Байланыстырып сөйлеу әдістемес1
I ТАРАУ
САУАТ АШУ ЖӘНЕ ТІЛ ДАМЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ
1.тақырып. Сауат ашудың мақсаты мен міндеттері
2.тақырып. Сауат ашу сабақтарына қойылатын негізгі педагогикалық талаптар
3.тақырып. Бастауыш сыныптарда сауат ашуды оқытудың әдіс.тәсілдері
4.тақырып. Сауат ашу кезінде жүргізілетін тіл дамыту жұмыстары
5.тақырып. 1.сыныптағы жазу. «Жазу дәптерін» пайдалану тәртібі
6.тақырып. "Әліппе" кезеңіндегі үйрету диктанттарын жүргізу жолдары
ІІ ТАРАУ
ОҚУ ЖӘНЕ ТІЛ ДАМЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ
1.тақырып. Оқудың маңызы. Бастауыш сынып ана тілі оқулықтарының мазмұны
2.тақырып. Бастауыш сынып оқушыларының оқу дағдысын қалыптастыру жолдары
3.тақырып. Оқудың түрлері мен сапалары
4.тақырып. Мәтінді қабылдаттыру үшін істелетін жұмыстар
5.тақырып. Көркемшығарманың кейбір түрлерін оқыту
6.тақырып. Оқу сабақтарына арналған тәрбие жұмыстарының жоспарлары
III ТАР АУ
ГРАММАТИКА ЖӘНЕ ТІЛ ДАМЫТУ
1 .тақырып. Бастауыш сыныптардың тілін оқытудың мәні
2.тақырып. Бастауыш сыныптағы жаттығу жұмыстары
3.тақырып. Бастауыш сыныптарда оқушыларды грамматикалық талдауға үйрету
IV ТАРАУ
ЖАЗУ ЖӘНЕ ТІЛ ДАМЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ
1.тақырып. Грамматика мен жазу сабақтарының түрлері
2.тақырып. Бастауыш сыныптағы диктант, оның түрлері
3.тақырып. Бастауыш сыныптарда ана тілі, қазақ тілі пәнінен тестік жұмыстар
V ТАРАУ
БАЙЛАНЫСТЫРЫПСӨЙЛЕУ ӘДІСТЕМЕСІ
1 .тақырып. Тіл дамытудың мақсаттары, оған қойылатын талаптар
2.тақырып. Мазмұндама, оның түрлері
3.тақырып. Шығарма және оның түрлері
4.тақырып. Оқушылардың мазмұндама мен шығарма жұмыстарынан жіберген қателерін түзету жолдары
САУАТ АШУ ЖӘНЕ ТІЛ ДАМЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ
1.тақырып. Сауат ашудың мақсаты мен міндеттері
2.тақырып. Сауат ашу сабақтарына қойылатын негізгі педагогикалық талаптар
3.тақырып. Бастауыш сыныптарда сауат ашуды оқытудың әдіс.тәсілдері
4.тақырып. Сауат ашу кезінде жүргізілетін тіл дамыту жұмыстары
5.тақырып. 1.сыныптағы жазу. «Жазу дәптерін» пайдалану тәртібі
6.тақырып. "Әліппе" кезеңіндегі үйрету диктанттарын жүргізу жолдары
ІІ ТАРАУ
ОҚУ ЖӘНЕ ТІЛ ДАМЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ
1.тақырып. Оқудың маңызы. Бастауыш сынып ана тілі оқулықтарының мазмұны
2.тақырып. Бастауыш сынып оқушыларының оқу дағдысын қалыптастыру жолдары
3.тақырып. Оқудың түрлері мен сапалары
4.тақырып. Мәтінді қабылдаттыру үшін істелетін жұмыстар
5.тақырып. Көркемшығарманың кейбір түрлерін оқыту
6.тақырып. Оқу сабақтарына арналған тәрбие жұмыстарының жоспарлары
III ТАР АУ
ГРАММАТИКА ЖӘНЕ ТІЛ ДАМЫТУ
1 .тақырып. Бастауыш сыныптардың тілін оқытудың мәні
2.тақырып. Бастауыш сыныптағы жаттығу жұмыстары
3.тақырып. Бастауыш сыныптарда оқушыларды грамматикалық талдауға үйрету
IV ТАРАУ
ЖАЗУ ЖӘНЕ ТІЛ ДАМЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ
1.тақырып. Грамматика мен жазу сабақтарының түрлері
2.тақырып. Бастауыш сыныптағы диктант, оның түрлері
3.тақырып. Бастауыш сыныптарда ана тілі, қазақ тілі пәнінен тестік жұмыстар
V ТАРАУ
БАЙЛАНЫСТЫРЫПСӨЙЛЕУ ӘДІСТЕМЕСІ
1 .тақырып. Тіл дамытудың мақсаттары, оған қойылатын талаптар
2.тақырып. Мазмұндама, оның түрлері
3.тақырып. Шығарма және оның түрлері
4.тақырып. Оқушылардың мазмұндама мен шығарма жұмыстарынан жіберген қателерін түзету жолдары
Бүлдіршіндер алғаш мектеп табалдырығын аттаған кезде басталатын сауат ашу және тіл дамыту - қазақ тілі бағдарламасы салаларының негізгі құрамдық бөлігі. Сауат ашу және тіл дамыту кезеңіндегі оқу жұмысының мақсаты - оқушылардың есте сақтау қабілетін дамыту, оларды оқу мен жазуға үйрету, ойлау қабілетін, сөйлеу тілін дамыту.
Бұл кезеңде жүргізілетін жұмыс түрлері оқушылардың тілін байытып, жалпы білімін кеңейту мақсатына ұштастырылады.
Сауат ашу және тіл дамыту жұмыстары бірнеше кезеңнен тұрады. Әр кезеңнің өз мақсаты, соған сәйкес жүргізілетін жұмыс түрлері болады. Сауат ашу әуелі дайындық кезеңнен басталады. Дайындық кезеңінде мұғалім жеке баланы танып, білу мақсатында жұмыс түрін ойластыру керек. Осы кезеңде дыбыстар мен әріптерді меңгертуге байланысты орындалатын жұмыс түрлеріне жаттықтыру, даярлау, үйрету жұмыстары да жүргізіледі. Сауат ашудан кейін ғана оқушылар жазуға дағдыланады. Балалардың мектепке келіп түскен кездегі психологиялық дене ерекшеліктері жөнінде мағлұматтарға сүйене отырып, мазмұндама мен шығарманы бірінші сыныптан бастауға мүмкіндік бар. Бастауыш сынып оқушылары мазмұндама мен шығарма жазу барысында мынадай дағдыларға бейімделеді:
1. Оқушылар оқылған мәтінді қабылдап, сол кабылдағандарын өз сөздерімен жазып, белгілеуге дағдыланады.
Бұл дағдыны меңгермей, шығарма жазуға көше алмайды. Осы жұмыстың барысында бірқатар тіркесі мен сөйлемдер, бейнелі сөздер автоматты түрде оқушылардың есінде қалады. Шығарма жазбас бұрын мазмұндама арқылы бірқатар процестерге жаттығу қажет.
2. Шығармада ұсынылатын тақырыпты түсініп, оның жігін ажырата алу дағдысы. Мысалы: "Біз ағашты қалай отырғыздық?" тақырыбы бойынша өздерінің ағаш отырғызғанда не істегендерін әңгімелеу керектігін ажырататындай болу керек.
Бұл кезеңде жүргізілетін жұмыс түрлері оқушылардың тілін байытып, жалпы білімін кеңейту мақсатына ұштастырылады.
Сауат ашу және тіл дамыту жұмыстары бірнеше кезеңнен тұрады. Әр кезеңнің өз мақсаты, соған сәйкес жүргізілетін жұмыс түрлері болады. Сауат ашу әуелі дайындық кезеңнен басталады. Дайындық кезеңінде мұғалім жеке баланы танып, білу мақсатында жұмыс түрін ойластыру керек. Осы кезеңде дыбыстар мен әріптерді меңгертуге байланысты орындалатын жұмыс түрлеріне жаттықтыру, даярлау, үйрету жұмыстары да жүргізіледі. Сауат ашудан кейін ғана оқушылар жазуға дағдыланады. Балалардың мектепке келіп түскен кездегі психологиялық дене ерекшеліктері жөнінде мағлұматтарға сүйене отырып, мазмұндама мен шығарманы бірінші сыныптан бастауға мүмкіндік бар. Бастауыш сынып оқушылары мазмұндама мен шығарма жазу барысында мынадай дағдыларға бейімделеді:
1. Оқушылар оқылған мәтінді қабылдап, сол кабылдағандарын өз сөздерімен жазып, белгілеуге дағдыланады.
Бұл дағдыны меңгермей, шығарма жазуға көше алмайды. Осы жұмыстың барысында бірқатар тіркесі мен сөйлемдер, бейнелі сөздер автоматты түрде оқушылардың есінде қалады. Шығарма жазбас бұрын мазмұндама арқылы бірқатар процестерге жаттығу қажет.
2. Шығармада ұсынылатын тақырыпты түсініп, оның жігін ажырата алу дағдысы. Мысалы: "Біз ағашты қалай отырғыздық?" тақырыбы бойынша өздерінің ағаш отырғызғанда не істегендерін әңгімелеу керектігін ажырататындай болу керек.
1. С.Рахметова. Бастауыш сыныпта қазақ тілі оқыту методикасы. - А., 1992.
2. Ш.Әуелбаев. Бастауыш сыныпта қазақ тілін оқыту методикасы.
3. С.Қазыбаев. Бастауыш сыныптарда қазақ тілін оқыту методикасы. - А., 1985.
4. А.Қойшыбаева. Бастауыш сыныптарда қазақ тілін оқытудың әдістемесі. - A., 1996.
5. М. Қараев. Қазақ тілі: педколледжге арналған. А., 1993.
6. Ғ.Қалиев, Н.Оралбаев, Б.Шалабаев, О.Төлегенов. Қазіргі қазақ тілі. - А., 1997.
7. К.Аханов. Тіл білімі. - А., 2000.
8. Қ.Аханов. Грамматика теориясының негіздері. А., 1996.
9. С. Мырзабеков. Қазақ тілінің дыбыс жүйесі. -А., 1999.
10. М.Балақаев, Е.Жанпейісов, М.Романов. Қазақ тілінің стилистикасы. - А., 1974.
11. Қазақ тілінің орфографиялық сөздері. - А., 200 і.
12. Емлесі қиын сөздер. - 2001.
13. Бастауыш сыныптарға арналған оқулықтар, 1-4 сыныптар. - А., 2001-2002.
14. Ж.Момбекова. Жаттығулар жинағы. - А., 2001.
15. Қ.Қасабекова, Б.Қасымова, Б.Тамаева, Ғ.Жексембаева, К.Шаймерденова, К.Мамадісов. Диктанттар жинағы. - А., 1993.
16. Б.Құлмағамбетова, Ж.Ауамбаева, Д.Досмырғалова, Ж.Дәулетбеков. Қазақ тілі (пәндік тестілер). - А., 1997.
17. F.Әбуханов. Қазақ тілі. - А., 1967.
18. З.А.Біралова. Қазақ тілі және оны оқыту методикасынан бақылау-пысықтау тапсырмалар. - А., 1981.
19. С.Рахметова. Кіші жастағы оқушылардың жазбаша тілін дамыту. - Алматы, 1978.
20. А.Исабаев. Қазақ тілі дыбыс жүйесі методикасының негіздері.
21. Ғ.Беғалиев. Бастауыш мектептегі қазақ тілі методикасының негіздері; Алматы, 1950.
22. Е.Көшербаев. Қазақ тілі сабақтарындағы қайталау. -Алматы, 1961.
23. Д.Әлімжанов, Ы.Маманов. Қазақ тілін оқыту методикасы. - Алматы, 1965.
24. С.Жиенбаев. Қазақ тілі методикасы. - Алматы, 1946.
25. Н.Жалымбетов. Қазақ орфографиясын игерудің негіздері. - Алматы, 1975.
26. С.Қазыбаев. Бастауыш сыныптарда қазақ тілін оқыту. - Алматы, 1985.
27. Қазақ тілі мен әдебиетінің мәселелері. - Алматы, 1974.
28. Қазақ тілі мұғалімдерінің іс-тәжірибесінен. - Алматы, 1973.
29. Б.Құлмағамбетова. Қазақ тілі сабағында техникалық құралдарды пайдалану. - Алматы, 1978.
30. Ш.Х.Сарыбаев. Қазақ тілі методикасының кейбір мәселелері. - Алматы, 1959.
31. Сын жұмыстары жинақтары (1-4 сын.).
32. Мазмұндама, шығарма жұмыстары (1-4 сын.).
33. Бастауыш мектеп журналдары. - 1998, 1999, 2000-2003.
34. 1-4 сын. әдістемелік оқу құралдары.
2. Ш.Әуелбаев. Бастауыш сыныпта қазақ тілін оқыту методикасы.
3. С.Қазыбаев. Бастауыш сыныптарда қазақ тілін оқыту методикасы. - А., 1985.
4. А.Қойшыбаева. Бастауыш сыныптарда қазақ тілін оқытудың әдістемесі. - A., 1996.
5. М. Қараев. Қазақ тілі: педколледжге арналған. А., 1993.
6. Ғ.Қалиев, Н.Оралбаев, Б.Шалабаев, О.Төлегенов. Қазіргі қазақ тілі. - А., 1997.
7. К.Аханов. Тіл білімі. - А., 2000.
8. Қ.Аханов. Грамматика теориясының негіздері. А., 1996.
9. С. Мырзабеков. Қазақ тілінің дыбыс жүйесі. -А., 1999.
10. М.Балақаев, Е.Жанпейісов, М.Романов. Қазақ тілінің стилистикасы. - А., 1974.
11. Қазақ тілінің орфографиялық сөздері. - А., 200 і.
12. Емлесі қиын сөздер. - 2001.
13. Бастауыш сыныптарға арналған оқулықтар, 1-4 сыныптар. - А., 2001-2002.
14. Ж.Момбекова. Жаттығулар жинағы. - А., 2001.
15. Қ.Қасабекова, Б.Қасымова, Б.Тамаева, Ғ.Жексембаева, К.Шаймерденова, К.Мамадісов. Диктанттар жинағы. - А., 1993.
16. Б.Құлмағамбетова, Ж.Ауамбаева, Д.Досмырғалова, Ж.Дәулетбеков. Қазақ тілі (пәндік тестілер). - А., 1997.
17. F.Әбуханов. Қазақ тілі. - А., 1967.
18. З.А.Біралова. Қазақ тілі және оны оқыту методикасынан бақылау-пысықтау тапсырмалар. - А., 1981.
19. С.Рахметова. Кіші жастағы оқушылардың жазбаша тілін дамыту. - Алматы, 1978.
20. А.Исабаев. Қазақ тілі дыбыс жүйесі методикасының негіздері.
21. Ғ.Беғалиев. Бастауыш мектептегі қазақ тілі методикасының негіздері; Алматы, 1950.
22. Е.Көшербаев. Қазақ тілі сабақтарындағы қайталау. -Алматы, 1961.
23. Д.Әлімжанов, Ы.Маманов. Қазақ тілін оқыту методикасы. - Алматы, 1965.
24. С.Жиенбаев. Қазақ тілі методикасы. - Алматы, 1946.
25. Н.Жалымбетов. Қазақ орфографиясын игерудің негіздері. - Алматы, 1975.
26. С.Қазыбаев. Бастауыш сыныптарда қазақ тілін оқыту. - Алматы, 1985.
27. Қазақ тілі мен әдебиетінің мәселелері. - Алматы, 1974.
28. Қазақ тілі мұғалімдерінің іс-тәжірибесінен. - Алматы, 1973.
29. Б.Құлмағамбетова. Қазақ тілі сабағында техникалық құралдарды пайдалану. - Алматы, 1978.
30. Ш.Х.Сарыбаев. Қазақ тілі методикасының кейбір мәселелері. - Алматы, 1959.
31. Сын жұмыстары жинақтары (1-4 сын.).
32. Мазмұндама, шығарма жұмыстары (1-4 сын.).
33. Бастауыш мектеп журналдары. - 1998, 1999, 2000-2003.
34. 1-4 сын. әдістемелік оқу құралдары.
V ТАРАУ
БАЙЛАНЫСТЫРЫП СӨЙЛЕУ ӘДІСТЕМЕС1
1-тақырып. Тіл дамытудың мақсаттары, оған қойылатын талаптар
Бүлдіршіндер алғаш мектеп табалдырығын аттаған кезде басталатын сауат
ашу және тіл дамыту - қазақ тілі бағдарламасы салаларының негізгі құрамдық
бөлігі. Сауат ашу және тіл дамыту кезеңіндегі оқу жұмысының мақсаты -
оқушылардың есте сақтау қабілетін дамыту, оларды оқу мен жазуға үйрету,
ойлау қабілетін, сөйлеу тілін дамыту.
Бұл кезеңде жүргізілетін жұмыс түрлері оқушылардың тілін байытып, жалпы
білімін кеңейту мақсатына ұштастырылады.
Сауат ашу және тіл дамыту жұмыстары бірнеше кезеңнен тұрады. Әр
кезеңнің өз мақсаты, соған сәйкес жүргізілетін жұмыс түрлері болады. Сауат
ашу әуелі дайындық кезеңнен басталады. Дайындық кезеңінде мұғалім жеке
баланы танып, білу мақсатында жұмыс түрін ойластыру керек. Осы кезеңде
дыбыстар мен әріптерді меңгертуге байланысты орындалатын жұмыс түрлеріне
жаттықтыру, даярлау, үйрету жұмыстары да жүргізіледі. Сауат ашудан кейін
ғана оқушылар жазуға дағдыланады. Балалардың мектепке келіп түскен кездегі
психологиялық дене ерекшеліктері жөнінде мағлұматтарға сүйене отырып,
мазмұндама мен шығарманы бірінші сыныптан бастауға мүмкіндік бар. Бастауыш
сынып оқушылары мазмұндама мен шығарма жазу барысында мынадай дағдыларға
бейімделеді:
1. Оқушылар оқылған мәтінді қабылдап, сол кабылдағандарын өз сөздерімен
жазып, белгілеуге дағдыланады.
Бұл дағдыны меңгермей, шығарма жазуға көше алмайды. Осы жұмыстың
барысында бірқатар тіркесі мен сөйлемдер, бейнелі сөздер автоматты түрде
оқушылардың есінде қалады. Шығарма жазбас бұрын мазмұндама арқылы бірқатар
процестерге жаттығу қажет.
2. Шығармада ұсынылатын тақырыпты түсініп, оның жігін ажырата алу
дағдысы. Мысалы: "Біз ағашты қалай отырғыздық?" тақырыбы бойынша өздерінің
ағаш отырғызғанда не істегендерін әңгімелеу керектігін ажырататындай болу
керек.
3. Шығарма жазу үшін материал жинау дағдысы, яғни материал жинау
барысында балалардың кейбіреуі үй ішінен сұрау мүмкін. Бастауыш сынып
балалары бақылай білуге, кітаппен жұмыс жасауға, суреттерді қарап, қабылдай
білуге жаттықтырылып, бұл жаттығулар бірте-бірте дағдыға айналдырылуы
қажет.
4. Жинаған материалдарын жүйелей алу дағдысы. Бұл дағдыға бастауыш
сынып оқушылары алғашқы кезде мазмұндама арқылы үйретіледі. Қиындықты жеңу
үшін балалар алдымен дайын мәтіннің жүйесін байқап дағдыланады, яғни
қандайда бір мәтіннің белгілі бір жүйемен құрастырылатынын ұғады, білген-
көргендерін әңгіме етіп құрастырғанда оны жүйелеп алуға дағдыланады. Егер
бұған дағдыланбаса, жинаған материалдарын қалай жазуды білмей, еш нәрсе
жазбай отырып қалады, шығарма жазуға қызықтырудың орнына керісінше әсер
етеді. Олардың шығармаға деген ынтасын кемітеді.
5. Оқушылардың өз ойын дұрыс білдіру деген - шығарма яки мазмұндама
жазғанда белгілі тілдік норманы сақтау, әдеби тілдің ең керек элементін
пайдалана білу, сөйлемдерінің бір-бірімен байланысын, тілі жатық келуі. Ал,
ойын түсінікті білдіру дегеніміз - оқушының ойы дәл, анық, көкейге қонымды
болуы.
Шығарма мен мазмұндама жазу барысында балалар көптеген жаңа сездер мен
сөз тіркестерін үйренеді. Олар арқылы балалардың лексикалық қоры байып,
тілдері ұстарады. Дайындық жұмыстар көбіне грамматикадан өтіледі,
материалға сай, оқу сабақтарында жүргізіледі.
6. Оқушының жазғандарын тексеру, түзету, жақсарту дағдысы. Бұл дағдыға
үйретуде де көптеген қиындықтар кездеседі. Оқушылар шығарма, мазмұндама
жазғанда көбінесе мұғалімге бірінші болып тапсыруға асығады да, жазғандарын
қайта оқымайды, сөйтіп, жазған жұмыстарының бірде-бір сөзін, не тыныс
белгісін, не әріп қатесін түзетпестен тапсырады. Бұл жөнінде мұғалімнің
ескеркерткен сөзі де әсер етпейді.
Бұл дағдыға балаларды үйрету қанша қиын болғанымен, олар жазғандарына
сын көзімен қарап, түрлі себептермен жіберген қателерін батыл түзету
дағдысын бастауыш сыныптарда үйренуге тиіс.
7. Оқушының әңгімесін белгілі бір тұлғада (бастауыш пен баяндауыштың
бір шақтық тұлғада келуі) баяндай білу дағдысы.
Міне, шығарма, мазмұндама жұмыстарында берілетін дағдылардың бастылары
осылар.
Шығарма жаздырғанда балалардың өз тәжірибесіне сүйеніп, бойындағы білім
мен ойын өз сөздерімен жарыққа шығаруға жол беру қажет. Ш.Кәрібаев.
"Шығарма жаздыру жұмысы оқытушының үнемі басшылық етіп отыруын керек
қылады. Өйткені, не болса соны, кез келген тақырыпты жаздыра беруге
болмайды. Оқушылармен тиісті әңгіме жүргізіп, шыңдыққа үйлестіріп, еркін
меңгере алатын материалды жаздырған дұрыс", дейді. Сондықтан мазмұндама мен
шығарма мұғалімнің басшылығымен дұрыс әдіс қолданылып жүргізгенде ғана
белгілі бір нәтиже береді, мақсатқа жетеді. Ол үшін мұғалім бұл жұмыстарға
қойылатын әдістемелік талаптарды жақсы білуі тиіс.
Бастауыш мектептерде жүргізілетін тіл дамыту жұмысы негізінен мынандай
мақсаттарды көздейді.
1. Оқушылардың байқағыштық, ойлау қабілеттері мен тілін, дүние танымын
дамыту, әр нәрсені салыстыра талдап, салыстыру негізінде өз беттерімен
қорытынды шығара білуге үйрету.
2. Оқушыларға қазақ әдеби тіл нормасына сай өз сезімін, ойын дұрыс
жазып бере алатындай дағдылар беру.
3. Оқушыларды ана тілін сүюге, оның алтын қорын білуге және оны
сезініп, құрметтей білуге тәрбиелеу.
4. Оқушылардың жазу тілін дамытуға септігі тиетін мазмұндама мен
шығарма жұмыстарының оңай да тиімді түрлерін іріктеп алып ұсыну.
5. Оқушылардың іскерлік қабілетін арттыру. Осындай мақсаттарды жүзеге
асыру барысында мұғалім белгілі бір әдістемелік талаптарға сүйенеді. Ол
талаптар мынандай:
1. Берілген тақырыпты ашып көрсете білу, оқушы өзінің жинаған
материалын берілген тақырыптағы негізгі ойды көрсететіндей етіп іріктеуі
қажет.
2. Жазылған жұмыстың мазмұнды болуы.
3. Оқушы материалды ешбір қайшылықсыз, белгілі бір ретпен жүйелі түрде
баяндауға тиіс.
4. Оқушылар сөзді, айтатын ойын дәлме-дәл, анық білдіретіндей етіп
іріктеп, таңдап қолданғаны дұрыс.
5. Басы артық сөз, қыстырма сөз қолдану, бір сөздің бірнеше рет
қайталануы сияқты кемшіліктерге жол бермеу шарасы жасалуы тиіс.
6. Оқушы жазба жұмысында сөйлемдерді белгілі бір формада қарастыратын
болсын, яғни бір сөйлем өткен шақта екінші сөйлем келер шақта тұрмасын.
7. Оқушылардың жазба жұмыстарында кейде жергілікті ауызекі сөйлеуде
қолданылатын сөздер орын алады. Мұндай қателерден сақ болу жағы есте болуы
керек.
8. Жазба жұмыстарын жетілдіре білу дағдысын оқушылар міндетті түрде
меңгеру керек.
Бастауыш сынып оқушыларының шығармалары мен мазмұндамаларында бұл
көрсетілгендердің бірден түгел орындалуын талап етуге болмайды. Бірақ жазба
жұмыстарын жүргізген кезден бастап-ақ бірте-бірте оқушылар жоғарыда
көрсетілген талаптарды орындау жолына бағытталады.
Сұрақтар мен тапсырмалар:
1. Тіл дамыту жұмыстарының мақсаты қандай?
2. Балалардын, тіліне қойылатын негізгі талаптарды айтыңдар.
3. Бастауыш мектеп балаларына мұғалімнің басшылығынсыз неліктен шығарма
жаздыруға болмайды? Мұғалім қалай басшылық жасайды?
2-тақырып. Мазмұндама, оның түрлері
Мазмұндама дегеніміз - белгілі бір шығарманың, мәтіннің мазмұнын ауызша
немесе жазбаша түрде баяндап беру.
Мазмұндамамен шығарма жазуға қазақ тілі сабағынан арнайы сағаттар
бөлінеді. Шамамен алғанда, әрбір он-он бес күнде 1 сағат бөлінеді.
Мазмұндама Шығарма
1 2 3 4 1 2 3 4
1 - - - - - - -
2 2 1 2 2 1 2 2 3
3 2 2 3 3 2 2 3 2
4 2 3 3 3 2 2 2 2
Бастауыш сыныптарда жаздыруға болатын мазмұндаманың мынадай түрлерін
көрсетуге болады:
1. Дайын әңгіме бойынша мазмұндама.
2. Сурет бойынша мазмұндама.
3. Кино, диафильм бойынша мазмұндама.
1. Дайын әңгіме бойынша мазмұндама
Мазмұндаманың бұл түрі атына лайық, белгілі бір алдын ала дайындалған
әңгіме бойынша жаздырылады. Дайын әңгіме бойынша мазмұндама жеңілден
ауырға, белгіліден белгісізге көшу принципімен жүргізіледі. Соған орай ол
бірнеше сатыға бөлінеді:
1. Мәтіннің құрылысы мен тәртібін сақтай отырып, жазу. Бұл әдіс,
көбінесе 1-сыныпта қолданылады. Мазмұндаманың бұл түрі 1-сыныпта
былайша ұйымдастырылады: "'Аралардың достығы".
"Орманда бір топ ара тұрыпты. Бәрі еңбекқор болыпты. Үнемі гүлден шырын
жинапты. Өздері тату тұрыпты. Сондықтан балдай тәтті өмір сүріпті".
Бұл мәтін сабаққа дейін тақтаға жазылып қойылады немесе мұғалім үлкен
қағазға алдын ала үлкейтіп жазып қояды да, тақтаға іледі. Мәтінді оқымас
бұрын мұғалім балалардан араны көрген-көрмегендерін, ол жөнінде қандай
ертегі, әңгімелер білетіндерін сұрап, ауызша әңгіме айтқызады. Мұндай
әңгімені 1-2 күн бұрын ұйымдастыруға да болады. Әңгімені дүниетанудан алған
білімдерімен ұштастырып, араның адамға қандай пайдасы бар екеніне де
тоқталған жөн.
Сабақ басталғаннан кейін дайын мәтінді балалар оқып шығады. Мәтіннің
ішіндегі шырын, балдай тәтті өмір, тату, т.б. сөздері түсіндіріледі.
Мәтінді балалар екі қайтара оқып шығады. Мәтінді балалардың өздеріне
оқытудың пайдасы сол, олар мәтіндегі сөйлем құрылысымен, көптеген сөздердің
жазылуымен танысады, яғни балалардың есту, көру сезімдері қатар қызмет
атқарады. Мәтін оқылып болғаннан кейін сыныпқа сұрақ қойылады. Сұрақ
алдымен ауызша қойылып, оқушылар тақтадағы мәтінмен ол сұрақтарға жауап
береді. Мәтін сұрақ бойынша талданып болғаннан кейін мұғалім оны толықтай
бір оқып шығады. Осындай жұмыстан соң мұғалім тақтадағы мәтінді жауып
қойып, екінші тақтадағы алдын ала жазылып қойған сұрақтарды ашады.
Мазмұндаманың бұл түрінде мәтін бойынша қойылатын сұрақтың, мәтіннің
құрылысын, тәртібін өзгертпей, тек ондағы сұрақтың орнына ғана бір-екі сөз
қою мақсатын қамтиды. Мысалы:
1. Орманда қанша ара тұрыпты?
2. Бәрі қандай болыпты?
3. Үнемі не теріпті?
4. Өздері қалай тұрыпты?
5. Сондықтан қалай өмір сүріпті?
Бұл сұрақтарға оқушылар мәтіннен есте қалғандары бойынша тағы да ауызша
жауап қайтарады. Қорытынды ретінде барлық сұраққа бір оқушы немесе 2-3
оқушы жауап береді. Балалар осы қойылған сұрақтарға жауап жазуға кіріседі.
1. Сурет бойынша мазмұндама
Мұнда балалар суреттің мазмұнын түсінуге үйренеді. Мазмұндаманың бұл
түрін бірнеше топқа бөлуге болады.
2. Дайын сурет бойынша мазмұндама
Мұғалім алдын ала дайындалған сурет береді, ал оқушылар сурет бойынша
мәтін құрайды. Мазмұндаманың бұл түрі бастауыш сыныптарда бір сюжетті
бейнелейтін бірнеше сурет арқылы да жаздырылады. Бір сюжетке салынған бір
сурет бойынша жүргізілетін мазмұндамаға мысал келтірейік.
" Бүлдірген тере барғанда суреті бойынша".
1. Мұғалім кіріспе сөзінде балалардың жазғы демалыстарында не
істегендері, не көргендері туралы сұрақ-жауап арқылы әңгімелеседі. Онда
көбінесе жазғы қаланың көрінісіне көңіл аударысады.
2. Тақтаға суретті іледі. Оның атын жауып қойып, балаларға суретті
қарап шығу тапсырылады. Аздан соң мұғалім "Суретте жылдық қай мезгілі
көрсетілген? деп ойлайсыңдар", - деп сұрақ қояды. Суретте жаз мезгілі
көрсетілген. Бұл жауаптың дұрыстығын қуаттай отырып, мұғалім оқушылардың
зейінін ағаш көлеңкесіндегі дем алып отырған балаларға, олардың
қастарындағы жидекке толып тұрған ыдыстарға аударып:
- Балалар, не істеп отыр?
- Ал мына тұрған нелер? (шешек, себет).
- Бұл ыдыстардың ішінде не бар?
- Енді бұл суреттерді қалай деп атасақ екен? Балалар түрлі ат айтады
"Бүлдірген тере барғанда",
"Бүлдірген теру", т.б. Балалардың ұсынған аттарының барлығы да дұрыс
екенін айта отырып, мұғалім: Осы суретті автор қалай атады екен, соны
көрейік, деп суреттің жабулы атын ашады. Сурет бойынша мазмұндама бастауыш
сыныптарда осылай жүргізіледі.
3. Кино, диафильм бойынша мазмұндама
Кино, диафильм соңғы жылдарда мектеп өмірінен берік орын ала бастады.
Кино оқушылар арасында оқу-тәрбие жұмысын жақсарту жолындағы ықпалды
құралдардың біріне айналып отыр.
Мектеп жасына дейінгі және мектен жасындағы балаларға арнап шығарылған
диафильмдер мен мультфильмдердің дені орыс тілінен аударылған. Қазақ
мектептерінде оқу-тәрбие жұмысында кино, диафильмдерді пайдалануды дұрыс
жолға қойып, көпшілік мүддесіне айналдыру үшін, әрине, алдымен мектептерді
қазақ тілінде шыққан кино, диафильмдермен қамтамасыз ету қажет.
Фильм көрсетілер алдында балалардың көңілін сол фильмде болатын оқиғаға
аудару үшін кіріспе әңгіме айту керек және бастауыш сынып оқушыларын экран
материалдарын игеруге бірте-бірте үйрету қажет.
Сұрақтар мен тапсырмалар:
1. Дайын әңгіме бойынша мазмұндама жазыңдар.
2. Суреттер бойынша мазмұндама жазыңдар.
3. Көрген кино, диафильмдер бойынша мазмұндама жазыңдар.
3-тақырып. Шығарма және оның түрлері
Жоғары сыныптарда шығарма жаздыру әдістемесін зерттеуші Е.Дайрабаев
шығарма мен мазмұндаманың айырмашылығын айқын атап көрсетті. "Мектепте
жүргізілетін шығарма дегеніміз - белгілі тақырып бойынша өз ойын жоспарлы
түрде баяндау. Шығармада оқушының өзі туралы, өнер жөнінде, оқыған немесе
талдаған әдеби туынды жайындағы ойлары баяндалады. Оқушы тиісті тақырып
бойынша мәтінді өзінше жазады".
"Шығарма" терминін бастауыш мектеп балаларының жұмыстарына қолданғанда,
оқушылардың өмірде өз көрген-білгендерін белгілі бір тақырып ауқымында
түсінікті түрде, жүйелі әңгімелеп беруін айтамыз.
Бастауыш сыныптарда балалардың жазатын шығармаларын мынадай топқа
жіктеуге болады:
1) Оқушылардың оқыған яки естіген әңгімелеріне байланысты;
2) Экскурсия бойынша;
3) Өнер саласына (сурет, кино, қуыршақ театрының спектакльдері, т.б.)
байланысты;
4) Оқушының іс-әрекетіне (ойын; еңбек-,(т.б.) байланысты тақырыптар.
Шығармада оқушылар өз ойларын қандай көлөмде көрсетуіне ерікті бола
тұрғанмен, әр сыныптағы шығарма көлемінің шамасын белгіледік. Оқушылардың
жазған шығармаларының көлемі шамамен:
I сыныпта 20-30 сөз.
II сыныпта 30 - 60 сөз.
III сыныпта 60-130 сөзге дейін барады.
Енді шығарманың жоғарыда көрсетілген түрлеріне жеке-жеке тоқталайық.
1. Оқушылардың оқыған яки естіген әңгімелеріие байланысты шығарма
жұмысы. Бастауыш сынып оқушыларының сөйлемді дұрыс құру дағдысын
қалыптастыруда оларды үйде немесе сыныпта окыған шығармалары мен
үлкендерден естіген ертегі, әңгімелері бойынша сөйлетіп, үйретудің пайдасы
зор. Шығарманың бұл түрінің білімділік, тәрбиелік мәніде зор. Мұндағы
ұтымды мәселенің бір ұшы бала өзін қоршаған айналаға сын көзімен қарап,
жақсы мен жаманды, еңбекқорлық пен жалқаулықты, іскер мен кертартпаны,
кішіпейілділік пен дөрекілікті байқайды; бұлар жөнінде өз сезімін
білдіреді.
Бұл жұмысты мұғалім алдын ала, жан-жақты ойластырып, дұрыс ұйымдастыра
білуі қажет. Балаларды сөйлеткенде олардың сөйлемдерінің қысқа әрі
түсінікті, жүйелі құрылуына назар аударған жөн. Ол үшін мұғалім жетекші
сұрақ қойып отырады.
Сұраққа жауап беру арқылы оқушылар естіген, оқыған әңгімелерінің
мазмұнын өз сөздерімен айтып үйренеді және тілдік көркемдікті пайдаланып,
нәрлі ойларын еркін білдіруге әдеттенеді.
Бастауыш сынып мұғалімдері оқушылардың оқыған, яғни естіген
әңгімелерінің мазмұны бойынша шығарма жаздыруды түрліше ұйымдастырып жүр:
1) Оқушылар оқыған немесе естіген әңгімелерінің мазмұнын сақтай отырып,
өз сөздерімен еркін шығарма жазады.
2) Оқыған немесе естіген әңгімелерінің үлгісіне еліктеп, өздері ойдан
шығарып жазады.
Дұрыс ұйымдастырылса, бұл жұмыстың екеуінің де пайдасы мол. Әңгіменің
мазмұнын сақтай отырып жазған шығармада оқушылар әңгімедегі оқиғаға,
құбылыстарға өз білгендерін қосып, одан алған әсерлерін білдіреді.
Бұл - оқушының шығармашылық қабілетін дамытады, тілін ұстартып, ойын
жүйелі баяндауға төселдіреді.
Шығарманың бұл түрлерін "сендер мынадай әңгіме оқыдыңдар, сол бойынша
шығарма жазыңдар" деген сияқты нұсқау беру арқылы ұйымдастыруға болмайды.
Бұл жұмыста мұғалім үлкен шеберлікпен, дұрыс басшылық етуі тиіс.
Оқушылар тіпті өздері жақсы білетін әңгімелерінің мазмұнын да бірден өз
сөздерімен жазып бере алмайды. Сондықтан алғашқы кезде оқыған мәтіндердің
мазмұны мұғалімнің көмегімен әңгімеленеді де, кейін балалардың өздері айтып
және жазып бере алатын болады.
Мысалы: 1-сыныптың "Ана тіліндегі" "Сырғанақ" деген мәтіннің мазмұнын
мысал ретінде басшылыққа ала отырып, шығарма жаздыру үшін бастапқы кезде
мынадай дайындық жасалады. Мұғалім оқушылармен жақында "Ана тілі" кітабынан
" Сырғанақ" деген мәтін оқығандары жөнінде әңгімелесіп, сол мәтіннің
мазмұнын еске түсіреді. Сонан кейін оқушыларға ескертеді: - Сендер қазір
осы мәтіннің мазмұнын өз сөздеріңмен айтып беруге дайындалыңдар. Айбол
туралы мәтінде айтылмай қалған жерлерін өз жандарыңнан қоса айтыңдар.
Мысалы: Мәтінде Айболдың сырғанаққа қай күні барғаны айтылған ба? Оқушылар:
- Жоқ, Айболдың сырғанақка қай күні барғаны айтылмаған, - деп жауап береді.
- Айбол төбеге сырғанақ тебуге қай күні барды деп ойлайсыңдар? (Ол
сырғанақ тебуге демалыста барды).
-Айбол сырғанақ тебуге асыққан ба екен? Сендер ше? (Біз де сырғанақ
тебуге асығамыз. Айбол да демалыс болуын асыға күткен шығар).
- Ол күні ауа-райы қандай болды екен? (Демалыста күн жылы болатын). Ал
осылар жөнінде мәтінде айтылған ба? (Жоқ, бұл жөнінде мәтінде ештеңе
айтылмаған).
- Ендеше, алдымен Айболдың демалысты асыға күткені, ол күні ауа-райының
қандай болғаны жөнінде сөйлем құрастырайық (Айбол демалыстың болуын асыға
күтті. Демалыста күн жылы болды).
- Айбол сырғанаққа бармас бұрын не істеді? Сендер не істейсіңдер?
Бірден шығып жүре бересіңдер ме?
- Жоқ, біз алдымен киінеміз, сонан соң шанамызды аламыз.
- Олай болса, Айбол да солай істеген шығар, бұл жөнінде әңгімеде бар
ма? Оны қалай айтсақ екен?
- Ол жылы киініп, шанасын алды. Төбеге барды.
- Онда кімдер бар екен? (Онда сырғанақ тепкен балалар көп).
- Айболға ойын қызықты болды ма екен? Қалай ойлайсыңдар? (Ойын қызықты
болды.)
- Айбол үйге қандай сезімде оралды? (Айбол үйге көңілді оралды).
Алдымен осы мәтіннің мазмұнын оқушылар еркін ауызша айтады. Оқушылардың
әңгімесі:
"Қыс қызығы басталды. Айбол демалыс күнін асыға күтті. Демалыста күн
жылы болды. Ол жылы киініп, шанасын алды. Төбеге барды. Онда сырғанақ
тепкен балалар көп. Ойын қызықты болды. Айбол үйіне көңілді оралды.
Экскурсия бойынша шығарма жұмысы.
Бастауыш мектепте сабақ беріп жүрген мұғалімдер, көбінесе шығарманы
табиғат құбылыстарына, жыл маусымдарына байланыстыра жаздырады. Бұл, әрине
дұрыс та, өйткені, табиғат құбылыстарын балалар күнбе-күн көріп, байқап
жүргендіктен, өздері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
БАЙЛАНЫСТЫРЫП СӨЙЛЕУ ӘДІСТЕМЕС1
1-тақырып. Тіл дамытудың мақсаттары, оған қойылатын талаптар
Бүлдіршіндер алғаш мектеп табалдырығын аттаған кезде басталатын сауат
ашу және тіл дамыту - қазақ тілі бағдарламасы салаларының негізгі құрамдық
бөлігі. Сауат ашу және тіл дамыту кезеңіндегі оқу жұмысының мақсаты -
оқушылардың есте сақтау қабілетін дамыту, оларды оқу мен жазуға үйрету,
ойлау қабілетін, сөйлеу тілін дамыту.
Бұл кезеңде жүргізілетін жұмыс түрлері оқушылардың тілін байытып, жалпы
білімін кеңейту мақсатына ұштастырылады.
Сауат ашу және тіл дамыту жұмыстары бірнеше кезеңнен тұрады. Әр
кезеңнің өз мақсаты, соған сәйкес жүргізілетін жұмыс түрлері болады. Сауат
ашу әуелі дайындық кезеңнен басталады. Дайындық кезеңінде мұғалім жеке
баланы танып, білу мақсатында жұмыс түрін ойластыру керек. Осы кезеңде
дыбыстар мен әріптерді меңгертуге байланысты орындалатын жұмыс түрлеріне
жаттықтыру, даярлау, үйрету жұмыстары да жүргізіледі. Сауат ашудан кейін
ғана оқушылар жазуға дағдыланады. Балалардың мектепке келіп түскен кездегі
психологиялық дене ерекшеліктері жөнінде мағлұматтарға сүйене отырып,
мазмұндама мен шығарманы бірінші сыныптан бастауға мүмкіндік бар. Бастауыш
сынып оқушылары мазмұндама мен шығарма жазу барысында мынадай дағдыларға
бейімделеді:
1. Оқушылар оқылған мәтінді қабылдап, сол кабылдағандарын өз сөздерімен
жазып, белгілеуге дағдыланады.
Бұл дағдыны меңгермей, шығарма жазуға көше алмайды. Осы жұмыстың
барысында бірқатар тіркесі мен сөйлемдер, бейнелі сөздер автоматты түрде
оқушылардың есінде қалады. Шығарма жазбас бұрын мазмұндама арқылы бірқатар
процестерге жаттығу қажет.
2. Шығармада ұсынылатын тақырыпты түсініп, оның жігін ажырата алу
дағдысы. Мысалы: "Біз ағашты қалай отырғыздық?" тақырыбы бойынша өздерінің
ағаш отырғызғанда не істегендерін әңгімелеу керектігін ажырататындай болу
керек.
3. Шығарма жазу үшін материал жинау дағдысы, яғни материал жинау
барысында балалардың кейбіреуі үй ішінен сұрау мүмкін. Бастауыш сынып
балалары бақылай білуге, кітаппен жұмыс жасауға, суреттерді қарап, қабылдай
білуге жаттықтырылып, бұл жаттығулар бірте-бірте дағдыға айналдырылуы
қажет.
4. Жинаған материалдарын жүйелей алу дағдысы. Бұл дағдыға бастауыш
сынып оқушылары алғашқы кезде мазмұндама арқылы үйретіледі. Қиындықты жеңу
үшін балалар алдымен дайын мәтіннің жүйесін байқап дағдыланады, яғни
қандайда бір мәтіннің белгілі бір жүйемен құрастырылатынын ұғады, білген-
көргендерін әңгіме етіп құрастырғанда оны жүйелеп алуға дағдыланады. Егер
бұған дағдыланбаса, жинаған материалдарын қалай жазуды білмей, еш нәрсе
жазбай отырып қалады, шығарма жазуға қызықтырудың орнына керісінше әсер
етеді. Олардың шығармаға деген ынтасын кемітеді.
5. Оқушылардың өз ойын дұрыс білдіру деген - шығарма яки мазмұндама
жазғанда белгілі тілдік норманы сақтау, әдеби тілдің ең керек элементін
пайдалана білу, сөйлемдерінің бір-бірімен байланысын, тілі жатық келуі. Ал,
ойын түсінікті білдіру дегеніміз - оқушының ойы дәл, анық, көкейге қонымды
болуы.
Шығарма мен мазмұндама жазу барысында балалар көптеген жаңа сездер мен
сөз тіркестерін үйренеді. Олар арқылы балалардың лексикалық қоры байып,
тілдері ұстарады. Дайындық жұмыстар көбіне грамматикадан өтіледі,
материалға сай, оқу сабақтарында жүргізіледі.
6. Оқушының жазғандарын тексеру, түзету, жақсарту дағдысы. Бұл дағдыға
үйретуде де көптеген қиындықтар кездеседі. Оқушылар шығарма, мазмұндама
жазғанда көбінесе мұғалімге бірінші болып тапсыруға асығады да, жазғандарын
қайта оқымайды, сөйтіп, жазған жұмыстарының бірде-бір сөзін, не тыныс
белгісін, не әріп қатесін түзетпестен тапсырады. Бұл жөнінде мұғалімнің
ескеркерткен сөзі де әсер етпейді.
Бұл дағдыға балаларды үйрету қанша қиын болғанымен, олар жазғандарына
сын көзімен қарап, түрлі себептермен жіберген қателерін батыл түзету
дағдысын бастауыш сыныптарда үйренуге тиіс.
7. Оқушының әңгімесін белгілі бір тұлғада (бастауыш пен баяндауыштың
бір шақтық тұлғада келуі) баяндай білу дағдысы.
Міне, шығарма, мазмұндама жұмыстарында берілетін дағдылардың бастылары
осылар.
Шығарма жаздырғанда балалардың өз тәжірибесіне сүйеніп, бойындағы білім
мен ойын өз сөздерімен жарыққа шығаруға жол беру қажет. Ш.Кәрібаев.
"Шығарма жаздыру жұмысы оқытушының үнемі басшылық етіп отыруын керек
қылады. Өйткені, не болса соны, кез келген тақырыпты жаздыра беруге
болмайды. Оқушылармен тиісті әңгіме жүргізіп, шыңдыққа үйлестіріп, еркін
меңгере алатын материалды жаздырған дұрыс", дейді. Сондықтан мазмұндама мен
шығарма мұғалімнің басшылығымен дұрыс әдіс қолданылып жүргізгенде ғана
белгілі бір нәтиже береді, мақсатқа жетеді. Ол үшін мұғалім бұл жұмыстарға
қойылатын әдістемелік талаптарды жақсы білуі тиіс.
Бастауыш мектептерде жүргізілетін тіл дамыту жұмысы негізінен мынандай
мақсаттарды көздейді.
1. Оқушылардың байқағыштық, ойлау қабілеттері мен тілін, дүние танымын
дамыту, әр нәрсені салыстыра талдап, салыстыру негізінде өз беттерімен
қорытынды шығара білуге үйрету.
2. Оқушыларға қазақ әдеби тіл нормасына сай өз сезімін, ойын дұрыс
жазып бере алатындай дағдылар беру.
3. Оқушыларды ана тілін сүюге, оның алтын қорын білуге және оны
сезініп, құрметтей білуге тәрбиелеу.
4. Оқушылардың жазу тілін дамытуға септігі тиетін мазмұндама мен
шығарма жұмыстарының оңай да тиімді түрлерін іріктеп алып ұсыну.
5. Оқушылардың іскерлік қабілетін арттыру. Осындай мақсаттарды жүзеге
асыру барысында мұғалім белгілі бір әдістемелік талаптарға сүйенеді. Ол
талаптар мынандай:
1. Берілген тақырыпты ашып көрсете білу, оқушы өзінің жинаған
материалын берілген тақырыптағы негізгі ойды көрсететіндей етіп іріктеуі
қажет.
2. Жазылған жұмыстың мазмұнды болуы.
3. Оқушы материалды ешбір қайшылықсыз, белгілі бір ретпен жүйелі түрде
баяндауға тиіс.
4. Оқушылар сөзді, айтатын ойын дәлме-дәл, анық білдіретіндей етіп
іріктеп, таңдап қолданғаны дұрыс.
5. Басы артық сөз, қыстырма сөз қолдану, бір сөздің бірнеше рет
қайталануы сияқты кемшіліктерге жол бермеу шарасы жасалуы тиіс.
6. Оқушы жазба жұмысында сөйлемдерді белгілі бір формада қарастыратын
болсын, яғни бір сөйлем өткен шақта екінші сөйлем келер шақта тұрмасын.
7. Оқушылардың жазба жұмыстарында кейде жергілікті ауызекі сөйлеуде
қолданылатын сөздер орын алады. Мұндай қателерден сақ болу жағы есте болуы
керек.
8. Жазба жұмыстарын жетілдіре білу дағдысын оқушылар міндетті түрде
меңгеру керек.
Бастауыш сынып оқушыларының шығармалары мен мазмұндамаларында бұл
көрсетілгендердің бірден түгел орындалуын талап етуге болмайды. Бірақ жазба
жұмыстарын жүргізген кезден бастап-ақ бірте-бірте оқушылар жоғарыда
көрсетілген талаптарды орындау жолына бағытталады.
Сұрақтар мен тапсырмалар:
1. Тіл дамыту жұмыстарының мақсаты қандай?
2. Балалардын, тіліне қойылатын негізгі талаптарды айтыңдар.
3. Бастауыш мектеп балаларына мұғалімнің басшылығынсыз неліктен шығарма
жаздыруға болмайды? Мұғалім қалай басшылық жасайды?
2-тақырып. Мазмұндама, оның түрлері
Мазмұндама дегеніміз - белгілі бір шығарманың, мәтіннің мазмұнын ауызша
немесе жазбаша түрде баяндап беру.
Мазмұндамамен шығарма жазуға қазақ тілі сабағынан арнайы сағаттар
бөлінеді. Шамамен алғанда, әрбір он-он бес күнде 1 сағат бөлінеді.
Мазмұндама Шығарма
1 2 3 4 1 2 3 4
1 - - - - - - -
2 2 1 2 2 1 2 2 3
3 2 2 3 3 2 2 3 2
4 2 3 3 3 2 2 2 2
Бастауыш сыныптарда жаздыруға болатын мазмұндаманың мынадай түрлерін
көрсетуге болады:
1. Дайын әңгіме бойынша мазмұндама.
2. Сурет бойынша мазмұндама.
3. Кино, диафильм бойынша мазмұндама.
1. Дайын әңгіме бойынша мазмұндама
Мазмұндаманың бұл түрі атына лайық, белгілі бір алдын ала дайындалған
әңгіме бойынша жаздырылады. Дайын әңгіме бойынша мазмұндама жеңілден
ауырға, белгіліден белгісізге көшу принципімен жүргізіледі. Соған орай ол
бірнеше сатыға бөлінеді:
1. Мәтіннің құрылысы мен тәртібін сақтай отырып, жазу. Бұл әдіс,
көбінесе 1-сыныпта қолданылады. Мазмұндаманың бұл түрі 1-сыныпта
былайша ұйымдастырылады: "'Аралардың достығы".
"Орманда бір топ ара тұрыпты. Бәрі еңбекқор болыпты. Үнемі гүлден шырын
жинапты. Өздері тату тұрыпты. Сондықтан балдай тәтті өмір сүріпті".
Бұл мәтін сабаққа дейін тақтаға жазылып қойылады немесе мұғалім үлкен
қағазға алдын ала үлкейтіп жазып қояды да, тақтаға іледі. Мәтінді оқымас
бұрын мұғалім балалардан араны көрген-көрмегендерін, ол жөнінде қандай
ертегі, әңгімелер білетіндерін сұрап, ауызша әңгіме айтқызады. Мұндай
әңгімені 1-2 күн бұрын ұйымдастыруға да болады. Әңгімені дүниетанудан алған
білімдерімен ұштастырып, араның адамға қандай пайдасы бар екеніне де
тоқталған жөн.
Сабақ басталғаннан кейін дайын мәтінді балалар оқып шығады. Мәтіннің
ішіндегі шырын, балдай тәтті өмір, тату, т.б. сөздері түсіндіріледі.
Мәтінді балалар екі қайтара оқып шығады. Мәтінді балалардың өздеріне
оқытудың пайдасы сол, олар мәтіндегі сөйлем құрылысымен, көптеген сөздердің
жазылуымен танысады, яғни балалардың есту, көру сезімдері қатар қызмет
атқарады. Мәтін оқылып болғаннан кейін сыныпқа сұрақ қойылады. Сұрақ
алдымен ауызша қойылып, оқушылар тақтадағы мәтінмен ол сұрақтарға жауап
береді. Мәтін сұрақ бойынша талданып болғаннан кейін мұғалім оны толықтай
бір оқып шығады. Осындай жұмыстан соң мұғалім тақтадағы мәтінді жауып
қойып, екінші тақтадағы алдын ала жазылып қойған сұрақтарды ашады.
Мазмұндаманың бұл түрінде мәтін бойынша қойылатын сұрақтың, мәтіннің
құрылысын, тәртібін өзгертпей, тек ондағы сұрақтың орнына ғана бір-екі сөз
қою мақсатын қамтиды. Мысалы:
1. Орманда қанша ара тұрыпты?
2. Бәрі қандай болыпты?
3. Үнемі не теріпті?
4. Өздері қалай тұрыпты?
5. Сондықтан қалай өмір сүріпті?
Бұл сұрақтарға оқушылар мәтіннен есте қалғандары бойынша тағы да ауызша
жауап қайтарады. Қорытынды ретінде барлық сұраққа бір оқушы немесе 2-3
оқушы жауап береді. Балалар осы қойылған сұрақтарға жауап жазуға кіріседі.
1. Сурет бойынша мазмұндама
Мұнда балалар суреттің мазмұнын түсінуге үйренеді. Мазмұндаманың бұл
түрін бірнеше топқа бөлуге болады.
2. Дайын сурет бойынша мазмұндама
Мұғалім алдын ала дайындалған сурет береді, ал оқушылар сурет бойынша
мәтін құрайды. Мазмұндаманың бұл түрі бастауыш сыныптарда бір сюжетті
бейнелейтін бірнеше сурет арқылы да жаздырылады. Бір сюжетке салынған бір
сурет бойынша жүргізілетін мазмұндамаға мысал келтірейік.
" Бүлдірген тере барғанда суреті бойынша".
1. Мұғалім кіріспе сөзінде балалардың жазғы демалыстарында не
істегендері, не көргендері туралы сұрақ-жауап арқылы әңгімелеседі. Онда
көбінесе жазғы қаланың көрінісіне көңіл аударысады.
2. Тақтаға суретті іледі. Оның атын жауып қойып, балаларға суретті
қарап шығу тапсырылады. Аздан соң мұғалім "Суретте жылдық қай мезгілі
көрсетілген? деп ойлайсыңдар", - деп сұрақ қояды. Суретте жаз мезгілі
көрсетілген. Бұл жауаптың дұрыстығын қуаттай отырып, мұғалім оқушылардың
зейінін ағаш көлеңкесіндегі дем алып отырған балаларға, олардың
қастарындағы жидекке толып тұрған ыдыстарға аударып:
- Балалар, не істеп отыр?
- Ал мына тұрған нелер? (шешек, себет).
- Бұл ыдыстардың ішінде не бар?
- Енді бұл суреттерді қалай деп атасақ екен? Балалар түрлі ат айтады
"Бүлдірген тере барғанда",
"Бүлдірген теру", т.б. Балалардың ұсынған аттарының барлығы да дұрыс
екенін айта отырып, мұғалім: Осы суретті автор қалай атады екен, соны
көрейік, деп суреттің жабулы атын ашады. Сурет бойынша мазмұндама бастауыш
сыныптарда осылай жүргізіледі.
3. Кино, диафильм бойынша мазмұндама
Кино, диафильм соңғы жылдарда мектеп өмірінен берік орын ала бастады.
Кино оқушылар арасында оқу-тәрбие жұмысын жақсарту жолындағы ықпалды
құралдардың біріне айналып отыр.
Мектеп жасына дейінгі және мектен жасындағы балаларға арнап шығарылған
диафильмдер мен мультфильмдердің дені орыс тілінен аударылған. Қазақ
мектептерінде оқу-тәрбие жұмысында кино, диафильмдерді пайдалануды дұрыс
жолға қойып, көпшілік мүддесіне айналдыру үшін, әрине, алдымен мектептерді
қазақ тілінде шыққан кино, диафильмдермен қамтамасыз ету қажет.
Фильм көрсетілер алдында балалардың көңілін сол фильмде болатын оқиғаға
аудару үшін кіріспе әңгіме айту керек және бастауыш сынып оқушыларын экран
материалдарын игеруге бірте-бірте үйрету қажет.
Сұрақтар мен тапсырмалар:
1. Дайын әңгіме бойынша мазмұндама жазыңдар.
2. Суреттер бойынша мазмұндама жазыңдар.
3. Көрген кино, диафильмдер бойынша мазмұндама жазыңдар.
3-тақырып. Шығарма және оның түрлері
Жоғары сыныптарда шығарма жаздыру әдістемесін зерттеуші Е.Дайрабаев
шығарма мен мазмұндаманың айырмашылығын айқын атап көрсетті. "Мектепте
жүргізілетін шығарма дегеніміз - белгілі тақырып бойынша өз ойын жоспарлы
түрде баяндау. Шығармада оқушының өзі туралы, өнер жөнінде, оқыған немесе
талдаған әдеби туынды жайындағы ойлары баяндалады. Оқушы тиісті тақырып
бойынша мәтінді өзінше жазады".
"Шығарма" терминін бастауыш мектеп балаларының жұмыстарына қолданғанда,
оқушылардың өмірде өз көрген-білгендерін белгілі бір тақырып ауқымында
түсінікті түрде, жүйелі әңгімелеп беруін айтамыз.
Бастауыш сыныптарда балалардың жазатын шығармаларын мынадай топқа
жіктеуге болады:
1) Оқушылардың оқыған яки естіген әңгімелеріне байланысты;
2) Экскурсия бойынша;
3) Өнер саласына (сурет, кино, қуыршақ театрының спектакльдері, т.б.)
байланысты;
4) Оқушының іс-әрекетіне (ойын; еңбек-,(т.б.) байланысты тақырыптар.
Шығармада оқушылар өз ойларын қандай көлөмде көрсетуіне ерікті бола
тұрғанмен, әр сыныптағы шығарма көлемінің шамасын белгіледік. Оқушылардың
жазған шығармаларының көлемі шамамен:
I сыныпта 20-30 сөз.
II сыныпта 30 - 60 сөз.
III сыныпта 60-130 сөзге дейін барады.
Енді шығарманың жоғарыда көрсетілген түрлеріне жеке-жеке тоқталайық.
1. Оқушылардың оқыған яки естіген әңгімелеріие байланысты шығарма
жұмысы. Бастауыш сынып оқушыларының сөйлемді дұрыс құру дағдысын
қалыптастыруда оларды үйде немесе сыныпта окыған шығармалары мен
үлкендерден естіген ертегі, әңгімелері бойынша сөйлетіп, үйретудің пайдасы
зор. Шығарманың бұл түрінің білімділік, тәрбиелік мәніде зор. Мұндағы
ұтымды мәселенің бір ұшы бала өзін қоршаған айналаға сын көзімен қарап,
жақсы мен жаманды, еңбекқорлық пен жалқаулықты, іскер мен кертартпаны,
кішіпейілділік пен дөрекілікті байқайды; бұлар жөнінде өз сезімін
білдіреді.
Бұл жұмысты мұғалім алдын ала, жан-жақты ойластырып, дұрыс ұйымдастыра
білуі қажет. Балаларды сөйлеткенде олардың сөйлемдерінің қысқа әрі
түсінікті, жүйелі құрылуына назар аударған жөн. Ол үшін мұғалім жетекші
сұрақ қойып отырады.
Сұраққа жауап беру арқылы оқушылар естіген, оқыған әңгімелерінің
мазмұнын өз сөздерімен айтып үйренеді және тілдік көркемдікті пайдаланып,
нәрлі ойларын еркін білдіруге әдеттенеді.
Бастауыш сынып мұғалімдері оқушылардың оқыған, яғни естіген
әңгімелерінің мазмұны бойынша шығарма жаздыруды түрліше ұйымдастырып жүр:
1) Оқушылар оқыған немесе естіген әңгімелерінің мазмұнын сақтай отырып,
өз сөздерімен еркін шығарма жазады.
2) Оқыған немесе естіген әңгімелерінің үлгісіне еліктеп, өздері ойдан
шығарып жазады.
Дұрыс ұйымдастырылса, бұл жұмыстың екеуінің де пайдасы мол. Әңгіменің
мазмұнын сақтай отырып жазған шығармада оқушылар әңгімедегі оқиғаға,
құбылыстарға өз білгендерін қосып, одан алған әсерлерін білдіреді.
Бұл - оқушының шығармашылық қабілетін дамытады, тілін ұстартып, ойын
жүйелі баяндауға төселдіреді.
Шығарманың бұл түрлерін "сендер мынадай әңгіме оқыдыңдар, сол бойынша
шығарма жазыңдар" деген сияқты нұсқау беру арқылы ұйымдастыруға болмайды.
Бұл жұмыста мұғалім үлкен шеберлікпен, дұрыс басшылық етуі тиіс.
Оқушылар тіпті өздері жақсы білетін әңгімелерінің мазмұнын да бірден өз
сөздерімен жазып бере алмайды. Сондықтан алғашқы кезде оқыған мәтіндердің
мазмұны мұғалімнің көмегімен әңгімеленеді де, кейін балалардың өздері айтып
және жазып бере алатын болады.
Мысалы: 1-сыныптың "Ана тіліндегі" "Сырғанақ" деген мәтіннің мазмұнын
мысал ретінде басшылыққа ала отырып, шығарма жаздыру үшін бастапқы кезде
мынадай дайындық жасалады. Мұғалім оқушылармен жақында "Ана тілі" кітабынан
" Сырғанақ" деген мәтін оқығандары жөнінде әңгімелесіп, сол мәтіннің
мазмұнын еске түсіреді. Сонан кейін оқушыларға ескертеді: - Сендер қазір
осы мәтіннің мазмұнын өз сөздеріңмен айтып беруге дайындалыңдар. Айбол
туралы мәтінде айтылмай қалған жерлерін өз жандарыңнан қоса айтыңдар.
Мысалы: Мәтінде Айболдың сырғанаққа қай күні барғаны айтылған ба? Оқушылар:
- Жоқ, Айболдың сырғанақка қай күні барғаны айтылмаған, - деп жауап береді.
- Айбол төбеге сырғанақ тебуге қай күні барды деп ойлайсыңдар? (Ол
сырғанақ тебуге демалыста барды).
-Айбол сырғанақ тебуге асыққан ба екен? Сендер ше? (Біз де сырғанақ
тебуге асығамыз. Айбол да демалыс болуын асыға күткен шығар).
- Ол күні ауа-райы қандай болды екен? (Демалыста күн жылы болатын). Ал
осылар жөнінде мәтінде айтылған ба? (Жоқ, бұл жөнінде мәтінде ештеңе
айтылмаған).
- Ендеше, алдымен Айболдың демалысты асыға күткені, ол күні ауа-райының
қандай болғаны жөнінде сөйлем құрастырайық (Айбол демалыстың болуын асыға
күтті. Демалыста күн жылы болды).
- Айбол сырғанаққа бармас бұрын не істеді? Сендер не істейсіңдер?
Бірден шығып жүре бересіңдер ме?
- Жоқ, біз алдымен киінеміз, сонан соң шанамызды аламыз.
- Олай болса, Айбол да солай істеген шығар, бұл жөнінде әңгімеде бар
ма? Оны қалай айтсақ екен?
- Ол жылы киініп, шанасын алды. Төбеге барды.
- Онда кімдер бар екен? (Онда сырғанақ тепкен балалар көп).
- Айболға ойын қызықты болды ма екен? Қалай ойлайсыңдар? (Ойын қызықты
болды.)
- Айбол үйге қандай сезімде оралды? (Айбол үйге көңілді оралды).
Алдымен осы мәтіннің мазмұнын оқушылар еркін ауызша айтады. Оқушылардың
әңгімесі:
"Қыс қызығы басталды. Айбол демалыс күнін асыға күтті. Демалыста күн
жылы болды. Ол жылы киініп, шанасын алды. Төбеге барды. Онда сырғанақ
тепкен балалар көп. Ойын қызықты болды. Айбол үйіне көңілді оралды.
Экскурсия бойынша шығарма жұмысы.
Бастауыш мектепте сабақ беріп жүрген мұғалімдер, көбінесе шығарманы
табиғат құбылыстарына, жыл маусымдарына байланыстыра жаздырады. Бұл, әрине
дұрыс та, өйткені, табиғат құбылыстарын балалар күнбе-күн көріп, байқап
жүргендіктен, өздері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz