Мисақтан бері екендігін де айтпасқа болмас.
Енді Бүгінгі таңда қоғамдық құбылыстар өте қарқынды өзгеріске ұшырап
жатыр. Жалпы адамзаттық ортақ құндылықтарды ұштастырып ортақ мәдениеттердің
ортаға шығуы, кез-келген мәдениеттің ішіне белгілі бір дәрежеде басқа да
мәдениеттердің ықпалын өткізуге кірісіп жатқан кезең. Осы қоғамдық
құбылыстардың ең күрделісі де маңыздысы дін болып саналады. Біз бүгінде өз
дініміздің таным көкжиектеріне көз жүгірте бастадық. Алайда мәселенің бәрі
осы танымда болғандықтан да діннің ішіне етене бел шешіп кіре алмай,
танымға келгенде кідіріп қалатын жеріміз бар.
Таным- маңыздылығы жағынан бүгінгі күннің ең басты талабы. Жалпы
исламды қабылдаған барлық халықтардың өздеріне сай түсіндіру әдістері
болғандығын ашып айтуымыз керек. Жалпы ислам философиясының өкілдері
белгілі бір дәрежеде таным қалыптастырып, Исламды танытудың, түсіндірудің
методтарын жасап адамзат алдында өз дінінің ішкі мазмұнын ашуға тырысты. Ал
бүгін ол танымды сенімге ұштастыру мәселесінде қиындық туындап отыр.
Алғашқы ислам философтарының көзқарастарына антика дәуірінің философиялық
ойлары арқау болғандығы аян, ал кейінгі ислам философтары керісінше батыс
философтарына ықпал еткендігін аңғаруға болады. Исламның басты қайнарлары
Құран мен Сүннетті негізге алып түсіндірген философиялық ойлар арқылы біз
де өз дініміздің танымына қол жеткізуімізге болады.
Рухани құндылық адамның негізгі байлығы. Қазақ дүниетанымы мен
мұсылман ілімі арасынан өрбіген адамгершілік ілімін қазіргі философиялық
танымдық дамудың еліміз үшін неғұрлым қажет, әрі маңызды бөлігі деп
қарауымыз да сондықтан.
Бүгінде адамның әлемдік дағдарыстан шығу жолы – адам зердесінің сапалы
түрде өзгеріп, рухани жаңаруында. Біз көріп отырған әлемдік дағдарыс,
әсіресе, экологиялық қауіп адамның рухани бастау мен рухани-адамгершілік
құндылықтардың қажеттілігіне деген сенімін жоғалту салдарының нәтижесі [1].
Жалпыадамзаттық сипатқа айналып бара жатқан жатсыну мен адамгершілік
қасиеттердің тоқырауынан пайда болған адамның көкірегіндегі рухани бостық
орнын толтыру үшін, адам жанына бағытталған ортағасырдағы Шығыс
мәдениетінің адамгершілік құндылықтарына назар аударуымыз қажет. Ортағасыр
мұсылмандық Шығыстың рухани-адамгершілік мазмұнын көрсететін Әбу Хамид әл-
Ғазалидің мораль философиясы – Мұсылман реннессанс дәуірі атанып, бүкіл
әлемге танылған ортағасыр мәдениетінің бір бөлігі. Ойшыл, теолог, факиһ
(құқықтанушы) және сопы әл-Ғазалидің мұсылман этикасы мен мәдениетінің
өркендеуіне өшпес із қалдырғаны сонша, оның күні бүгінге дейін мұсылмандар
арасындағы орны айрықша.
Ғазали басқа ойшылдарға қарағанда өзінің этикалық жүйесін құрумен ғана
шектелмеді, керісінше, мұсылмандық Шығыста сол жоғарғы идеяларды жеке
өмірінде іс жүзіне асырған аса дарынды әрі құпия тұлғалардың бірі. Ол
нәпсісін тәрбиелеп, кемелдікке ұмтылды, сондықтан адамның жанын зерттеу
ойшылдың жеке және ішкі қасиеті болды. Оның этикалық жүйесі қазіргі заманда
да қоғамдағы адамгершілікті қайта жандандыру құралы ретінде тәжірибелік
құндылыққа ие.
Бұл кезеңге тән маңызды мәселе қажетті рухани-адамгершілік бағдарлар
мен мұраттарды іздеу болып отыр. Қазіргі рухани өмірдің тәжірибесі
өткеннің, қазіргі кезеңнің және болашақтың ұлы жетістіктерінің негізінде
қалыптасады.
Қоғамда туындаған рухани қажеттіліктерді қанағаттандыру тұрғысынан және
қазақ халқының ұлттық рухын қайта жаңғыртып, Қазақстандағы халықтар
достығының маңыздылығын ескерсек, онда рухани-адамгершілік мәселесін
зерттеудің тарихи-философиялық өзектілігі даусыз. Зерттеу жұмысы дер
кезінде жасалған ғылыми маңызды еңбек деуге болады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Әбу Хамид әл-Ғазалидің философиялық мұрасы
сонау ортағасырдан бастап өзіне назар аудартып, ғалымдар бұған өздерінің ең
қызықты еңбектерін арнаған. Бұлардың қатарына Ф. Нишапури (451-529 х.ж) –
Китаб әс-сиақ, Ибн Асакир (499-591 х.ж.) – Та‘рихе Димишқ, Әл-Жаузи
(508-597 х.ж.) – Әл-Мунтазам фи та‘рих әл-мулук уа әл-умам, Ибн Халликан
(608-681 х.ж.) – Уафият әл-’айан анба‘уз-заман, Заһаби (673-748) –
Тазкират әл-хифаз, Дуәл әл-исләм және Тарих әл-исләм сияқты т.б.
ойшылдарды жатқызуға болады. Бұлар Ғазалидің дүниетанымын түрлі қырынан
зерттеуге күш салды.
Батыс ориенталистикасында Ғазалидің шығармашылығын зерттеген А. Корбен,
Х. Фрих, Ю. Оберман, Г. Грюнебаум, И. Гольциер, А. Шиммель іспеттес
ғалымдар бар.
Ғазалидің әйгілі Дін туралы ілімдердің қайта жандануы, Адасудан
құтқарушы, Бақыт сусыны, Философтарды терістеу, Жүректің ашылуы т.б.
еңбектерін араб тілінен ағылшын, неміс, француз, парсы, орыс және түркі
тілдеріне аудару жұмыстары жүзеге асырылды.
Ғазали туралы зерттеу әдебиеттерінің ішінен, әсіресе, Әл-Букра, Әр-
Рифағи, Әш-Ширази, А. Бәдауй, Р. Мұхаммед, М. Заки, У. Фаррух және М. Фаһри
сияқты араб ғалымдарының еңбектерін атап көрсеткен мақұл. Бұл авторлар өз
шығармаларын Ғазали философиясының кейбір мәселелеріне сараптама жасауға
арнайды[2, 36 б.].
Батыс пен Шығыс зерттеушілері Ғазалидің өмірі мен шығармашылығын
зерттеуді белгілі жүйеге салды, ойшыл еңбектерінің хронологиясы жасалынды
және олардың жазылған реттілігі анықталды. Сонымен қатар Ғазалидің
философиялық, теологиялық, элеуметтік-этикалық әрі педагогикалық
көзқарастарына жалпы сипаттама берілген.
Сондай-ақ, С. Шейх, А. Халик, М. Иқбәл, М. Түркер сияқты Ғазали
шығармашылығын көп зерттеген пәкістан мен түрік ғалымдарын атап көрсеткен
жөн.
Көптеген орыс және кеңестік шығыстану зерттеушілері Ғазалидің идеяларын
фанатизм, қараңғылық пен схоластиканың бұлжымас куәсі ретінде ғана
қарастырған. Сондықтан кеңестік тарихнамада Ғазалидің философиясы арнайы
зерттеу пәніне айнала қоймады. Ислам немесе философия тарихына қатысты
жалпы жұмыстарда Ғазали ілімін сөз қылған маркстік идея көзқарасындағы
авторлар негізінен Ғазали туралы мәліметтерді батыстық исламтану мен тарихи-
философиялық әдебиеттерден алумен ғана шектелген.
Ғазалидің антропологиялық көзқарасының кейбір қырлары А.М. Богоутдинов,
В.В. Бартольд, Е.Э. Бертельс, З. Вазиров, А.В. Сагадеев, В.А. Игнатенко,
В.В. Наумкин, М.Д. Диноршоев, Г.М. Керимов, Н.С. Кирабаев, И.П.
Петрушевский және т.б. шығыстанушылардың еңбектерінде зерделенеді.
Отандық ғылымда ойшылдың шығармашылығына қатысты тікелей еңбектер
болмағанымен, Шығыс руханиятының қазақ дүниетанымындағы орны мен ролін
терең зерттеп жүрген Ә.Н. Нысанбаев, М. Бурабаев, М. Сәбит, С.Е.
Нұрмұратов, М. Орынбеков, Д. Кішібеков, К.Ш. Нұрланова, Б.С. Қабыкенова,
Д.Т. Кенжетаев, Т.Х. Ғабитов, М.З. Изотов, Ж.А. Алтаев сынды отандық
ғалымдарымыз еңбектерінің ұлттық адамгершілік-құндылыққа негізделген
философиялық теорияларды дамытудағы орны ерекше. Сондай-ақ, Ғазали
шығармашылығының өзге де аспектілерін талдаған Ғ. Есім, Н.Л. Сейтахметова,
К.Х. Таджикова, Ә.Қ. Айтжанова және тағы басқа ғалымдарымыздың еңбектерін
атап өту қажет.
Жұмыста Ғазалидің этикалық тұжырымдамасын саралау үшін ойшылдың Ихия’у
‘улум әд-дин (Дін туралы ілімдердің қайта жандануы), Мизан әл-‘амәл
(Амалдар өлшемі), Мукашафат әл-қулуб (Жүректің ашылуы), Кимия‘ ус-
сағада (Бақыт сусыны) сияқты т.б. адам жанының қазына сарайына кіріп, таза
ниет пен мейірімді оятатын көптеген еңбектері басшылыққа алынды. Аталмыш
шығармаларда Ғазалидің күллі этикалық философиясының жүйесі көрсетілген.
Бұл еңбек халқымыздың рухани құндылықтарын саралау барысында жаңа қырынан
қарастыруға септігін тигізеді деген сенімдеміз.
Жұмыстың негізгі мақсаты – Әбу Хамид әл-Ғазалидің адамгершілік іліміне
тарихи-философиялық талдау жасау.
Жұмыстың мақсатына сәйкес мынадай міндеттер алға қойылды:
- Құрандағы мораль метафизикасын көрсету және Ғазалидің оны қалайша
түсіндіретінін анықтау;
- Ғазалидің Дін туралы ілімдердің қайта жандануы атты еңбегіндегі
ахлақ феноменінің тарихи-антропологиялық мәнін ашу;
- Мұсылмандық Шығыстың әлеуметтік-философиялық және саяси ілімдеріне
Ғазалидің адамгершілік философиясының ықпалын көрсету;
Зерттеу жұмысының нысаны – мұсылман Шығыс философиясындағы адамгершілік
мәселесін қарастыру.
Зерттеу жұмысының пәні – Әбу Хамид әл-Ғазалидің адамгершілік ілімін
тарихи-философиялық талдау.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдістемелік негіздері. Жұмыстың
әдістемелік негізі ретінде Әбу Хамид әл-Ғазалидің философиялық
көзқарасындағы адамгершілік мәселесі және Ғазалиге қатысты еңбектер жазған
орыс, түрік, өзбек және отандық ғалымдардың теориялық тұжырымдамалары
алынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Әбу Хамид әл-Ғазалидің адамгершілік
ілімін тарихи-философиялық тұрғыдан талдануы – жұмыстың негізгі ғылыми
жаңалығы болып табылады. Бұл жұмыста философиялық зерттеу әдістері
қолданыла отырып, төмендегідей ғылыми нәтижелерге қол жеткізілді:
- Ғазали еңбектеріндегі рухани-адамгершілік ілімінің бастау көздері
көрсетіліп, олардың идеялық мағына жағынан ойшылға қалай әсер еткені
анықталды. Сол арқылы Ғазали мораль философиясына қол артқанда ондағы түпкі
ой қазығын сыншыл көзқарасы таразысынан өткізіп, екшеп, елеп алған рухани
қазынаны өз заманындағы идеялық күрес жолының қуатты да пәрменді құралына
айналдырғаны зерттеулер нәтижесінде зерделенді;
- Ғазалидің кемел адам (инсан әл-кәмил) құндылықтары жүйесіндегі
этикалық категориялардың ерекшелігі көрсетіліп, бұл адамгершілік ілімі
–кемелдікке жету әдістемесі екені анықталды;
- Ойшылдың құнды мұрасындағы ахлақ феноменінің тарихи-антропологиялық
мәні ашылып, оны құрайтын негізгі түсініктер мен этикалық категориялар
талқыланып, дәйектелді;
- Адамгершілік құндылықтар Ғазалидің философиясындағы басты
мәселелердің бірі, ол Құран мен адам байланыс контекстінде қаралады. Адам
мұнда онтологиялық, тектік және гносеологиялық болмыстарда көрінеді. Ол
адамның дүниеде дұрыс әрі бақытты ғұмыр кешуі үшін жүріп-тұрудың этикалық
қағидалары мен ережелерін және адамның танымдық мүмкіндіктері мен рухани
байлығының мол екенін көрсетті;
- Ғазалидің адамгершілік дүниетанымынан туындап, бүкіл шығармаларында
желілеп тараған кемел адам туралы идеясының құяр арнасы адамның өзін-өзі
тануы тұжырымдамасында жатыр. Кемел адам (инсан әл-кәмил) құндылықтарын
ілім ретінде танып, зерделеуге мүмкіндік беретін білім (әл-ильм), ұят (әл-
хаия), адалдық (әс-сидқ), сүйіспеншілік (әл-хубб), жомарттық (әс-саха),
мейірім (әр-рахма), туралық әл (әл-амана), ізгі ой (хусну әз-зон), ерлік
(әш-шуджаа), кешірімшілдік (минна) т.б. этикалық категорияларының
философиялық мағынасы Ғазали бойынша сарапталды. Кемелдік жоғарыда аталған
адамдық құндылықтардың одағы негізінде ғана қалыптасып, дами алады;
- Ғазали философиясындағы ахлақ ілімі адам жанын тәрбиелеу құралы
ретінде тәжірибелік сипатқа ие. Ахлақ феноменінің әлеуметтік-
антропологиялық мәні ұлы ойшылдың қаламынан шыққан құнды түпнұсқа болып
табылатын Дін туралы ілімдердің қайта жандануы негізінде дәйектелді. Адам
тек биологиялық және физикалық болмыс емес, сонымен қатар ол психологиялық,
әрі әлеуметтік жаратылыс. Сондықтан да ахлақ адамның адамдық мәні мен
жоғарғы мәдени руханилығын көрсететін жоғарғы құндылық категориясы;
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысының мақсаттары мен міндеттеріне сай
кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
I ӘБУ ХАМИД ӘЛ-ҒАЗАЛИДІҢ ҚҰНДЫЛЫҚТАР ЖҮЙЕСІ
1.1 Құрандағы ахлақ және оны Әбу Хамид әл-Ғазалидің түсіндіруі
Құран адам баласының өмір сүруі тиіс қағидалар мен адам хақындағы
философиялық-теологиялық теорияның жиынтығы десек те болады. Құранның
философиялық қыры, адамның теоретикалық-танымдық мүмкіндіктері мен рухани
сұраныстарын баяндайды. Құрандағы басты мәселе – адам, оның өмірі, мақсаты
мен мәні және тағдыры. Сондықтан Құрандағы мораль философиясы, ахлақ
ілімі – негізгі мәселелердің бірі.
Құран – мұсылман Шығысындағы моральдік-этикалық құндылықтардың қайнар
көзі. Араб тілінде мораль дегеніміз ахлақ, ислам әлемінде худжату әл-
ислам (ислам айғағы) атанған мұсылман теологі әрі ойшылы Әбу Хамид әл-
Ғазали ахлақ сөзіне: Хульқ (мінез) және хальқ (жаратылыс, болмыс). Бұл
сөздер бірге қолданыла береді. Мысалы, Пәленшенің мінезі және болмысы
көркем деп айтылады. Демек, пәленшенің ішкі дүниесі һәм сыртқы болмысы
көркем екені білінеді. Олай болса, хальқ (болмыс) сөзі адамның сыртқы
бейнесін көрсетсе, хульқ (мінез) оның ішкі дүниесін білдіреді. Себебі,
адам көзбен көрінетін тәннен және ақылмен пайымдалатын рух, нәпсіден
құралған. Бұлардың әрбірінің өзіне тән пішіні мен бейнесі бар. Оның бейнесі
көркем болуы мүмкін немесе жаман болуы ықтимал. Ақылмен танылатын жанның
қадірі, көзбен көрінетін тәннен жоғары тұрады, – деп анықтама береді [3,
71 б.].
Расында да мораль – мінез-құлық, қылық, сипат және әдетке қатысты
латынның moralitas, түбірі – moralis сөзіннен шығады [4, 270 б.]. Мораль,
қоғамдық өмірдің барлық салаларында және күнделікті тұрмыс-тіршілікте
адамның жүріс-тұрысын қадағалайды. Рамазан әл-Махләуй ахлақ дегеніміз –
хулуқ сөзінің көпше түрі. Ал, хулуқ, адаммен әу бастан бірге келетін,
яки жүре қалыптастатын мінездер жиындығы. Хулуқ – адамның сыртқы
қылықтары мен болмысы және оның ішкі дүниесінің ақиқаты деген [5, 10 б.].
Ғазали Құран оқу әдептілігі еңбегінің бірінші бетінде: Оның алдынан
да, соңынан да бос сөз келмейді (араласпайды). Аса дана, өте мақтаулы Аллаһ
тарапынан түсірілген (Фуссиләт, 4142), – деген аятты келтіріп, Құранға
сипаттама береді. Мұндағы қиссалар мен тарихи хабарлар ғалым және көзі
ашық, көкірегі ояу адамдар үшін көптеген мәліметтер береді. Сондай-ақ,
Құранда адамның дұрыс отырып-тұру қағидалары, қоғамдағы бейбіт өмір мен
әлеуметтік жағдайдың тұрақты дамуы үшін адамдардың бір-бірімен қатынас
ережелері мен үкімдері бар.
Адал мен арам айтылып, адасушылық пен бұзықтықтан сақ болуымыз үшін
жолымызға жарық түсірілді. Құранда науқас адам үшін шипа бар. Кім бұған
қарсы шықса, Алланың құдіретіне қарсы шыққаны, кім басқа жолмен жүрсе, онда
адасқаны. Құран үлкенді де, кішіні де, азды да, көпті де қамтыған. Оның
ғажайып сыры таусылмайды, қойнауындағы қазынасы сарқылмайды, – деп қоғам
өміріндегі адамгершілік құндылықтарының қайнар көзі Құран екенін алға
тартты [6, 395 б.].
Егер адам осы ішкі дүние сарайының қақпасын аша білсе, онда ол өзін-өзі
таниды. Сондықтан да адам өміріндегі рухани дүниенің маңыздылығын байқатқан
Ғазали – көптеген пайғамбарлар өз үмбеттеріне келіп, оларды иманға шақырды.
Олардың басты мақсаты – адамның жан дүниесімен жұмыс жасау. Олар өз
ұстанымдарын адам жанының түпкі тамырына байлаған. Сол себепті осы
ұстанымдар адам табиғатынан үстем келіп, олар пайғамбарларға ерді. Ал
пайғамбарлар түзу жол көрсетті. Бұған Құранның мына аяты дәлел бола алады:
Негізінде осы Құран ең тура жолға салады. Әрі дұрыс іс істеген
мүминдер үшін, әрине, зор сыйлық бар екенін сүйіншілейді (Исра: 179).
Құран адамның рухани мүмкіндіктерін ашатын азық және шипа: Құраннан
мүминдерге шипа және рахым түсіреміз. Ол залымдардың зиянын тым арттыра
түседі (Исра, 1785). Егер адамның жаны сау болса, ол өмірді бағалай
біледі, әрі бақытқа қол жеткізеді. Себебі науқас жан, басқару жүйесінде
ретсіздікке соқтырып, оған өзінің бұзық ойларын енгізуі мүмкін.
Ал сау-саламатты жан, керісінше, басқару жүйесіндегі кем-кетіктер мен
ақауларды жамайды және адамның ішкі дүниесіне жарық сәулесін түсіреді.
Мінсіз, әділ қази жұмыс жасап отырған заңдағы кемшіліктердің орнын
толықтыруға құдіретті. Бірақ, залым қази заңдағы жетіспеушілікті толтырғаны
былай тұрсын, ол өз мүддесі үшін түзу заңды бұрмалауы ғажап емес. Өмірдегі
алуан түрлі идеялар мен ағымдардың алдында тұрған адам жаны да осы сияқты
күй кешеді. Сондықтан адам жаны дұрыс бағыттан ауытқымауы үшін Құранды
ұстанады деген пікірді Ғазали алға тартты.
Адам жаны нәпсінің қалауына жеткен соң, оған тойымсыздық танытып, басқа
нәрсеге құмартады. Сөйтіп, оның күнә екеніне назар салмай, рахаттың
етегінен ұстап кете барады. Осылайша, құмарпаз адам қу нәпсінің құлына
айналады.
Құранның міндеттеуі бойынша адам рұқсат берген және тиым салған
құмардың арасын айырып алуы қажет. Құран бұл мәселені айдан анық етіп
көрсеткен. Адам жаны қалаған дұрыс рахатты көрсетіп, оларды қалауынша және
қажетінше пайдалануына рұқсат береді: Ей, адам баласы! Жер жүзінде болған
халал, таза нәрседен жеңдер және шайтанның ізіне ермеңдер. Себебі сол
сендерге ашық дұшпан (Бақара, 2168).
Демек, аятта адам бойындағы кемшіліктер айтылып қана қоймай, мінездің
адам болмысымен бірге келетіні білдірілген. Сондықтан: Ахлақ адамның ішкі
дүниесінің бейнесі мен көрінісі болса, – дейді Ғазали, – ол адамның
туылғандағы болмысымен келеді немесе уақыт өте адам оны үйренеді. Сөйтіп
мінез нәпсімен бірге өсіп-өнеді.
Адамның табиғи, тума мінезіне келсек, бұларға адам болмысындағы
адамгершілік, жақсылық жасауды жақсы көру, ізгілікті ұнату сияқты т.б.
қасиеттер жатады. Адам баласы дүниеге келгенде ақ парақ сияқты таза күйде
туылады. Кейін сәбидің ата-анасы, қоғам, қоршаған орта оған әсер етіп, оның
келешектегі болмыс-мінезіне ықпал жасайды.
Әбу Һурайрадан: Алланың елшісі: Шақалақ таза күйде туылады. Кейін
оның ата-анасы яһуди болса, оны яһуди қылады, христиан болса, христиан
қылады немесе отпарас болса, оны отқа табынушы етеді, – деп айтты, –
деген хадисті имам Бухари келтіреді [5, 17 б.].
Хадистен көргеніміздей, сәбидің келешекте өзін жақсы немесе жаман тұлға
ретінде қалыптасуына ата-ана зор ықпал етеді. Егер сәбидің ата-анасы жақсы
мінезді адамдар болып, балаға көркем-менез бен жақсы қылық үйретсе, онда
оған бұл дүниеде береке және ақыретте мол сауап болмақ. Ал, енді ата-ана
дөрекі сөзді, бұзық мінезді болса, баланың да бұзық қылықтар үйренетініне
дау жоқ, – деген Ғазали, келешекте оның қоғамға немесе халқына тигізер
пайдасы мардымсыз боларын дәлелдейді.
Ғазали Құрандағы ахлақ екі түрлі: көркем мінез әл-хульқ әл-хасан және
жаман мінез әл-хульқ әс-сәий екенін айтып, бұл екеуіне анықтама береді:
Көркем мінез – елшілер мырзасының сипаты, шыншылдар амалдарының абзалы,
тақуалар тер төккен еңбектерінің жемісі, Аллаһқа құлшылық қылған
пенделердің ризалығы. Дәлірек айтқанда, жақсы мінез – діннің бөлігі.
Жаман мінез – жұтып жоқ қылатын у, абыройсыздыққа ұшырататын бұзықтық,
аяқ асты қылатын анық жамандық. Ол шайтанға қызмет қылдырады және
әлемдердің Раббысының қасынан алыстатады [3, 88].
Ғазали Құранда көркем мінездің артықшылығы және ондай мінезге ие болған
адамның мәртебесі айтылған. Көркем мінезді адамның болмысы, оның жасайтын
амалдары көрсетілгендігін басып айтады. Мысалы: (Мұхаммед) оларға Алланың
мейірімі бойынша, жұмсақ сыңай байқаттың. Егер тұрпайы, қатал жүректі
болсаң еді, әрине, олар маңайыңнан тарқап кетер еді. Сондықтан олар үшін
жарылқау тіле де, іс жөнінде олармен кеңес қыл. Сонда қашан қарар берсең,
Аллаға тәуекел ет. Негізінен Алла тәуекелшілдерді жақсы көреді (Әли Имран,
3159)
Мұсылман ойшылы осы аятты талдап, Алла пайғамбардың қылығын басқаларға
үлгі етіп, жұмсақ мінезді болуға шақырады. Дөрекілік пен қаталдықтың,
тасжүректілік пен қатыгездіктің мұсылмандық үшін жат екенін көрсетеді.
Себебі жұмсақтық, адамға сақилықты, ибалылық пен сабырлықты, кешірімшілдік
пен қанағатшылдықты және Жаратушыдан қорқу мен ибалылықты, сондай-ақ,
басқаға жәрдем беруге әзір тұру, жылы сөйлеу мен ынсапшылдық мінездерінің
жемісін береді деп ойын топшылайды.
Ғазалише жұмсақтық (хильм), адамның өз ашуын бақылауына алуы. Жұмсақтық
сипаты қаттылық пен момындық мінездерінің ортасындағы жағдай. Жұмсақтық
мінезі, адамдардың кемелдігіне бастайды. Сондықтан бойында жұмсақтық
қасиеті бар адам, кемелдікке ұласқан адам.
Жұмсақтық, көркем мінездің жемісі. Адамдардың ең жақсы көретін
жағдайларының бірі. Адам кемелдікке жеткен уақытта, жұмсақтық пен
қаталдықты бір-бірінен айырмай, өз тиесілі орнында ғана қолдана алады. Егер
адам жұмсақтық пен қаталдықтың қайсысын қолдануын білмеген уақытта, ол
жұмсақтықты таңдауы тиіс. Себебі соңында үнемі жұмсақтық танытқандар
табысқа кенеледі. Жұмсақ адам тыныш болғандықтан түрлі жағдайдарда өзін
дұрыс ұстайды. Ойламаған жерден тосын мінез көрсетіп, бұзықтық қылмайды.
Ғазалидің көзқарасы бойынша Құран, адамдарға Мұхаммед пайғамбардың
мінезін үлгі етті. Алла елшісінің мінезі мен сыпайылығы – Құран болған.
Мұсылман адам пайғамбардың қасиеттерін көргендіктен, өзінің қылықтарын
Құранмен өлшеп, Алла риза болсын деген оймен жақсылық пен қайырымды амалдар
жасап, әлсіздерге жәрдем беріп, қоғамның пайдалы бөлшегі болуға тырысады.
Сондықтан Құран пайғамбарға берілген ұлық нығмет хақында былай деген: Шын
мәнінде сен әлбетте ұлы мінезге иесің (Қалам, 684). Пайғамбар болса:
Жәннатқа кіретін адамдардың басым көпшілігі – Алладан қорыққан тақуалар
мен жақсы мінезді кісілер, – деп айтқан.
Жақсы мінез адамдардың бір-бірімен достықта, ынтымақтастықта және
татулықта ғұмыр кешуін міндеттейді. Жаман мінез болса, олардың арасына
жеккөрушілік, кекшілдік пен алауыздықтың тұқымын тастайды. Өнім беретін
жеміс ағашы қаншалықты дәмді болса, оның жемісі де соншалықты тәтті болмақ.
Ислам жақсы мінездің артықшылығын жасырмайды. Анастың риуаяты бойынша бір
адам пайғамбарға келіп, көркем мінез жайында сұрайды. Сонда Алланың елшісі:
(Мұхаммед) кешірім жолын ұста және оларға туралықты әмір ет (Ағраф,
7199), – деген аятты оқып, кейін әлгі сұрақ қойған адамға: Көркем мінез –
қатынасты үзген адаммен байланысты орнату, сенен қызғанып бермеген адамға
сенің беруің және саған зұлымдық қылған адамға кешірімді болуың, – деп
жауап береді [3, 193].
Ғазали Құранда мақтаулы көркем мінездер көптеп айтылады. Солардың бірі
– сабырлық. Сабырлық дегеніміз – ұстамдылық, яғни адамның әрбір әрекеті
үшін өз-өзіне есеп беруі, нәпсінің қалауына берілмеу, құмардың етегінде
кетпеу және бұзықтық, күнә жасамау. Мұхаммед пайғамбар: Ораза сабырлықтың
жартысы, – деген. Бұл хадис сабырлық мінезінің қаншалықты маңызды екенін
байқатады дейді. Осы айтылған қасиеттердің барлығын Құран бір аятқа
сыйғызған: Сабыр және намазбен жәрдем тілеңдер (Бақара: 245).
Сабырлық – исламдағы мақтаулы мінез. Ғазалидің пікірінше, сабырлық
мінезіне арнайы жаттығу немесе жақсы тәрбиесіз ие болу қиын. Сабырлық
пайғамбарларға тән және олардың бойындағы ерекшеліктердің ең қажеттісі деп
дәлел ретінде Құран аятын келтіреді: (Мұхаммед) пайғамбарлардан
майталмандар сабыр еткендей сабыр ет. Олар үшін асықпа. Олар өздеріне уәде
етілгенді көрген күні дүниеде күндізден бір дәм ғана тұрғандай білінеді.
Бұл бір ұқтыру. Бұзақы ел ғана жоқ етіледі (Ахқаф, 4635).
Сол сияқты Исмайл пайғамбар құрбандыққа шалынғалы тұрған кезде сабырлы
болды. Жақып пайғамбар Жүсіп есімді ұлын жоғалтқанда сабырлық танытты.
Жүсіп пайғамбар құдыққа түскенде және абақтыда жатқанда өмірден түңілмеді,
сабырлылықпен дос болды. Кез-келген пайғамбар өз міндетін сабырлықтың
арқасында атқарған деп, ортағасыр ойшылы Құрандағы әділдік, жомарттық,
мейірім сияқты т.б. жақсы мінездерді сипаттайды.
Құрандағы сабырлылықты Ғазали ақыл мақұл көрген ізгіліктердің бірі
екенін айтады. Адам қажеттеріне ұмтылғанда, сырттан келген машақаттармен
күрескенде, қиындыққа ұшырағанда және жеңіске таяулап қалғанда сабыр
қасиетіне мұқтаж. Бала жасында адамның бағыты мен әрекетін құмарлық қалауы
басқарып отырады. Белгілі жасқа жеткенде бұл қалаудың орнын сабырлық күші
басады.
Адам ахлақтың көркем қылықтарын алуы және орташа жолды ұстануы, оның
сабыр күшін қолданғанының белгісі. Адамдар сабырлылықты қолдануларына
қатысты үш түрге бөлінеді:
Біріншісі, сабырлылықтың арқасында қалаған және ұнатқан нәрселерін
толықтай бақылауға алғандар. Екіншісі, сабырлық күшін мүлдем
қолданбағандары үшін қалау мен еріктің соңында кеткендер. Бұлар көптеген
адамдарды өз арқасынан алып кетеді. Үшіншісі, ақыл мен шаһуат сияқты екі
күштің арасында толғанып тұрғандар. Бұлар кейбір кезде ақылды тыңдаса,
басқа уақытта құмардың соңынан ереді [8, 33 б.].
Сабыр мінезі жаратылыс арасындағы адамдарға тән қасиет. Жануарларда
сабырсыздық басым. Адамның туылғанынан бастап физиологиялық пен жануарлық
қалаулары алдыңғы талапта тұрады. Оның ақылы балиғат жасына келген соң,
физиологиялық қалауының зияндығын ажырата білетін болады. Сабыр нәпсінің
бұл қалауларына еріп кетпей, өзін-өзі тежеуі осыған дәлел дейді ол.
Ойшылдың пікірінше, нәпсінің қалаған нәрсесін орындап, соның артында
құл болған адамның сәби баладан айырмасы жоқ. Сабырлылық үнемі құмар мен
ашудың қасында болуы тиіс. Әсіресе, тамақ, мал-мүлік сияқты т.б. нәпсінің
сүйген нәрселеріне сабыр ету қажет. Сол сияқты адам қайырлы істерде де
сабырлы болуы тиіс. Себебі нәпсінің жалқаулығы ұстап, жақсы амалдар
орындамаймын десе де, ғажап емес [9, 308 б.].
Ғазали, адам жануарлық және періштелік сипаттарға ие дейді. Адам
жануарлық сипатта, шаһуаттың қалауын орындайды. Періштенің сипатында ондай
амалдардан бас тартады. Періштелік сипаттың ең жоғарғы қаруы ақыл мен
ақылдың мақұл көрген нәрселері. Адам құмардың қалауларын ақылына сүйеніп
жеңсе, сабырлылыққа жетеді. Сабыр екі қарама-қарсылықтың арқасында ортаға
шығатынын айтады. Ол мұны ащы, әрі қышқыл дәріні ішудің мысалымен
келтіреді. Ақыл пайдасы үшін дәріні ішуге бұйырады. Нәпсі мен құмарлық
қалаулары болса, оның ащы және қышқылдығы үшін ішуден бас тартады. Құмар
қалауына берілгендер дәріні ішпейді. Ал ақылы басым адамдар, оның ащы, әрі
қышқылдығына қарамай, сабырлылық қылады, дәріні ішіп, дерттеріне шипа
табады.
Ғазалидің пайымдауынша, сабырлылықтың ең жоғарғы дәрежесі, адамның
нәпсілік қалауларын толықтай тізгіндеуі. Ал енді ең төменгі дәрежесі
нәпсінің қалауларына толық өтіп кетпеу. Ортаңгы дәрежесі, кейбір кезде
нәпсінің қалауларына қарсы тұру. Бұл мәртебедегі адам, кейбір кезде
нәпсінің қалауын орындайды, кейбір кезде оған қарсы тұрады. Әлсіз
құмарлықтарды тәрік етіп, тек күшті құмарлық қалауларын қалдыру осы
дәреженің көрсеткіші саналады.
Нәпсінің күллі қалауын орындаған адам бұл құмарлықтарға ақылымен
қарсылық көрсетпегені үшін жануардың сипатына түскен болмақ. Нәпсінің
тұтқыны болғысы келмегендер ғұмыр бойы сабырлылықты қалқан етулері тиіс.
Сабыр сондай бір күш, ол – құлдан билеуші шығарады [10, 34 б.].
Адам ғайбатқа, өтірік сөйлеуге, рия жасауға (көз бояушылық), жала
жабуға, дөрекілік сияқты қылықтарға әдеттеніп, үйренген болса, онда оған
сабырлы болу өте қиын. Мұндайға әдеттенген адам, әсіресе, жиын немесе
мәжіліс сияқты орындарда бұдан сақ болуы лазым. Себебі мұндай қылық иесін
биікке көтереді, басқаны төменге түсіреді. Сондықтан өзінің сөзі мен
әрекеттеріне иелік жасай алмайтын адам жиынға бармағаны дұрыс. Өйткені
жалғыздыққа сабыр ету, көпшілік орнында тіліне ие болу сабырлығынан
жеңілірек деген ойды алға тартады [8, 133 б.].
Ғазали сабырлыққа үш түрде қарайды. Әуелгі екеуі, діннің ішіндегі
сабырлылық, яғни, Алланың әмірлерін орындау жолындағы сабырлылық және оның
тиым салған амалдарын орындамаудағы сабырлық. Үшіншісі, дүниеде адамның
басына келген болмашы оқиғаларға қарсы сабырлық.
Сабырлылық қылу оңай болмаса да, адамдар сабырлылықты үйренуге мәжбүр.
Сабырлылық ащы дәрі, иісі жаман сусын. Бірақ бұл дәрі күллі қиындықтар мен
ауырлықтарды жоқ етеді. Сабырлылық дәрі екенін көрген ақылды адам, оның бір
мезет ащылығына шыдайды, есесіне рахат пен тыныштыққа жылдап бөленеді.
Сабырлы адамға дүниедегі материялық жағдай әсер етпейді. Ал сабырсыз адам
дүниеге беріледі, қиындық пен уайымға салынады. Себебі қайғы-қасірет пен
қиындықтар адамнан тапшылық көрмейді. Керісінше, адам нәпсінің мешкей
қалауын тойдыра алмайды, олай болуы мүмкін де емес. Бұл жағдайлардың
ықпалын жоқ ететін күш, сабырлылық деп дәлелдейді ол.
Ғазалидің пікірінше, адамның жүрегін жамандықтардан тазалау үшін,
сабырлылықты үйрену қажет. Ал сабырлылық құмар қалауы мен ақылдың
арасындағы күрестен туады. Егер құмарлық талабы күшті болса, оған қарсы
сабырлылық ету қиын. Ол үшін құмарлық талабын әлсірету керек. Адам қуатты
тамақ жемей, аз азықтанса және құмары асып-тасыған адамдардан сақтанып
жүрсе, сонда ғана құмарлықты өз бақылауына алуы мүмкін [12, 35 б.].
Сабырлы адам дегеніміз, асығып-аптығудан алшақ. Жасамақшы болған
істеріне дереу шешім шығармайды. Оны жеті мәрте пішіп, орындалуы мүмкін
амалдарды ғана істейді. Әр істің басында соған қатысты орындалуы тиіс
немесе тәрік қылынуы қажет нәрселерді ақылға салады. Кейін асықпай
мұқиятпен қажетті нәрселерді орындау, адамды жетістікке жетелейді деген
пікірді дәлелдейді Ғазали.
Адам барлық нәрсеге сабырлылық қылуы керек пе? деген мәселеге келсек,
Ғазали олай болуы шарт емес дейді. Себебі адамдар өзіне, отбасына және т.б.
зиян келетін жағдайларда қорлыққа, зорлық-зомбылыққа шыдап, сабырлылық
етулері мүмкін емес. Адам ұнатқан нәрселеріне, құмарлық пен қалау сияқты
дүниенің рахаттарына келгенде, сабырлылық керек. Бұл жағдайларға сабырлылық
қылмаса, азғындыққа соқтыруы мүмкін [8, 132 б.].
Сабырлы адамдар қиындықтардан құтылады, дұшпандарын жеңеді, армандарына
жетеді. Адамдардың көшбасшысы болып, Раббысының мақтауына бөленеді. Шынайы
сабырлылық, басқа бәлекет төнгенде уайымға салынып және қиындығын ойлап,
қайғыға берілмеу. Сабырлы болғысы келген адам, қайғы-қасірет кезінде
уайымға салынғанымен қайғының кетпейтінін және айқайлаудың, бақырып
жылаудың пайда емес, зиянын тигізетінін түсінуі керек.
Кейін Ғазали Құран бұзық деп тапқан жаман мінездерді талдайды. Құран
мен хадисте аталған сондай мінездердің бірі – зұлымдық. Зұлымдық
дегеніміз,әділдік қасиетіне қарама-қарсы мінез деді ойшыл. Құран адам
баласына күллі іс-әрекеті мен амалында әділ болуына бұйырады.
Құран адамның өзіне, басқаларға және жан-жануарға зұлым жасауына тиым
салған:
Ей, мүминдер! Өзара малдарыңды бұзықтықпен жемеңдер бірақ, өз
ризалықтарыңмен саудаласу басқа. Бір-біріңді өлтірмеңдер. Расында Алла
сендерге ерекше мейірімді. Ал кім осы айтылғанды дұшпандық, зұлымдықпен
істесе, оны жақында отқа саламыз. Бұл Аллаға оңай (Ниса, 429-30).
Құран жетім балаларға және олардың мүліктеріне қол салған залымдардың
жазасы, лаулаған от деп хабар береді:
Негізінен сондай жетімдердің малын жегендер, олар қарындарын отпен
толтырған болады. Сондай-ақ жалындаған тозаққа кіреді (Ниса, 410).
Ғазали тұжырымдары бойынша зұлымдықтың жамандығы жоғарыда айтқандай,
тек аятпен емес, хадистермен де бекітілген. Сондықтан Мұхаммед пайғамбар
басқаға зұлымдық қылу, сиқыр жасау және адам өлтіру сияқты бұзық
қылықтардан аулақ болуға шақырған, – деп хадистер келтіреді.
Әбу Һурайра: Пайғамбар: Сендер жеті қылмыстан абай болыңдар! – деді.
Сахабалар: Олар не нәрсе? – десті. Алланың елшісі: Аллаға серік қосу,
сиқырлық жасау, нақақтан-нақақсыз адам өлтіру, өсімді пайдалану, жетімнің
малын жеу, өсім жеу, абыройлы мүмин әйелдерге жала жабу..., – деп айтты
деген хадисті (Әл-Бухари, Муслим, Әбу Дауд және Нисай риуаят қылады) [13,
14 б.].
Имам Муслимның хадистер жинағында Айша: Алла елшісінің мінезі – Құран
еді, – деп айтқан. Демек, Құран көркем мінездің, қоғамдағы ахлақтың қандай
болуы керектігіне үлгі. Ал Мұхаммед пайғамбар өзі хақында: Мен көркем
мінезді кемеліне жеткізу үшін жіберілдім, – деп сөйлеген хабарды (Ахмед,
әл-Хаким және Байһақи келтіреді) [14, 113 б.].
Адам тіршілігіндегі көркем мінездің рөлі үлкен, әсіресе қоғамдық өмір
ахлақты қатты қажет етеді. Себебі қоғам өскелең ұрпақты осындай көркем
мінезімен тәрбиелейді, оларға жақсылық пен жамандықтың не нәрсе екенін
үйретеді. Сол үшін баланы тәрбиелейтін қоғамның түзу, әрі дұрыс болуы өте
маңызды. Оның қаланатын негізінің кірпіші – әдепті адам болуы тиіс. Сонда
барып, қоғам өзінің кемел қалпына жетеді, – дейді Ғазали.
Ғазалише, нәпсіні теріс қылықтардан тазарту – көркем мінезге бет бұру
деген сөз. Нәпсі мен дене бір-біріне ықпал жасары сөзсіз. Нәпсі жетіліп,
жаман сипаттардан тазаланса, дененің әрекеті де жақсы болып, көркемдене
түседі.
Нәпсіні ашу мен құмарлық биліктерінен құтқару және жаман қылықтардан
тазару арқылы жақсы ахлаққа жету мүмкін. Көркем ахлақ адамның жүрегін
қиындықтардан алыстатып, басқа адамдардың құрметі мен сүйіспеншілігіне
бөленуге жәрдем көрсететін, дүние һәм ақырет үшін пайдалы нығмет деп
санайды Ғазали.
Көркем мінез, достық қарым-қатынасқа ие болып, жабайы мінезден арылу
керек екендігін Құран ашық айтады. Әсіресе, егер адамдармен достықта өмір
сүрудің негізі ретінде Алладан қорқу, Оның дінін ұстану және басқаларды
Алла үшін сүю сезімдері болса игі. Бұл жайында хабар беретін оқиғалар және
аяттар жетерлік. Алла бұл әлемде достық деген нығметті бергенін
баяндайды: Ол мүминдердің жүректерін қосты. Егер сен, жер жүзіндегі
нәрселерді тұтас сарып қылсаң да, олардың жүректерін қоса алмас едің.
Бірақ, Алла олардың араларын біріктірді (Әл-Әнфәл, 863).
Алланың елшісі: Расында сендердің араларыңнан маған ең жақын болып
отыратындарың – ең көркем мінезділерің және достық құратын әрі дос болып
иық тіресіп жүретіндерің және Мүмин – үйренген дос. Дос болмаған немесе
достық қатынас құрмаған (адамнан) қайыр жоқ, – деп айтқан дейді Ғазали
[15, 34 б.].
Мұсылман ойшылының пікірінше, достық екі адамның арасында, бір-біріне
деген сүйіспеншілікке негізделген қатынас. Өмірдегі жақсы және қиын
күндерде қасыңда жақсы достың болуы, адам үшін үлкен көмек әрі нығмет. Сол
себепті адам, өзіне дос іздеген кезде, ол адамның бойында ақыл, көркем
мінез, опасыздық жасамайтын, дүниеқұмар емес және шыншыл сияқты т.б. басқа
сипарттардың бар екеніне көз жеткізген жөн. Бойында осы сияқты
ерекшеліктері жоқ адаммен достық құру дұрыс емес. Себебі мұндай адам
қасындағы досына зиян келтіреді.
Ақылы кемтар адамның дұрыс пен бұрысты айыра алмағандықтан, досына
жақсылық жасаймын деп зиян келтіруі мүмкін. Мінезі жаман адамдар, бойындағы
кемшіліктерін қасындағы досына жұқтырып, оның бұзық адам болуына септігін
тигізеді. Опасыз адам, өзіне пайдасы жоқ кезде қасындағы досына опасыздық
жасауға әзір тұрады. Сол сияқты өтірікші дос шыншыл болмағандықтан
жанындағы досына үнемі өтірік айтып, оны қателік жасауға итермелейді [16,
68 б.].
Ойшылдың пікірінше, достардың арасында сүйіспеншілік, құрмет,
жолдасының пікірін сыйлау, өзара түсінісу, ынтымақ пен бірлік болады. Олар
бір-бірінің ақысын қорғайды. Жақсы дос жолдасына жасалған түрлі зұлымдықты,
өзіне жасалғандай қабылдайды және оның абыройын, мал-мүлкі мен намысын
қорғайды. Ақылы бар адам, өзі сенбейтін кісіні дос қылмайды. Егер адам
досын мінезі жаман адамдардың ортасынан айырып алса, онда өзіне және досына
да жақсылық жасаған саналады деп жақсы достың ерекшелін көрсетеді [10, 241
б.].
Сол себепті адам біреулермен достық немесе әлеуметтік байланыс орнатса,
солардың бойындағы мінездерін ұната бастайды. Бірақ өзі мұны байқамайды.
Жақсы адам болғысы келгендер достарын електен өткізіп, олардың арасындағы
жаман мінезділерін тәрік қылады. Сондықтан да дос таңдаған кезде, адамдарды
жақсылап қарап, олардың бойындағы ерекшеліктерін ескере отырып, байланыс
орнатқан жөн дейді ол.
Сонымен қатар адам мен пәленшенің досымын деп қана қоймай, оларға
жеткілікті уақыт бөлуі тиіс. Олармен бас қосу, әңгімелесу, саяхатқа шығу
сияқты амалдарда бірге болғаны мақұл. Өмірін достармен бірге өткізе білген
адам, дүниенің машақаттарын айналып өтеді, әрі рухани тыныштық табады.
Сондай-ақ адам өзінің досы болса да, өзіне дөрекі әрі қатыгез қарым-қатынас
қылатын кісіден аулақ ұстанғаны мақұл [17, 109 б.].
Ей, мүминдер! Жасамайтын істеріңді неге айтасыңдар. Орындамайтын
істеріңді сөйлеулерің Алланың қасында зор ашуға себеп болады (Саф, 612-3)
немесе Өлшегенде толық өлшеп, тура таразымен тартыңдар! Осы қайырлы һәм
нәтиже тұрғысынан да жақсы (Исра, 1735).
Қоғамда жаман деп танылған қылықтарды жасайтын адам – жаман адам.
Ғазали мұндай адамға: Ашуы келсе немесе бір нәрсені қалаған уақытта, өзін
тежей алмайтын нәпсісінің құлы, – деп анықтама береді [15, 69 б.].
Өкпелегіш адамның қасындағыларға зиян тигізу қаупі мол. Нәпсі үнемі адамды
жамандыққа итеру мүмкіндігіне ие болғандықтан, егер адам өзін тежей
білмесе, ондай адамнан теріс қылықтан басқасын күтуге болмайды. Адамдарға
жасалған жақсылықтарға қарап қайғырған, жамандықтарға сүйсінген адам,
жамандықтың шыңына жетіп, ізгілік сипатын жоғалтқан тіршілік иесі. Мұндай
адамдар дереу жамандық ойлап, айналасындағыларға кесірін тигізуге әрекет
жасайды дейді ойшыл.
Ғазалидің пікірінше, жамандық жасау ниеті бола тұра, түрлі себептерге
байланысты оны жасай алмаған адам, бұзық райынан қайтпағандығы үшін жаман
адам есептеледі. Нәпсінің әрбір қалауын орындауға күш салған адам, нәпсінің
айтқанын екі етпейтін қызметшісі болуына және жаман мінездерге ие болуына
кепілдік береді.
Сол сияқты дүниеқұмар болу, отбасын құрмау, бұзық амалдарды еркін
жасау, адамдардан қатты қысылу, шектен тыс ұялу, мал-мүлкін ысырап ету,
намыстанбау, асыра әзілқой болу, достарына орынсыз сүйсіну, адамдарға
қиындық тудыру, өзін басқаларға жақсы көрсету үшін жалтақ болу сияқты
амалдар жаман амалдардың қатарына жатады [7, 169].
Адам басқалар қарап, басын шайқап сүйсінулері үшін, мүлкін тәрік етіп,
өз өміріне немқұрайлы қараса, өзіне және отбасына жамандық жасаған болады.
Мұндай әрекеттің материялдық және рухани зарары болары анық. Материялдық
зияны, кедейлікке түсіп, басқалардың қолына қарап қалады, яғни мұқтаждыққа
түседі. Рухани зияны, рия (көзбояушылық) жасағандығы үшін, орындаған
жақсылығының сауабы болмайды. Отбасына келтірген зияны, шаңырақ мүшелерінің
қажеттіліктерін өтей алмай, әлеуметтік қиындыққа ұшырауына себеп болады
[18, 65 б.].
Мұсылман ойшылы, адамдарға билік жүргізу мақсатында дүние жинау, сол
үшін аумалы-төкпелі заманда оларға материялдық жәрдем көрсету амалдары
жасанды, әрі рия болғандықтан бұзық амал болып есептеледі. Сондай-ақ,
адамдарға шектен тыс уәде беру дұрыс емес. Себебі орындалмайтын уәде беріп,
адамды қуандыру жақсы амал сияқты көрінгенімен түбінде, ол зиян. Адамдардың
үміттері ақталмағандықтан қайғырады, өкінішке түседі. Сондықтан қолдан
келмейтін істі айтпай сақ болу қажет деп санайды.
Адам жасаған жамандығын көпшіліктің алдында айтпағаны мақұл. Ол адам
өзінің бұзықтығын айтып, жамандықты жарнамалағанмен тең. Оны естіген басқа
адамдар, сондай қылық көрсетуге бел буып, соның нәтижесінде бұзықтықты
айтқан адам осы қылмысқа себеп болады. Сонымен қатар жамағаттың (ұжымның)
ішінде жасаған жаман қылығын мақтан тұтып айтушы адам, басқаларға өзінің
қандай жан екенін көрсетеді және өзгелердің де мұндай бұзықтыққа бару
қалауын жігерлендіруі мүмкін. Сол себепті мұндай қылықтар жақсы амалға
жатпайды.
Ойшыл, әсіресе, адамдарға үлгі, оларға насихат айтып жүрген кісілердің
бұзық қылық көрсетулері жаман екенін баса айтады. Себебі басқа адамдар,
оларды үлгі тұтып, нақ сондай амал істеуге кірісіп кетеді. Осылай
көшбасындағылар бұзық амалдарымен үлгі болып, қоғамға теріс ықпал
жасағандары үшін барлық обал соларға тиеді деп санайды [8, 61 б.].
Ол, адам жасаған жамандығы қандай болса да, оны аз немесе кіші санамауы
тиіс әйтпесе, сондай кіші жамандықтардан үлкен жамандық құралады деген
пікірді өрбітеді. Нәпсісінің қалауымен өмір сүретін адамдармен жиі болу,
олармен достасу басқа адамға күнә жасауына себеп болады. Олардың жасаған
жаман қылықтарын бұл да жасайтын болса, онда ол адам да бұзық адамдардың
қатарына жатады. Егер адам олардың бұзық іс-әрекеттеріне теріс амал қылса,
олар үшін дұшпанға айналады. Олар бұған түрлі қастық жасайды. Сөйтіп ол
адам да солардың қатарына қосылуына мәжбүр болады. Мұндай топтардың
амалдары да жаман амалдардың санатына жатады дейді Ғазали.
Ғазалидің пікірінше, надандық деген білімсіздік. Адам өзі жайында,
нәпсісінің айласы мен тұзақтарынан, қылықтарынан, жалпы көркем ахлақ сияқты
мәліметтерден бейхабар болуы – нағыз надандық. Адам білімді жаратылыс
болғандықтан, орындаған амалдарының жақсы немесе жаман болуы өз қолында.
Солай бола тұра, жаман амал жасайтын адамдардың мұндай іске қадам басуының
басты себебі, өздерінің білімсіздігі. Адам надан болғандықтан солай
жасайды. Басында титтей ақылы бар адам атауы өзіне, отбасына немесе
қасындағыларға зияны тиетін бір амал жасамайды. Ман лә иағриф нәфсаһу
фаһуа джаһилун билә шакк (өз нәпсісін тани алмаған адам, күмәнсіз надан),
– дейді ойшыл [7, 50 б.].
Ойшыл, адамның ең үлкен мәселелерінің бірі – ол білмеген нәрсесін
білуге ұмтылмауы. Мұндай адамдар өздерінің кемтар, толық емес екенін
сезбегендіктен өздерін түзетпейді немесе жаңа нәрсені үйренуге талпынбайды.
Ғазали бұл хақында: Адам өзінің білімсіз екенін білмейінше, үйренуі мүлдем
мүмкін емес, – деп айтады [10, 213 б.].
Адам өзін тануы лазым. Өйткені адам өз қабілетін, ақылы мен
мүмкіндіктерін білмей тұрып, өзін белгілі бір мәртебеге көтеремін деп
санауы барып тұрған надандық. Бұл білімсіздік адамдардың біразын жоқ етеді.
Шынайы жетілгендік, мал жинап, мансапқа иеленіп, адамдарды басқару емес,
бұл білімсіздік. Бәлкім ол білім және еркіндікпен келеді, – деген Ғазали,
надандарды парасатсыз жануарға жақын қояды. Олар құбылыс пен оқиғалардың
хикметін білмейді. Негізінен надандық атауы, қара түнек болғандықтан қазір
де және келешекте де жек көрілген сипат. Ол адам жүрегінің өліміне себеп
болады деп ойын топшылайды.
Құран аяттары – Алладан келген қасиетті мәтіндер. Олар адамды жаратқан
Аллаһ жәрдемінің қажеттілігін ғана айтып қоймай, адамның Аллаға мұқтаждығын
көрсетеді. Мұсылман ойшылы үшін пікірлердің қате-дұрыстығын айқындайтын
өлшем не нәрсе болды, яғни: Ғұлама үшін барлық нәрсені өлшеп көретін
білімнің қайнар көзі не? - деген сұраққа мұсылман ғалымдары: Құран мен
хадис деп жауап берген.
Исламның тәрбиелік мүмкіндігі өте үлкен. Сондықтан Библия христианға
арналғаны сияқты, Құран – мұсылман үшін үстелдің үстіне қойып қоятын тәрбие
кітабы. Құран – кейбір адамдар үшін моральді заңдарға толы, тәлім мен
тәрбиені қамтыған, тұрақты мазмұны бар және терең адамгершілік мәнге ие
қасиетті кітап. Басқалар үшін – әлемдік мәдениет ескерткіші, эстетика-
философиялық ойдың ғажап туындысы, өнердің сарқымас көзі [19, 73 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz