Әлеуметтік педагогика
1 . дәрісбаян
Кіріспе. Пәннің мақсаты мен міндеттері.
2 . дәрісбаян
Әлеуметтік педагогиканың тұжырымдамалық идеялары мен принциптері
3. дәрісбаян
Әлеуметтік педагогикалық процесс және оны жетілдірудің жолдары.
4. дәрісбаян
5. дәрісбаян
Әлеуметтік тәрбие: мәні мен мазмұны.
6 . дәрісбаян
Отбасы . тұлғаны тәрбиелеу мен дамытудың әлеуметтік мәдени ортасы.
7 . дәрісбаян
Оқу тәрбие мекемелері . өскелең ұрпақты әлеуметтендіру институттары.
8. дәрісбаян
ІІІ Балаларды дамыту мен тәрбиелеудегі әлеуметтік ауытқулар.
9 . дәрісбаян
Әлеуметтік ауытқулар, олардың себептері және түзетудің жолдары.
10.11 . дәрісбаян
Қиын балаларды тәрбиелеудің мәні, себептері, проблемалары.
12 . дәрісбаян
ІҮ Әлеуметтік педагогикалық іс.әрекеттің әдістемесі және технологиясы.
13.дәрісбаян.
Тұлғамен әлеуметтік.педагогикалық жұмыстың әдістемесі және технологиясы.
14. дәрісбаян
Семьямен әлеуметтік. педагогикалық жұмыстың әдістемесі және технологиялары.
15. дәрісбаян
Бала құқың қорғаудың әлеуметтік педагогикалық технологиялары.
Кіріспе. Пәннің мақсаты мен міндеттері.
2 . дәрісбаян
Әлеуметтік педагогиканың тұжырымдамалық идеялары мен принциптері
3. дәрісбаян
Әлеуметтік педагогикалық процесс және оны жетілдірудің жолдары.
4. дәрісбаян
5. дәрісбаян
Әлеуметтік тәрбие: мәні мен мазмұны.
6 . дәрісбаян
Отбасы . тұлғаны тәрбиелеу мен дамытудың әлеуметтік мәдени ортасы.
7 . дәрісбаян
Оқу тәрбие мекемелері . өскелең ұрпақты әлеуметтендіру институттары.
8. дәрісбаян
ІІІ Балаларды дамыту мен тәрбиелеудегі әлеуметтік ауытқулар.
9 . дәрісбаян
Әлеуметтік ауытқулар, олардың себептері және түзетудің жолдары.
10.11 . дәрісбаян
Қиын балаларды тәрбиелеудің мәні, себептері, проблемалары.
12 . дәрісбаян
ІҮ Әлеуметтік педагогикалық іс.әрекеттің әдістемесі және технологиясы.
13.дәрісбаян.
Тұлғамен әлеуметтік.педагогикалық жұмыстың әдістемесі және технологиясы.
14. дәрісбаян
Семьямен әлеуметтік. педагогикалық жұмыстың әдістемесі және технологиялары.
15. дәрісбаян
Бала құқың қорғаудың әлеуметтік педагогикалық технологиялары.
Оқытуды демократияландыру, ізгілендіру арқылы экономикалық, әлеуметтік өзгерістерге бейімделе отырып, әлемдік өркениетке ұмтылған қоғамда танымдық қызығушылығы, біліктілігі жоғары, белсенді азамат тәрбиелеу талабы бүгінгі таңдағы білім беру жүйесіне үлкен міндет жүктеуде. Жеке тұлғаны қалыптастыру мақсаты тәрбиелік процестің тұтастығын тұрақтандыруға назар аударады. Осыған орай, тәрбиеші мен тәрбиеленушілердің ортақ мақсатқа жетуге бағытталған өзара тиімді әрекеті, яғни ынтымақтастығы деуге болады. Тәрбиенің мақсаты – қоғамды ізгілендіру мен декмократияландыру үрдістеріне, нарықтық қатынастарға, жалпыадамзаттық құндылықтарға және тәрбиенің осы заманғы теориясына сүйенумен, Қазақстанның ұлттық және әлеуметтік-экономикалық ерекшеліктерін есепке алумен, өзінің ішкі мүмкіндігін өздігінен толық пайдалануға даяр, белсенді, іскер, қоғам алдындағы өзінің жауапкершілігін мойындайтын, белсенді, сонымен бірге қайырымды және тапқыр, қоғамдық талаптарға икем, жеке басының мүдделерін қоғамдық мүддемен ұштастыруға қабілетті, жеке басының құнын бағалай білуші, жоғары ойлы, адал, ұлттық санасы оянған, басқа да ізгі қасиеттері жетілген, мәдениетті азамат тәрбиелеу. Осыған орай Қазақстан Республикасының жоғары оқу орындарында әлеуметтік педагогика пәні оқу бағдарламасына енгізілген және ол базалық пән болып табылады. Ол «педагогика және психология» мамандығы бойынша бакалаврлардың жалпы кәсіби даярлығының елеулі бөлігі. Себебі, әлеуметтік-педагогикалық элемент болашақ педагог-психологтардың кәсіби іс-әрекеті элементтерінің бірі. Бұл пәнді оқыту – студенттердің өзінің кәсіби іс-әрекетінің әлеуметтік-педагогикалық құрамасын жүзеге асыру үшін қоғамның әлеуметтік проблемаларының педагогикалық аспектілерін игеру мақсатын көздейді. Әлеуметтік педагогика пәнін оқып үйрену барысында студент төмендегі біліктер мен дағдыларды меңгеруі керек:
- әлеуметтік – педагогикалық тәжірибенің теориялық қолданбалы проблемаларын ұғыну және аналитикалық баға беру;
- ағымдағы басылымдардың және бастаулардың материялдарын өз-бетімен талдауды жүзеге асыруды;
- әлеуметтік педагогикалық іс-әрекеттің міндеттерін семья, әр жастағы балалар сияқты түрлі категориялармен жүзеге асырудың тиімді жолдарын негіздеуі;
- сәйкес технологияны таңдап алу үшін семьяны, мектепті, қиын балаларды, жас өспірімдерді, формальді емес бірлестіктерін әлеуметтік педагогикалық зерттеудің әдістемесін жасауды және қолдануды;
- өзінің тәрбиелік, диагностикалық, алдын алу, ұйымдастыру, коммуникативтік дағдыларымен біліктерін жетілдіру үшін игерілген теориялық білімдерді тәжірибеде пайдалануы.
- әлеуметтік – педагогикалық тәжірибенің теориялық қолданбалы проблемаларын ұғыну және аналитикалық баға беру;
- ағымдағы басылымдардың және бастаулардың материялдарын өз-бетімен талдауды жүзеге асыруды;
- әлеуметтік педагогикалық іс-әрекеттің міндеттерін семья, әр жастағы балалар сияқты түрлі категориялармен жүзеге асырудың тиімді жолдарын негіздеуі;
- сәйкес технологияны таңдап алу үшін семьяны, мектепті, қиын балаларды, жас өспірімдерді, формальді емес бірлестіктерін әлеуметтік педагогикалық зерттеудің әдістемесін жасауды және қолдануды;
- өзінің тәрбиелік, диагностикалық, алдын алу, ұйымдастыру, коммуникативтік дағдыларымен біліктерін жетілдіру үшін игерілген теориялық білімдерді тәжірибеде пайдалануы.
1. Мустаева Ф. А.Социальная педагогика. –М.: Академический Проект,Екатеринбург: Деловая книга,2003.-528 с.
2. Педагогика. − Алматы: Нұрлы Әлем, 2003. - 366 б.
3. Әл-Фараби. Мемлекет қайтаркерлерiнiң нақыл сөздерi. Әлеуметтiк-этикалық трактаттарында. - Алматы: Ғылым, 1975. – С.5- 28.
4. Макаренко А. С. Педагогическая поэма. - М.: Педагогика, 1984. −3 т. - 512 с.
5. Қоянбаев Ж. Б., Қоянбаева Р. М. Педагогика: Оқу құралы. Алматы, 2002.
6. Василькова Ю. В., Василькова Т. А. Социальная педагогика. Уч.пособие.-М.:1999.
2. Педагогика. − Алматы: Нұрлы Әлем, 2003. - 366 б.
3. Әл-Фараби. Мемлекет қайтаркерлерiнiң нақыл сөздерi. Әлеуметтiк-этикалық трактаттарында. - Алматы: Ғылым, 1975. – С.5- 28.
4. Макаренко А. С. Педагогическая поэма. - М.: Педагогика, 1984. −3 т. - 512 с.
5. Қоянбаев Ж. Б., Қоянбаева Р. М. Педагогика: Оқу құралы. Алматы, 2002.
6. Василькова Ю. В., Василькова Т. А. Социальная педагогика. Уч.пособие.-М.:1999.
1 – дәрісбаян
Кіріспе. Пәннің мақсаты мен міндеттері.
1. Кіріспе.
2. Пәннің мақсаты мен міндеттері.
Оқытуды демократияландыру, ізгілендіру арқылы экономикалық, әлеуметтік
өзгерістерге бейімделе отырып, әлемдік өркениетке ұмтылған қоғамда танымдық
қызығушылығы, біліктілігі жоғары, белсенді азамат тәрбиелеу талабы бүгінгі
таңдағы білім беру жүйесіне үлкен міндет жүктеуде. Жеке тұлғаны
қалыптастыру мақсаты тәрбиелік процестің тұтастығын тұрақтандыруға назар
аударады. Осыған орай, тәрбиеші мен тәрбиеленушілердің ортақ мақсатқа
жетуге бағытталған өзара тиімді әрекеті, яғни ынтымақтастығы деуге болады.
Тәрбиенің мақсаты – қоғамды ізгілендіру мен декмократияландыру үрдістеріне,
нарықтық қатынастарға, жалпыадамзаттық құндылықтарға және тәрбиенің осы
заманғы теориясына сүйенумен, Қазақстанның ұлттық және әлеуметтік-
экономикалық ерекшеліктерін есепке алумен, өзінің ішкі мүмкіндігін
өздігінен толық пайдалануға даяр, белсенді, іскер, қоғам алдындағы өзінің
жауапкершілігін мойындайтын, белсенді, сонымен бірге қайырымды және тапқыр,
қоғамдық талаптарға икем, жеке басының мүдделерін қоғамдық мүддемен
ұштастыруға қабілетті, жеке басының құнын бағалай білуші, жоғары ойлы,
адал, ұлттық санасы оянған, басқа да ізгі қасиеттері жетілген, мәдениетті
азамат тәрбиелеу. Осыған орай Қазақстан Республикасының жоғары оқу
орындарында әлеуметтік педагогика пәні оқу бағдарламасына енгізілген және
ол базалық пән болып табылады. Ол педагогика және психология мамандығы
бойынша бакалаврлардың жалпы кәсіби даярлығының елеулі бөлігі. Себебі,
әлеуметтік-педагогикалық элемент болашақ педагог-психологтардың кәсіби іс-
әрекеті элементтерінің бірі. Бұл пәнді оқыту – студенттердің өзінің кәсіби
іс-әрекетінің әлеуметтік-педагогикалық құрамасын жүзеге асыру үшін қоғамның
әлеуметтік проблемаларының педагогикалық аспектілерін игеру мақсатын
көздейді. Әлеуметтік педагогика пәнін оқып үйрену барысында студент
төмендегі біліктер мен дағдыларды меңгеруі керек:
- әлеуметтік – педагогикалық тәжірибенің теориялық қолданбалы проблемаларын
ұғыну және аналитикалық баға беру;
- ағымдағы басылымдардың және бастаулардың материялдарын өз-бетімен
талдауды жүзеге асыруды;
- әлеуметтік педагогикалық іс-әрекеттің міндеттерін семья, әр жастағы
балалар сияқты түрлі категориялармен жүзеге асырудың тиімді жолдарын
негіздеуі;
- сәйкес технологияны таңдап алу үшін семьяны, мектепті, қиын балаларды,
жас өспірімдерді, формальді емес бірлестіктерін әлеуметтік педагогикалық
зерттеудің әдістемесін жасауды және қолдануды;
- өзінің тәрбиелік, диагностикалық, алдын алу, ұйымдастыру, коммуникативтік
дағдыларымен біліктерін жетілдіру үшін игерілген теориялық білімдерді
тәжірибеде пайдалануы.
Әлеуметтік педагогикадан бұрын Педагогикалық мамандыққа кіріспе,
Педагогика пәндері оқытылады. Бұл пәндер студенттер бойында түрлі жастағы
балаларды дамытудың, тәрбиелеудің, оқытудың теориялық әдіснамалық
негіздерін қалайды, студенттерде кәсіби бағытталған және дағдыларын
жетілдіруге қажеттігін қалыптастырады. Этнопедагогика және Педагогика
тарихы іргелес пәндер болып табылады. Әлеуметтік педагогикалық іс-әрекетте
оқыту, тәрбиелеу, тұлғаны әлеметтендірудің ұлттық ерекшеліктерін есепке алу
қажет. Бұл білімдерді студенттер Этнопедагогика пәнін оқу барысында
игереді. Нақты қоғамның әлеуметтік, экономикалық, мәдениеттік жағдайларын
есепке ала отырып түрлі кезеңдерде педагогиканың, соның ішінде әлеуметтік
педагогиканың ғылым және тәрбие ретінде шығуы мен дамуының тарихын
студенттер Педагогика тарихы курсында оқиды. Студенттердің негізгі
тәрбиелік тәжірибе біліктері мен дағдылары Тәрбие жұмысының әдістемесі
курсын меңгеру процесінде қалыптасады. Студенттердің ұйымдастырушылық,
коммуникативтік, аналитикалық, рефлексивтік, перцептивтік білімдері мен
дағдылары Педагогикалық шеберлік курсын өтуде бекиді.
І Негізгі бөлім
Әлеуметтік педагогиканың методолгиялық негіздері.
1. Әлеуметтік педагогика – білім саласы.
2. Әлеуметтік педагогика пәні, ғылым ретінде пайда болуы мен дамуы
3. Әлеуметтік педагогика пәнінің міндеті, негізгі түсініктері
4.Әлеуметтік педагогиканың басқа ғылымдармен байланысы, құрамдас бөліктері
Әлеуметтік педагогиканың методолгиялық негіздері.
1. Әлеуметтік педагогика – білім саласы.
Әлеуметтік педагогика пәні - әлеуметтік қажеттілікке, емдеуге,
әлеуметтендіруге байланысты біріккен жеке адамды, топты оқыту мен тәрбиелеу
теориясы мен тәжірибесі. Әлеуметтік педагогика терминін ХІХ ғасырдың
ортасында неміс педагогы Карл Магер енгізді, бірақ бұл термин ХХ ғасырдың
басында ғана жаппай қолданыла бастады. Педагогика оқу-тәрбие
мекемелеріндегі тәрбие теориясы мен әдістемесі ретінде пайда болып, дамыды.
ХVІІІ ғасырдың аяғында жеке тұлғаның дамуының бір кезеңі ретінде ерте
жеткіншектік шақ бөлініп қарастырылып, жеткіншек ұл балалар мен қыздар
педагогиканың зерттеу объектісіне айналды. ХІХ ғасырдың екінші жартысынан
бастап қоғамдық тәрбие жүйесі мен педагогиканың мазмұндық ауқымы кеңейе
түсті.
- біріншіден жастар мен ересек жастағы адамдардың тәрбиесі;
- екіншіден әр түрлі жастағы (барлық жас қамтылған) адамдарды қайта
тәрбиелеу және бейімдеу;
Бұл тапсырыс Европа мен Америкадағы социомәдениет үрдісіне байланысты
болды. Осы кезеңде жаңадан пайда болған вакумды толтыру қажеттігі туындап,
кейбір педагогтар әлеуметтік педагогика сұрақтарымен айналысыпты. Бұл жерде
неліктен педагогика ғылымының жаңа бөлімі қажет болды? Деген сұрақ туындауы
мүмкін. Енді бұл сұраққа жауап беріп көрейік: біріншіден үлкендер
педагогикасы – андрогогика әлі күнге дейін үлкендерге білім беру
мәселесімен айналысады. Кейінгі онжылдықтары андрогогикадан қарттарға білім
беру мәселесінің түрлерімен айналысатын герогогика (қарттар педагогикасы)
бөлініп шықты. Екіншіден қиын балалар мен үлкендердің мәселесімен
айналысқан, ХІХ ғасырдың аяғында балаларды және жас жеткіншектерді қайта
тәрбиелеу, сол сияқты түзету педагогикасы пайда болып, ХХ ғасыр бойына
қалыптасты. Дегенмен дәстүрлі педагогика әлеуметтік тапсырысты
қанағаттандыра алмады, себебі, педагогиканың әрбір санасының өз зерттеу
объектісі бар. Неміс ғалымы Пауль Наторп әлеуметтік педагогика халықтың
мәдени деңгейін көтеру мақсатында қоғамның тәрбие күшінің бірлігі мәселесін
зерттейді деп есептейді. Ресейде әлеуметтік педагогика ХІХ ғасырдың аяғында
пайда болып, ХХ ғасырдың 20 жылдары мектеп пен өмірді және әлеуметтік
ортамен байланыстыру негізінде жүзеге асырылып отырады. Бұл идеяны Ресей
педагогы С.Т.Шацкий теориялық тұрғыдан негіздеп, практикалық тұрғыдан
жүзеге асырды. Дегенмен жалпылай тәжірибеде қарапайым түрде қарастырылады.
Әлеуметтік педагогика педагогика ғылымдарының бір саласы ретінде адамдар,
топтар, ұжымдар арасындағы әлеуметтік қарым қатынас заңдылықтары мен іс -
әрекет барысындағы мінез-құлық ерекшеліктерін зерттеумен де айналысады.
Кеңес дәуірінде әлеуметтік педагогика деген ұғым болған жоқ. Ал,
педагогикалық энциклопедияда (1968) әлеуметтік педагогика буржуазиялық
педагогиканың бір бағыты ретінде әлеуметтік – педагогикалық мәселелердің
шегін зерттеумен айналысады, - делінген. Дегенмен, жеке адамға білім беру
мен оны тәрбиелеу қоғаммен, қоғам заңдылықтарымен тығыз байланысты.
Әлеуметтік – педагогикалық ойлар мен тәжірибе өз дамуында әр түрлі
кезеңдерден өтті. Ерте Шығыстағы (Месопотомия, Египет, Индия, Қытай) тәрбие
мен білім беру саласының дамуы б.э.д. ІІІ мыңжылдығында Шумер, Вавилон,
Ассирия сияқты мемлекеттердің қалалары пайда болып, онда патриархалды –
отбасы тәрбиесі дәстүрлі дамыды. Вавилондық царь Хаммурапидің (б.э.д. 1792-
1750) заңы бойынша тәрбие ата – ананың міндеті болып есептелініп, ұлын
өмірге даярлап, кәсіпке үйретуге әкесі жауап беретін болды. Кейінірек
тәрбие қоғамның әлеуметтік қызметі ретінде бөлек бөлініп шықты. Египетте
тәрбие мемлекеттің қажеттілігіне сай дамыды, ал білім елдің саяси жүйесін
көрсету құралы ретінде болды. Ертедегі Египетте дәстүрлі отбасы тәрбиесінің
негізінде чиновниктерді даярлау тәжірибесі алынды. Тәжірибелі әкімшілік
қызметкер өзіне ұл қылып бірнеше жас жеткіншектерді алып, басқару
технологиясына, құжаттарды толтыруға үйретіп, адамгершілік және діни
танымдармен таныстырды. Бұл кезеңнің тағы бір ерекшелігі, бай адамдардың
балалары тақ мұрагерімен бірге хан сарайында тәрбиеленді. Балаларға көбіне
дене тәрбиесі және әскери жаттығулар және сарай тәртібі мен мінез – құлық
ережелері үйретілді. Б.э.д. ХVІ ғасырдың орта хандық дәуірінде Египетте
жаңа мемлекеттер пайда болды. Онда оқушылар білім деңгейі мен жас кезеңіне
қарай топтарға бөлінді. Осы кезеңнен бастап Египетте білім берудің негізгі
мақсаты: әлеуметтік жоғары деңгейге жету болды. Ертедегі Египетте
мектептегі білім беру жүйесі екі деңгейлі болды. Оның біріншісіне балалар
оқу және жазу дағдысын меңгеретін қарапайым мектеп жатса, екіншісін
жеткіншектердің мұғалімдерге көмекші болуы құрады. Ерте египеттік білім
беру оқушылық және отбасылық тәрбие дәстүрін сақтап, мұғалімдерді әке
деп, оқушыларды ұлым деп атады. Мектепте оқушыларды мәдениеттілікке,
шешендікке, басқаларды тыңдай білуге үйретті. Ертедегі үнді тарихы негізгі
екі кезеңге бөлініп, олар дравидтік-арийстік және буддийстік деп аталынды.
Тәрбиелеу мен білім берудің бірінші кезеңі отбасылық сословиялық сипатта
болды. Мектептік білім б.э.д. ІІ-ші мыңжылдықтары пайда болды. Тәрбие мен
білім дамуының негізгі факторы брахманизмнің діни саясаты индуизм болды.
Индуизм – бұл тек дін ғана емес,өмірге деген көзқарас, этникалық ереже мен
әлеуметтік жүйе, мерекелер мен салт –дәстүрлердің бірлігі болды.
Ертедегі үнді тарихының екінші кезеңіндегі тәрбиеге діни-философиялық
ілім-буддизм әсер етті. Буддиялық мораль адамдардың туғаннан бірдей болуын
және өтірік, ұрлық, зорлық зомбылық, ішімдіктен аулақ болуын қалады.
Ертедегі Қытайда білім беру мен тәрбиелеу жөнінде құнды тәжірибе
жинақталып, педагогикалық ойдың дамуына ерекше әсер етті. Мұнда б.э.д. VІ
ғасырда бірінші философиялық бағыттар қалыптасты. Соның ішінде негізінен
белгілі болған конфуцианизм және даосизмді атауға болады. Осы уақытқа дейін
Қытайда жинақталған педагогикалық бай тәжірибенің ары қарай дамуына б.э.д.
419-551 жылдары өмір сүрген Қытай ойшылы Конфуцияның қосқан үлесі зор
болды. Ол табиғатынан қоғамдағы адамдардың мүмкіндіктері бірдей емес деп
есептеп, қоғамдағы адамдардың 4 категориясын бөліп қарастырды. 1
категорияға тәңір берген жетілген ақылдылық иесін (совершенномудрее)
жатқызса, 2 категорияға – оқу арқылы білім алатын адамдарды жатқызады. 3
категорияға қиындыққа қарамастан оқитын, білім алатын адамдар жатады деп
есептеді. 4 категорияға білімді қабылдай алмайтын қарапайым халық
жатқызылады. Конфуций тәрбиешіге білімін үнемі жетілдіру, оқуға ынтасы бар
адамдарды оқыту, қиындыққа кездескендерге көмек көрсету сияқты талаптар
қойды. Сонымен қатар оқушылармен жеке жұмыс жүргізу оқушы мен мұғалім
арасында тығыз байланыстың болуын талап етті. Қорыта келе ертедегі Қытайда
педагогикалық ойдың дамуына үлес қосқан педагогтардың бірі болғанын атап
кеткен жөн. Антикалық әлемде Батыстағы әлеуметтік тәрбиеге байланысты кезең
мәдени төңкеріс деп аталды. Шығыстағы әлеуметтік мәдени қозғалыстан
айырмашылығы, Батыста діни – философиялық сипат болмады. Мұндай өзгерістер
ертедегі грек мемлекеттерінде байқалды. Онда тәрбие дәстүрі негізгі екі:
спартандық тәрбие жүйесі және афиналық тәрбие жүйесіне сүйеніп жүргізілді.
Спартада тәрбие міндетті жалпыға бірдей, жоғары нәтижелі, мемлекеттің саяси
әлеуметтік өмірімен тығыз байланыста болды. Спартандық тәрбие жүйесі
адамдарды әлеуметтік топтың қажеттілігіне бағындыру мақсатында адамгершілік
қасиеттерді қалыптастыру бағытында жүргізілді. Балаларды 7 жастан бастап
әскери орындар мен жаттығуларды орындауға, дене дайындығына үйретті. Оларды
суыққа, ыссыға, аштыққа, ауруға шыдамды болуға тәрбиеледі. Спартандықтардың
интелектуалдық тәрбиесі тар көлемде жүргізіліп, оқуға жазуға үйрету өте кеш
жүргізілді. Спарталық тәрбиеге қарама қарсы Афиныда демократиялық қоғамдық
құрылыс болды. Онда ақыл – ой, дене тәрбиесі, көркемдік және адамгершілік
тәрбиелі кешенді жүргізілді. Бостандық сұлулық, жан жақты тәрбиелік сияқты
сапалар Афиныда қалыптастырылды. Өзінің азаматтық міндетін абыроймен
атқаратын, қоғамдық, жеке бастық, ұжымдық талаптарды ұштастыра алатын адам
Афиналық тәрбиенің идеалы болып табылады. Ертедегі Римдегі тәрбие бірнеше
кезеңге бөлінеді. Бірінші кезең – анық белгіленген тәжірибелік сипатта
болды. Бұл үрдісте отбасы маңызды әлеуметтік институт ретінде ерекше роль
атқарды. Отбасы тәрбиесінің басты мақсаты адамгершілік қасиеттерді
қалыптастыру болды. Отбасындағы үстемдік әкеге берілді. Ол баланың
моральдық тәрбиесі мен дене дамуына жауапты болды. Отбасында ата- баба
мұраларын, ұлттық батырларды сыйлап, қадір тұтуға тәрбиеленеді. Ата ананы
сыйлауға, үлкендерді құрметтеуге отанын сүюге тәрбиелеу қатал қадағаланды.
Екінші кезең – Римнің Грецияны жаулап алуымен байланысты афиналық мәдениет
ерекшеленіп көзге түсіп, философияны әдебиетті меңгеру қабылданды. Элминдік
дәстүр әсері негізінде педагогикалық ойлар дамып жетілді. Мәселен, Сенеке
өзінің Моральдық тақырыптардағы хаттар (Письма на моральные темы),
Луцилияға адамгершілік хаттар (Нравственные письмо к луцилию) атты
еңбектерінде адамгершілік тәрбиесінің маңызын ашты. Квинтилиянның 12
трактаттарының ішіндегі Ұл баланы үйде тәрбиелеу және Риторикалық білім
беру туралы атты еңбектері тәрбиеге байланысты пікірлерді жетілдіруде
құнды деп атауға болды. Ертехристиандық қоғамдардың пайда болуы үшінші
кезеңнің дамуына әкеліп соқты. Бұл кезеңдегі тәрбие дінге негізделіп,
христрияндық мектептің жетекшісі Климент Александрийский болды. Ол кейінгі
уақытқа дейінгі жеткен педагог кітабының авторы. Ол адам білімді болумен
қатар, діни сезімді меңгеру керек деп есептеді. Ертехристиандық ойшылдардың
ішінен ерекше көзге түскен Иоанн Златоуст пен Августин Аврелийді атауға
болады. Жалпы антикалық кезеңде әр жас кезеңіндегі адамдарға қоғам және
мемлекет тарапынан әлеуметтік тәрбиелі тұрғыдан әсер ету бағыты болды. Орта
ғасырдағы әлеуметтік тәрбие мәселесі Византиямен байланысты. Византия
өзінің географиялық орналасуына байланысты Шығыс пен Батысты байланыстырушы
дәнекер болды. Византиядағы мәдениет пен ағарту жұмысының дамуын бірнеше
кезеңге бөлді. ІV – ІХ ғасыр аралығындағы бірінші кезеңде адамгершіліктік
және дүниетанымдық негізі қаланды. ІХ-ХІІ ғасыр аралығындағы екінші кезеңде
ағарту жұмыстары мен мәдениет саласында өзгерістер енгенімен, оның барлығы
грек тілінде жүзеге асырылып отырды. ХІІІ-ХV ғасыр аралығында үшінші кезең
Византияда батыстың әсерінің күшеюімен сипатталады. Бірақ бұл кезеңде де
мәдениет пен тәрбие грек тілінде жүргізілді. Византия империясында отбасы
тәрбиесіне ерекше көңіл аударылып, әкесі баласын кәсіпке баулыса, шешесі
қызын үй шаруашылығына баулыды. Византия мектептеріндегі білімге әлеуметтік
шектеу қойылмады. Орта ғасырдағы Шығыстағы тәрбие жүйесі отбасы тәрбиесіне
негізделді. Бала тәрбиесімен әкесі айналысты. Осы кезеңдегі Ислам тәрбиесі
қыз бала мен ұл балаға тәрбиені бөлек берумен ерекшеленді. Қайта өрлеу
дәуіріндегі әлеуметтік педагогикалық идея гуманистік көзқарасқа бағытталды.
Жер бетіндегі негізгі құндылыққа адамды жатқызып, адам тәрбиесін қоғамдағы
өзгерістермен, оның дамуымен байланыстырды. Бұл кезеңдегі педагогикалық
ойдың негізгі түйіні баланы жан жақты дамыту, яғни ақыл ой, адамгершілік,
дене тәрбиесін кешенді ұйымдастыру болды. Сонымен қатар тәрбие барысында
баланың жеке және табиғи ерекшеліктерін ескерту қарастырылды. ХІХ ғасырда
Батыс Европа елдерінде орта білім беру жүйесінде елеулі өзгерістер болып,
ол шынайы, практикалық бағыттағы білім берудегі ой-пікірлердің таралуында,
әсіресе, ХІХ ғасырдың ортасында герман мемлекеттерінде филонтропистердің
педагогикалық идеяларында (И.Б.Базедов т.б.) көрініс тапты. Олардың
пікірінше мектептің басты міндеті – жағымды және жоғары адамгершілікті
қоғам мүшелерін тәрбиелеу болу керек және олар өмірдің әр түрлі сферасында
практикалық іс-әрекетке дайын болуы қажет. Осы кезеңде педагогиканың
дамуына Класссикалық неміс философиясының өкілдері елеулі үлес қосты.
Э.Канттың пікірінше адамның адам болуы тәрбиеден. Ол жоғарыда аталып
отырған еңбегінде баланы жабайы жануарлардың жағдайынан бөліп қарастыратын
тәрбиенің әлеуметтік қажеттілігін баса көрсетті. И.Б.Базедовтың
филонтропиялық пікірінің әлеуметтік маңыздылығына алғашқылардың бірі болып
Э.Кант баға берді. Э.Кант Антропология с прагматической точки зрения атты
еңбегінде әлеуметтік педагогиканың маңызды мәселелеріне тоқтала отырып,
...тәрбиенің негізгі міндеті -әлеуметтік тәртіпке тәрбиелеу, дағдыны
игеру, мәдениетке баулу, моральдық тәрбие беру,- деп есептеді. Ф.
Шлейермахер тәрбиені ұрпақтар арасындағы қарым-қатынасты жалғастырушы
ретінде қарастыра отырып, тәрбиенің әлеуметтік маңыздылығына үлкен мән
берсе, Г.Гегель Адамның адамдығы тәрбиеге байланысты, себебі тұлға
қоршаған ортамен өзара әрекеттескенде қалыптасады, ал тәрбие арқылы ол
мәдениетке, социумға белсенді араласады,- деп есептеді. Сондай-ақ,
Г.Гегель: ...тәрбие мен білім беру индивидті қоғамда және мемлекетте
субъективті сферадан объективті сфераға шығаруға бағытталуы керек, сондай-
ақ тәрбиенің басты міндеттерінің бірі баланың өзіндік құндылығын сезінуді
қалыптастыру,-деп пайымдады. Дегенмен ол, қажет болса, оқушыларды
жазалауға да болады деп есептеді. Г.Гегель отбасы мен мемлекетті балалар
бойында адамгершілік қасиеттерді қалыптастырудың әлеуметтік формасы ретінде
қарастыра отырып, тәрбиені мемлекеттік етуді жақтап, оны бастауыш мектеп,
гимназия, университет жүзеге асыруы тиіс деп есептеді. Ал шіркеуді
әлеуметтік институт ретінде қарастыра отырып, балаға тәрбие мен білім
беруде оның маңызды орын екенін атап өтті. Баланың дамуында басты рольді
ортамен тәрбие алатындығын социал – утопистер де мойындады. Жеке тұлғаның
жарасымды дамуы мен қалыптасуында өндірістік еңбек пен қоғамдық жұмысқа
балаларды үйретудің маңыздылығына үлкен мән берді. Социал – утопистер
қоғамдық тәрбиенің мемлекеттік экономикалық даму жағдайына байланысты
екендігі жөніндегі пікірлерін жүйелі түрде білдіріп отырып, негізгі
әлеуметтік міндет ретінде бала бойында мораль негіздері мен адамгершілік
қасиеттерді қалыптастыруды қойды. Мәселен Ш.Фурье баланың жеке тұлға
ретінде адамгершілік тәрбиелілігінің, яғни, жолдастық, достық,
мейірімділік, қайырымдылық сияқты сезімдері мен әділетті болу, қоғамға
қалтқысыз еңбек ету т.б. қасиеттері ұжымда дамиды деп есептеді. Шынайы
адамгершілікті адам болып қалыптасудағы дұрыс ұйымдастырылған ақыл-ой,
эстетикалық және дене тәрбиесінің маңызына ерекше тоқталды. К.Маркс,
Ф.Энгельс тәрбие мен білім беруді таптық күреске қажетті байланыс ретінде
қарастырды. Олар сондай – ақ адам тек орта мен жағдайдың тәрбие өнімі емес,
барлық қоғамдық қатынастардың өнімі деп есептеді. 19 ғасырдың ортасындағы
О.Конт, Дж.Милль, Г.Спенсер сияқты ағартушылар қоғам дамуына байланысты
әлеуметтік фактор ретінде тәрбие жоғары мәнге ие болады деп есепетеді.
Педагогикалық ой пікірдің дамуына үлес қосқандардың бірі И.Г.Песталоции.
И.Г.Песталоции тәрбиені әлеуметтік үрдіс ретінде түсіне білді. Бірақ ол
еңбекшілердің тұрмысын оларға білім берумен, тәрбие берумен жақсы жолға
қоюға болады деп қате түсінді. Адамдардың әлеуметтік және праволық
теңсіздігінің себебі сол қоғамдағы қоғамдық қатынастың нәтижесі екенін ол
түсінбеді. Халықтың кедейлігінің себебін экономикалық жағдайдан емес, оның
қараңғылығынан көрді. Ф.Фребель өзінің әйгілі Адамды тәрбиелеу атты
педагогикалық еңбегінде адамның ішкі әлемінің диалектикалық түрде сыртқа
айналатынына ерекше көңіл бөлді. Тәрбие мен білім беру жұмысы барлық
жастағылар үшін педагогикалық мекемелерде жүйелі іске асырылуы керектігін
қарастырды. 19 ғасырда әлеуметтік педагогика ғылым ретінде қалыптасты.
Әлеуметтік педагогика терминін алғаш А.Дистерверг енгізген болып
саналады, дегенмен кейбір зерттеушілер әлеуметтік педагогиканың
қалыптасуына неміс философы П.Наторп зор үлес қосып, алғаш Әлеуметтік
педагогика терминін енгізген деген пікір айтуда. П.Наторптың негізгі
педагогикалық еңбегі Әлеуметтік педагогика 1898 жылы жарық көрді. Алғашқы
2 бөлімі автордыңдүниетанымдық көзқарасын неоканттық көзқараста
философиялық пайымдаудан тұрады. Алғашқы 2 бөлімі - бұл этика жүйесі яғни
мұны бір уақытта әлеуметтік философия ретінде қарастыруға болады, себебі
Наторп мұнда әлеуметтік даму заңын, техникамен өзара байланысты, құқық,
шаруашылық қоғамдық идеал және т.б мәселерді қарастырады. Үшінші бөлімді
Наторп отбасы тәрбиесі теориясына, мектеп теориясы және еркін өзін - өзі
тәрбиелеу теориясына арнады. Оның дәлелдеуінше: адам мен қоғам тұтас
алғанда бір заңмен дамиды. Сондықтан П.Наторптың Әлеуметтік педагогикаға
берген анықтамалары халықтың мәдени деңгейін көтеру мақсатында қоғамның
тәрбие күштерін интеграциялау мәселеріне арналды. Әлеуметтік өмірдің басты
компоненттері ретінде ол еңбекті пен саяси құқықты ұйымдастыруды және білім
беруді ұйымдастыруды қарастырды. Прогрестің басты факторы П.Наторп бойынша
жекелеген адамдар мен барлық қоғамның тұтастай сана прогресі болып
табылады. Ерікті тәрбиелеу Наторп пікірінше педагогтың басты міндеттерінің
бірі болуы керек. Наторп адам ерік – жігерінің даму сатыларын және сол
сатыларға сәйкес тәрбиенің үш типін: отбасы тәрбиесі, мектеп тәрбиесі, өзін
- өзі тәрбиелеу типтерін көрсетеді. Жалпы алғанда ХІХ ғасыр педагогтары
мектеп пен тәрбиенің функцияларының өскендігін атап өтумен қатар,
мемлекеттік білім беру жүйесін қолдады. Сонымен, ғасырдың аяғына таман
педагогиканың бір саласы ретінде барлық жастағы және әлеуметтік жағдайдағы
адамдардың әлеуметтік тәрбиесімен айналысатын әлеуметтік педагогика
қалыптасты.
2. Әлеуметтік педагогика пәнінің міндеттері, негізгі түсініктері
Әлеуметтік педагогика пәнін оқып үйренуде төмендегідей міндеттерді жүзеге
асыру көзделеді:
- тұлғаны әлеуметтендіру процесінің педагогикалық аспектісіндегі ғылыми
білімдерді қалыптастыру;
- әлеуметтендірудің негізгі институттарының әлеуметтік педагогикалық іс-
әрекетінің сипаты және ерекшелігі жайлы теориялық және практикалық
білімдерді студенттердің меңгеруін қамтамасыз ету;
- тұлғамен социумда әлеуметтік педагогикалық жұмыстың практикалық біліктері
мен дағдыларын студенттерде қалыптастыру.
-мейірімділік, әділеттілік, басқа адамдарды түсінушілік жолдарына және
барлық тірі дүниеге сүйіспеншілік түсінігін бала санасына тәрбиелеу.
1) Өмірдің мақсаты мен міндеттерін қоршаған адамдармен қарым – қатынас
жасауға үйрету, қиындықтан өз бетінде шыға білу дағдыландыру.
2) Адамдарды оның физиологиялық және рухани ерекшелігін, қоғамдағы
міндеттері мен құқықтарын қоршаған ортаны танып – білуге құштарлығын
дамыту.
3) Өзіне деген сенімділік пен өз мүмкіндіктерін сезінуді дамыту.
4) Кішкене және үлкен топтармен, жолдастарымен, отбасы мүшелерімен,
сыныптас және жұмыстас құрдастарымен, адамдармен келіспеушілікті өз бетінше
жоюға. Қазіргі заманға сай тенденциялардың бірі гуманитарлық конверсия
болып табылады. Ол – адам, оның мәдениеті, даму деңгейі және адамға тән
қасиеттері қоғамдық және тарихи прогресстің мақсаты болуымен ерекшеленеді.
Кейінгі кезде қоғамдық өмірдің барлығына дерлік гуманистік бағыт берудің
қажеттілігі мен ондағы адамның жоғары құндылық ретіндегі ролі және адамдық
фактор жөнінде көп айтылып жүр. Басқаша айтқанда адамның объективті-
мақсатты маңыздылығының (индивид, тұлға, жеке тұлға) артқандығын көруге
болады. Осы уақытқа дейін терең мән беріліп келген техникалық прогресс,
экономика мен ғылымның дамуы өз бетінше құнды бола алмай отыр. Себебі,
бүгінгі күні техникадағы, экономика мен ғылымдағы жетістіктер кім үшін
және адамға қандай пайдасы бар? деген сұрақтар жиі қойылуда. Барлық
қоғамдық прогресске қоғамдық құндылықтың тән екені даусыз. Бірақ, мәселе,
оның қоғамдық маңызының қандай екендігі мен адамға қоғам мүшесі ретінде не
беретіндігі жөнінде. Сондықтан тарихи үрдістегі субъект ретіндегі адамның
роліне терең мән беріліп, қоғам адам құндылығын тарихи үрдістің субъектісі
ретінде тани бастады. Қазіргі таңда қоғам гуманистік тенденцияларды
қалыптастырумен ғана шектеліп қоймайды, сол тенденцияларды мақсатты
жетілдіруді, яғни тұтас гуманистік концепцияларды құруды және қоғамда
әлеуметтік механизмдар мен әлеуметтендіру технологияларын құру арқылы
жүзеге асыруды қажет етеді. Ал,бұл концепциялар, әрбір адамды субъектке
айналдырумен қатар, өзін-өзі анықтау мен өзін-өзі жетілдіруді қамтамасыз
етеді. Аталып отырған міндеттердің орындалуында әлеуметтік педагогика
пәнінің маңызы зор. Мықты орнығып келе жатқан гуманистік бағыт философия,
педагогика, психология, әлеуметтану, әлеуметтік психология сияқты дәстүрлі
гуманитарлық ғылымдардың мазмұны мен әдіс-тәсілдерін жаңа тұрғыдан қайта
қарауды қарастырады. Барлық қоғамдық прогресске қоғамдық құндылықтың тән
екені даусыз. Бірақ, мәселе, оның қоғамдық маңызының қандай екендігі мен
адамға қоғам мүшесі ретінде не беретіндігі жөнінде. Себебі, аталған
ғылымдардың өзіндік ерекшеліктері жеке тұлғаны әлеуметтендіру
концепцияларын толық жүзеге асыруды шектейді. Мұндай қиыншылықтарды жаңа
пәнаралық ғылым - әлеуметтік педагогика жүзеге асырады және қазіргі таңда
әлеуметтік педагогиканың пайда болуы мен қажеттігі анық байқалуда. Оны
логикалық байланысы бар төмендегідей звено ретінде көрсетуге болады:
- қоғам дамуындағы адамның объект және субъект ретіндегі жоғары құндылығын
мойындау;
- қоғамның жеке тұлғаны әлеуметтендірудің көп аспектілі және бағалы екенін
түсінуі;
- әлеуметтік-педагогикалық әрекеттің маңызын түсіну;
- әлеуметтік педагогиканы ғылыми-теориялық және практикалық тұрғыдан
қабылдау.
Сондай-ақ, әр түрлі әлеуметтік тәжірибе көрсеткендей адам субъект
ретінде қатысып отырған қоғамдық өмірдің қай саласы болмасын әлеуметтік-
психологиялық сипаттағы әлеуметтік тапсырысты орындауға дайын. Осындай
тапсырыстардың ішінен түрлі әлеуметтік-педагогикалық технологияларды,
аймақтық білім беру бағдарламаларын даярлау және әлеуметтік қызмет көрсету
жүйелері арқылы халыққа әлеуметтік көмек көрсету жұмыстары жиі кездеседі.
Айта кету керек, әлеуметтік-педагогикалық мәселелер мен олардың шешімін
табу жұмыстары қоғам дамуының кезеңдерінде пайда болып дамып отырды.
Әлеуметтік педагогиканың ғылым ретінде және практикалық пән ретінде даму
тарихы бар. Әлеуметтік педагогиканың ғылым ретінде негізгі түсініктері бар.
Олар:
Әлеуметтік тәрбие – бұл адам – адам қатынастары желісінде
жүргізілетін тәрбие, яғни тікелей адамаралық байланыстар мен осы мақсатқа
арнайы ұйымдастырылған қоғамдық мекемелер тарапынан жүргізілетін жұмыс
мазмұны. Әлеуметтік тәрбие проблемаларын әлеуметтік педагогика зерттейді.
Оның пәні - тұлғаны қалыптастыруға ықпал жасайтын қоршаған орта
заңдылықтары. Дәлірек айтсақ, отбасы, ресми ұйымдар, бұқаралық ақпарат
құралдары, діни руханият мекемелерінің қоғам мүшелеріне жасайтын әсерлері
сарапталады.
Әлеуметтік жұмыстар – адам мен адамның қайырымдылық қажеттілігінен
туындаған әлеуметтік іс - әрекет құбылысы. Бұның бастауы ежелгі дүниеден
келе жатқан қайырымдылық пен борышты сезінуден, қасіретті жандарға көмек
көрсетуден қалыптасқан. Қазіргі таңда әлеуметтік жұмыс қоғамдық кәсіп
түрінде танылып отыр.
Әлеуметтік жәрдем – бұл қоғамның жоғары мәдениеті мен
өркениеттілігінің көрсеткіші. Мысалы: Бөбек қоры.
Әлеуметтік тәжірибе - әлеуметтік бағытты таңдаған маман өзінен жәрдем
күткен адамдар мен топтар жөнінде қажетті білімді жеткілікті игеріп,
туындаған проблемаларды шешуде жоғары біліктілік танытуды айтады.
Әлеуметтік тәжірибе мазмұнына:
- балаларға жәрдем;
- денсаулық және салауатты өмір;
- ақыл есінен артта қалғандармен жұмыс;
- кәсіптік дайындық;
- қарттар мен жетімдерге қамқорлық;
- сауат ашу мен білім көтеру;
- тәрбие түзету мәселелері жатады.
Адамдар мен олардың арасындағы қарым - қатынасты және білім беруді
анықтайтын әлеуметтік шындықтың құрылымдық элементі.
Әлеуметтік заңдар - әр түрлі индивидтер мен әлеуметтік ұйымдардың
әлеуметтік қызмет барысындағы қарым – қатынасты анықтайды.
Әлеуметтік қарым - қатынас – қоғам талаптары жағдайында индивидтердің
бір бірімен қарым – қатынасы барысында нақты қалыптасқан байланыс жүйесі.
Әлеуметтік қарым - қатынас ұзақтығымен, орнықтылығымен, жүйелігімен және
өзін-өзі жаңартумен, ауқымды әлеуметтік байланыстармен ерекшеленетін
әлеуметтік өзара әрекеттің бір нысаны.
Әлеуметтік әрекет - әлеуметтік қызметтің қарапайым бірлігі. Ол әдетте
адамның қажеттігінен туындайтын саналы қимыл. Әлеуметтік әрекет басқа
адаммен не көп адамдардың әрекетімен байланысты, басқа адамдардың мінез-
құлығына бағытталған, оларға ықпал жасайтын және өз кезегінде ол өзгелердің
мінез-құлқының ықпалын басынан кешіреді. Әлеуметтік әрекет ұғымын М.Вебер
енгізген. Оның пайымдауынша адамдардың өз байланыстары мен өзара
әрекеттерінен тыс іс-қимылдары әлеуметтік әрекетке жатпайды.
Әлеуметтік қызмет – субъектінің (қоғам, класс, топ, жеке тұлға)
әлеуметтік қоғамдық ұйымдармен әр түрлі деңгейде және аумақта,алға қойған
әлеуметтік мақсатқа жету үшін орындалатын әрекеті. Әлеуметтік педагогикалық
қызмет –жастар мен балаларға отбасында, мектепте, қоғамдық орындарда өзін
-өзі ұстап, дұрыс қарым-қатынас жасау барысында психологиялық жағдайын
реттеуге көмек көрсетуге бағытталған педагогикалық әрекет пен әлеуметтік
жұмыс.
Әлеуметтік байланыс – нақты уақыт пен орны бар индивид пен топтың
арасындағы қарым – қатынас байланысы. Әлеуметтік байланыс адамдардың немесе
олардың топтарының тәуелділігін және сәйкестігін көрсететін әлеуметтік
әрекет. Әлеуметтік педагогикалық қызмет – жастар мен балаларға отбасында,
мектепте, қоғамдық орындарда өзін -өзі ұстап, дұрыс қарым-қатынас жасау
барысында психологиялық жағдайын реттеуге көмек көрсетуге бағытталған
педагогикалық әрекет пен әлеуметтік жұмыс. Мұнда екі не одан көп объектінің
құрамдас бөліктерінің қызмет етуін немесе дамуының үйлесімділігінің
көрінісін бейнелейді.
Әлеуметтік жүйе – ол бір-бірімен байланыста және қатынаста болатын,
жеке бөліктерден тұратын бірыңғай, әлдебір әлеуметтік объектіні құратын
әлеуметтік құбылыстар мен үрдістердің тұтастық жиынтығы, құрылымы, кешені.
Оның бөліктеріне адамдар, олардың топтары және әлеуметтік қауымдастықтары,
өзара байланыстары және өзара әрекеттері, әлеуметтік құндылықтары мен
мөлшерлері, әлеуметтік институттары мен ұйымдары жатады.
Әлеуметтік институт – ол белгілі бір әлеуметтік қажеттіліктерді
қанағаттандыру мақсатында құрылған, қоғамдық қатынастардың белгілі саласын
реттейтін мөлшерлер мен мекемелердің жиынтығы болып табылады. Әлеуметтік
институт әлеуметтік құндылықтар мен мінез-құлықтың үлгілерімен
айқындалатын, белгілі әлеуметтік мәнді міндетті қызметтер атқаратын,
мүшелерінің өз рольдерін орындау негізінде бірлесіп мақсатқа жетуді
қамтамасыз ететін адамдардың ұйымдастырылған бірлестігі.
3. Әлеуметтік педагогиканың басқа ғылымдармен байланысы, құрамдас
бөліктері
Әлеуметтік педагогика – кең ауқымды ғылым. Оның шұғылданатын оқу және
тәрбие мәні мен олардың барша байланыстарын жеке бір ғылым шеңберінде қамту
мүмкін емес. Әлеуметтік педагогика дамудың ұзақ жолын басынан кешіріп,
көптеген білімдер жинақтап, бүгінгі күнде ғылыми білімдердің кең тармақты
жүйесіне айналып отыр. Әлеуметтік педагогика ауқымында отбасы педагогикасы,
мәжбүрлі тәрбие (первентив) педагогикасы, алдын алу (профилактикалық)
педагогикасы дамуда. Өз дамуында әрқилы мүшелік бұзылыстар мен ауытқуларға
ұшыраған адамдар арнайы педагогика аймағында зерттеледі. Құлағы
естімейтіндер мен мылқау адамдардың оқу-тәрбие жұмысымен сурдопедагогика,
соқыр және нашар көретін зағиптардың оқу-тәрбие жұмысымен тифлопедагогика,
ақыл-есі кем адамдардың оқу-тәрбие жұмысымен олигофренопедагогика, тілінде
мүкістігі бар және сақау адамдардың оқу-тәрбие жұмысымен логопедия
шұғылданады. Әлеуметтік педагогиканың ірге тасы - философия, дәлірек
айтсақ, тәрбие проблемаларымен арнайы шұғылданатын оның тәрбие философиясы
тармағы. Тәрбие философиясы өз алдына білім саласы ретінде тәрбиелік
практикада әртүрлі философиялық жүйе идеяларын пайдаланады. Философия –
әлеуметтік педагогикаға танымның жалпы бағыт-бағдарын, педагогикалық
құбылыстар мен процестерді зерттеудің әдіс-тәсілдерін көрсетеді. Сондықтан
да, философияны оның біртұтас және жүйелік, құрылымдық талдау әдістерімен
бірге педагогиканың әдіснамалық негізі деп атау қабылданған. Қоғамдық
құбылыс ретінде тәрбие дамуы мен педагогикалық білімдердің өткен жолын
педагогика тарихы зерттейді. Өткенді түсіне отырып, болашаққа көз тігеміз.
Бастан кешіргенді зерттеу және оны бүгінгімен салыстыру осы заманғы
құбылыстардың негізгі даму кезеңдерін нақтылаумен бірге бұрынғы қателерді
қайталаудан сақтандырады. Әлеуметтік педагогика жүйесі келесі салаларды
қамтиды:
а) мектепке дейінгі педагогика
б) мектеп педагогикасы
в) жас кезеңдер педагогикасы
г) кәсіптік білім беру педагогикасы
д) жабық мекемелерде тәрбиелеу
ж)балалар мен жастар ұйымдары
з)клуб жұмыстарының педагогикасы
и) орта педагогикасы
к)әскери педагогикасы
л)өнеркәсіп педагогикасы
м)уақытша бірлестік педагогикасы
н)әлеуметтік жұмыс педагогикасы
п) жоғары мектеп педагогикасы
р) дипломнан соңғы білім педагогикасы
Мектепке дейінгі педагогика – мектеп жасына дейінгі балалардың оқу-
тәрбие жұмысын ұйымдастыру әдістемесі мен балалардың даму ерекшеліктерін
зерттейтін ғылым
Мектеп педагогикасы – мектеп жасындағы оқушылардың тәрбиесі
заңдылықтарын зерттеп, барша типтегі тәрбиелік мекемелердегі оқу-тәрбие
процесінің жалпы негіздерін теориялық тұрғыдан қарастыратын іргелі ғылыми
пән. Қалыптасқан дәстүр бойынша жалпы педагогика төрт бөлімнен тұрады:
1) оқу-тәрбие процесінің негіздері;
2) дидактика (оқу теориясы);
3) тәрбие теориясы;
4) мектептану.
Жас кезеңдер педагогикасы педагогиканың мектепке дейінгі және
мектептік жүйелерін өз алдына бөліктеп қарастырады. Олар өсіп келе жатқан
әулеттің белгілі жас тобына байланысты оқу-тәрбие іс-әрекеттері
ерекшеліктерін бейнелейтін тәрбие заңдылықтарын зерттейді. Бүгінгі күнде
жас кезеңдер педагогикасы орта білім берудің барша жүйесін қамтиды. әрқилы
жас топтарында немесе оқу-тәрбие мекемелеріндегі тәрбие айырмашылықтарын
танытушы дербес педагогикалық салалар пайда болуда. Олардың ішінде қазіргі
күнде өз алдына пән ретінде оқылатындары – мектепке дейінгі педагогика,
кәсіби техникалық мектептер педагогикасы, өндірістік педагогика, ұзақтан
оқыту педагогикасы және т.б. Ғылыми пәндер ішінде ересектердің
педагогикалық проблемаларымен айналысып, қарқынды даму жолына түскен –
жоғары мектеп педагогикасы. Оның міндеттері- барша деңгейдегі ресми, ресми
емес тіркелген жоғарғы оқу орындарында жүріп жатқан оқу-тәрбие процесінің
заңдылықтарын ашып беру, қазіргі ауыспалы кезеңде жоғары білім алудың
арнайы проблемаларын зерттеу, жоғары технологиялық және компьютерлік оқу
жүйелерінің принциптерімен таныстыру. Дипломнан соңғы білім педагогикасы
еңбек педагогикасымен тығыз байланыста мамандық көтеру, сонымен бірге
нарықтық экономикаға орай көкейкесті болып тұрған халық шаруашылығының
әртүрлі салаларында қызмет етіп жатқан жұмысшылардың қайта мамандану,
егделік жасқа келгенде жаңа білімдерді, жаңа кәсіпті игеру мәселелерімен
шұғылданады. Арнайы жағдайларда өтетін тәрбие процестер ерекшелігін әскери
педагогика зерттейді. Аталған құрамдас бөліктерінің әрқайсысының өзіндік
ерекшелігі, әдіс – тәсілдері бар және жеке бағыт ретінде қаралуы мүмкін.
Әлеуметтік педагогиканың ерекшелігі, тәрбиеші мен баланың біріккен
шығармашылық қызметі достығын бір біріне деген сенімін орнату сияқты
гуманистік бағытта болуы. Әлеуметтік тәрбиенің гумандығы жеке адамды
бірнәрсені жасауға мәжбүр етуден емес, оған көмектесуден, өзімен өзі
болудан, басқаларға ұқсамайтындығына көзін жеткізуден, өз өміріне деген
жауапкершіліктен, жасаған істерін әшкерелеп бетіне баспай, қолдау
көрсетуден көрінеді. Әлеуметтік педагогиканың ерекшелігі, тәрбиеші мен
баланың біріккен шығармашылық қызметі достығын бір біріне деген сенімін
орнату сияқты гуманистік бағытта болуы.
Өз бетімен жұмыс істеуге арналған тапсырма
1. Әлеуметтік педагогиканың Қазақстанда дамуы туралы реферат жазу
Ұсынылатын әдебиеттер тізімі:
1.Андреева И.Н. Антология по истории и теории социальной педагогики,
Москва, 2000 г.
2. Басов Н.Ф. История социальной педагогики, Москва, 2007 г.
3. Усманов Ә.Ә., Сәрсенбаева М.Б. Педагогика, Алматы, 2005 ж.
2 - дәрісбаян
Әлеуметтік педагогиканың тұжырымдамалық идеялары мен принциптері
1. Әлеуметтік педагогиканың тұжырымдамалық идеялары.
2. Әлеуметтік педагогиканың принциптері.
Қазіргі таңда әлеуметтік педагогиканың тұжырымдамалық және құрылымдық
мәселелерін жасауда қолданылып жүрген негізгі тұжырымдамалық идеялар Б. А.
Грушин, Р. Г. Гурова, С. Н. Иконников, В. Г. Лисовский, Ю. В. Торсуев және
т.б. еңбектерінде қарастырылған. Бұл зерттеулерде тәрбиенің әлеуметтік
детерминанттылығы және әлеуметтік-экономикалық жағдайларға байланысты
тұлғаның әлеуметтенуі жайлы эмпирикалық зерттеулердің талдаулары берілген.
В. С. Бестужев-Лада, Б. С. Гершунский, В. А. Караковский, М.Н. Скаткин, В.
А. Ядов т.б. әлеуметтік-педагогикалық болжам жасау мәселелерін шешуде
әлеуметтік педагогика ғылымына үлкен үлес қосқан.
В. И. Журавлев, Б. Т. Лихачев, В. Г. Разумовский, Г. П. Будановалардың
зерттеулерінде жастардың еңбекке, отбасылық өмірге, білім алуға, қоғамдық
іс-әрекет пен дем алуға дайындығы жан-жақты әрі терең қарастырылған.
Қазіргі дәстүрлі педагогика әлеуметтік-педагогикалық сипаттағы
төмендегідей мәселелерді де қарастыру қажеттілігін мойындауда:
- тұлға мәнін және оның қалыптасу кезеңдерін ашу;
- индивидттің әлеуметтік болмысының түрлі формаларын ажырату (адам,
жекелік, тұлға, субъект);
- әлеуметтану мазмұнын түсіну;
- тұлғаның дамуы мен өзін-өзі дамытудың өзара байланыстылығына талдау
жасау;
- тұлғаның әлеуметтік қалыптасуының әлеуметтік детерминанты мен
мәдениеттер диалогының рөлін түсіну және т.б. Бұл бағытта В. В. Давыдов, В.
В. Краевский, А. В. Мудрик, Б. С. Гершунский т.б. еңбектерін айтуға болады.
Психология мен әлеуметтік психологияда тұлғаның психологиялық құрылымы мен
рефлексивтік белсенділіктің түрлеріне, формаларының заңдылықтарына іс-
әрекет психологиясы мен тұлға ерекшеліктері, идентификациялаудың әлеуметтік-
психологиялық механизмдері (эмпатия, еліктеу, сендіру т.б) жатады. Бұл
орайда Б. Т. Ананьев, Л. С. Выготский, А. Н. Леонтьев, Б. Ф. Ломов, В. М.
Мерлин, Л. И. Анциферова, И. Н. Семенов және т.б айтуға болады.
Соңғы жылдарда философияда қоғамда адамның алатын орны, адамдағы
биологиялық пен әлеуметтіліктің арақатынасы, тұлға дамуының әлеуметтік
мәдени детерминациясы, адамның іс-әрекеттік болмысы әлеуметтік қоғамның
негізгі сфераларын талдау, гуманистік концепция мазмұнын түсіну
мәселелеріне көп көңіл бөлінуде. Бұл бағыттағы зерттеулер ретінде М. Н.
Берулова, Л. П. Буева, Л. Н. Коган, И. И. Резвицкий, И. Н. Семенов, Э. Г.
Юдин, К. А. Шварцман т.б еңбектерін атауға болады.
Жоғарыда айтылған ғылымдардағы ізгіліктілік мәселелердің ғылыми
маңыздылығын жоғары бағалай отырып, әлеуметтік педагогика үшін негізгі рөл
әлеуметтік педагогикалық іс-әрекет тұжырымдамасы мен әлеуметтендіру
тұжырымдамасына берілетіндігін атауға болады. Бұл тұжырымдамалар әлеуметтік
педагогиканың тұжырымдамалық негізін құрайды. Бұл тұрғыда Л. В.
Филиппованың жұмысы басты орынға ие. Онда әлеуметтік педагогиканың
тұжырымдамалық негіздері біртұтас жүйе ретінде пәнаралық білімдерді
интеграциялаудың әдіснамалық және теориялық мәселелерін қамтиды. Осындай
көзқарас әлеуметтік педагогтарды кәсіби дайындаудың психологиялық-
педагогикалық тұжырымдамасының мазмұндық және методологиялық негізін
құрайды.
Әлеуметтік педагогтарды кәсіби дайындаудың психологиялық-педагогикалық
тұжырымдамасын құрастырудың бастапқы кезеңіне әлеуметтік педагогиканың
ғылым ретінде және практикалық пән ретіндегі статусы, пәні, мазмұны,
құрылымы және қызметтері мен міндеттері жайлы заманауи көзқарастарды
жатқызуға болады. Мұндай көзқарас әлеуметтік педагогиканы тұлғаны
әлеуметтендірудің заңдылықтарын түсінуге және осы заңдылықтарды нақты бір
тұлғаға қатысты қолдануды жүзеге асыруды қамтамасыз ететін пәнаралық кешен
ретінде қарастыруға болатындығын айқындайды.
Әлеуметтік педагогика статусы нақты бір тұлғаның өзін-өзі жүзеге асыра
алуына септігін тигізетін әлеуметтік педагогикалық іс-әрекет феноменіне
қатысты әлеуметтік философиялық позицияның көрінісі болып табылады. Осының
нәтижесінде тұлғаның өзін-өзі тануы, өзін жүзеге асыра алуы қамтамасыз
етіледі. Бұл әлеуметтік педагогиканы ғылым ретінде танып, оның практикалық
пән ретіндегі қоғам тапсырысын жүзеге асыратындығын нақтылай түседі.
Әлеуметтік педагогика тұлғаны әлеуметтік-педагогикалық әсерлердің жүйесі,
көпқырлы әлеуметтендіру процесінің бастапқы және соңғы нәтижесі ретінде
қарастырады. Бұл барлық педагогикалық механизмдер мен құралдардың біртұтас
қоғам жүйесінде, яғни қоғам өмірінің барлық салаларында қызмет етуін ескере
отырып, қайта қарастырылуы қажет екендігін көрсетеді. Бұл өз-өзінен
жоғарыда аталған мақсатқа қызмет ететін әлеуметтік-педагогикалық жобалар
мен технологиялар жасауды қажет етеді.
Әлеуметтік педагогиканың объектісі ретінде тұлғаның өзі қарастырылады. Ал
кейбір зерттеулерде (мысалы, Л. В. Филиппова) объект нақтыланып, тұлғаның
әлеуметтену барысында қалыптасуы және дамуы түрінде айқындалады.
Қазіргі таңдағы түрлі көзқарастар тұрғысынан алғанда тұлға ұғымы адамның
өмір сүру болмысының ерекше түрі; қоғамның мүшесі ретінде, белгілі бір
әлеуметтік топтың өкілі. Мұндай көзқарас психологияда кеңінен танымал
болып, әлеуметтік-философиялық және әлеуметтік көзқарастармен жақсы
үйлеседі. Бұл тұлғаның қалыптасу, даму мәселесін пәнаралық тұрғыдан
қарастыруды, мәні тұрғысынан әлеуметтік-педагогикалық позициядан
қарастыруға мүмкіндік береді. Осы тұрғыдан алғанда әлеуметтік педагогиканың
объектісінде ең алдымен тұлға феноменінің әлеуметтік мәдени болмысы көрініс
табуы тиіс. Тұлғаның әлеуметтік-мәдени табиғаты төмендегідей мәселелермен
сипатталады: Тұлға феномені адамның позициясында басқа адамдармен қарым-
қатынасында көрінеді, өмірлік мақсаттары мен оның артында тұрған
мотивтерінде мінез-құлық түрлері мен жалпы мақсаттары мен міндеттеріне
жетуде қолданатын іс-әрекет тәсілдерінде көрінеді. Осы сипатта тұлға
түсінігі позиция, әлеуметтік рөл, әлеуметтік статус ұғымдарымен тығыз
байланысады.
Әлеуметтік рөл дегенде белгілі бір топтағы адамның күтілетін мінез-құлыққа
жауап беретін іс-әрекетінің бағдарламасын түсіну керек. Түпкі мәніне
келетін болсақ, бұл белгіленген бір қоғам өміріне араласатын адамның
еріксіз статусы, яғни мұндай адам өзінің қызмет әрекетіне сай мінез-құлыққа
жауап беруі тиіс.
Статус ұғымы бұл адамның қалыптасқан әлеуметтік қатынастар жүйесіндегі
мінез-құлқын сипаттайды. Мұнда адамның өз орны, іс-әрекет түрі және
нормативтік мінез-құлық типі болады. Статустық жүйеде адамдардың қарым-
қатынасын, іс-әрекеттерін ретке салып отыратын нормалар бар. Статус пен
тұлғаның рөлі сырттай қарағанда бірдей болғанымен, тұлға ұғымының мәнін
толық қамти алмайды. Тұлға ұғымының мәні оның еркін, өз бетінше,
жауапкершілікпен, яғни өзінің статустық-рөлдік шектеулерден, нормативтік
инструкциялардан шетке шығып еркін әрекет етуімен байланысты.
Адамның әлеуметтік қоғамдағы орнын кей жағдайларда белгілі мақсат, себеп,
жағдайлар айқындайды. Ал тағы бір жағдайларда адам сол қоғамдағы орнын
саналы, ерікті түрде таңдап, өзін өзгелерге мойындату арқылы жеңіп алады.
Мұндай жағдайда адамның өмірдегі өз позициясының бар екендігін айту қажет.
Позицияны адамның тұлға ретіндегі жалпы сипаттамасы ретінде түсіну қажет.
Ал тұлға бұл аспектіде-өмірде, қоғамда, мәдени қарым-қатынаста өз орнын
өздігінен айқындайтын адам. Осы негізде тұлға - біртұтас әлеуметтік мәдени
құрылым, мәдениет, уақыт және тарих кеңістігінде өз позициясын еркін, өз
бетінше айқындаған субъект. Адамдармен қарым-қатынаста позицияны түбегейлі
ұстану мүмкін емес. Өмір сүру барысында жауапкершілікті өз мойнына алу
керек болатын жағдайлар орын алуы мүмкін. Сондықтан тұлға біржолата
қалыптасқан сапа, жай-күй немесе құрылым емес. Тұлға - іс-әрекет әдісі,
өмір сүру бейнесі, іс-әрекет субъекті. Осы тұрғыдан алғанда әрбір адам
өзінің жеке көзқарастары мен позицияларын берік ұстанып, оның дұрыстығын
өзгелерге мойындатқан жағдайда ғана толық мағынадағы тұлға ретінде
қалыптасады. Тұлға – адамның айрықша өмір сүру тәсілі. Осы тұстан бастап,
адамның ерекше болмысы туралы айтуға болады. Мұндай тәсіл тұлғаның жеке
білім алуы негізінде қамтамасыз етіледі. Ал ондай білім адамның іс-
әрекетінің ерекше деңгейіне, басқаша айтқанда тұлғалық сатысына
көтерілгенде, жеке өмір сүру тәсіліне ие болғанда қамтамасыз етіледі.
Тұлғалық деңгей- бұл өз іс-әрекетіне, мінез-құлқына толық жауап беру,
әлеуметтік іс-әрекет қаупі мен қиналыс қаупіне, түрлеріне қарамай, сол
жолды таңдауы сияқты мәселелер түсініледі.
Субъектінің әлеуметтік байланыстар мен қатынастарға түскендігін
бейнелейтін ұғымдардан жеке құндылық, жеке таңдау, еркін, тұлғалық
бағдарлар мен мақсаттар, жеке уақыт сияқты мәселелерді атауға болады.
Тұлғалық құндылықтар дегенде нақты бір индивидтің қоғамдық және топтық
құндылықтарды меңгеруін түсіну қажет. Әлеуметтік құндылықтар жеке өмір сүру
іс-әрекеті тәжірибесі барысында тұлғаның құндылықты бағдарларының
психологиялық құрылымына енеді.
Құндылық бағдарлар тұлғаның қызметі барысында көптеген қызметтерді
атқарады және оның тұрақтылығы мен тұтастығын қамтамасыз етеді. Тұлғалық
бағдарлар мотивацияның негізгі қозғаушы күші болып, әлеуметтік мінез-
құлықтың негізін құрайды. Дамыған тұлғалық бағдарлар - кемелденген тұлғаның
маңызды көрсеткіштерінің бірі, ол әлеуметтенгендік деңгейінің, индивидтің
әлеуметтік қоғамға енуі деңгейінің көрсеткіші ретінде бағаланады. Осыған
байланысты кез келген қоғамда тұлғалық бағдарлар тәрбиенің және мақсатқа
бағытталған қалыптастырудың объектісі болып табылады. Жоғарыда айтылған
пікірлерді жинақтай отырып, тұлғаның табиғи болмысы төмендегі екі топтағы
сипаттамалар арқылы ашылатындығын айтуға болады:
Бірінші топқа тұлғаның ұстанымы, әлеуметтік рөлі, құндылықтары және
жоғарыда санап өтілген феномендер кіреді.
Екінші топ адамның жеке деңгейдегі өмір сүру тәсілі арқылы тұжырымдалады.
Бір сөзбен айтқанда, тұлға әлеуметтену барысында қоғамда дұрыс өмір сүру
үшін өзіне қажетті мінез-құлық формаларына ие болып қоғам мақұлдаған
көзқарас, сенімдерін қалыптастырады. Әлеуметтену өз ішіне адамның
әлеуметтік болмысты тануын, жеке практикалық және топтық жұмыс дағдыларына
ие болуды қамтиды. Әлеуметтену процесі барысында белгілі бір өзгерістерге
алып келетін сапалар мен психологиялық механизмдер қалыптасады.
Әлеуметтендіру процесі үшін қоғамдық тәрбиенің маңызы зор. Әлеуметтендіру
процесін индивид тарапынан әлеуметтік тәжірибені меңгеру барысында қарым-
қатынас және іс-әрекет аясын кеңейту ретінде, өзін-өзі реттеу, сана-сезімі
мен белсенді өмірлік ұстанымының қалыптасуы түрінде сипаттауға болады.
Әлеуметтендіру институттары ретінде отбасы, бастауыш мектепке дейінгі
білім беру мекемелері, мектеп, еңбек және басқа да ұжымдарды жатқызуға
болады.
Тұлғаның жаңаша жоғары деңгейде дамуының объектив алғышарты - тәрбие
процесі. Жоғарыда тұлғаның әлеуметтік болмысына қатысты аталған қағидаларға
сүйене отырып, әлеуметтік педагогиканың пәніне әлеуметтендіру процесінің
мазмұнын құрайтын құрылымдық-функционалдық байланыстарды, заңдылық қарым-
қатынас пен өзара байланыстар логикасын, тұлғаның өзін-өзі айқындауы мен
өзін жүзеге асыра алуы процестерін жатқызуға болады.
Әлеуметтік педагогиканың принциптері әлеуметтік педагогиканың
тұжырымдамалық негізін шығармашылық тұрғыдан талдау нәтижесінде
айқындалады.
Принцип – бұл тәрбиелеу мақсатынан және тәрбие табиғатынан шыққан
қағида. Принцип қайталанбайтын жеке жағдайларда, бірегей оқиғаларда, ерекше
балалар тобында және олардың өзіндік қасиеттерінде жүзеге асырылуы мүмкін
емес. Олардың жалпы сипаты барлық жерде принциптерді басшылыққа алуға және
де жұмыстың ретін кәсіби түрде құруға мүмкіндік береді. Басқасы да
түсінікті: принцип саны көп емес. Принциптер заңдылыққа сүйенбей-ақ,
өздеріне әрекет субъектісін құрайды. Мысалы, мұғалім балалармен жұмыс істеу
барысында ең бастысы – оларды қорқынышты ұстау, өйткені қорқыныш тәртіп
сақтайды, ал тәртіп бар жерде білім де бар деген шешімге келеді. Бірақ
соңынан мұғалім өзінің мұндай қорытындысына өзі таң қалған, себебі,
қорқытып ұстау арқылы оқушылардың мектепке, мұғалімге деген жек көрініш
сезімдерін оятқан. Сондықтан тәрбие қоғамдық талаптарға сәйкес болуы
міндетті. Егер қоғам құқықтық демократиялық мемлекет құрып жатса, ендеше
ондағы адам тәрбиесі адамгершілік, азаматтық заңдар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе. Пәннің мақсаты мен міндеттері.
1. Кіріспе.
2. Пәннің мақсаты мен міндеттері.
Оқытуды демократияландыру, ізгілендіру арқылы экономикалық, әлеуметтік
өзгерістерге бейімделе отырып, әлемдік өркениетке ұмтылған қоғамда танымдық
қызығушылығы, біліктілігі жоғары, белсенді азамат тәрбиелеу талабы бүгінгі
таңдағы білім беру жүйесіне үлкен міндет жүктеуде. Жеке тұлғаны
қалыптастыру мақсаты тәрбиелік процестің тұтастығын тұрақтандыруға назар
аударады. Осыған орай, тәрбиеші мен тәрбиеленушілердің ортақ мақсатқа
жетуге бағытталған өзара тиімді әрекеті, яғни ынтымақтастығы деуге болады.
Тәрбиенің мақсаты – қоғамды ізгілендіру мен декмократияландыру үрдістеріне,
нарықтық қатынастарға, жалпыадамзаттық құндылықтарға және тәрбиенің осы
заманғы теориясына сүйенумен, Қазақстанның ұлттық және әлеуметтік-
экономикалық ерекшеліктерін есепке алумен, өзінің ішкі мүмкіндігін
өздігінен толық пайдалануға даяр, белсенді, іскер, қоғам алдындағы өзінің
жауапкершілігін мойындайтын, белсенді, сонымен бірге қайырымды және тапқыр,
қоғамдық талаптарға икем, жеке басының мүдделерін қоғамдық мүддемен
ұштастыруға қабілетті, жеке басының құнын бағалай білуші, жоғары ойлы,
адал, ұлттық санасы оянған, басқа да ізгі қасиеттері жетілген, мәдениетті
азамат тәрбиелеу. Осыған орай Қазақстан Республикасының жоғары оқу
орындарында әлеуметтік педагогика пәні оқу бағдарламасына енгізілген және
ол базалық пән болып табылады. Ол педагогика және психология мамандығы
бойынша бакалаврлардың жалпы кәсіби даярлығының елеулі бөлігі. Себебі,
әлеуметтік-педагогикалық элемент болашақ педагог-психологтардың кәсіби іс-
әрекеті элементтерінің бірі. Бұл пәнді оқыту – студенттердің өзінің кәсіби
іс-әрекетінің әлеуметтік-педагогикалық құрамасын жүзеге асыру үшін қоғамның
әлеуметтік проблемаларының педагогикалық аспектілерін игеру мақсатын
көздейді. Әлеуметтік педагогика пәнін оқып үйрену барысында студент
төмендегі біліктер мен дағдыларды меңгеруі керек:
- әлеуметтік – педагогикалық тәжірибенің теориялық қолданбалы проблемаларын
ұғыну және аналитикалық баға беру;
- ағымдағы басылымдардың және бастаулардың материялдарын өз-бетімен
талдауды жүзеге асыруды;
- әлеуметтік педагогикалық іс-әрекеттің міндеттерін семья, әр жастағы
балалар сияқты түрлі категориялармен жүзеге асырудың тиімді жолдарын
негіздеуі;
- сәйкес технологияны таңдап алу үшін семьяны, мектепті, қиын балаларды,
жас өспірімдерді, формальді емес бірлестіктерін әлеуметтік педагогикалық
зерттеудің әдістемесін жасауды және қолдануды;
- өзінің тәрбиелік, диагностикалық, алдын алу, ұйымдастыру, коммуникативтік
дағдыларымен біліктерін жетілдіру үшін игерілген теориялық білімдерді
тәжірибеде пайдалануы.
Әлеуметтік педагогикадан бұрын Педагогикалық мамандыққа кіріспе,
Педагогика пәндері оқытылады. Бұл пәндер студенттер бойында түрлі жастағы
балаларды дамытудың, тәрбиелеудің, оқытудың теориялық әдіснамалық
негіздерін қалайды, студенттерде кәсіби бағытталған және дағдыларын
жетілдіруге қажеттігін қалыптастырады. Этнопедагогика және Педагогика
тарихы іргелес пәндер болып табылады. Әлеуметтік педагогикалық іс-әрекетте
оқыту, тәрбиелеу, тұлғаны әлеметтендірудің ұлттық ерекшеліктерін есепке алу
қажет. Бұл білімдерді студенттер Этнопедагогика пәнін оқу барысында
игереді. Нақты қоғамның әлеуметтік, экономикалық, мәдениеттік жағдайларын
есепке ала отырып түрлі кезеңдерде педагогиканың, соның ішінде әлеуметтік
педагогиканың ғылым және тәрбие ретінде шығуы мен дамуының тарихын
студенттер Педагогика тарихы курсында оқиды. Студенттердің негізгі
тәрбиелік тәжірибе біліктері мен дағдылары Тәрбие жұмысының әдістемесі
курсын меңгеру процесінде қалыптасады. Студенттердің ұйымдастырушылық,
коммуникативтік, аналитикалық, рефлексивтік, перцептивтік білімдері мен
дағдылары Педагогикалық шеберлік курсын өтуде бекиді.
І Негізгі бөлім
Әлеуметтік педагогиканың методолгиялық негіздері.
1. Әлеуметтік педагогика – білім саласы.
2. Әлеуметтік педагогика пәні, ғылым ретінде пайда болуы мен дамуы
3. Әлеуметтік педагогика пәнінің міндеті, негізгі түсініктері
4.Әлеуметтік педагогиканың басқа ғылымдармен байланысы, құрамдас бөліктері
Әлеуметтік педагогиканың методолгиялық негіздері.
1. Әлеуметтік педагогика – білім саласы.
Әлеуметтік педагогика пәні - әлеуметтік қажеттілікке, емдеуге,
әлеуметтендіруге байланысты біріккен жеке адамды, топты оқыту мен тәрбиелеу
теориясы мен тәжірибесі. Әлеуметтік педагогика терминін ХІХ ғасырдың
ортасында неміс педагогы Карл Магер енгізді, бірақ бұл термин ХХ ғасырдың
басында ғана жаппай қолданыла бастады. Педагогика оқу-тәрбие
мекемелеріндегі тәрбие теориясы мен әдістемесі ретінде пайда болып, дамыды.
ХVІІІ ғасырдың аяғында жеке тұлғаның дамуының бір кезеңі ретінде ерте
жеткіншектік шақ бөлініп қарастырылып, жеткіншек ұл балалар мен қыздар
педагогиканың зерттеу объектісіне айналды. ХІХ ғасырдың екінші жартысынан
бастап қоғамдық тәрбие жүйесі мен педагогиканың мазмұндық ауқымы кеңейе
түсті.
- біріншіден жастар мен ересек жастағы адамдардың тәрбиесі;
- екіншіден әр түрлі жастағы (барлық жас қамтылған) адамдарды қайта
тәрбиелеу және бейімдеу;
Бұл тапсырыс Европа мен Америкадағы социомәдениет үрдісіне байланысты
болды. Осы кезеңде жаңадан пайда болған вакумды толтыру қажеттігі туындап,
кейбір педагогтар әлеуметтік педагогика сұрақтарымен айналысыпты. Бұл жерде
неліктен педагогика ғылымының жаңа бөлімі қажет болды? Деген сұрақ туындауы
мүмкін. Енді бұл сұраққа жауап беріп көрейік: біріншіден үлкендер
педагогикасы – андрогогика әлі күнге дейін үлкендерге білім беру
мәселесімен айналысады. Кейінгі онжылдықтары андрогогикадан қарттарға білім
беру мәселесінің түрлерімен айналысатын герогогика (қарттар педагогикасы)
бөлініп шықты. Екіншіден қиын балалар мен үлкендердің мәселесімен
айналысқан, ХІХ ғасырдың аяғында балаларды және жас жеткіншектерді қайта
тәрбиелеу, сол сияқты түзету педагогикасы пайда болып, ХХ ғасыр бойына
қалыптасты. Дегенмен дәстүрлі педагогика әлеуметтік тапсырысты
қанағаттандыра алмады, себебі, педагогиканың әрбір санасының өз зерттеу
объектісі бар. Неміс ғалымы Пауль Наторп әлеуметтік педагогика халықтың
мәдени деңгейін көтеру мақсатында қоғамның тәрбие күшінің бірлігі мәселесін
зерттейді деп есептейді. Ресейде әлеуметтік педагогика ХІХ ғасырдың аяғында
пайда болып, ХХ ғасырдың 20 жылдары мектеп пен өмірді және әлеуметтік
ортамен байланыстыру негізінде жүзеге асырылып отырады. Бұл идеяны Ресей
педагогы С.Т.Шацкий теориялық тұрғыдан негіздеп, практикалық тұрғыдан
жүзеге асырды. Дегенмен жалпылай тәжірибеде қарапайым түрде қарастырылады.
Әлеуметтік педагогика педагогика ғылымдарының бір саласы ретінде адамдар,
топтар, ұжымдар арасындағы әлеуметтік қарым қатынас заңдылықтары мен іс -
әрекет барысындағы мінез-құлық ерекшеліктерін зерттеумен де айналысады.
Кеңес дәуірінде әлеуметтік педагогика деген ұғым болған жоқ. Ал,
педагогикалық энциклопедияда (1968) әлеуметтік педагогика буржуазиялық
педагогиканың бір бағыты ретінде әлеуметтік – педагогикалық мәселелердің
шегін зерттеумен айналысады, - делінген. Дегенмен, жеке адамға білім беру
мен оны тәрбиелеу қоғаммен, қоғам заңдылықтарымен тығыз байланысты.
Әлеуметтік – педагогикалық ойлар мен тәжірибе өз дамуында әр түрлі
кезеңдерден өтті. Ерте Шығыстағы (Месопотомия, Египет, Индия, Қытай) тәрбие
мен білім беру саласының дамуы б.э.д. ІІІ мыңжылдығында Шумер, Вавилон,
Ассирия сияқты мемлекеттердің қалалары пайда болып, онда патриархалды –
отбасы тәрбиесі дәстүрлі дамыды. Вавилондық царь Хаммурапидің (б.э.д. 1792-
1750) заңы бойынша тәрбие ата – ананың міндеті болып есептелініп, ұлын
өмірге даярлап, кәсіпке үйретуге әкесі жауап беретін болды. Кейінірек
тәрбие қоғамның әлеуметтік қызметі ретінде бөлек бөлініп шықты. Египетте
тәрбие мемлекеттің қажеттілігіне сай дамыды, ал білім елдің саяси жүйесін
көрсету құралы ретінде болды. Ертедегі Египетте дәстүрлі отбасы тәрбиесінің
негізінде чиновниктерді даярлау тәжірибесі алынды. Тәжірибелі әкімшілік
қызметкер өзіне ұл қылып бірнеше жас жеткіншектерді алып, басқару
технологиясына, құжаттарды толтыруға үйретіп, адамгершілік және діни
танымдармен таныстырды. Бұл кезеңнің тағы бір ерекшелігі, бай адамдардың
балалары тақ мұрагерімен бірге хан сарайында тәрбиеленді. Балаларға көбіне
дене тәрбиесі және әскери жаттығулар және сарай тәртібі мен мінез – құлық
ережелері үйретілді. Б.э.д. ХVІ ғасырдың орта хандық дәуірінде Египетте
жаңа мемлекеттер пайда болды. Онда оқушылар білім деңгейі мен жас кезеңіне
қарай топтарға бөлінді. Осы кезеңнен бастап Египетте білім берудің негізгі
мақсаты: әлеуметтік жоғары деңгейге жету болды. Ертедегі Египетте
мектептегі білім беру жүйесі екі деңгейлі болды. Оның біріншісіне балалар
оқу және жазу дағдысын меңгеретін қарапайым мектеп жатса, екіншісін
жеткіншектердің мұғалімдерге көмекші болуы құрады. Ерте египеттік білім
беру оқушылық және отбасылық тәрбие дәстүрін сақтап, мұғалімдерді әке
деп, оқушыларды ұлым деп атады. Мектепте оқушыларды мәдениеттілікке,
шешендікке, басқаларды тыңдай білуге үйретті. Ертедегі үнді тарихы негізгі
екі кезеңге бөлініп, олар дравидтік-арийстік және буддийстік деп аталынды.
Тәрбиелеу мен білім берудің бірінші кезеңі отбасылық сословиялық сипатта
болды. Мектептік білім б.э.д. ІІ-ші мыңжылдықтары пайда болды. Тәрбие мен
білім дамуының негізгі факторы брахманизмнің діни саясаты индуизм болды.
Индуизм – бұл тек дін ғана емес,өмірге деген көзқарас, этникалық ереже мен
әлеуметтік жүйе, мерекелер мен салт –дәстүрлердің бірлігі болды.
Ертедегі үнді тарихының екінші кезеңіндегі тәрбиеге діни-философиялық
ілім-буддизм әсер етті. Буддиялық мораль адамдардың туғаннан бірдей болуын
және өтірік, ұрлық, зорлық зомбылық, ішімдіктен аулақ болуын қалады.
Ертедегі Қытайда білім беру мен тәрбиелеу жөнінде құнды тәжірибе
жинақталып, педагогикалық ойдың дамуына ерекше әсер етті. Мұнда б.э.д. VІ
ғасырда бірінші философиялық бағыттар қалыптасты. Соның ішінде негізінен
белгілі болған конфуцианизм және даосизмді атауға болады. Осы уақытқа дейін
Қытайда жинақталған педагогикалық бай тәжірибенің ары қарай дамуына б.э.д.
419-551 жылдары өмір сүрген Қытай ойшылы Конфуцияның қосқан үлесі зор
болды. Ол табиғатынан қоғамдағы адамдардың мүмкіндіктері бірдей емес деп
есептеп, қоғамдағы адамдардың 4 категориясын бөліп қарастырды. 1
категорияға тәңір берген жетілген ақылдылық иесін (совершенномудрее)
жатқызса, 2 категорияға – оқу арқылы білім алатын адамдарды жатқызады. 3
категорияға қиындыққа қарамастан оқитын, білім алатын адамдар жатады деп
есептеді. 4 категорияға білімді қабылдай алмайтын қарапайым халық
жатқызылады. Конфуций тәрбиешіге білімін үнемі жетілдіру, оқуға ынтасы бар
адамдарды оқыту, қиындыққа кездескендерге көмек көрсету сияқты талаптар
қойды. Сонымен қатар оқушылармен жеке жұмыс жүргізу оқушы мен мұғалім
арасында тығыз байланыстың болуын талап етті. Қорыта келе ертедегі Қытайда
педагогикалық ойдың дамуына үлес қосқан педагогтардың бірі болғанын атап
кеткен жөн. Антикалық әлемде Батыстағы әлеуметтік тәрбиеге байланысты кезең
мәдени төңкеріс деп аталды. Шығыстағы әлеуметтік мәдени қозғалыстан
айырмашылығы, Батыста діни – философиялық сипат болмады. Мұндай өзгерістер
ертедегі грек мемлекеттерінде байқалды. Онда тәрбие дәстүрі негізгі екі:
спартандық тәрбие жүйесі және афиналық тәрбие жүйесіне сүйеніп жүргізілді.
Спартада тәрбие міндетті жалпыға бірдей, жоғары нәтижелі, мемлекеттің саяси
әлеуметтік өмірімен тығыз байланыста болды. Спартандық тәрбие жүйесі
адамдарды әлеуметтік топтың қажеттілігіне бағындыру мақсатында адамгершілік
қасиеттерді қалыптастыру бағытында жүргізілді. Балаларды 7 жастан бастап
әскери орындар мен жаттығуларды орындауға, дене дайындығына үйретті. Оларды
суыққа, ыссыға, аштыққа, ауруға шыдамды болуға тәрбиеледі. Спартандықтардың
интелектуалдық тәрбиесі тар көлемде жүргізіліп, оқуға жазуға үйрету өте кеш
жүргізілді. Спарталық тәрбиеге қарама қарсы Афиныда демократиялық қоғамдық
құрылыс болды. Онда ақыл – ой, дене тәрбиесі, көркемдік және адамгершілік
тәрбиелі кешенді жүргізілді. Бостандық сұлулық, жан жақты тәрбиелік сияқты
сапалар Афиныда қалыптастырылды. Өзінің азаматтық міндетін абыроймен
атқаратын, қоғамдық, жеке бастық, ұжымдық талаптарды ұштастыра алатын адам
Афиналық тәрбиенің идеалы болып табылады. Ертедегі Римдегі тәрбие бірнеше
кезеңге бөлінеді. Бірінші кезең – анық белгіленген тәжірибелік сипатта
болды. Бұл үрдісте отбасы маңызды әлеуметтік институт ретінде ерекше роль
атқарды. Отбасы тәрбиесінің басты мақсаты адамгершілік қасиеттерді
қалыптастыру болды. Отбасындағы үстемдік әкеге берілді. Ол баланың
моральдық тәрбиесі мен дене дамуына жауапты болды. Отбасында ата- баба
мұраларын, ұлттық батырларды сыйлап, қадір тұтуға тәрбиеленеді. Ата ананы
сыйлауға, үлкендерді құрметтеуге отанын сүюге тәрбиелеу қатал қадағаланды.
Екінші кезең – Римнің Грецияны жаулап алуымен байланысты афиналық мәдениет
ерекшеленіп көзге түсіп, философияны әдебиетті меңгеру қабылданды. Элминдік
дәстүр әсері негізінде педагогикалық ойлар дамып жетілді. Мәселен, Сенеке
өзінің Моральдық тақырыптардағы хаттар (Письма на моральные темы),
Луцилияға адамгершілік хаттар (Нравственные письмо к луцилию) атты
еңбектерінде адамгершілік тәрбиесінің маңызын ашты. Квинтилиянның 12
трактаттарының ішіндегі Ұл баланы үйде тәрбиелеу және Риторикалық білім
беру туралы атты еңбектері тәрбиеге байланысты пікірлерді жетілдіруде
құнды деп атауға болды. Ертехристиандық қоғамдардың пайда болуы үшінші
кезеңнің дамуына әкеліп соқты. Бұл кезеңдегі тәрбие дінге негізделіп,
христрияндық мектептің жетекшісі Климент Александрийский болды. Ол кейінгі
уақытқа дейінгі жеткен педагог кітабының авторы. Ол адам білімді болумен
қатар, діни сезімді меңгеру керек деп есептеді. Ертехристиандық ойшылдардың
ішінен ерекше көзге түскен Иоанн Златоуст пен Августин Аврелийді атауға
болады. Жалпы антикалық кезеңде әр жас кезеңіндегі адамдарға қоғам және
мемлекет тарапынан әлеуметтік тәрбиелі тұрғыдан әсер ету бағыты болды. Орта
ғасырдағы әлеуметтік тәрбие мәселесі Византиямен байланысты. Византия
өзінің географиялық орналасуына байланысты Шығыс пен Батысты байланыстырушы
дәнекер болды. Византиядағы мәдениет пен ағарту жұмысының дамуын бірнеше
кезеңге бөлді. ІV – ІХ ғасыр аралығындағы бірінші кезеңде адамгершіліктік
және дүниетанымдық негізі қаланды. ІХ-ХІІ ғасыр аралығындағы екінші кезеңде
ағарту жұмыстары мен мәдениет саласында өзгерістер енгенімен, оның барлығы
грек тілінде жүзеге асырылып отырды. ХІІІ-ХV ғасыр аралығында үшінші кезең
Византияда батыстың әсерінің күшеюімен сипатталады. Бірақ бұл кезеңде де
мәдениет пен тәрбие грек тілінде жүргізілді. Византия империясында отбасы
тәрбиесіне ерекше көңіл аударылып, әкесі баласын кәсіпке баулыса, шешесі
қызын үй шаруашылығына баулыды. Византия мектептеріндегі білімге әлеуметтік
шектеу қойылмады. Орта ғасырдағы Шығыстағы тәрбие жүйесі отбасы тәрбиесіне
негізделді. Бала тәрбиесімен әкесі айналысты. Осы кезеңдегі Ислам тәрбиесі
қыз бала мен ұл балаға тәрбиені бөлек берумен ерекшеленді. Қайта өрлеу
дәуіріндегі әлеуметтік педагогикалық идея гуманистік көзқарасқа бағытталды.
Жер бетіндегі негізгі құндылыққа адамды жатқызып, адам тәрбиесін қоғамдағы
өзгерістермен, оның дамуымен байланыстырды. Бұл кезеңдегі педагогикалық
ойдың негізгі түйіні баланы жан жақты дамыту, яғни ақыл ой, адамгершілік,
дене тәрбиесін кешенді ұйымдастыру болды. Сонымен қатар тәрбие барысында
баланың жеке және табиғи ерекшеліктерін ескерту қарастырылды. ХІХ ғасырда
Батыс Европа елдерінде орта білім беру жүйесінде елеулі өзгерістер болып,
ол шынайы, практикалық бағыттағы білім берудегі ой-пікірлердің таралуында,
әсіресе, ХІХ ғасырдың ортасында герман мемлекеттерінде филонтропистердің
педагогикалық идеяларында (И.Б.Базедов т.б.) көрініс тапты. Олардың
пікірінше мектептің басты міндеті – жағымды және жоғары адамгершілікті
қоғам мүшелерін тәрбиелеу болу керек және олар өмірдің әр түрлі сферасында
практикалық іс-әрекетке дайын болуы қажет. Осы кезеңде педагогиканың
дамуына Класссикалық неміс философиясының өкілдері елеулі үлес қосты.
Э.Канттың пікірінше адамның адам болуы тәрбиеден. Ол жоғарыда аталып
отырған еңбегінде баланы жабайы жануарлардың жағдайынан бөліп қарастыратын
тәрбиенің әлеуметтік қажеттілігін баса көрсетті. И.Б.Базедовтың
филонтропиялық пікірінің әлеуметтік маңыздылығына алғашқылардың бірі болып
Э.Кант баға берді. Э.Кант Антропология с прагматической точки зрения атты
еңбегінде әлеуметтік педагогиканың маңызды мәселелеріне тоқтала отырып,
...тәрбиенің негізгі міндеті -әлеуметтік тәртіпке тәрбиелеу, дағдыны
игеру, мәдениетке баулу, моральдық тәрбие беру,- деп есептеді. Ф.
Шлейермахер тәрбиені ұрпақтар арасындағы қарым-қатынасты жалғастырушы
ретінде қарастыра отырып, тәрбиенің әлеуметтік маңыздылығына үлкен мән
берсе, Г.Гегель Адамның адамдығы тәрбиеге байланысты, себебі тұлға
қоршаған ортамен өзара әрекеттескенде қалыптасады, ал тәрбие арқылы ол
мәдениетке, социумға белсенді араласады,- деп есептеді. Сондай-ақ,
Г.Гегель: ...тәрбие мен білім беру индивидті қоғамда және мемлекетте
субъективті сферадан объективті сфераға шығаруға бағытталуы керек, сондай-
ақ тәрбиенің басты міндеттерінің бірі баланың өзіндік құндылығын сезінуді
қалыптастыру,-деп пайымдады. Дегенмен ол, қажет болса, оқушыларды
жазалауға да болады деп есептеді. Г.Гегель отбасы мен мемлекетті балалар
бойында адамгершілік қасиеттерді қалыптастырудың әлеуметтік формасы ретінде
қарастыра отырып, тәрбиені мемлекеттік етуді жақтап, оны бастауыш мектеп,
гимназия, университет жүзеге асыруы тиіс деп есептеді. Ал шіркеуді
әлеуметтік институт ретінде қарастыра отырып, балаға тәрбие мен білім
беруде оның маңызды орын екенін атап өтті. Баланың дамуында басты рольді
ортамен тәрбие алатындығын социал – утопистер де мойындады. Жеке тұлғаның
жарасымды дамуы мен қалыптасуында өндірістік еңбек пен қоғамдық жұмысқа
балаларды үйретудің маңыздылығына үлкен мән берді. Социал – утопистер
қоғамдық тәрбиенің мемлекеттік экономикалық даму жағдайына байланысты
екендігі жөніндегі пікірлерін жүйелі түрде білдіріп отырып, негізгі
әлеуметтік міндет ретінде бала бойында мораль негіздері мен адамгершілік
қасиеттерді қалыптастыруды қойды. Мәселен Ш.Фурье баланың жеке тұлға
ретінде адамгершілік тәрбиелілігінің, яғни, жолдастық, достық,
мейірімділік, қайырымдылық сияқты сезімдері мен әділетті болу, қоғамға
қалтқысыз еңбек ету т.б. қасиеттері ұжымда дамиды деп есептеді. Шынайы
адамгершілікті адам болып қалыптасудағы дұрыс ұйымдастырылған ақыл-ой,
эстетикалық және дене тәрбиесінің маңызына ерекше тоқталды. К.Маркс,
Ф.Энгельс тәрбие мен білім беруді таптық күреске қажетті байланыс ретінде
қарастырды. Олар сондай – ақ адам тек орта мен жағдайдың тәрбие өнімі емес,
барлық қоғамдық қатынастардың өнімі деп есептеді. 19 ғасырдың ортасындағы
О.Конт, Дж.Милль, Г.Спенсер сияқты ағартушылар қоғам дамуына байланысты
әлеуметтік фактор ретінде тәрбие жоғары мәнге ие болады деп есепетеді.
Педагогикалық ой пікірдің дамуына үлес қосқандардың бірі И.Г.Песталоции.
И.Г.Песталоции тәрбиені әлеуметтік үрдіс ретінде түсіне білді. Бірақ ол
еңбекшілердің тұрмысын оларға білім берумен, тәрбие берумен жақсы жолға
қоюға болады деп қате түсінді. Адамдардың әлеуметтік және праволық
теңсіздігінің себебі сол қоғамдағы қоғамдық қатынастың нәтижесі екенін ол
түсінбеді. Халықтың кедейлігінің себебін экономикалық жағдайдан емес, оның
қараңғылығынан көрді. Ф.Фребель өзінің әйгілі Адамды тәрбиелеу атты
педагогикалық еңбегінде адамның ішкі әлемінің диалектикалық түрде сыртқа
айналатынына ерекше көңіл бөлді. Тәрбие мен білім беру жұмысы барлық
жастағылар үшін педагогикалық мекемелерде жүйелі іске асырылуы керектігін
қарастырды. 19 ғасырда әлеуметтік педагогика ғылым ретінде қалыптасты.
Әлеуметтік педагогика терминін алғаш А.Дистерверг енгізген болып
саналады, дегенмен кейбір зерттеушілер әлеуметтік педагогиканың
қалыптасуына неміс философы П.Наторп зор үлес қосып, алғаш Әлеуметтік
педагогика терминін енгізген деген пікір айтуда. П.Наторптың негізгі
педагогикалық еңбегі Әлеуметтік педагогика 1898 жылы жарық көрді. Алғашқы
2 бөлімі автордыңдүниетанымдық көзқарасын неоканттық көзқараста
философиялық пайымдаудан тұрады. Алғашқы 2 бөлімі - бұл этика жүйесі яғни
мұны бір уақытта әлеуметтік философия ретінде қарастыруға болады, себебі
Наторп мұнда әлеуметтік даму заңын, техникамен өзара байланысты, құқық,
шаруашылық қоғамдық идеал және т.б мәселерді қарастырады. Үшінші бөлімді
Наторп отбасы тәрбиесі теориясына, мектеп теориясы және еркін өзін - өзі
тәрбиелеу теориясына арнады. Оның дәлелдеуінше: адам мен қоғам тұтас
алғанда бір заңмен дамиды. Сондықтан П.Наторптың Әлеуметтік педагогикаға
берген анықтамалары халықтың мәдени деңгейін көтеру мақсатында қоғамның
тәрбие күштерін интеграциялау мәселеріне арналды. Әлеуметтік өмірдің басты
компоненттері ретінде ол еңбекті пен саяси құқықты ұйымдастыруды және білім
беруді ұйымдастыруды қарастырды. Прогрестің басты факторы П.Наторп бойынша
жекелеген адамдар мен барлық қоғамның тұтастай сана прогресі болып
табылады. Ерікті тәрбиелеу Наторп пікірінше педагогтың басты міндеттерінің
бірі болуы керек. Наторп адам ерік – жігерінің даму сатыларын және сол
сатыларға сәйкес тәрбиенің үш типін: отбасы тәрбиесі, мектеп тәрбиесі, өзін
- өзі тәрбиелеу типтерін көрсетеді. Жалпы алғанда ХІХ ғасыр педагогтары
мектеп пен тәрбиенің функцияларының өскендігін атап өтумен қатар,
мемлекеттік білім беру жүйесін қолдады. Сонымен, ғасырдың аяғына таман
педагогиканың бір саласы ретінде барлық жастағы және әлеуметтік жағдайдағы
адамдардың әлеуметтік тәрбиесімен айналысатын әлеуметтік педагогика
қалыптасты.
2. Әлеуметтік педагогика пәнінің міндеттері, негізгі түсініктері
Әлеуметтік педагогика пәнін оқып үйренуде төмендегідей міндеттерді жүзеге
асыру көзделеді:
- тұлғаны әлеуметтендіру процесінің педагогикалық аспектісіндегі ғылыми
білімдерді қалыптастыру;
- әлеуметтендірудің негізгі институттарының әлеуметтік педагогикалық іс-
әрекетінің сипаты және ерекшелігі жайлы теориялық және практикалық
білімдерді студенттердің меңгеруін қамтамасыз ету;
- тұлғамен социумда әлеуметтік педагогикалық жұмыстың практикалық біліктері
мен дағдыларын студенттерде қалыптастыру.
-мейірімділік, әділеттілік, басқа адамдарды түсінушілік жолдарына және
барлық тірі дүниеге сүйіспеншілік түсінігін бала санасына тәрбиелеу.
1) Өмірдің мақсаты мен міндеттерін қоршаған адамдармен қарым – қатынас
жасауға үйрету, қиындықтан өз бетінде шыға білу дағдыландыру.
2) Адамдарды оның физиологиялық және рухани ерекшелігін, қоғамдағы
міндеттері мен құқықтарын қоршаған ортаны танып – білуге құштарлығын
дамыту.
3) Өзіне деген сенімділік пен өз мүмкіндіктерін сезінуді дамыту.
4) Кішкене және үлкен топтармен, жолдастарымен, отбасы мүшелерімен,
сыныптас және жұмыстас құрдастарымен, адамдармен келіспеушілікті өз бетінше
жоюға. Қазіргі заманға сай тенденциялардың бірі гуманитарлық конверсия
болып табылады. Ол – адам, оның мәдениеті, даму деңгейі және адамға тән
қасиеттері қоғамдық және тарихи прогресстің мақсаты болуымен ерекшеленеді.
Кейінгі кезде қоғамдық өмірдің барлығына дерлік гуманистік бағыт берудің
қажеттілігі мен ондағы адамның жоғары құндылық ретіндегі ролі және адамдық
фактор жөнінде көп айтылып жүр. Басқаша айтқанда адамның объективті-
мақсатты маңыздылығының (индивид, тұлға, жеке тұлға) артқандығын көруге
болады. Осы уақытқа дейін терең мән беріліп келген техникалық прогресс,
экономика мен ғылымның дамуы өз бетінше құнды бола алмай отыр. Себебі,
бүгінгі күні техникадағы, экономика мен ғылымдағы жетістіктер кім үшін
және адамға қандай пайдасы бар? деген сұрақтар жиі қойылуда. Барлық
қоғамдық прогресске қоғамдық құндылықтың тән екені даусыз. Бірақ, мәселе,
оның қоғамдық маңызының қандай екендігі мен адамға қоғам мүшесі ретінде не
беретіндігі жөнінде. Сондықтан тарихи үрдістегі субъект ретіндегі адамның
роліне терең мән беріліп, қоғам адам құндылығын тарихи үрдістің субъектісі
ретінде тани бастады. Қазіргі таңда қоғам гуманистік тенденцияларды
қалыптастырумен ғана шектеліп қоймайды, сол тенденцияларды мақсатты
жетілдіруді, яғни тұтас гуманистік концепцияларды құруды және қоғамда
әлеуметтік механизмдар мен әлеуметтендіру технологияларын құру арқылы
жүзеге асыруды қажет етеді. Ал,бұл концепциялар, әрбір адамды субъектке
айналдырумен қатар, өзін-өзі анықтау мен өзін-өзі жетілдіруді қамтамасыз
етеді. Аталып отырған міндеттердің орындалуында әлеуметтік педагогика
пәнінің маңызы зор. Мықты орнығып келе жатқан гуманистік бағыт философия,
педагогика, психология, әлеуметтану, әлеуметтік психология сияқты дәстүрлі
гуманитарлық ғылымдардың мазмұны мен әдіс-тәсілдерін жаңа тұрғыдан қайта
қарауды қарастырады. Барлық қоғамдық прогресске қоғамдық құндылықтың тән
екені даусыз. Бірақ, мәселе, оның қоғамдық маңызының қандай екендігі мен
адамға қоғам мүшесі ретінде не беретіндігі жөнінде. Себебі, аталған
ғылымдардың өзіндік ерекшеліктері жеке тұлғаны әлеуметтендіру
концепцияларын толық жүзеге асыруды шектейді. Мұндай қиыншылықтарды жаңа
пәнаралық ғылым - әлеуметтік педагогика жүзеге асырады және қазіргі таңда
әлеуметтік педагогиканың пайда болуы мен қажеттігі анық байқалуда. Оны
логикалық байланысы бар төмендегідей звено ретінде көрсетуге болады:
- қоғам дамуындағы адамның объект және субъект ретіндегі жоғары құндылығын
мойындау;
- қоғамның жеке тұлғаны әлеуметтендірудің көп аспектілі және бағалы екенін
түсінуі;
- әлеуметтік-педагогикалық әрекеттің маңызын түсіну;
- әлеуметтік педагогиканы ғылыми-теориялық және практикалық тұрғыдан
қабылдау.
Сондай-ақ, әр түрлі әлеуметтік тәжірибе көрсеткендей адам субъект
ретінде қатысып отырған қоғамдық өмірдің қай саласы болмасын әлеуметтік-
психологиялық сипаттағы әлеуметтік тапсырысты орындауға дайын. Осындай
тапсырыстардың ішінен түрлі әлеуметтік-педагогикалық технологияларды,
аймақтық білім беру бағдарламаларын даярлау және әлеуметтік қызмет көрсету
жүйелері арқылы халыққа әлеуметтік көмек көрсету жұмыстары жиі кездеседі.
Айта кету керек, әлеуметтік-педагогикалық мәселелер мен олардың шешімін
табу жұмыстары қоғам дамуының кезеңдерінде пайда болып дамып отырды.
Әлеуметтік педагогиканың ғылым ретінде және практикалық пән ретінде даму
тарихы бар. Әлеуметтік педагогиканың ғылым ретінде негізгі түсініктері бар.
Олар:
Әлеуметтік тәрбие – бұл адам – адам қатынастары желісінде
жүргізілетін тәрбие, яғни тікелей адамаралық байланыстар мен осы мақсатқа
арнайы ұйымдастырылған қоғамдық мекемелер тарапынан жүргізілетін жұмыс
мазмұны. Әлеуметтік тәрбие проблемаларын әлеуметтік педагогика зерттейді.
Оның пәні - тұлғаны қалыптастыруға ықпал жасайтын қоршаған орта
заңдылықтары. Дәлірек айтсақ, отбасы, ресми ұйымдар, бұқаралық ақпарат
құралдары, діни руханият мекемелерінің қоғам мүшелеріне жасайтын әсерлері
сарапталады.
Әлеуметтік жұмыстар – адам мен адамның қайырымдылық қажеттілігінен
туындаған әлеуметтік іс - әрекет құбылысы. Бұның бастауы ежелгі дүниеден
келе жатқан қайырымдылық пен борышты сезінуден, қасіретті жандарға көмек
көрсетуден қалыптасқан. Қазіргі таңда әлеуметтік жұмыс қоғамдық кәсіп
түрінде танылып отыр.
Әлеуметтік жәрдем – бұл қоғамның жоғары мәдениеті мен
өркениеттілігінің көрсеткіші. Мысалы: Бөбек қоры.
Әлеуметтік тәжірибе - әлеуметтік бағытты таңдаған маман өзінен жәрдем
күткен адамдар мен топтар жөнінде қажетті білімді жеткілікті игеріп,
туындаған проблемаларды шешуде жоғары біліктілік танытуды айтады.
Әлеуметтік тәжірибе мазмұнына:
- балаларға жәрдем;
- денсаулық және салауатты өмір;
- ақыл есінен артта қалғандармен жұмыс;
- кәсіптік дайындық;
- қарттар мен жетімдерге қамқорлық;
- сауат ашу мен білім көтеру;
- тәрбие түзету мәселелері жатады.
Адамдар мен олардың арасындағы қарым - қатынасты және білім беруді
анықтайтын әлеуметтік шындықтың құрылымдық элементі.
Әлеуметтік заңдар - әр түрлі индивидтер мен әлеуметтік ұйымдардың
әлеуметтік қызмет барысындағы қарым – қатынасты анықтайды.
Әлеуметтік қарым - қатынас – қоғам талаптары жағдайында индивидтердің
бір бірімен қарым – қатынасы барысында нақты қалыптасқан байланыс жүйесі.
Әлеуметтік қарым - қатынас ұзақтығымен, орнықтылығымен, жүйелігімен және
өзін-өзі жаңартумен, ауқымды әлеуметтік байланыстармен ерекшеленетін
әлеуметтік өзара әрекеттің бір нысаны.
Әлеуметтік әрекет - әлеуметтік қызметтің қарапайым бірлігі. Ол әдетте
адамның қажеттігінен туындайтын саналы қимыл. Әлеуметтік әрекет басқа
адаммен не көп адамдардың әрекетімен байланысты, басқа адамдардың мінез-
құлығына бағытталған, оларға ықпал жасайтын және өз кезегінде ол өзгелердің
мінез-құлқының ықпалын басынан кешіреді. Әлеуметтік әрекет ұғымын М.Вебер
енгізген. Оның пайымдауынша адамдардың өз байланыстары мен өзара
әрекеттерінен тыс іс-қимылдары әлеуметтік әрекетке жатпайды.
Әлеуметтік қызмет – субъектінің (қоғам, класс, топ, жеке тұлға)
әлеуметтік қоғамдық ұйымдармен әр түрлі деңгейде және аумақта,алға қойған
әлеуметтік мақсатқа жету үшін орындалатын әрекеті. Әлеуметтік педагогикалық
қызмет –жастар мен балаларға отбасында, мектепте, қоғамдық орындарда өзін
-өзі ұстап, дұрыс қарым-қатынас жасау барысында психологиялық жағдайын
реттеуге көмек көрсетуге бағытталған педагогикалық әрекет пен әлеуметтік
жұмыс.
Әлеуметтік байланыс – нақты уақыт пен орны бар индивид пен топтың
арасындағы қарым – қатынас байланысы. Әлеуметтік байланыс адамдардың немесе
олардың топтарының тәуелділігін және сәйкестігін көрсететін әлеуметтік
әрекет. Әлеуметтік педагогикалық қызмет – жастар мен балаларға отбасында,
мектепте, қоғамдық орындарда өзін -өзі ұстап, дұрыс қарым-қатынас жасау
барысында психологиялық жағдайын реттеуге көмек көрсетуге бағытталған
педагогикалық әрекет пен әлеуметтік жұмыс. Мұнда екі не одан көп объектінің
құрамдас бөліктерінің қызмет етуін немесе дамуының үйлесімділігінің
көрінісін бейнелейді.
Әлеуметтік жүйе – ол бір-бірімен байланыста және қатынаста болатын,
жеке бөліктерден тұратын бірыңғай, әлдебір әлеуметтік объектіні құратын
әлеуметтік құбылыстар мен үрдістердің тұтастық жиынтығы, құрылымы, кешені.
Оның бөліктеріне адамдар, олардың топтары және әлеуметтік қауымдастықтары,
өзара байланыстары және өзара әрекеттері, әлеуметтік құндылықтары мен
мөлшерлері, әлеуметтік институттары мен ұйымдары жатады.
Әлеуметтік институт – ол белгілі бір әлеуметтік қажеттіліктерді
қанағаттандыру мақсатында құрылған, қоғамдық қатынастардың белгілі саласын
реттейтін мөлшерлер мен мекемелердің жиынтығы болып табылады. Әлеуметтік
институт әлеуметтік құндылықтар мен мінез-құлықтың үлгілерімен
айқындалатын, белгілі әлеуметтік мәнді міндетті қызметтер атқаратын,
мүшелерінің өз рольдерін орындау негізінде бірлесіп мақсатқа жетуді
қамтамасыз ететін адамдардың ұйымдастырылған бірлестігі.
3. Әлеуметтік педагогиканың басқа ғылымдармен байланысы, құрамдас
бөліктері
Әлеуметтік педагогика – кең ауқымды ғылым. Оның шұғылданатын оқу және
тәрбие мәні мен олардың барша байланыстарын жеке бір ғылым шеңберінде қамту
мүмкін емес. Әлеуметтік педагогика дамудың ұзақ жолын басынан кешіріп,
көптеген білімдер жинақтап, бүгінгі күнде ғылыми білімдердің кең тармақты
жүйесіне айналып отыр. Әлеуметтік педагогика ауқымында отбасы педагогикасы,
мәжбүрлі тәрбие (первентив) педагогикасы, алдын алу (профилактикалық)
педагогикасы дамуда. Өз дамуында әрқилы мүшелік бұзылыстар мен ауытқуларға
ұшыраған адамдар арнайы педагогика аймағында зерттеледі. Құлағы
естімейтіндер мен мылқау адамдардың оқу-тәрбие жұмысымен сурдопедагогика,
соқыр және нашар көретін зағиптардың оқу-тәрбие жұмысымен тифлопедагогика,
ақыл-есі кем адамдардың оқу-тәрбие жұмысымен олигофренопедагогика, тілінде
мүкістігі бар және сақау адамдардың оқу-тәрбие жұмысымен логопедия
шұғылданады. Әлеуметтік педагогиканың ірге тасы - философия, дәлірек
айтсақ, тәрбие проблемаларымен арнайы шұғылданатын оның тәрбие философиясы
тармағы. Тәрбие философиясы өз алдына білім саласы ретінде тәрбиелік
практикада әртүрлі философиялық жүйе идеяларын пайдаланады. Философия –
әлеуметтік педагогикаға танымның жалпы бағыт-бағдарын, педагогикалық
құбылыстар мен процестерді зерттеудің әдіс-тәсілдерін көрсетеді. Сондықтан
да, философияны оның біртұтас және жүйелік, құрылымдық талдау әдістерімен
бірге педагогиканың әдіснамалық негізі деп атау қабылданған. Қоғамдық
құбылыс ретінде тәрбие дамуы мен педагогикалық білімдердің өткен жолын
педагогика тарихы зерттейді. Өткенді түсіне отырып, болашаққа көз тігеміз.
Бастан кешіргенді зерттеу және оны бүгінгімен салыстыру осы заманғы
құбылыстардың негізгі даму кезеңдерін нақтылаумен бірге бұрынғы қателерді
қайталаудан сақтандырады. Әлеуметтік педагогика жүйесі келесі салаларды
қамтиды:
а) мектепке дейінгі педагогика
б) мектеп педагогикасы
в) жас кезеңдер педагогикасы
г) кәсіптік білім беру педагогикасы
д) жабық мекемелерде тәрбиелеу
ж)балалар мен жастар ұйымдары
з)клуб жұмыстарының педагогикасы
и) орта педагогикасы
к)әскери педагогикасы
л)өнеркәсіп педагогикасы
м)уақытша бірлестік педагогикасы
н)әлеуметтік жұмыс педагогикасы
п) жоғары мектеп педагогикасы
р) дипломнан соңғы білім педагогикасы
Мектепке дейінгі педагогика – мектеп жасына дейінгі балалардың оқу-
тәрбие жұмысын ұйымдастыру әдістемесі мен балалардың даму ерекшеліктерін
зерттейтін ғылым
Мектеп педагогикасы – мектеп жасындағы оқушылардың тәрбиесі
заңдылықтарын зерттеп, барша типтегі тәрбиелік мекемелердегі оқу-тәрбие
процесінің жалпы негіздерін теориялық тұрғыдан қарастыратын іргелі ғылыми
пән. Қалыптасқан дәстүр бойынша жалпы педагогика төрт бөлімнен тұрады:
1) оқу-тәрбие процесінің негіздері;
2) дидактика (оқу теориясы);
3) тәрбие теориясы;
4) мектептану.
Жас кезеңдер педагогикасы педагогиканың мектепке дейінгі және
мектептік жүйелерін өз алдына бөліктеп қарастырады. Олар өсіп келе жатқан
әулеттің белгілі жас тобына байланысты оқу-тәрбие іс-әрекеттері
ерекшеліктерін бейнелейтін тәрбие заңдылықтарын зерттейді. Бүгінгі күнде
жас кезеңдер педагогикасы орта білім берудің барша жүйесін қамтиды. әрқилы
жас топтарында немесе оқу-тәрбие мекемелеріндегі тәрбие айырмашылықтарын
танытушы дербес педагогикалық салалар пайда болуда. Олардың ішінде қазіргі
күнде өз алдына пән ретінде оқылатындары – мектепке дейінгі педагогика,
кәсіби техникалық мектептер педагогикасы, өндірістік педагогика, ұзақтан
оқыту педагогикасы және т.б. Ғылыми пәндер ішінде ересектердің
педагогикалық проблемаларымен айналысып, қарқынды даму жолына түскен –
жоғары мектеп педагогикасы. Оның міндеттері- барша деңгейдегі ресми, ресми
емес тіркелген жоғарғы оқу орындарында жүріп жатқан оқу-тәрбие процесінің
заңдылықтарын ашып беру, қазіргі ауыспалы кезеңде жоғары білім алудың
арнайы проблемаларын зерттеу, жоғары технологиялық және компьютерлік оқу
жүйелерінің принциптерімен таныстыру. Дипломнан соңғы білім педагогикасы
еңбек педагогикасымен тығыз байланыста мамандық көтеру, сонымен бірге
нарықтық экономикаға орай көкейкесті болып тұрған халық шаруашылығының
әртүрлі салаларында қызмет етіп жатқан жұмысшылардың қайта мамандану,
егделік жасқа келгенде жаңа білімдерді, жаңа кәсіпті игеру мәселелерімен
шұғылданады. Арнайы жағдайларда өтетін тәрбие процестер ерекшелігін әскери
педагогика зерттейді. Аталған құрамдас бөліктерінің әрқайсысының өзіндік
ерекшелігі, әдіс – тәсілдері бар және жеке бағыт ретінде қаралуы мүмкін.
Әлеуметтік педагогиканың ерекшелігі, тәрбиеші мен баланың біріккен
шығармашылық қызметі достығын бір біріне деген сенімін орнату сияқты
гуманистік бағытта болуы. Әлеуметтік тәрбиенің гумандығы жеке адамды
бірнәрсені жасауға мәжбүр етуден емес, оған көмектесуден, өзімен өзі
болудан, басқаларға ұқсамайтындығына көзін жеткізуден, өз өміріне деген
жауапкершіліктен, жасаған істерін әшкерелеп бетіне баспай, қолдау
көрсетуден көрінеді. Әлеуметтік педагогиканың ерекшелігі, тәрбиеші мен
баланың біріккен шығармашылық қызметі достығын бір біріне деген сенімін
орнату сияқты гуманистік бағытта болуы.
Өз бетімен жұмыс істеуге арналған тапсырма
1. Әлеуметтік педагогиканың Қазақстанда дамуы туралы реферат жазу
Ұсынылатын әдебиеттер тізімі:
1.Андреева И.Н. Антология по истории и теории социальной педагогики,
Москва, 2000 г.
2. Басов Н.Ф. История социальной педагогики, Москва, 2007 г.
3. Усманов Ә.Ә., Сәрсенбаева М.Б. Педагогика, Алматы, 2005 ж.
2 - дәрісбаян
Әлеуметтік педагогиканың тұжырымдамалық идеялары мен принциптері
1. Әлеуметтік педагогиканың тұжырымдамалық идеялары.
2. Әлеуметтік педагогиканың принциптері.
Қазіргі таңда әлеуметтік педагогиканың тұжырымдамалық және құрылымдық
мәселелерін жасауда қолданылып жүрген негізгі тұжырымдамалық идеялар Б. А.
Грушин, Р. Г. Гурова, С. Н. Иконников, В. Г. Лисовский, Ю. В. Торсуев және
т.б. еңбектерінде қарастырылған. Бұл зерттеулерде тәрбиенің әлеуметтік
детерминанттылығы және әлеуметтік-экономикалық жағдайларға байланысты
тұлғаның әлеуметтенуі жайлы эмпирикалық зерттеулердің талдаулары берілген.
В. С. Бестужев-Лада, Б. С. Гершунский, В. А. Караковский, М.Н. Скаткин, В.
А. Ядов т.б. әлеуметтік-педагогикалық болжам жасау мәселелерін шешуде
әлеуметтік педагогика ғылымына үлкен үлес қосқан.
В. И. Журавлев, Б. Т. Лихачев, В. Г. Разумовский, Г. П. Будановалардың
зерттеулерінде жастардың еңбекке, отбасылық өмірге, білім алуға, қоғамдық
іс-әрекет пен дем алуға дайындығы жан-жақты әрі терең қарастырылған.
Қазіргі дәстүрлі педагогика әлеуметтік-педагогикалық сипаттағы
төмендегідей мәселелерді де қарастыру қажеттілігін мойындауда:
- тұлға мәнін және оның қалыптасу кезеңдерін ашу;
- индивидттің әлеуметтік болмысының түрлі формаларын ажырату (адам,
жекелік, тұлға, субъект);
- әлеуметтану мазмұнын түсіну;
- тұлғаның дамуы мен өзін-өзі дамытудың өзара байланыстылығына талдау
жасау;
- тұлғаның әлеуметтік қалыптасуының әлеуметтік детерминанты мен
мәдениеттер диалогының рөлін түсіну және т.б. Бұл бағытта В. В. Давыдов, В.
В. Краевский, А. В. Мудрик, Б. С. Гершунский т.б. еңбектерін айтуға болады.
Психология мен әлеуметтік психологияда тұлғаның психологиялық құрылымы мен
рефлексивтік белсенділіктің түрлеріне, формаларының заңдылықтарына іс-
әрекет психологиясы мен тұлға ерекшеліктері, идентификациялаудың әлеуметтік-
психологиялық механизмдері (эмпатия, еліктеу, сендіру т.б) жатады. Бұл
орайда Б. Т. Ананьев, Л. С. Выготский, А. Н. Леонтьев, Б. Ф. Ломов, В. М.
Мерлин, Л. И. Анциферова, И. Н. Семенов және т.б айтуға болады.
Соңғы жылдарда философияда қоғамда адамның алатын орны, адамдағы
биологиялық пен әлеуметтіліктің арақатынасы, тұлға дамуының әлеуметтік
мәдени детерминациясы, адамның іс-әрекеттік болмысы әлеуметтік қоғамның
негізгі сфераларын талдау, гуманистік концепция мазмұнын түсіну
мәселелеріне көп көңіл бөлінуде. Бұл бағыттағы зерттеулер ретінде М. Н.
Берулова, Л. П. Буева, Л. Н. Коган, И. И. Резвицкий, И. Н. Семенов, Э. Г.
Юдин, К. А. Шварцман т.б еңбектерін атауға болады.
Жоғарыда айтылған ғылымдардағы ізгіліктілік мәселелердің ғылыми
маңыздылығын жоғары бағалай отырып, әлеуметтік педагогика үшін негізгі рөл
әлеуметтік педагогикалық іс-әрекет тұжырымдамасы мен әлеуметтендіру
тұжырымдамасына берілетіндігін атауға болады. Бұл тұжырымдамалар әлеуметтік
педагогиканың тұжырымдамалық негізін құрайды. Бұл тұрғыда Л. В.
Филиппованың жұмысы басты орынға ие. Онда әлеуметтік педагогиканың
тұжырымдамалық негіздері біртұтас жүйе ретінде пәнаралық білімдерді
интеграциялаудың әдіснамалық және теориялық мәселелерін қамтиды. Осындай
көзқарас әлеуметтік педагогтарды кәсіби дайындаудың психологиялық-
педагогикалық тұжырымдамасының мазмұндық және методологиялық негізін
құрайды.
Әлеуметтік педагогтарды кәсіби дайындаудың психологиялық-педагогикалық
тұжырымдамасын құрастырудың бастапқы кезеңіне әлеуметтік педагогиканың
ғылым ретінде және практикалық пән ретіндегі статусы, пәні, мазмұны,
құрылымы және қызметтері мен міндеттері жайлы заманауи көзқарастарды
жатқызуға болады. Мұндай көзқарас әлеуметтік педагогиканы тұлғаны
әлеуметтендірудің заңдылықтарын түсінуге және осы заңдылықтарды нақты бір
тұлғаға қатысты қолдануды жүзеге асыруды қамтамасыз ететін пәнаралық кешен
ретінде қарастыруға болатындығын айқындайды.
Әлеуметтік педагогика статусы нақты бір тұлғаның өзін-өзі жүзеге асыра
алуына септігін тигізетін әлеуметтік педагогикалық іс-әрекет феноменіне
қатысты әлеуметтік философиялық позицияның көрінісі болып табылады. Осының
нәтижесінде тұлғаның өзін-өзі тануы, өзін жүзеге асыра алуы қамтамасыз
етіледі. Бұл әлеуметтік педагогиканы ғылым ретінде танып, оның практикалық
пән ретіндегі қоғам тапсырысын жүзеге асыратындығын нақтылай түседі.
Әлеуметтік педагогика тұлғаны әлеуметтік-педагогикалық әсерлердің жүйесі,
көпқырлы әлеуметтендіру процесінің бастапқы және соңғы нәтижесі ретінде
қарастырады. Бұл барлық педагогикалық механизмдер мен құралдардың біртұтас
қоғам жүйесінде, яғни қоғам өмірінің барлық салаларында қызмет етуін ескере
отырып, қайта қарастырылуы қажет екендігін көрсетеді. Бұл өз-өзінен
жоғарыда аталған мақсатқа қызмет ететін әлеуметтік-педагогикалық жобалар
мен технологиялар жасауды қажет етеді.
Әлеуметтік педагогиканың объектісі ретінде тұлғаның өзі қарастырылады. Ал
кейбір зерттеулерде (мысалы, Л. В. Филиппова) объект нақтыланып, тұлғаның
әлеуметтену барысында қалыптасуы және дамуы түрінде айқындалады.
Қазіргі таңдағы түрлі көзқарастар тұрғысынан алғанда тұлға ұғымы адамның
өмір сүру болмысының ерекше түрі; қоғамның мүшесі ретінде, белгілі бір
әлеуметтік топтың өкілі. Мұндай көзқарас психологияда кеңінен танымал
болып, әлеуметтік-философиялық және әлеуметтік көзқарастармен жақсы
үйлеседі. Бұл тұлғаның қалыптасу, даму мәселесін пәнаралық тұрғыдан
қарастыруды, мәні тұрғысынан әлеуметтік-педагогикалық позициядан
қарастыруға мүмкіндік береді. Осы тұрғыдан алғанда әлеуметтік педагогиканың
объектісінде ең алдымен тұлға феноменінің әлеуметтік мәдени болмысы көрініс
табуы тиіс. Тұлғаның әлеуметтік-мәдени табиғаты төмендегідей мәселелермен
сипатталады: Тұлға феномені адамның позициясында басқа адамдармен қарым-
қатынасында көрінеді, өмірлік мақсаттары мен оның артында тұрған
мотивтерінде мінез-құлық түрлері мен жалпы мақсаттары мен міндеттеріне
жетуде қолданатын іс-әрекет тәсілдерінде көрінеді. Осы сипатта тұлға
түсінігі позиция, әлеуметтік рөл, әлеуметтік статус ұғымдарымен тығыз
байланысады.
Әлеуметтік рөл дегенде белгілі бір топтағы адамның күтілетін мінез-құлыққа
жауап беретін іс-әрекетінің бағдарламасын түсіну керек. Түпкі мәніне
келетін болсақ, бұл белгіленген бір қоғам өміріне араласатын адамның
еріксіз статусы, яғни мұндай адам өзінің қызмет әрекетіне сай мінез-құлыққа
жауап беруі тиіс.
Статус ұғымы бұл адамның қалыптасқан әлеуметтік қатынастар жүйесіндегі
мінез-құлқын сипаттайды. Мұнда адамның өз орны, іс-әрекет түрі және
нормативтік мінез-құлық типі болады. Статустық жүйеде адамдардың қарым-
қатынасын, іс-әрекеттерін ретке салып отыратын нормалар бар. Статус пен
тұлғаның рөлі сырттай қарағанда бірдей болғанымен, тұлға ұғымының мәнін
толық қамти алмайды. Тұлға ұғымының мәні оның еркін, өз бетінше,
жауапкершілікпен, яғни өзінің статустық-рөлдік шектеулерден, нормативтік
инструкциялардан шетке шығып еркін әрекет етуімен байланысты.
Адамның әлеуметтік қоғамдағы орнын кей жағдайларда белгілі мақсат, себеп,
жағдайлар айқындайды. Ал тағы бір жағдайларда адам сол қоғамдағы орнын
саналы, ерікті түрде таңдап, өзін өзгелерге мойындату арқылы жеңіп алады.
Мұндай жағдайда адамның өмірдегі өз позициясының бар екендігін айту қажет.
Позицияны адамның тұлға ретіндегі жалпы сипаттамасы ретінде түсіну қажет.
Ал тұлға бұл аспектіде-өмірде, қоғамда, мәдени қарым-қатынаста өз орнын
өздігінен айқындайтын адам. Осы негізде тұлға - біртұтас әлеуметтік мәдени
құрылым, мәдениет, уақыт және тарих кеңістігінде өз позициясын еркін, өз
бетінше айқындаған субъект. Адамдармен қарым-қатынаста позицияны түбегейлі
ұстану мүмкін емес. Өмір сүру барысында жауапкершілікті өз мойнына алу
керек болатын жағдайлар орын алуы мүмкін. Сондықтан тұлға біржолата
қалыптасқан сапа, жай-күй немесе құрылым емес. Тұлға - іс-әрекет әдісі,
өмір сүру бейнесі, іс-әрекет субъекті. Осы тұрғыдан алғанда әрбір адам
өзінің жеке көзқарастары мен позицияларын берік ұстанып, оның дұрыстығын
өзгелерге мойындатқан жағдайда ғана толық мағынадағы тұлға ретінде
қалыптасады. Тұлға – адамның айрықша өмір сүру тәсілі. Осы тұстан бастап,
адамның ерекше болмысы туралы айтуға болады. Мұндай тәсіл тұлғаның жеке
білім алуы негізінде қамтамасыз етіледі. Ал ондай білім адамның іс-
әрекетінің ерекше деңгейіне, басқаша айтқанда тұлғалық сатысына
көтерілгенде, жеке өмір сүру тәсіліне ие болғанда қамтамасыз етіледі.
Тұлғалық деңгей- бұл өз іс-әрекетіне, мінез-құлқына толық жауап беру,
әлеуметтік іс-әрекет қаупі мен қиналыс қаупіне, түрлеріне қарамай, сол
жолды таңдауы сияқты мәселелер түсініледі.
Субъектінің әлеуметтік байланыстар мен қатынастарға түскендігін
бейнелейтін ұғымдардан жеке құндылық, жеке таңдау, еркін, тұлғалық
бағдарлар мен мақсаттар, жеке уақыт сияқты мәселелерді атауға болады.
Тұлғалық құндылықтар дегенде нақты бір индивидтің қоғамдық және топтық
құндылықтарды меңгеруін түсіну қажет. Әлеуметтік құндылықтар жеке өмір сүру
іс-әрекеті тәжірибесі барысында тұлғаның құндылықты бағдарларының
психологиялық құрылымына енеді.
Құндылық бағдарлар тұлғаның қызметі барысында көптеген қызметтерді
атқарады және оның тұрақтылығы мен тұтастығын қамтамасыз етеді. Тұлғалық
бағдарлар мотивацияның негізгі қозғаушы күші болып, әлеуметтік мінез-
құлықтың негізін құрайды. Дамыған тұлғалық бағдарлар - кемелденген тұлғаның
маңызды көрсеткіштерінің бірі, ол әлеуметтенгендік деңгейінің, индивидтің
әлеуметтік қоғамға енуі деңгейінің көрсеткіші ретінде бағаланады. Осыған
байланысты кез келген қоғамда тұлғалық бағдарлар тәрбиенің және мақсатқа
бағытталған қалыптастырудың объектісі болып табылады. Жоғарыда айтылған
пікірлерді жинақтай отырып, тұлғаның табиғи болмысы төмендегі екі топтағы
сипаттамалар арқылы ашылатындығын айтуға болады:
Бірінші топқа тұлғаның ұстанымы, әлеуметтік рөлі, құндылықтары және
жоғарыда санап өтілген феномендер кіреді.
Екінші топ адамның жеке деңгейдегі өмір сүру тәсілі арқылы тұжырымдалады.
Бір сөзбен айтқанда, тұлға әлеуметтену барысында қоғамда дұрыс өмір сүру
үшін өзіне қажетті мінез-құлық формаларына ие болып қоғам мақұлдаған
көзқарас, сенімдерін қалыптастырады. Әлеуметтену өз ішіне адамның
әлеуметтік болмысты тануын, жеке практикалық және топтық жұмыс дағдыларына
ие болуды қамтиды. Әлеуметтену процесі барысында белгілі бір өзгерістерге
алып келетін сапалар мен психологиялық механизмдер қалыптасады.
Әлеуметтендіру процесі үшін қоғамдық тәрбиенің маңызы зор. Әлеуметтендіру
процесін индивид тарапынан әлеуметтік тәжірибені меңгеру барысында қарым-
қатынас және іс-әрекет аясын кеңейту ретінде, өзін-өзі реттеу, сана-сезімі
мен белсенді өмірлік ұстанымының қалыптасуы түрінде сипаттауға болады.
Әлеуметтендіру институттары ретінде отбасы, бастауыш мектепке дейінгі
білім беру мекемелері, мектеп, еңбек және басқа да ұжымдарды жатқызуға
болады.
Тұлғаның жаңаша жоғары деңгейде дамуының объектив алғышарты - тәрбие
процесі. Жоғарыда тұлғаның әлеуметтік болмысына қатысты аталған қағидаларға
сүйене отырып, әлеуметтік педагогиканың пәніне әлеуметтендіру процесінің
мазмұнын құрайтын құрылымдық-функционалдық байланыстарды, заңдылық қарым-
қатынас пен өзара байланыстар логикасын, тұлғаның өзін-өзі айқындауы мен
өзін жүзеге асыра алуы процестерін жатқызуға болады.
Әлеуметтік педагогиканың принциптері әлеуметтік педагогиканың
тұжырымдамалық негізін шығармашылық тұрғыдан талдау нәтижесінде
айқындалады.
Принцип – бұл тәрбиелеу мақсатынан және тәрбие табиғатынан шыққан
қағида. Принцип қайталанбайтын жеке жағдайларда, бірегей оқиғаларда, ерекше
балалар тобында және олардың өзіндік қасиеттерінде жүзеге асырылуы мүмкін
емес. Олардың жалпы сипаты барлық жерде принциптерді басшылыққа алуға және
де жұмыстың ретін кәсіби түрде құруға мүмкіндік береді. Басқасы да
түсінікті: принцип саны көп емес. Принциптер заңдылыққа сүйенбей-ақ,
өздеріне әрекет субъектісін құрайды. Мысалы, мұғалім балалармен жұмыс істеу
барысында ең бастысы – оларды қорқынышты ұстау, өйткені қорқыныш тәртіп
сақтайды, ал тәртіп бар жерде білім де бар деген шешімге келеді. Бірақ
соңынан мұғалім өзінің мұндай қорытындысына өзі таң қалған, себебі,
қорқытып ұстау арқылы оқушылардың мектепке, мұғалімге деген жек көрініш
сезімдерін оятқан. Сондықтан тәрбие қоғамдық талаптарға сәйкес болуы
міндетті. Егер қоғам құқықтық демократиялық мемлекет құрып жатса, ендеше
ондағы адам тәрбиесі адамгершілік, азаматтық заңдар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz