Қазақ тілінен дәрістер
№ 1 лекция.
Лекция тақырыбы: Кіріспе.
№ 2 лекция.
Лекция тақырыбы: Фонетика. Фонетиканың зерттеу нысаны мен салалары
№ 3 лекция.
Лекция тақырыбы: Дауысты, дауыссыз дыбыстар
№ 4 лекция.
Лекция тақырыбы: Буын, оның түрлері. Екпін. Дыбыстардың үндесуі
№ 5 лекция.
Лекция тақырыбы: Лексикология
№6.лекция
Лекция тақырыбы: Қазақ тілі лексикасының құрамы мен шығу арналары
№7.лекция
Лекция тақырыбы: Сөзжасам.
№8.лекция
Лекция тақырыбы: Морфология. Сөз тұлғасы
№9.лекция
Лекция тақырыбы: Сөз таптары. Зат есім. Сын есім.
№10.лекция
Лекция тақырыбы: Сан есім. Есімдік.
№11.лекция
Лекция тақырыбы: Етістік. Оның есімдерден ерекшелігі.
№12.лекция
Лекция тақырыбы: Үстеу. Шылау. Еліктеу сөздер. Одағай сөздер. Модаль сөздер
№13.лекция
Лекция тақырыбы: Синтаксис. Синтаксис туралы жалпы түсінік, синтаксис грамматиканың бір саласы екендігі
14.лекция
Лекция тақырыбы: Сөйлем мүшесі. Сөйлем мүшесі болудың шарттары.
15.лекция
Лекция тақырыбы: Құрмалас сөйлем, оның белгілері
Лекция тақырыбы: Кіріспе.
№ 2 лекция.
Лекция тақырыбы: Фонетика. Фонетиканың зерттеу нысаны мен салалары
№ 3 лекция.
Лекция тақырыбы: Дауысты, дауыссыз дыбыстар
№ 4 лекция.
Лекция тақырыбы: Буын, оның түрлері. Екпін. Дыбыстардың үндесуі
№ 5 лекция.
Лекция тақырыбы: Лексикология
№6.лекция
Лекция тақырыбы: Қазақ тілі лексикасының құрамы мен шығу арналары
№7.лекция
Лекция тақырыбы: Сөзжасам.
№8.лекция
Лекция тақырыбы: Морфология. Сөз тұлғасы
№9.лекция
Лекция тақырыбы: Сөз таптары. Зат есім. Сын есім.
№10.лекция
Лекция тақырыбы: Сан есім. Есімдік.
№11.лекция
Лекция тақырыбы: Етістік. Оның есімдерден ерекшелігі.
№12.лекция
Лекция тақырыбы: Үстеу. Шылау. Еліктеу сөздер. Одағай сөздер. Модаль сөздер
№13.лекция
Лекция тақырыбы: Синтаксис. Синтаксис туралы жалпы түсінік, синтаксис грамматиканың бір саласы екендігі
14.лекция
Лекция тақырыбы: Сөйлем мүшесі. Сөйлем мүшесі болудың шарттары.
15.лекция
Лекция тақырыбы: Құрмалас сөйлем, оның белгілері
Адамдар қоғамдық өмірде бір-бірімен тіл арқылы қарым-қатынас жасайды, түсініседі, пікір алысады, ойын жеткізеді. Тіл болмаса адам өз ойын түсініп, біле алмас еді, айта алмас та еді. Тіл арқылы оқып, білім аламыз, мамандықты игереміз. ¤ткен тарихымыз, халқымыздыњ әдет-ғұрыптары дәстүрлері т.б. тіл арқылы жетеді, тіл арқылы кейінгі ұрпаққа жалғасады. Мысалы, ұлы Абайдыњ әсем де әсерлі, мәнді де мағыналы шығармаларын тек тіл арқылы оқып білеміз, үйренеміз, ғибрат аламыз. Сондықтан да халқымыз «Өнер алды – қызыл тіл» деп тегін айтпаған.
Тіл – қоғамдық құбылыс. Тек қоғам бар жерде, ұжым бар жерде ғана тіл болады. Қоғамнан тыс жерде тіл болмайды. Тіл халықпен байланысты, сол халықтың өкілдері арасындағы қатынас құралы болып табылады. Тіл өзі қызмет етіп отырған халықпен, қоғаммен бірге туады, бірге дамиды, өседі, өркендейді, тіпті бірге құриды, өледі.
Тіл оймен, ойлаумен тікелей байланысты. Адам ойын тіл арқылы жеткізеді, жүзеге асырады. Адам өзінің білген, ойлаған, түсінген, таныған ұғымдарын, ойларын екінші біреуге тіл арқылы баяндайды, хабарлайды. Сондықтан да тіл ойдың тікелей шындығы, көрінісі деп атайды.
Тіл – күрделі құбылыс. Ол бірнеше бөліктен тұрады. Тіл білімінде ол бөліктер тілдік деңгей немесе тілдік қабат деп аталады. Олар – тілдің фонетикалық жүйесі, лексикалық немесе сөздік құрамы мен грамматикалық құрылысын грамматика зерттейді. Сондай-ақ тілде жаңа ұғымдардың келуімен байланысты оның атаулары – жаңа сөздер де жасалып отырады. Оны қарастыратын сала сөзжасам деп аталады. Грамматиканың өзі үлкен екі бөлімнен тұрады: бірі - морфология, екінші – синтаксис.
Фонетика – тілдің дыбыстық жағын зерттейтін тіл білімінің саласы. Фонетика тілдегі дыбыстарды төрт түрлі тұрғыдан қарастырады:
қызметі (функционалдық);
жасалымы (артикуляциялық);
айтылымы (акустикалық);
естілімі (парцептикалық).
Фонетика жалпы және жеке фонетика болып екіге бөлінеді. Жалпы фонетика дүне жүзі тілдеріне ортақ дыбыстардың құрамы мен жүйесін (мыс., барлық тілдерде дауыстылар мен дауыссыздар бар), жасалымы (барлық тілдерде тіл алды, тіл арты, еріндік т.б.), айтылым (барлық тілдерде қатаң, ұяң, үнді бар) белгілерін анықтайды. Сөйтіп дыбыстардың әмбебап кестелерін жасайды. Тілге ортақ дыбыс құбылыстарының сырын ашады. Интонацияға қатысты ортақ жайттарға да тоқталады. Жеке фонетика болса, белгілі бір тілге ғана тән дыбыс құбылыстарын зерттейді, белгілі бір тілге ғана тән бірегей дыбыс құбылыстарын сипаттап беруді мақсат етеді. (Мыс., қазақ тілінің фонетикасы).
Фонетика сипаттама және тарихи болып тағы бөлінеді. Сипаттама фонетика дыбыс жүйесінің белгілі бір кезеңге ғана тән құбылысын көрсетеді. ал, тарихи фонетика дыбыс жүйесінің даму жүйесінің даму жолын бағамдайды.
Тіл – қоғамдық құбылыс. Тек қоғам бар жерде, ұжым бар жерде ғана тіл болады. Қоғамнан тыс жерде тіл болмайды. Тіл халықпен байланысты, сол халықтың өкілдері арасындағы қатынас құралы болып табылады. Тіл өзі қызмет етіп отырған халықпен, қоғаммен бірге туады, бірге дамиды, өседі, өркендейді, тіпті бірге құриды, өледі.
Тіл оймен, ойлаумен тікелей байланысты. Адам ойын тіл арқылы жеткізеді, жүзеге асырады. Адам өзінің білген, ойлаған, түсінген, таныған ұғымдарын, ойларын екінші біреуге тіл арқылы баяндайды, хабарлайды. Сондықтан да тіл ойдың тікелей шындығы, көрінісі деп атайды.
Тіл – күрделі құбылыс. Ол бірнеше бөліктен тұрады. Тіл білімінде ол бөліктер тілдік деңгей немесе тілдік қабат деп аталады. Олар – тілдің фонетикалық жүйесі, лексикалық немесе сөздік құрамы мен грамматикалық құрылысын грамматика зерттейді. Сондай-ақ тілде жаңа ұғымдардың келуімен байланысты оның атаулары – жаңа сөздер де жасалып отырады. Оны қарастыратын сала сөзжасам деп аталады. Грамматиканың өзі үлкен екі бөлімнен тұрады: бірі - морфология, екінші – синтаксис.
Фонетика – тілдің дыбыстық жағын зерттейтін тіл білімінің саласы. Фонетика тілдегі дыбыстарды төрт түрлі тұрғыдан қарастырады:
қызметі (функционалдық);
жасалымы (артикуляциялық);
айтылымы (акустикалық);
естілімі (парцептикалық).
Фонетика жалпы және жеке фонетика болып екіге бөлінеді. Жалпы фонетика дүне жүзі тілдеріне ортақ дыбыстардың құрамы мен жүйесін (мыс., барлық тілдерде дауыстылар мен дауыссыздар бар), жасалымы (барлық тілдерде тіл алды, тіл арты, еріндік т.б.), айтылым (барлық тілдерде қатаң, ұяң, үнді бар) белгілерін анықтайды. Сөйтіп дыбыстардың әмбебап кестелерін жасайды. Тілге ортақ дыбыс құбылыстарының сырын ашады. Интонацияға қатысты ортақ жайттарға да тоқталады. Жеке фонетика болса, белгілі бір тілге ғана тән дыбыс құбылыстарын зерттейді, белгілі бір тілге ғана тән бірегей дыбыс құбылыстарын сипаттап беруді мақсат етеді. (Мыс., қазақ тілінің фонетикасы).
Фонетика сипаттама және тарихи болып тағы бөлінеді. Сипаттама фонетика дыбыс жүйесінің белгілі бір кезеңге ғана тән құбылысын көрсетеді. ал, тарихи фонетика дыбыс жүйесінің даму жүйесінің даму жолын бағамдайды.
Ф-ӘД-001026
№ 1 лекция.
Лекция тақырыбы: Кіріспе.
Лекцияның жоспары:
1. Тіл туралы түсінік
2. Тілдердің шығуы.
3. Тіл білімі және оның салалары.
4. Тіл білімінің басқа ғылым салаларымен байланысы
Лекцияныњ мақсаты: Тілдің қоғамдық мәні мен қызметі жµнінде cтуденттерге
жалпы түсінік беру.
Лекция мазмұны.
Адамдар қоғамдық өмірде бір-бірімен тіл арқылы қарым-қатынас жасайды,
түсініседі, пікір алысады, ойын жеткізеді. Тіл болмаса адам өз ойын
түсініп, біле алмас еді, айта алмас та еді. Тіл арқылы оқып, білім аламыз,
мамандықты игереміз. ¤ткен тарихымыз, халқымыздыњ әдет-ғұрыптары дәстүрлері
т.б. тіл арқылы жетеді, тіл арқылы кейінгі ұрпаққа жалғасады. Мысалы, ұлы
Абайдыњ әсем де әсерлі, мәнді де мағыналы шығармаларын тек тіл арқылы оқып
білеміз, үйренеміз, ғибрат аламыз. Сондықтан да халқымыз Өнер алды –
қызыл тіл деп тегін айтпаған.
Тіл – қоғамдық құбылыс. Тек қоғам бар жерде, ұжым бар жерде ғана тіл
болады. Қоғамнан тыс жерде тіл болмайды. Тіл халықпен байланысты, сол
халықтың өкілдері арасындағы қатынас құралы болып табылады. Тіл өзі қызмет
етіп отырған халықпен, қоғаммен бірге туады, бірге дамиды, өседі,
өркендейді, тіпті бірге құриды, өледі.
Тіл оймен, ойлаумен тікелей байланысты. Адам ойын тіл арқылы
жеткізеді, жүзеге асырады. Адам өзінің білген, ойлаған, түсінген, таныған
ұғымдарын, ойларын екінші біреуге тіл арқылы баяндайды, хабарлайды.
Сондықтан да тіл ойдың тікелей шындығы, көрінісі деп атайды.
Тіл – күрделі құбылыс. Ол бірнеше бөліктен тұрады. Тіл білімінде ол
бөліктер тілдік деңгей немесе тілдік қабат деп аталады. Олар – тілдің
фонетикалық жүйесі, лексикалық немесе сөздік құрамы мен грамматикалық
құрылысын грамматика зерттейді. Сондай-ақ тілде жаңа ұғымдардың келуімен
байланысты оның атаулары – жаңа сөздер де жасалып отырады. Оны қарастыратын
сала сөзжасам деп аталады. Грамматиканың өзі үлкен екі бөлімнен тұрады:
бірі - морфология, екінші – синтаксис.
№ 2 лекция.
Лекция тақырыбы: Фонетика. Фонетиканың зерттеу нысаны мен салалары
1. Фонетика ғылымының негізгі салалары
2. Тіл дыбыстары мен олардың жасалу жолдары. Дыбыс және әріп. Қазақ тілі
дыбыстарының құрамы мен түрлері
3. Тіл дыбыстарының жіктелуі
Лекцияның мақсаты: Тілдің фонетика саласы, қазіргі қазақ тілі
фонетикасындағы өзекті мәселелері жөнінде студенттерге жалпы түсінік беру.
Лекция мазмұны.
Фонетика – тілдің дыбыстық жағын зерттейтін тіл білімінің саласы.
Фонетика тілдегі дыбыстарды төрт түрлі тұрғыдан қарастырады:
қызметі (функционалдық);
жасалымы (артикуляциялық);
айтылымы (акустикалық);
естілімі (парцептикалық).
Фонетика жалпы және жеке фонетика болып екіге бөлінеді. Жалпы фонетика
дүне жүзі тілдеріне ортақ дыбыстардың құрамы мен жүйесін (мыс., барлық
тілдерде дауыстылар мен дауыссыздар бар), жасалымы (барлық тілдерде тіл
алды, тіл арты, еріндік т.б.), айтылым (барлық тілдерде қатаң, ұяң, үнді
бар) белгілерін анықтайды. Сөйтіп дыбыстардың әмбебап кестелерін жасайды.
Тілге ортақ дыбыс құбылыстарының сырын ашады. Интонацияға қатысты ортақ
жайттарға да тоқталады. Жеке фонетика болса, белгілі бір тілге ғана тән
дыбыс құбылыстарын зерттейді, белгілі бір тілге ғана тән бірегей дыбыс
құбылыстарын сипаттап беруді мақсат етеді. (Мыс., қазақ тілінің
фонетикасы).
Фонетика сипаттама және тарихи болып тағы бөлінеді. Сипаттама фонетика
дыбыс жүйесінің белгілі бір кезеңге ғана тән құбылысын көрсетеді. ал,
тарихи фонетика дыбыс жүйесінің даму жүйесінің даму жолын бағамдайды.
№ 3 лекция.
Лекция тақырыбы: Дауысты, дауыссыз дыбыстар
1. Дауысты дыбыстар, олардың жіктелуі: жуан-жіңішке, ашық-қысаң, еріндік-
езулік дауыстылар
2. Жалаң және дифтонгоид дауыстылар. Дауыстылардың емлесі
3. Дауыссыз дыбыстар, олардың жіктелуі: қатаң, ұяң, үнді дауыссыздар.
4. Аффрикат дыбыстар. Дауыссыздардың емлесі
Лекцияның мақсаты: Тілдің қазақ тілі фонетикасындағы дауысты, дауыссыз
дыбыстар мәселелері жөнінде студенттерге жалпы түсінік беру, емлелік
ерекшеліктерін меңгерту.
Лекция мазмұны.
Қазақ тіліндегі дыбыстар дауысты және дауыссыз дыбыстар болып, екі
үлкен топқа бөлінеді.
Дауысты дыбыстар
Ауаның кедергісіз шығуы арқылы жасалып, үннен ғана тұратын дыбыстарды
дауысты дыбыстар дейді. Қазақ тілінде 9 дауысты дыбыс бар. Олар: а, ә, о,
ө, ұ, ү, ы, і, е.
Бұл дыбыстардың ішіндегі бесеуі: ә, ө, ұ, ү, і дыбыстары қазақ
тілінің ерекшелігіне жатады. Бұдан басқа екі қосынды дауысты (дифтонг)
бар: и, у.
Орыс тілінен енген сөздерде ғана қолданылатын бір дауысты дыбыс бар,
ол - э. Кейде бұлардың бәрін қосып, қазақ тілінде 12 дауысты дыбыс бар деп
те айтылады.
1. Дауысты дыбыстар тілдің қызметіне қарай жуан және жіңішке болып
екіге бөлінеді.
Жуан дауысты дыбыстар тілдің ортасы көтеріліп, артқа жылжуы арқылы
жасалады. Олар: а, о, ұ, ы.
Жіңішке дауысты дыбыстар тілдің ұшының ілгері жылжып, алға созылуы
арқылы жасалады. Олар: ә, ө, ү, і, э, и.
2. Дауысты дыбыстар жақтың ашылуына қарай ашық және қысаң болып
бөлінеді.
Ашық дауыстылар жақтың кең ашылуы арқылы жасалады. Олар: а, ә, о, ө,
е, э.
Қысаң дауыстылар жақтың сәл ашылуы арқылы жасалады. Олар: ұ, ү, у, ы,
і, и.
3. Дауысты дыбыстар еріннің қызметіне қарай еріндік және езулік болып
бөлінеді.
Еріндік дауыстылар еріннің дөңгеленіп ілгері созылуы арқылы жасалады.
Олар: о, ө, ұ, ү, у.
Езулік дауыстылар езудің кері тартылуы арқылы жасалады. Олар: а, ә,
е, э, ы, і.
Дауысты дыбыс әріптерінің емлесі
А, ә әріптерінің емлесі
А – латын және орыс графикасына негізделген әліпбилердің бірінші әрпі.
Ол иектің төмен түсіп, тілдің кейін жылжуы кезінде ауыз қуысының кең
ашылуынан пайда болатын жуан дауысты дыбысты белгілейтін таңба. Түркі
тілдерінде А дыбысының қалыпты басталатын және созылыңқы дыбысталатын екі
түрі бар. Қазақ тілінде солардың алғашқысы қалыптасқан.
А символ ретінде де қолданылады. Латын әліпбиіндегі А тек дыбыс
таңбасы ғана емес, бірінші, бастама деген ұғымды да береді. Грек
тілінен ауысқан кейбір сөздерде А болымсыздық мағынаны аңғартады (аморф-
формасыз, авитамниоз-витаминсіздік).
А әрпі сөздің барлық буынында, байырғы, кірме сөздерді талғамай,
қолданыла береді: баба, ағайын, адырна т.б.
Ә – қазіргі қазақ әліпбиіндегі екінші әріп, ауыздың мол ашылып, тіл
мен иектің төмен түсуінен пайда болатын жіңішке, ашық, езулік дауысты
дыбыстың таңбасы. Көбінесе сөздің бірінші буынында қолданылады, екінші
буынында а дыбысымен ауысып, акустика жағынан көмескіленеді. Сондықтан
қазақ тілінің жазу жүйесі бойынша екінші буында ә дүдәмал естілгенде А
жазылады (кітап, Сәбира). Ә негізінен араб, парсы тілдерінен енген
сөздердің бірінші буынында айтылады. Соған орай, қазақ тілінде, кейбір
түркі тілдерінде ә дыбысының қалыптасуы шығыс тілдерінен келген сөздердің
артикуляциялық ыңғайласуына байланысты деген пікір бар (проф. Н.В.Юшманов,
Поливанов т.б.) Алайда, әкел (алып кел), әпер (алып бер) тәрізді сөздердің
құрамындағы ә – ассимиляцияның нәтижесі. Ә қосымшалар құрамында
қолданылмайды.
Ескерту. 1. Санаулы сөздерде ғана ә әрпі сөздің екінші буынында
жазылады: күнә, шүбә, сірә, куә, мәрмәр, зәмзәм іңкәр, күмән, дімкәс,
Күләш, Күлән, мүшәйре, мүсәпір, едәуір, мүләйім, дүдәмал т.б.
2. Біріккен сөздің екінші сыңарында ә әрпі жазылады: Әбдікәрім,
Асанәлі, Әбдінәби, Шәкәрім, көкнәр.
3. Қос сөздердің екінші сыңарында ә әрпі жазылады: тәлім-тәрбие, гүл-
бәйшешек, дәрі-дәрмек, әлем-жәлем, оқ-дәрі, оқу-тәрбие т.б.
О, Ө әріптерінің емлесі
О – жуан, ашық,еріндік дыбыстың әрпі. Байырғы сөздерде сөздің алғашқы
буында жазылса, (озат, оймақ, ойын), орыс тілінен енген сөздерде барлық
буында жазыла береді: какао, геолог т.б.
Ескерту: 1. Қос сөздің екінші сыңарында жазылады: ойын - той,
зорлық - зомбылық, қоян-қолтық, иіс – қоңыс т.б.
2. Біріккен сөздің соңғы сыңарында жазылады: желтоқсан, киікоты,
қараторғай, көкекоты, кемпірқосақ т.б.
3. -қор, -қой жұрнағы жалғанған кезде О әрпі сөздің соңында жазылады:
пайдақор, сәнқой.
О - жіңішке, ашық, еріндік дауысты дыбыстың әрпі. Сөздің тек алғашқы
буынында жазылады: өрнек, өнеге, көркем. Бұл әріп те, ол белгілейтін дыбыс
та қазақ тіліне тән.
Ескерту: 1. Біріккен сөздің екінші сыңарында ө әрпі жазылады:
көркемөнер, көкөніс, көжөтел т.б.
2. Қос сөздің екінші сыңарында о әрпі жазылады. Көпе – көрнеу, көл –
көсір, көсе-көлденең т.б.
Ұ әрпінің емлесі
Ұ - жуан, қысаң, еріндік дауысты дыбысты белгілейтін әріп. Сөздің
алғашқы буынында жазылады: тұйғын, тұқым, тұлпар, ұран, ұстаз т.б. Бұл әріп
те, ол белгілейтін дыбыс та орыс тілінде жоқ, қазақ тілінің ерекшелігі.
Ескерту: 1. Басқа тілден енген сөздерде кейінгі буындарда қолданылады:
марқұм, мақсұт, мақұл, мақұлық, башқұт, бұлбұл,мағлұм т.б.
2. Біріккен сөзде кейінгі буындарда қолданылады.
3. Қос сөздің екінші сыңарында жазылады: ала-құла, алым-жұлым, жалт-
жұлт т.б.
Бірінші буында ұ дыбысы келсе, екінші буындағы қысаң дауысты ы
дыбысы ұ болып айтылды, бірақ жазуда ы жазылады. Мысалы: айтылуы-құлұн,
жазылуы - құлын. Сондай-ақ сөз басындағы р дыбысының алдынан да ұ
дыбысталады (айтылуы - ұрұқсат, жазылуы – рұқсат).
Ы, і әріптерінің емлесі
Ы, і – жуан және жіңішке қысаң, езулік дыбыстардың әріптері. Бұлар
сөзде орын талғамайды, барлық буында жазыла береді: ызғырық, ыстық, ықылас,
ізгілікті, ізденгіш, ізетті т.б.
І әрпі, ол белгілейтін дыбыс орыс тілінде жоқ.
1. Сөздің құрамында ы, і естілгенімен, жазылмайтын жағдайлар бар: а)
сөз р, л дбыстарынан басталса, айтылуы ы, і дыбыстары естілгенімен,
жазылмайды: разы, рұқсат, рәсім, лақ,ләззат т.б.
ә) Ы, і әрпітері я, ю әріптерінің алдынан жазылмайды: қиямет, қиянат,
биязы, биялай, қию, жию т.б.
2. Сөз құрамындағы ы, і дыбыстарының түсіп қалып, жазылмайтын
жағдайлары:
а) Етістік ы, і дыбыстарына аяқталып, оған тұйық етістіктің –у жұрнағы
жалғанғанда, ы, і әрпітері түсіп қалады: тоқы (у) - тоқу, шоқы (у) - шоқу,
оқы (у) – оқу, таны (у) - тану, көкі (у)- көку.
ә) Сөздің соңғы буынындағы ы, і әріптері оған дауыстыдан басталатын
қосымша жалғанғанда, мағына өзгермейтін сөздерде түсіп қалады: а) халық
(ы) - халқы, мүлік (і) -мүлкі, мұрын (ы) –мұрны, ерін (і) - ерні, ауыл (ы)
- аулы, дауыс (ы) – даусы т.б. ә) бүйір (ек) - бүйрек, дәуір (ен) - дәурен,
ойын (а) - ойна, жиын (а) – жина т.б.
Ескерту: Соңғы буында ы, і әріптері жазылатын сөздерге дауыстыдан
басталатын қосымша жалғанғанға ы, і әріптері түспей жазылады: қорық (ы) -
қорығы, қылық (ы) - қылығы, бүлік (і) - бүлігі т.б.
б) Етістік ы, і дыбыстарына аяқталып, оларға көсемшенің –й жұрнағы
жалғанғанда, сөз соңындағы ы, і әріптері мен көсемшенің й жұрнағының
орнына и әрпі жазылады, оқы (й) ды - оқиды, тоқы (й) тоқиды, таны (й)ды -
таниды, көкі(й)ді – көкиді.
в) иы, иі тұлғалы етістікке көсемшенің -й жұрнағы жалғанғанда ій
әріптерінің орнына и әрпі жазылады: бойы (й) - байиды, кей (й) – кейиді.
3. Сөзге ы, і әріптерінң қосылып жазылуы:
нк, нг, ск, нд, кт, рв, мб, мск, дж, пт, рз, нкт дауыссыздарына
аяқталған орыс тілінен енген сөздерге дауыссыздан басталатын қосымша
дәнекер ы, і әріптері арқылы жалғанады: факт+і+ні, шлангі+ні, киоск+і+де,
фонд+ы+ны, пункт+і+нен, резерв+і+н, ромб+ы+да, Томск+і+де, коттедж+і+ден,
рецепт+і+де, пункт+і+нен.
Э, е, ю, я әріптерінің емлесі
Э – тіл алды, езулік дауысты дыбысты белгілейтін әріп. Е – жазуда екі
дербес дыбыстың (й+о) қосындысын белгілейтін таңба
1. Э, е әріптері орыс тілінен енген сөздерде, орыс тілі арқылы шет ел
тілінен енген сөздерде, орыс тілі арқылы шет ел тілінен енген сөздерде
жазылады. Қазақтың байырғы сөздерінде жазылмайды. Мысалы: экскурсия,
эпиграф, эстрада, актер, елка, слет т.б.
2. Ю әрпі қосынды й+у дыбыстарын таңбалайды.
а) Байырғы сөздерде аю, баю, қою, жию т.б.
ә) Орыс тілінен кірген сөздерде глюкоза, юбка, мор, велюр, бюджет
т.б.
3. Я әрпі й+а дыбыстарын таңбалайды:
а) Байырғы сөздерде: таяқ, қоян, аян, тұяқ т.б.
ә) Орыс тілінен, орыс тілі арқылы басқа тілдерден енген сөздерде.
гвардия, геология, ядро, яхта т.б
Дауыссыз дыбыстар
Дауыссыз дыбыстар – сөйлеу мүшелерінің бір-бірімен жуысыуы немесе
толық қабысуы арқылы пайда болтын және буын құрай алмайтын тіл дыбыстары.
Дауыссыз дыбыстар сөйлеу мүшелерінің бірінің тікелей қатысуы арқылы
жасалатындықтан олардың жасалу орнын (артикуляциялық белгісін) оңай табуға
болады. Қазақ тілінің төл б, ғ,г, д,ж, з,к, қ, л,м, н, ң, п, р, с, т, у
(тау), ш, сонымен қатар араб-парсы, орыс тілдерінен енген в, ф, х, ц, ч,
щ, һ дауыссыз дыбыстары бар.
Акустикалық белгілеріне қарай:
а) қатаң - к,қ, п, с, т, ш, ф, х,ц, ч, щ, һ;
ә) ұяң - б, г, ғ, д, ж, з, в;
б) үнді - й, л, м, н, ң, у болып топталады.
Дауыссыз дыбыстардың қазақтың төл сөздерінде қолданылуы біршама
өзіндік ерекшеліктері бар: сөз басында екі не одан да көп дауыссыз дыбыс
қатар тұрмайды; л,р дауыссыздары сөз басында кездеспейді. (жазылуы - лақ,
ру; айтылуы - ылақ, ұру); сөз соңында ұяң б, д, ғ, г дауыссыздары
кездеспейді. Сөз ішіндегі дауыссыздар көршілес дауыстылармен үндес
дыбысталады, яғни көрші дауысты жуан болса, дауыссыз да жуан, жіңішке болса
жіңішке айтылады (сыз-сіз,тұз-түз, ақ-әк). Қ мен к, ғ мен г дыбыстарын жеке-
жеке фонема деп (І. Кеңесбаев) және бір фонеманың екі түрлі дыбысталуы деп
(Б.Тайлақбаев, Ә.Жүнісбеков, С.Татубаев) қарастырушылық бар. Соңғы
жылдардағы экспериментті фонетика әдістерімен жүргізілген зерттеулердің
нәтижесі к,г дауыссыздарының жасалу орнына қарай тіл ортасы, ал қ,ғ,ң
дауыссыздарының кішкене тіл (веляр) арқылы артикуляцияланатынын көрсетті.
ң дауыссызының тіл ортасы арқылы жасалатын жіңішке түрі (ең, іңір т.б.)
бар.
Дауыссыз дыбыс әріптерінің емлесі
Дауыссыз дыбыстардың ішінде һ, в,ф,х, ч,ц дыбыстары қазақ тілінің
байырғы сөздерінде қолданылмайды. Һ-қазақ тілінде бірден-бір көмей дыбысын
таңбалайтын әріп. Мұны айтқанда дауыс шымылдығында діріл болмайды,
фонациялық ауа сүзіліп шығады.Сондықтан һ фонемасы ызың дыбыстардың
қатарына жатады. Дауыс қатысы - қатаң дыбысқа жуық. Өзге дауыссыздан
айырмасы мұны айтқанда ауа бөгетсіз, қарқынды шығады. һ фонемасы келетін
сөздер қазақ тілінде өте аз.
Һ әрпі шығыс тілдерінен енген кейбір сөздерде және одағайларда
қолданылады: мәшһүр, қаһарман, гауһар, оһо, еһе, еһ т.б. Ф – тіс пен
еріннің жуысыуынан жасалатын ызың, қатаң дауыссыз дыбысты белгілейтін әріп.
Х – тіл арты, ызың, қатаң дауыссыз дыбысты белгілейтін әріп.
Ал ф,х дыбыстары шығыс және орыс тілдерінен енген сөздерде кездеседі:
Фатима, Хамит, Хамза, фабрика, хабар, хрестоматия т.б.
Ц, ч дыбыстары орыс тілінен енген сөздерде в әрпі фамилияларда
қолданылады: вагон, валс, велосипед, вирус, вокзал, Омаров, цемент, чех,
чемодан, центнер т.б.
Щ әрпі кейбір байырғы сөздерде және орыс тілінен енген сөздерде
жазылады: ащы, тұщы, кеще, щетка, щи т.б.
Орыс тілінен енген сөздерде сөз ортасындағы қос дауыссыз жазуда
сақталады: касса, грамматика, миллион, аттастат, калилиграфия т.б.
Қазақ тілінің байырғы сөздері б, в, г, д, ж дыбыстарына аяқталмайды.
П, б, ф дыбыстары тілде вариантты сөздер берген: Фатима, Бәтима,
Патима, бәле, пәле, балуан, палуан т.б.
Орыс тілінен енген сөздерде дауыссыз дыбыстың жуан, жіңішкелігін
білдіретін екі әріп бар: ь, ъ. Мысалы: альбом, статья, павильон т.б.
№ 4 лекция.
Лекция тақырыбы: Буын, оның түрлері. Екпін. Дыбыстардың үндесуі
1. Буын және оның түрлері: ашық, тұйық, бітеу буындар. Буынның алмасуы.
Буын және тасымал. Тасымалдау ережелері
2. Екпін және оның түрлері. Қазақ тілінде екпін түспейтін қосымшалар
3 Дыбыстардың үндесуі. Буын үндестігі (сингармонизм). Буын үндестігіне
бағынбайтын қосымшалар
4. Дыбыс үндестігі (ассимиляция). Ықпал заңдары: ілгерінді, кейінді,
тоғыспалы ықпал.
5. Орфография мен орфоэпия. Орфография принциптері. Орфоэпия нормалары
Лекцияның мақсаты: Тілдің қазақ тілі фонетикасындағы буын, оның
түрлері және үндестік заңы жөніндегі мәселелерді студенттерге қазіргі қазақ
теориялық білім көлемінде мағұлмат беру, емлелік ерекшеліктерін меңгерту.
Лекция мазмұны.
Буын – сөздерді айтудағы дауыс құбылысының бірнеше толқынмен
бөлшектеніп, үзіліп-үзіліп дауысты дыбыстың қатысымен бөлініп айтылатын
сөздің бөлшегі. Буынды тек дауысты дыбыстар ғана құрайды. Дауысты дыбыс өз
алдына жеке тұрып та, төңірегіне дауыссыздарды алып тұрып та буын құрай
алады. Буынға тән негізгі белгілер:
Дауысты дыбыссыз буын болмайды;
Дауысты дыбыстың бір өзі де буын бола алады (а-та, ә-же т.б.).
Бір буында бірден артық дауысты болмайды, яғни сөз құрамында қанша
дауысты дыбыс болса, сонша буын болады (жұ-ды-рық, мек-теп т.б.)
Буында мағына болмайды;
Тіліміздегі байырғы сөздер, сондай-ақ буындар да екі дауыссыздан
басталмайды (Сқақ, Рза, Сланов деп жазбаймыз, дұрысы: Сықақ, Рыза, Сыланов
түрінде келеді);
Қазақ тілінде басқа (сөз басындағы) буын ғана дауыстыдан басталуы
мүмкін, қалған жағдайда біріккен, қос сөздерде болмаса (2,3-ші т.б.)
буындар дауыстыдан басталмайды.Тасымалдың дауыстыдан басталмайтыны содан
(кә-сіп, қыз-ғал-дақ т.б.);
Сөздердің айтылуындағы буын саны мен жазылуындағы буын саны әрқашан
бір-біріне сай келуі шарт емес (айтылуда Сар-ар-қа, кел-ал-май-ды, ал
жазылуы:Са-ры-ар-қа, ке-ле-ал-май-ды).
Буын өзінің құрамындағы дауысты және дауыссыз дыбыстардың тіркесі
ретіне қарай мына түрлерге жіктеледі:
1) Ашық буын – бір дауысты дыбыстың өзінен ғана тұратын немесе
дауыссыз дыбыстан басталып дауысты дыбысқа аяқталып тұратын буын (а-ра,
-не, ке-ше, қа-ла).
2) Тұйық буын – дауысты дыбыстан басталып, дауыссыз дыбысқа бітетін
буын (ат, ыс, ет, ес, өрт, ұлт).
3) Бітеу буын – дауысты дыбыс екі жағынан дауыссыз дыбыспен қоршалып
тұратын буын немесе дауыссыздан басталып дауыссыз дыбысқа бітетін буын
(тіс, қыз, бас, мек-теп, тарт, бұлт).
Қазақ тілінде буын құрамындағы дыбыстардың басын құрап тұратын
фонетикалық заң – үндестік заңы (сингармонизм). үндестік заңының әсерімен
буын құрамындағы дауысты мен дауыссыз дыбыстар біркелкі жуан буын (ша-на,
жұл-дыз) не жіңішке бун (кө-мір, күшік), еріндік (бө-гөт, жүз-үм, бү-күл)
не езулік (қы-зық, жі-гіт) болып айтылады. Егер тілімізде аралас (жуан,
жіңішке) буынды сөздер кездесетін болса, онда олардың кірме сөз болғаны.
Мысалы: педагог, параллель т.б. Буынның жуан, жіңішкелігі қазақ тілінде
дауыстыларға байланысты.
Тасымал
Тасымал – жазып келе жатып, жолға сыймай қалған сөздің бір немесе
бірнеше буынын екінші жолға көшіру. Сөздің соңғы буындары дефис (-) арқылы
төмендегі тәртіп бойынша тасымалданады:
1. Екі я одан да көп буынды сөздер буын жігімен тасымалданады (рес-пуб-
ли-ка-мыз-да, құр-мет-ті, ә-ке-лік т.б.).
2.Бір ғана дауысты дыбыстан тұратын буынды соңынан қалдыруға болмайды
(ө-зі-міз-ге, ө-зімізге емес, ара-а-ра емес, аю-а-ю емес т.б.)
3. Екі дауысты дыбыстың арасында й, у дауыссыз дыбыстары бар сөздерді
буынға бөлгенде, бұл дыбыстар келесі буынның басында келеді және содан
тасымалданады (жа-уап – жау-ап емес, қа-йың – қай-ың емес, са-уын – сау-ын
емес).
4. Бас әріптен қысқарған сөздер тасымалданбайды: МТС, ЖАҚ, ХҚТУ.
5. Қысқартылып алынған кісі аттары тасымалданбайды: А.Құнанбаев,
М.Әуезов, т.б.
6. Цифрмен алынған сандарды оларға қатысты қысқарған сөзден бөліп
тасымалдауға болмайды: 15 м, 30 см, 60% т.б.
Екпін
Сөздерді айтқанда, сөздегі буындардың (дауысты дыбыстардың бәрі бірдей
бір қалыпта айтылмай, біреуі басқалардан ерекше қарқынмен, күшпен айтылады.
Мысалы, жұмысшы деген сөз үш буыннан тұрады да, соңғы үшінші буыны (шы),
жұмысшылар дегенде төртінші буыны (лар) күшті айтылады. Осындай сөз ішінде
бір буынның (дауысты дыбыстың) басқа буындардан ерекшеленіп, күшті айтылуын
екпін дейді.
Әдетте қазақ тілінде екпін біршама тұрақты, сөздің соңғы буынында
болады. Мысалы, ба-ла, әкімшілік, терезе сияқты екпін соңғы ла, лік, зе
буындарына түсіп тұр. Сөзге қосымшаға түседі. Мысалы: қала-қалалардың-
қалаларымыз, жақсы-жақсылық-жақсылықтарың т.б.
Бірақ қазақ тілінде барлық қосымшаларға екпін түсе бермейді. Екпін
түспейтін (қабылдамайтын) қосымшалар:
1. Жіктік жалғауларына екпін түспейді: жақсы-сың, бара-мыз, жүре-ді,
үлкен-сіз т.б.
2. Етістіктің болымсыздық мағынасын туғызатын ма, ме, ба, бе,
қосымшаларына екпін түспейді: бар-ма, жүр-ме т.б.
3. Есім сөздерге және етістіктің есімше тұлғасына жалғанып, теңеу,
ұқсату мәнін білдіретін -дай, -тай, -тей, -лай, -лей және -ша, -ше
жұрнақтарына екпін түспейді. Мысалы: үй-дей, бала-ша, келген-дей, айтқан-ша
т.б.
4. Етістік тұлғаларына жалғанып тілек, өтініш мәнін білдіретін -шы,
-ші қосымшасына екпін түспейді. Мысалы: көр-ші, айтыңқыра-шы, көрейік-ші,
барайық-шы т.б.
Үндестік заңы
Қазақ тілінде сөздердің, сөз бен қосымшаның бір-бірімен дыбысталуы
жағынан үндесе қолданылуы тілдегі негізгі заңдылықтарға жатады. Тіліміздегі
сөздердің көбі не бірыңғай жуан, не бірыңғай жіңішке болады. Осыған орай
қосымшалар да жіңішке түрде сөздің соңғы буынының әсерінен не жуан, не
жіңішке түрде сөздің соңғы дыбысының әсерімен қатаңнан, ұяңнан, үндіден
басталып жалғанады.
үндестік заңы буын үндестігі (сингармонизм) және дыбыс үндестігі
(ассимиляция) болып екіге бөлінеді.
Буын үндестігі (сингармонизм)
Буын үндестігі – сөздегі дауысты дыбыстардың үндесуіне байланысты
заңдылық. Қазақ тіліндегі сөздердің не бірыңғай жуан, не бірыңғай жіңішке
болып үндесіп қолданылуы буын үндестігі деп аталады. Мысалы: ана, қазына,
көкөніс, көктем.
Бұл заңдылық сөзге қосымша қосылғанда да сақталады, яғни жуан сөзге
қосымша жуан түрде, жіңішке сөзге жіңішке түрде жалғанады:адам+ға, үміт+кер
т.б.
Ескерту:
1) Кейбір қосымшалардың жуан-жіңішке варианты болмағандықтан, сөзге
буын үндестігіне бағынбай жалғанады: өсім+тал, әсем+паз, сән+қой, бала+мен,
қала+нікі, арба+кеш, қайрат++кер;
2) Біріккен сөздердің құрамындағы сөздер жіңішке, жуан түрде аралас
келе беруі: шекара, балшекер, жолсерік, итжығыс, кәсіпорын;
3) Қос сөздердің екі сыңарының бірі жуан, бірі жіңішке бола береді;
4) Басқа тілден кірген сөздер буын үндестігіне бағынбайды: кітап,
театр, пилот.
Жуан, жіңішке дауысты дыбыстар араласып келетін аздаған сөздерде
қосымша соңғы буынға үндесіп қосылады: кітап+та, қасует+ті, шекара+да,
киікоты+нда т.б.
Дыбыс үндестігі
(Ассимиляция)
Түбір сөз бен қосымша, сөз бен сөз арасындағы дыбыстардың бір-біріне
ұқсата әсер етуі дыбыс үндестігі деп аталады. Мысалы: қалалық,мәнерле,
мәжіліске, мектепте сияқты мысалдарда қала, мәнер сөздеріне қосымшаның үнді
дыбыстан басталып жалғануына сөздің соңындағы дауысты және үнді дыбыстары
әсер еткен. Ал мәжіліс, мектеп сөздеріне қосымшаның қатаңнан басталып
жалғануына сөз соңындағы қатаң дыбыстар ықпал еткен.
Дыбыс үндестігі үшке бөлінеді: ілгерінді ықпал, кейінді ықпал,
тоғыспалы ықпал.
Ілгерінді ықпал. Сөздің соңғы дыбысының дауыссыздан басталатын
қосымшаның алғашқы дыбысын өзіне ұқсата әсер етуін ілгерінді ықпал дейді.
1. Сөз дауысты дыбысқа, үнді және ұяң дауыссыздарға аяқталғанда,
дауыссыздан басталатын қосымша не үнді, не ұяң дауыссыз дыбыстардан
басталады: ана+ны, әне+де, қыр+лы, әжем+де, қыз+дар.
Ескерту: Ілгерінді ықпалға бағынбайтын қосымшалар бар, олар: -шыл,
-шіл, -шаң, -шең,-шық, -шік, -ші, -ша, -ше, -шылық, -шілік, -сыз, -сіз,
-са, -се, -сың, -сің, -сыздар, -сіздер, -паз, -қор, -хана, -кеш: ұйқы+шыл,
күлкі+шіл, ашу+шаң, мәсі+шең, ойын+шық, үй+шік, бала+ша, менің++ше, оқу+шы,
ән+ші, шаруа+шылық, кәсіп+шілік, қалам+сыз, ән++сіз, бар+са, кел+се,
қала+сың, көре+сің, ала+сыз, біле+сіз, ұға+сыздар, жүре++сіздер, өнер+паз,
бәле+қор, сән+қой, ем+хана, арба+кеш .
Сөз қатаң дыбысқа және б, в, г, д дыбыстарына аяқталғанда, дауыссыздан
басталатын қосымшаның алғашқы дыбысы қатаң дыбыстан басталды: халық+қа,
бесік+ті, завод+та, кооператив+тің, штаб+та, педагог+тер, архив+тен,
геолог+ке.
Кейінді ықпал. Қазақ тілінде түбір мен қосымша және біріккен сөз
сыңарларының аралығында, сөз тіркестері сыңарларының арасында кейінгі
дыбыстың алдыңғы дыбысқа әсер ететін жағдайы жиі кездеседі. Кейінгі
дыбыстың алдыңғы дыбысқа әсерінен алдыңғы дыбыстың кейінгі дыбысқа ұқсап
өзгеруі кейінді ықпал деп аталады. Мысалы: кітап - кітабы, күрек -
күрегі, басшы - башшы, Оразжан - Оражжан, он бес – ом бес, боз жирен – бож
жирен т.б. Кейінді ықпалдың жазуда ескерілетін де, ескерілмейтін әсері де
бар. Егер к, қ, г дыбыстарына аяқталған сөздерге дауысты дыбыстан
басталған қосымша қосылса, түбірдің соңындағы к, қ, п дыбыстары ұяң болып
ғ, г, б (у) болып өзгерген қалпында жазылады. Мысалы, тік - тігеді, кеп-
кебеді, жүрек- жүрегі, жап – жауып т.б. Бірақ қазақы (дәстүр), қалмақы (ер)
және орыс тілінен енген ћ дыбысына аяқталатын сөздерде ұяңдамайды. Көбінесе
кейінді ықпал бойынша ықпалдасатын к, қ, п, с, з, ш, ж, н дыбыстары болып
келеді, тек айтылуы ғана өзгеріске ұшырайды, мысалы, қосшелек (қош
шелек), саз жол (саж жол), Бозжан (Божжан), қосшы (қошшы), жұмысшы
(жұмышшы), Боранбай (Борамбай) т.б.
Тоғыспалы ықпал. Қазақ тілінде көрші дыбыстар бір-біріне түрліше
ықпал етеді. Кейде сөз тіркестері мен біріккен сөз сыңарларындағы
дыбыстар бір-біріне ілгері- кейінді әсер етіп, алдыңғы дыбыс кейінгі
дыбысқа өзгертетін жағдай кездеседі. Дыбыстардың осылайша өзгеруі тоғыспалы
ықпал деп аталады. Мысалы: Ырысжан (Ырышшан), Есжан (Ешшан), Жанқожа
(Жаңғожа),тас жол (таш жол)т.б.
ОРФОГРАФИЯ
Орфография – сөзді бірізді жазудың тәсілдерін белгілейтін ереже.
Орфография дыбыстарды (фонемаларды) қандай әріппен беруді, сөздерді, оның
бөлшектерін бірге, бөлек немесе дефис арқылы жазуды, бас әріптердің
қолданылуын, тасымал тәртібін белгілейді. Кейде орфография кең түрде емле
мағынасында қолданылып, тыныс белгілерінің қойылу тәртібін де көрсетеді.
Сөздердегі дыбыстары әріппен беруде қазақ орфографиясы негізінен
фонетикалық принципке сүйенеді, яғни белгілі бір фонеманың әр түрлі
позицияға тәуелді түрленімдері әліпбидегі бір ғана әріппен белгіленеді:
басшы (башшы емес), түнгі (түңгі емес), саудагер (сәудегер емес) т.б.
Фонетикалық принцип көп жағдайда морфологиялық принципке сәйкес келеді.
Фонетикалық принцип бойынша сөз естілуі бойынша жазылып, фонеманың
дыбыстық қоршауға тәуелді түрленімдері таңбаланады. Қазіргі орфографиялық
ереже бойынша кейбір жалқы есімдердің сыңарлары фонетикалық принциппен
жазылады (Ботакөз, Амангелді т.б.).
Тарихи-дәстүрлік принцип бойынша сөздің жасалуы тілдің қазіргі күйіне
сәйкес келмейді де, сөз үйреншікті болып кеткен дағды бойынша жазылады.
Әдетте тарихи-дәстүрлі принцип жазу-сызуы бір графика негізінде қалыптасып,
өзгермей келе жатқан тілдерге тән (Мысалы:ағылшын, француз т.б.). Әліпби
жиі ауысып отырғандықтан, бұл принцип сирек қолданылады. Мысалы: тарих,
халық, хикая, қаћарман сөздерінің жазылуы осы принципке негізделген.
Айырым принципі бойынша дыбыстық құрылымы ұқсас сөздер шартты түрде
орфография арқылы ажыратылады: қан-хан, қауып-қауіп, өкімет – үкімет.
Сөздердің бөлек, бірге, дефис арқылы жазылуы әр түрлі лексика-
грамматикалық топтарды қамтиды да, сөзді, сөз тіркесін, күрделі сөздерді
бір-бірнен ажыратып тұрады: қолтаңба (сөз) – қол таңбасы (сөз тіркесі),
ақтаңдақ (сөз) – ақ таңдақ жер (сөз тіркесі); сондай-ақ сөздердің дефис
арқылы тұлғалануы олардың дыбыстық, лексика-грамматикалық қасиетіне
байланысты ерекшеліктерін байқатып тұрады: бала-шаға, ертелі-кеш, көре-
көре, жап-жақсы, қызық-ақ т.б. Сөздердің бас әріппен жазылуы, негізінен,
жалқы есімдерді қамтиды, сондай-ақ сөйлемді келесі сөйлемнен ажырататын
белгілерінің бірі ретінде бірінші тұрған сөз бас әріппен таңбаланады.
Түбір сөздің жазылу емлесі
1. Сөздер жазылуда айтылуы ескерілмей, түбірін сақтап жазылады: ақ лақ
(ағ лақ емес), ала ат (алат емес), келе алмайды (келалмайды емес), қашса
(қашша емес), ұшсаң (ұшшаң емес), көк ешкі (көгешкі емес), ашсын (ашшын
емес), айтып бол (айтыппол емес).
2. Орыс тілінен кірген сөздердің тілде қалыптасқан қалпында
жазылатындары бар: самауыр, бәтеңке, минөт, газет, бәтес, сот т.б.
3. Араб, парсы тілдерінен кірген сөздер тілді өзгеріп қалыптасқан
қалпында жазылады: Фатима, Бәтима, Патима, Ғали, Әли, Қали, Әлі т.б.
Бөлек жазылатын сөздер
1. Күрделі атаулардың (мемлекет, облыс, аудан, мекеме, ұйым, ірі
уақиға аттарының) әрбір сөзі бөлек жазылады. Қазақстан Республикасы,
Президент кабинеті, Қазақстан Республикасының Президенті, Орта Азия, Кіші
Азия, Америка Құрама Штаттары.
2. Сөздер тіркестері, идиомалық, фразалық тіркестердің әр сөздері
бөлек жазылады: үлкен бөлме, ит өлген жер, тонның ішкі бауындай, қарға
адым жер, қозы көш жерт.б.
3. Күрделі зат есімдер, күрделі сын есімдер, күрделі сан есімдер,
күрделі етістіктер, құранды етістіктер, күрделі үстеулермен шылаулар бөлек
жазылады: асықты жілік, қызыл ала, он бес, кіріп шық, қызмет қыл, ертеден
қара кешке, сондықтан да т.б.
Бірге жазылатын сөздер
1. Біріккен сөздер бірге жазылады: 1. Құрамындағы сыңарлары дыбыстық
құрамын сақтамай, бір-бірімен жымдасып кеткен кіріккен сөздер бірге
жазылады: бүгін (бұл күн), биыл (бұл жыл), сөйтіп (солай етіп), апар (алып
бар), білезік (білек жүзігі), әкел (алып кел), сөйтіп (солай етіп), күндіз
(күннің жүзі), қайны (қайын іні), кекілдірік (кекілге ілдірік) т.б.
2. Құрамындағы сыңарлары дыбыстық құрамын сақтап біріккен сөздер бірге
жазылады: қоянжел, жыланкөз, көкдәрі, қылтамақ, түйетабан, ұлтабар,
шоқайна,қонақжай т.б. Біріккен сөздердің бұл тобына түрлі саладағы сөздер
жатады: а) ғылымның түрлі салаларына байланысты терминдер: көпбұрыш,
шикізат, оттегі, келіссөз, сутегі; ә) жан-жануар, өсімдік атаулары:
алақұрт, ақшұнақ, қосаяқ; б) құрал-сайман, ойын тұрмыстық, жабдық атаулары:
шаңсорғыш, еттартқыш, төсекжапқыш, беташар, ақсүйек т.б; в) бірінші кейде
екінші сыңары еш, әр, кей, әлде, бір, қай, қайсы сөздерінен болған біріккен
сөздер: ешкім, әркім, әлдеқалай, кейбір, қайсыбір т.б; г) екінші сыңары
аралық, тану, сымақ сөздері болатын біріккен сөздер: халықаралық, өлкетану,
батырсымақ; д) бірінші сыңары авто, авиа, агро, фото, электро, радио, кино,
гидро, трнс, инфра, ултра, изо, гипер сөздері болған біріккен сөздер:
автошеберхана, авиомектеп, агроөнеркәсіп, фотокөрме, электрометр,
радиоөнер, киноактер, гидрофизика, трансформатор, инфракүлгін, ультрадыбыс,
изосызық, гипержазықтық.
3. Біріккен сөзден жасалған кісі аттары, жер-су, тау атаулары,
қалалардың аттары, жалпы географиялық атаулар бірге жазылады: Ақтоты,
Ботакөз, Бауыржан, Ақмола, Жезқазған, Екібастұз, Алатау, Алакөл, Сабындыкөл
т.б.
Ескерту:
1) Кейбір кісі аттарының құрамындағы сыңарлар айтылуда өзгеріп
қалыптасқан қалпында жазылады: Ботакөз, Дәметкен, Торайғыр, Қожахмет т.б.
2) Екінші сыңары қ,п дыбыстарынан басталатын кісі аттарының бірінші
сыңары дауысты, үнді, ұяң, дыбыстарға аяқталғанда қ, к дыбыстары айтылуда
ұяңдаса ғ, г әріптерімен жазылады: Қарагөз, Нұргелді, Нұрқожа, Нұрғиса,
Айғыз.
3) Кісі аттары екі дауыссыздың тіркесінен басталмайды. Мұндай кісі
аттарында екі дауыссыздың алдынан, не екеуінің арасынан ы, і әріптері
қосылып жазылады: Ысқақ, Ысмайыл, Смайыл, Сымағұл, Ырзабай, Ырзахан т.б.
4) Ұлы, қызы сөздері кісі аттарымен бірге жазылады: Асқарұлы,
Ахметұлы, Бауыржанұлы, Досанқызы, Құрманғазы, Шонақызы т.б.
Қосымшалардың емлесі
1. Қосымшалар түбір сөздің соңынан келіп, сөзбен бірге жазылады:
аспанда, үйге, әкемде, сәнмен, қаладан, ауылда т.б.
2. Қосымшалар сөзге үндестік заңы бойынша сөздің соңғы буыны мен
дыбысына үндес жалғанады: кітап+та, қағаз+ды, әлем+де, қызмет+кер,
жұмыс+шы, бетбұрыс+қа т.б.
Ескерту:
1) Бірлі-жарым сөздің алдынан қосылатын қосымшалар бар: ма+қрұм,
на+разы, бей+шара, би+саясат.
2) Буын үндестігіне бағынбайтын қосымшалар: -нікі, -дікі, -тікі:
қаланікі, аспаптікі, қолдікі; -би, -бей: бейшара, бисаясат; -мен, -бен,
-пен: кітаппен, қызбен; -гер, -кер: дауагер, даугер, қызметкер; -еке,-ке:
Асеке, Жұмеке; -дар: діндар; -тал: сезімтал, өсімтал; -тай: әкетай,
көкетай; -тар: кіріптар; - паз: өнерпаз, әсемпаз;
3) Сөз қ, к, п дыбыстарының біріне аяқталып, оларға дауыстыдан
басталатын қосымшалар жалғанғанда, бұл дыбыстар ұяңданып, ғ, г, б
әріптерімен жазылады: қазақ+ы – қазағы, тілек+і - тілегі, мектеп+і -
мектебі, сабақ+ы - сабағы, күрек+і - күрегі, себеп+і – себебі т.б.
4) Тырнақшамен жазылатын сөздерге, атауларға қосымша тырнақшаның
ішінде жазылады: М.Әуезовтың Абай жолында даналық сөздер үлгісі өте мол.
С.Мұқановтың Ботакөзін оқы. Ғ.Мүсіреповтың Оянған өлкесін талдадық.
5) Бас әріптен қысқарған сөздерге қосымша дефис арқылы жазылады:
ҚазМПУ-дің студенттері, ҚазМУ-де оқимыз т.б. АҚШ-тың азаматы.
6) Цифрмен жазылған сом атауларына қосымша дефис арқылы жазылады: 60-
тарда (алпыстарда), 7-8-де, 10-нан (оннан) астам,100-деген (жүздеген).
7) Реттік сан есім цифрмен жазылса, одан соң дефис қойылады, цифрдан
кейінгі дефис реттік сан есімнің -ншы, -нші, -ыншы -інші жұрнағын
білдіреді. Мысалы, 10-үй (оныншы үй), 10 үй (он үй), 35-пәтер (отыз
бесінші пәтер), 35 пәтер (отыз бес пәтер).
Орыс тілінен енген сөздерге қосымшаның жалғануы
Орыс тілінен енген сөздерге қосымша негізінде сөздің соңғы буынының
әуеніне қарай, буын үндестігі бойынша жалғанады: олимпиада+лық,
планета+лық, президент+ке, радист+ке, режиссер+лік т.б. Сонымен бірге қазақ
тілінің заңдылығына сай келе бермейтін жағдайлар да өте көп, олар:
жіңішкелік белгіге, сөздің бірнеше дауыссыз дыбыстардың тіркесіне
аяқталуына байланысты т.б. ерекшелігінен туатын жағдайлармен байланысты
сөзге қосымшаның өзіндік ерекшеліктері бар.
Жіңішкелік (ь) белгіге аяқталатын сөзге қосымшаның жалғануы
1. Сөз жіңішкелік (ь) белгіге аяқталып, оған дауыссыздан басталатын
қосымша жалғанса, жіңішкелік белгі сөзде жазылады: гастроль-ге, секретарь-
ды, монастырь-ды, лагерь-де, спираль-дың т.б.
2. Сөз жіңішкелік белгіге аяқталып, оған дауыстыдан басталатын қосымша
жалғанса, жіңішкелік (ь) белгі сөзде жазылмайды: модель-і-моделі,
секретарь+ы-секретары т.б.
3. ль әріптеріне аяқталған бір буынды сөздерге қосымша бірыңғай
жіңішке жалғанады: руль-ді, руль-ден, роль-де, ноль-ге, ноль-ді т.б.
4. –ль әріптеріне аяқталған сөздің соңғы буынында қазақ тілінде
жіңішке дауысты саналатын дыбыстың әрпі болса, сөзге қосымша жіңішке түрде
жалғанады: модель-ге, модель-ді, стиль-де, никель-ден, никель-де, модуль-ге
(у қазақ тілінде жіңішке де болады: келу) т.б.
5. –ль әріптеріне аяқталған сөздерде бұл әріптердің алдынан а, о
әріптері - аль, -оль тіркесі түрінде келгенде, ондай сөздерге дауыссыздан
басталатын қосымша жуан түрде, дауыстыдан басталатын қосымша жіңішке түрде
жазылады: мораль-ға, морал-і, педаль-ға, педал-і, гасторль-ға, гастрол-і,
пароль-ға, парол-і, король-дан, корол-ің т.б.
6. Орыс тілінен кірген сөздер жіңішкелік белгіге аяқталғанымен, сөздің
соңғы буынында жуан дауысты болса, оған қосымша бірыңғай жуан түрде
жазылады: секретарь-дан, секретар-ы, слесарь-ды, слесар-ы,токарь-дың,токар-
ы, пристань-да, пристан-ы, гармонь-ның, гармон-ы, т.б.
7. –рь әріптеріне аяқталған сөздің соңғы буынында жіңішке дауысты
болса, оған қосымша бірыңғай жіңішке түрде жалғанады: лагерь-де, лагер-і,
дуэль-ге, дуэл-і, бюллетень-мен, бюллетен-і;
8. бль, брь, кл, юль әріптерінің тіркесіне аяқталған сөзге қосымша
үнемі жіңішке түрде жалғанады: сентярь-ге, сентябрь-і, ансамбль-дің,
ансамбль-і, бинокл-ім т.б.
9. Сөз ог, уг, рк, рг, нк, нг, кс, кт, ск, лк, льт, нкт, ркс, мск
дыбыстарынан тіркесіне аяқталса, оларға қосымша әрқашан жіңішке түрде
жалғанады: педагог-тер, хирург-тың, парк-те, ранг-ісі, бокс-тен, факті-ге,
киоск-іде, полк-тің, вольт-ке, кастрюль-де, Томск-іде т.б.
10. Сөздің соңғы буыныда е,э, ю әріптері бар сөздерге және ий
әріптеріне аяқталған сөздерге қосымша жіңішке түрде жалғанады: актер-лер,
дуэт-ті, самолет-те, санаторий-дің т.б.
11. Сөздің соңғы буыныда я әрпі болса, қосымша жуан түрде жалғанады:
поляк-тар, моряк-тар, заряд-ты, снаряд-қа, разряд-тан, дворян-дар.
12. Сөз нк, кт, ск, мск, нд, мп, мб, фт, рв, дж, мт, пт, рзь
әріптеріне аяқталғанда, оларға қосымша ы,і дәнекері арқылы жазылады: ринг-і-
де, факт-і-ден, кисок-і-нің, Томск-і-ден, фонд-ы-сы, штамп-ы-ны, ромб-ы-
ның, резерв-і-сі, коттедж-і-де, штамп-ы-да, почтамп-ы-да, рецепт-і-сі, ферз-
ісі.
13. Сөз сс, лл, тт, мм, кк дыбыстарының тіркесіне аяқталса, оған
қосымша жалғанғанда, қос дауыссыздың бір әрпі түсіріліп жазылады: класс-қа-
класқа, металл-ды-металды, грамм-нан-грамнан т.б; қосымшасыз жазылғанда ол
толық жазылады: класс, металл, килограмм т.б.
Ескерту. Осы қос дауыссыздарға кісі аты аяқталғанда ол өзгеріссіз
жазылады: Гримм-ді, Гриммді. Бұндай сөздерге сөздің соңғы дыбысынан
басталатын қосымша жазылғанда, ол әріптердің біреуі түсіріліп
жазылады:Гримм-мен-Гриммен.
14. Қосымша ст, вт, сть, зд әріптерінің тіркесіне аяқталатын сөзге
жалғанғанда, сөздің соңындағы т, ть, д әріптері жазылмайды: текст-те-
тексте, ведомость-ті-ведомосты, съезд-ге- съезге, подъезді, разъезд-ге-
разъезге.
15. Орыс тілінен кірген сөздер б, в, г, д әріптеріне аяқталғанда,
оларға қосылатын дауыссыздан басталатын қосымша қатаң дауыссыздан
басталады: педагог-тер, клуб-та, завод-та, эпизод-тар, лейтмотив-ті.
16. –ов, (-ова), -ев, (-ева) жұрнақтары арқылы жасалған фамилияларға
қосымша түбірдің соңғы буынындағы дауысты дыбыстың жуан-жіңішкелігіне қарай
жалғанады. Мысалы: Қуанышбаевқа (соңғы: бай-жуан), Мүсіреповке (соңғы буын:
-реп-жіңішке).
№ 5 лекция.
Лекция тақырыбы: Лексикология
1. Қазақ тілі лексикологиясы және оның салалары. Тілдің басқа салаларымен
байланысы
2. Сөз мағынасының түрлері. Лексикалық, грамматикалық мағына. Сөздің тура
және ауыспалы мағынасы, сөз мағынасын ауыстырып қолдану жолдары, олардың
стильдік ерекшеліктері.
3. Полисемия. Олардың пайда болу жолдары. Омонимдер, олардың көп мағыналы
сөздерден айырмашылығы.
4. Синонимдер, олардың пайда болу жолдары
5 Антонимдер. Лексикалық табу мен эвфемизмдер
Лекцияның мақсаты: Тілдің қазақ тілі лексикология ғылымы, салалары;
сөз бен дыбыстың, сөз бен мағынаның және ұғымның өзара бірлігі мен
айырмашылығын; сөзге тән белгілер жөніндегі мәселелерді студенттерге
қазіргі қазақ теориялық білім көлемінде мағұлмат беру.
Лекция мазмұны.
Лексика (грекше лексикос - сөз дегенді білдіреді) тілдегі сөздердің
жиынтығы деген ұғымды білдіреді. Кейде лексика жеке ақын-жазушылардың
шығармаларында қолданылған сөздер жиынтығы деген ұғыммен де жұмсалады.
Мысалы: Абай шығармаларының лексикасы дегенде, Абайдың өлеңдері мен
қарасөздерінде қолданылған сөздер жиынтығы дегенді, қазақ тілінің лексикасы
дегенде, қазақ тілінде қолданылатын барлық сөздің жиынтығы деген ұғымды
түсінеміз.
Лексика лексикология, семасиология, этимология және лексикография
деген салалардан тұрады.
1. Лексикология – сөз туралы ілім, тілдің сөздік құрамын, байлығын
зерттейді.
2. Семасиология сөз мағынасын, сөздің ішкі мәнін, мағыналық
ерекшеліктерін қарастырады.
3. Этимология – сөздер мен жекелеген тұлғаларының тарихын, шығуын,
дамуын зерттейтін тіл білімінің саласы. Мысалы, қазіргі тілімізде
қолданылып жүрген кітап, дос, бөкебай, биыл, сексен сияқты сөздердің
мағынасы бізге түсінікті, бірақ ол сөздердің қалай шыққандығына көз
жүгіртіп, мән бере бермейіз. Кітап - китабун деген араб сөзі, дос – досты
деген парсы сөзі, бөекбай – пуховый деген орыс сөзі, ал биыл – бұл+жыл
(жыл), сексен – сегіз он деген түбірден құралған біріккен сөздер.
4. Лексикография тілдегі сөздерді жинастырып, сөздік жасау деген
ұғымды білдіреді. Сөздік мақсаты мен мәні жағынан түрлі-түрлі болып
келеді. Сөздіктегі сөздер алфавит тәртібімен беріледі.
Сөздіктердің негізгі түрлері мынадай:
Түсіндірме сөздік тілдегі барлық сөздерді қамтып, білдіретін
мағыналарды мысалдар арқылы талдап, саралап береді. Қазақ тілінде 1956-1961
жылдары екі томдық, кейін 1974-86 жылдары он томдық Қазақ тілінің
түсіндірме сөздігі жарық көрді.
Аударма сөздік бір тілдің сөздерін екінші тілге аударып береді. Қазақ
тіліне қатысты аударма сөздіктер; Орысша-қазақша сөздік, Қазақша-орысша
сөздік, Парсыша-қазақша сөздік, Ағылшынша-қазақша сөздік т.б. Сондай-
ақ көне түркі ғалымы Махмуд Қашғаридің Дивану лұғат-ит түрік сөздігі
(Түркі тілдерінің сөздері орыс және неміс тілдеріне аударыылып беріледі,
демек көп тілді сөздік, 1897-1911ж.) осы сөздіктер қатарына жатады.
Терминологиялық сөздік тілдегі әр түрлі ғылым мен техника саласы
бойынша қолданылып жүрген арнайы термин сөздердің мәнін ашып беретін немесе
екінші тілге аударып көрсететін сөздіктің түрі болып табылады. Қазақ
тілінде әр түрлі терминологиялық сөздіктер бар.
Этимологиялық сөздік – тілдегі сөздердің шығу төркіні мен тарихын,
қалай пайда болғаны көрсететін сөздік. Қазақ тілінде алғаш рет 1965 жылы
Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі жарық көрді.
Орфографиялық сөздік – тілдегі сөздердің дұрыс айтылуын көрсетеді,
өйткені тілдегі сөздер бірдей жазылып, бірдей айтыла бермейді.
Сөздіктің басқа да түрлері бар. Олар: энциклопедиялық сөздік, жиілік
сөздік, синонимдер сөздігі, фразеологиялық сөздік, белгілі бір ақын-
жазушының сөздігі, мысалы, Абай тілі сөздігі т.б.
Сөз мағынасы - өзгеріп, дамып, кеңейіп отыратын өте күрделі құбылыс.
Осыған байланысты сөздің тура және ауыспалы мағынасы болады.
Сөздің айтушы мен тыңдаушыға ортақ мәндегі бір ұғымды білдіруі оның
тура мағынасы делінеді. Сөздің тура мағынасы – сөздің таза лексикалық
ұғымының сөзде бейнеленуі, яғни заттың, сапаның, қатынастың, қимыл-
әркеттің, қалыптың, шындықтың, басқа да құбылыстардың сөз арқылы
бейнеленуі. Мысалға, адам, қол, мал, ақ, жеті, ертең, кел,кет т.б. осы
сияқты сөздерді жеке алғанда да, сөйлем ішінде де үнемі білдіретін ортақ
мағынасын келтіруге болады.
Сөздің ауыспалы мағынасы деп оның тура мағынасынан дамып, өрбіп, кейін
қосылған мағыналары аталады. Мысалы, қол бастаған батыр, көбейді, жетісін
берді, таудың етегі, шөп желке қыздар, үйдің қабырғасы, бір тұяқ та
қалмапты, өкше баса қатар өсу т.б. Осы ауыспалы мағыналарда қолданылып
тұрған сөздердің бәрінің тілде тура, негізгі мағынасы бар: қол – адамның
мүшесі, ақ –заттың түсі, жеті -сан, етек – киімінің етегі, шөп – жерде
өсетін зат, қабырға – адамның мүшесі, тұяқ – малдың тұяғы, өкше – аяқ
киімнің өкшесі. Жоғарыдағы мысалдарда бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
№ 1 лекция.
Лекция тақырыбы: Кіріспе.
Лекцияның жоспары:
1. Тіл туралы түсінік
2. Тілдердің шығуы.
3. Тіл білімі және оның салалары.
4. Тіл білімінің басқа ғылым салаларымен байланысы
Лекцияныњ мақсаты: Тілдің қоғамдық мәні мен қызметі жµнінде cтуденттерге
жалпы түсінік беру.
Лекция мазмұны.
Адамдар қоғамдық өмірде бір-бірімен тіл арқылы қарым-қатынас жасайды,
түсініседі, пікір алысады, ойын жеткізеді. Тіл болмаса адам өз ойын
түсініп, біле алмас еді, айта алмас та еді. Тіл арқылы оқып, білім аламыз,
мамандықты игереміз. ¤ткен тарихымыз, халқымыздыњ әдет-ғұрыптары дәстүрлері
т.б. тіл арқылы жетеді, тіл арқылы кейінгі ұрпаққа жалғасады. Мысалы, ұлы
Абайдыњ әсем де әсерлі, мәнді де мағыналы шығармаларын тек тіл арқылы оқып
білеміз, үйренеміз, ғибрат аламыз. Сондықтан да халқымыз Өнер алды –
қызыл тіл деп тегін айтпаған.
Тіл – қоғамдық құбылыс. Тек қоғам бар жерде, ұжым бар жерде ғана тіл
болады. Қоғамнан тыс жерде тіл болмайды. Тіл халықпен байланысты, сол
халықтың өкілдері арасындағы қатынас құралы болып табылады. Тіл өзі қызмет
етіп отырған халықпен, қоғаммен бірге туады, бірге дамиды, өседі,
өркендейді, тіпті бірге құриды, өледі.
Тіл оймен, ойлаумен тікелей байланысты. Адам ойын тіл арқылы
жеткізеді, жүзеге асырады. Адам өзінің білген, ойлаған, түсінген, таныған
ұғымдарын, ойларын екінші біреуге тіл арқылы баяндайды, хабарлайды.
Сондықтан да тіл ойдың тікелей шындығы, көрінісі деп атайды.
Тіл – күрделі құбылыс. Ол бірнеше бөліктен тұрады. Тіл білімінде ол
бөліктер тілдік деңгей немесе тілдік қабат деп аталады. Олар – тілдің
фонетикалық жүйесі, лексикалық немесе сөздік құрамы мен грамматикалық
құрылысын грамматика зерттейді. Сондай-ақ тілде жаңа ұғымдардың келуімен
байланысты оның атаулары – жаңа сөздер де жасалып отырады. Оны қарастыратын
сала сөзжасам деп аталады. Грамматиканың өзі үлкен екі бөлімнен тұрады:
бірі - морфология, екінші – синтаксис.
№ 2 лекция.
Лекция тақырыбы: Фонетика. Фонетиканың зерттеу нысаны мен салалары
1. Фонетика ғылымының негізгі салалары
2. Тіл дыбыстары мен олардың жасалу жолдары. Дыбыс және әріп. Қазақ тілі
дыбыстарының құрамы мен түрлері
3. Тіл дыбыстарының жіктелуі
Лекцияның мақсаты: Тілдің фонетика саласы, қазіргі қазақ тілі
фонетикасындағы өзекті мәселелері жөнінде студенттерге жалпы түсінік беру.
Лекция мазмұны.
Фонетика – тілдің дыбыстық жағын зерттейтін тіл білімінің саласы.
Фонетика тілдегі дыбыстарды төрт түрлі тұрғыдан қарастырады:
қызметі (функционалдық);
жасалымы (артикуляциялық);
айтылымы (акустикалық);
естілімі (парцептикалық).
Фонетика жалпы және жеке фонетика болып екіге бөлінеді. Жалпы фонетика
дүне жүзі тілдеріне ортақ дыбыстардың құрамы мен жүйесін (мыс., барлық
тілдерде дауыстылар мен дауыссыздар бар), жасалымы (барлық тілдерде тіл
алды, тіл арты, еріндік т.б.), айтылым (барлық тілдерде қатаң, ұяң, үнді
бар) белгілерін анықтайды. Сөйтіп дыбыстардың әмбебап кестелерін жасайды.
Тілге ортақ дыбыс құбылыстарының сырын ашады. Интонацияға қатысты ортақ
жайттарға да тоқталады. Жеке фонетика болса, белгілі бір тілге ғана тән
дыбыс құбылыстарын зерттейді, белгілі бір тілге ғана тән бірегей дыбыс
құбылыстарын сипаттап беруді мақсат етеді. (Мыс., қазақ тілінің
фонетикасы).
Фонетика сипаттама және тарихи болып тағы бөлінеді. Сипаттама фонетика
дыбыс жүйесінің белгілі бір кезеңге ғана тән құбылысын көрсетеді. ал,
тарихи фонетика дыбыс жүйесінің даму жүйесінің даму жолын бағамдайды.
№ 3 лекция.
Лекция тақырыбы: Дауысты, дауыссыз дыбыстар
1. Дауысты дыбыстар, олардың жіктелуі: жуан-жіңішке, ашық-қысаң, еріндік-
езулік дауыстылар
2. Жалаң және дифтонгоид дауыстылар. Дауыстылардың емлесі
3. Дауыссыз дыбыстар, олардың жіктелуі: қатаң, ұяң, үнді дауыссыздар.
4. Аффрикат дыбыстар. Дауыссыздардың емлесі
Лекцияның мақсаты: Тілдің қазақ тілі фонетикасындағы дауысты, дауыссыз
дыбыстар мәселелері жөнінде студенттерге жалпы түсінік беру, емлелік
ерекшеліктерін меңгерту.
Лекция мазмұны.
Қазақ тіліндегі дыбыстар дауысты және дауыссыз дыбыстар болып, екі
үлкен топқа бөлінеді.
Дауысты дыбыстар
Ауаның кедергісіз шығуы арқылы жасалып, үннен ғана тұратын дыбыстарды
дауысты дыбыстар дейді. Қазақ тілінде 9 дауысты дыбыс бар. Олар: а, ә, о,
ө, ұ, ү, ы, і, е.
Бұл дыбыстардың ішіндегі бесеуі: ә, ө, ұ, ү, і дыбыстары қазақ
тілінің ерекшелігіне жатады. Бұдан басқа екі қосынды дауысты (дифтонг)
бар: и, у.
Орыс тілінен енген сөздерде ғана қолданылатын бір дауысты дыбыс бар,
ол - э. Кейде бұлардың бәрін қосып, қазақ тілінде 12 дауысты дыбыс бар деп
те айтылады.
1. Дауысты дыбыстар тілдің қызметіне қарай жуан және жіңішке болып
екіге бөлінеді.
Жуан дауысты дыбыстар тілдің ортасы көтеріліп, артқа жылжуы арқылы
жасалады. Олар: а, о, ұ, ы.
Жіңішке дауысты дыбыстар тілдің ұшының ілгері жылжып, алға созылуы
арқылы жасалады. Олар: ә, ө, ү, і, э, и.
2. Дауысты дыбыстар жақтың ашылуына қарай ашық және қысаң болып
бөлінеді.
Ашық дауыстылар жақтың кең ашылуы арқылы жасалады. Олар: а, ә, о, ө,
е, э.
Қысаң дауыстылар жақтың сәл ашылуы арқылы жасалады. Олар: ұ, ү, у, ы,
і, и.
3. Дауысты дыбыстар еріннің қызметіне қарай еріндік және езулік болып
бөлінеді.
Еріндік дауыстылар еріннің дөңгеленіп ілгері созылуы арқылы жасалады.
Олар: о, ө, ұ, ү, у.
Езулік дауыстылар езудің кері тартылуы арқылы жасалады. Олар: а, ә,
е, э, ы, і.
Дауысты дыбыс әріптерінің емлесі
А, ә әріптерінің емлесі
А – латын және орыс графикасына негізделген әліпбилердің бірінші әрпі.
Ол иектің төмен түсіп, тілдің кейін жылжуы кезінде ауыз қуысының кең
ашылуынан пайда болатын жуан дауысты дыбысты белгілейтін таңба. Түркі
тілдерінде А дыбысының қалыпты басталатын және созылыңқы дыбысталатын екі
түрі бар. Қазақ тілінде солардың алғашқысы қалыптасқан.
А символ ретінде де қолданылады. Латын әліпбиіндегі А тек дыбыс
таңбасы ғана емес, бірінші, бастама деген ұғымды да береді. Грек
тілінен ауысқан кейбір сөздерде А болымсыздық мағынаны аңғартады (аморф-
формасыз, авитамниоз-витаминсіздік).
А әрпі сөздің барлық буынында, байырғы, кірме сөздерді талғамай,
қолданыла береді: баба, ағайын, адырна т.б.
Ә – қазіргі қазақ әліпбиіндегі екінші әріп, ауыздың мол ашылып, тіл
мен иектің төмен түсуінен пайда болатын жіңішке, ашық, езулік дауысты
дыбыстың таңбасы. Көбінесе сөздің бірінші буынында қолданылады, екінші
буынында а дыбысымен ауысып, акустика жағынан көмескіленеді. Сондықтан
қазақ тілінің жазу жүйесі бойынша екінші буында ә дүдәмал естілгенде А
жазылады (кітап, Сәбира). Ә негізінен араб, парсы тілдерінен енген
сөздердің бірінші буынында айтылады. Соған орай, қазақ тілінде, кейбір
түркі тілдерінде ә дыбысының қалыптасуы шығыс тілдерінен келген сөздердің
артикуляциялық ыңғайласуына байланысты деген пікір бар (проф. Н.В.Юшманов,
Поливанов т.б.) Алайда, әкел (алып кел), әпер (алып бер) тәрізді сөздердің
құрамындағы ә – ассимиляцияның нәтижесі. Ә қосымшалар құрамында
қолданылмайды.
Ескерту. 1. Санаулы сөздерде ғана ә әрпі сөздің екінші буынында
жазылады: күнә, шүбә, сірә, куә, мәрмәр, зәмзәм іңкәр, күмән, дімкәс,
Күләш, Күлән, мүшәйре, мүсәпір, едәуір, мүләйім, дүдәмал т.б.
2. Біріккен сөздің екінші сыңарында ә әрпі жазылады: Әбдікәрім,
Асанәлі, Әбдінәби, Шәкәрім, көкнәр.
3. Қос сөздердің екінші сыңарында ә әрпі жазылады: тәлім-тәрбие, гүл-
бәйшешек, дәрі-дәрмек, әлем-жәлем, оқ-дәрі, оқу-тәрбие т.б.
О, Ө әріптерінің емлесі
О – жуан, ашық,еріндік дыбыстың әрпі. Байырғы сөздерде сөздің алғашқы
буында жазылса, (озат, оймақ, ойын), орыс тілінен енген сөздерде барлық
буында жазыла береді: какао, геолог т.б.
Ескерту: 1. Қос сөздің екінші сыңарында жазылады: ойын - той,
зорлық - зомбылық, қоян-қолтық, иіс – қоңыс т.б.
2. Біріккен сөздің соңғы сыңарында жазылады: желтоқсан, киікоты,
қараторғай, көкекоты, кемпірқосақ т.б.
3. -қор, -қой жұрнағы жалғанған кезде О әрпі сөздің соңында жазылады:
пайдақор, сәнқой.
О - жіңішке, ашық, еріндік дауысты дыбыстың әрпі. Сөздің тек алғашқы
буынында жазылады: өрнек, өнеге, көркем. Бұл әріп те, ол белгілейтін дыбыс
та қазақ тіліне тән.
Ескерту: 1. Біріккен сөздің екінші сыңарында ө әрпі жазылады:
көркемөнер, көкөніс, көжөтел т.б.
2. Қос сөздің екінші сыңарында о әрпі жазылады. Көпе – көрнеу, көл –
көсір, көсе-көлденең т.б.
Ұ әрпінің емлесі
Ұ - жуан, қысаң, еріндік дауысты дыбысты белгілейтін әріп. Сөздің
алғашқы буынында жазылады: тұйғын, тұқым, тұлпар, ұран, ұстаз т.б. Бұл әріп
те, ол белгілейтін дыбыс та орыс тілінде жоқ, қазақ тілінің ерекшелігі.
Ескерту: 1. Басқа тілден енген сөздерде кейінгі буындарда қолданылады:
марқұм, мақсұт, мақұл, мақұлық, башқұт, бұлбұл,мағлұм т.б.
2. Біріккен сөзде кейінгі буындарда қолданылады.
3. Қос сөздің екінші сыңарында жазылады: ала-құла, алым-жұлым, жалт-
жұлт т.б.
Бірінші буында ұ дыбысы келсе, екінші буындағы қысаң дауысты ы
дыбысы ұ болып айтылды, бірақ жазуда ы жазылады. Мысалы: айтылуы-құлұн,
жазылуы - құлын. Сондай-ақ сөз басындағы р дыбысының алдынан да ұ
дыбысталады (айтылуы - ұрұқсат, жазылуы – рұқсат).
Ы, і әріптерінің емлесі
Ы, і – жуан және жіңішке қысаң, езулік дыбыстардың әріптері. Бұлар
сөзде орын талғамайды, барлық буында жазыла береді: ызғырық, ыстық, ықылас,
ізгілікті, ізденгіш, ізетті т.б.
І әрпі, ол белгілейтін дыбыс орыс тілінде жоқ.
1. Сөздің құрамында ы, і естілгенімен, жазылмайтын жағдайлар бар: а)
сөз р, л дбыстарынан басталса, айтылуы ы, і дыбыстары естілгенімен,
жазылмайды: разы, рұқсат, рәсім, лақ,ләззат т.б.
ә) Ы, і әрпітері я, ю әріптерінің алдынан жазылмайды: қиямет, қиянат,
биязы, биялай, қию, жию т.б.
2. Сөз құрамындағы ы, і дыбыстарының түсіп қалып, жазылмайтын
жағдайлары:
а) Етістік ы, і дыбыстарына аяқталып, оған тұйық етістіктің –у жұрнағы
жалғанғанда, ы, і әрпітері түсіп қалады: тоқы (у) - тоқу, шоқы (у) - шоқу,
оқы (у) – оқу, таны (у) - тану, көкі (у)- көку.
ә) Сөздің соңғы буынындағы ы, і әріптері оған дауыстыдан басталатын
қосымша жалғанғанда, мағына өзгермейтін сөздерде түсіп қалады: а) халық
(ы) - халқы, мүлік (і) -мүлкі, мұрын (ы) –мұрны, ерін (і) - ерні, ауыл (ы)
- аулы, дауыс (ы) – даусы т.б. ә) бүйір (ек) - бүйрек, дәуір (ен) - дәурен,
ойын (а) - ойна, жиын (а) – жина т.б.
Ескерту: Соңғы буында ы, і әріптері жазылатын сөздерге дауыстыдан
басталатын қосымша жалғанғанға ы, і әріптері түспей жазылады: қорық (ы) -
қорығы, қылық (ы) - қылығы, бүлік (і) - бүлігі т.б.
б) Етістік ы, і дыбыстарына аяқталып, оларға көсемшенің –й жұрнағы
жалғанғанда, сөз соңындағы ы, і әріптері мен көсемшенің й жұрнағының
орнына и әрпі жазылады, оқы (й) ды - оқиды, тоқы (й) тоқиды, таны (й)ды -
таниды, көкі(й)ді – көкиді.
в) иы, иі тұлғалы етістікке көсемшенің -й жұрнағы жалғанғанда ій
әріптерінің орнына и әрпі жазылады: бойы (й) - байиды, кей (й) – кейиді.
3. Сөзге ы, і әріптерінң қосылып жазылуы:
нк, нг, ск, нд, кт, рв, мб, мск, дж, пт, рз, нкт дауыссыздарына
аяқталған орыс тілінен енген сөздерге дауыссыздан басталатын қосымша
дәнекер ы, і әріптері арқылы жалғанады: факт+і+ні, шлангі+ні, киоск+і+де,
фонд+ы+ны, пункт+і+нен, резерв+і+н, ромб+ы+да, Томск+і+де, коттедж+і+ден,
рецепт+і+де, пункт+і+нен.
Э, е, ю, я әріптерінің емлесі
Э – тіл алды, езулік дауысты дыбысты белгілейтін әріп. Е – жазуда екі
дербес дыбыстың (й+о) қосындысын белгілейтін таңба
1. Э, е әріптері орыс тілінен енген сөздерде, орыс тілі арқылы шет ел
тілінен енген сөздерде, орыс тілі арқылы шет ел тілінен енген сөздерде
жазылады. Қазақтың байырғы сөздерінде жазылмайды. Мысалы: экскурсия,
эпиграф, эстрада, актер, елка, слет т.б.
2. Ю әрпі қосынды й+у дыбыстарын таңбалайды.
а) Байырғы сөздерде аю, баю, қою, жию т.б.
ә) Орыс тілінен кірген сөздерде глюкоза, юбка, мор, велюр, бюджет
т.б.
3. Я әрпі й+а дыбыстарын таңбалайды:
а) Байырғы сөздерде: таяқ, қоян, аян, тұяқ т.б.
ә) Орыс тілінен, орыс тілі арқылы басқа тілдерден енген сөздерде.
гвардия, геология, ядро, яхта т.б
Дауыссыз дыбыстар
Дауыссыз дыбыстар – сөйлеу мүшелерінің бір-бірімен жуысыуы немесе
толық қабысуы арқылы пайда болтын және буын құрай алмайтын тіл дыбыстары.
Дауыссыз дыбыстар сөйлеу мүшелерінің бірінің тікелей қатысуы арқылы
жасалатындықтан олардың жасалу орнын (артикуляциялық белгісін) оңай табуға
болады. Қазақ тілінің төл б, ғ,г, д,ж, з,к, қ, л,м, н, ң, п, р, с, т, у
(тау), ш, сонымен қатар араб-парсы, орыс тілдерінен енген в, ф, х, ц, ч,
щ, һ дауыссыз дыбыстары бар.
Акустикалық белгілеріне қарай:
а) қатаң - к,қ, п, с, т, ш, ф, х,ц, ч, щ, һ;
ә) ұяң - б, г, ғ, д, ж, з, в;
б) үнді - й, л, м, н, ң, у болып топталады.
Дауыссыз дыбыстардың қазақтың төл сөздерінде қолданылуы біршама
өзіндік ерекшеліктері бар: сөз басында екі не одан да көп дауыссыз дыбыс
қатар тұрмайды; л,р дауыссыздары сөз басында кездеспейді. (жазылуы - лақ,
ру; айтылуы - ылақ, ұру); сөз соңында ұяң б, д, ғ, г дауыссыздары
кездеспейді. Сөз ішіндегі дауыссыздар көршілес дауыстылармен үндес
дыбысталады, яғни көрші дауысты жуан болса, дауыссыз да жуан, жіңішке болса
жіңішке айтылады (сыз-сіз,тұз-түз, ақ-әк). Қ мен к, ғ мен г дыбыстарын жеке-
жеке фонема деп (І. Кеңесбаев) және бір фонеманың екі түрлі дыбысталуы деп
(Б.Тайлақбаев, Ә.Жүнісбеков, С.Татубаев) қарастырушылық бар. Соңғы
жылдардағы экспериментті фонетика әдістерімен жүргізілген зерттеулердің
нәтижесі к,г дауыссыздарының жасалу орнына қарай тіл ортасы, ал қ,ғ,ң
дауыссыздарының кішкене тіл (веляр) арқылы артикуляцияланатынын көрсетті.
ң дауыссызының тіл ортасы арқылы жасалатын жіңішке түрі (ең, іңір т.б.)
бар.
Дауыссыз дыбыс әріптерінің емлесі
Дауыссыз дыбыстардың ішінде һ, в,ф,х, ч,ц дыбыстары қазақ тілінің
байырғы сөздерінде қолданылмайды. Һ-қазақ тілінде бірден-бір көмей дыбысын
таңбалайтын әріп. Мұны айтқанда дауыс шымылдығында діріл болмайды,
фонациялық ауа сүзіліп шығады.Сондықтан һ фонемасы ызың дыбыстардың
қатарына жатады. Дауыс қатысы - қатаң дыбысқа жуық. Өзге дауыссыздан
айырмасы мұны айтқанда ауа бөгетсіз, қарқынды шығады. һ фонемасы келетін
сөздер қазақ тілінде өте аз.
Һ әрпі шығыс тілдерінен енген кейбір сөздерде және одағайларда
қолданылады: мәшһүр, қаһарман, гауһар, оһо, еһе, еһ т.б. Ф – тіс пен
еріннің жуысыуынан жасалатын ызың, қатаң дауыссыз дыбысты белгілейтін әріп.
Х – тіл арты, ызың, қатаң дауыссыз дыбысты белгілейтін әріп.
Ал ф,х дыбыстары шығыс және орыс тілдерінен енген сөздерде кездеседі:
Фатима, Хамит, Хамза, фабрика, хабар, хрестоматия т.б.
Ц, ч дыбыстары орыс тілінен енген сөздерде в әрпі фамилияларда
қолданылады: вагон, валс, велосипед, вирус, вокзал, Омаров, цемент, чех,
чемодан, центнер т.б.
Щ әрпі кейбір байырғы сөздерде және орыс тілінен енген сөздерде
жазылады: ащы, тұщы, кеще, щетка, щи т.б.
Орыс тілінен енген сөздерде сөз ортасындағы қос дауыссыз жазуда
сақталады: касса, грамматика, миллион, аттастат, калилиграфия т.б.
Қазақ тілінің байырғы сөздері б, в, г, д, ж дыбыстарына аяқталмайды.
П, б, ф дыбыстары тілде вариантты сөздер берген: Фатима, Бәтима,
Патима, бәле, пәле, балуан, палуан т.б.
Орыс тілінен енген сөздерде дауыссыз дыбыстың жуан, жіңішкелігін
білдіретін екі әріп бар: ь, ъ. Мысалы: альбом, статья, павильон т.б.
№ 4 лекция.
Лекция тақырыбы: Буын, оның түрлері. Екпін. Дыбыстардың үндесуі
1. Буын және оның түрлері: ашық, тұйық, бітеу буындар. Буынның алмасуы.
Буын және тасымал. Тасымалдау ережелері
2. Екпін және оның түрлері. Қазақ тілінде екпін түспейтін қосымшалар
3 Дыбыстардың үндесуі. Буын үндестігі (сингармонизм). Буын үндестігіне
бағынбайтын қосымшалар
4. Дыбыс үндестігі (ассимиляция). Ықпал заңдары: ілгерінді, кейінді,
тоғыспалы ықпал.
5. Орфография мен орфоэпия. Орфография принциптері. Орфоэпия нормалары
Лекцияның мақсаты: Тілдің қазақ тілі фонетикасындағы буын, оның
түрлері және үндестік заңы жөніндегі мәселелерді студенттерге қазіргі қазақ
теориялық білім көлемінде мағұлмат беру, емлелік ерекшеліктерін меңгерту.
Лекция мазмұны.
Буын – сөздерді айтудағы дауыс құбылысының бірнеше толқынмен
бөлшектеніп, үзіліп-үзіліп дауысты дыбыстың қатысымен бөлініп айтылатын
сөздің бөлшегі. Буынды тек дауысты дыбыстар ғана құрайды. Дауысты дыбыс өз
алдына жеке тұрып та, төңірегіне дауыссыздарды алып тұрып та буын құрай
алады. Буынға тән негізгі белгілер:
Дауысты дыбыссыз буын болмайды;
Дауысты дыбыстың бір өзі де буын бола алады (а-та, ә-же т.б.).
Бір буында бірден артық дауысты болмайды, яғни сөз құрамында қанша
дауысты дыбыс болса, сонша буын болады (жұ-ды-рық, мек-теп т.б.)
Буында мағына болмайды;
Тіліміздегі байырғы сөздер, сондай-ақ буындар да екі дауыссыздан
басталмайды (Сқақ, Рза, Сланов деп жазбаймыз, дұрысы: Сықақ, Рыза, Сыланов
түрінде келеді);
Қазақ тілінде басқа (сөз басындағы) буын ғана дауыстыдан басталуы
мүмкін, қалған жағдайда біріккен, қос сөздерде болмаса (2,3-ші т.б.)
буындар дауыстыдан басталмайды.Тасымалдың дауыстыдан басталмайтыны содан
(кә-сіп, қыз-ғал-дақ т.б.);
Сөздердің айтылуындағы буын саны мен жазылуындағы буын саны әрқашан
бір-біріне сай келуі шарт емес (айтылуда Сар-ар-қа, кел-ал-май-ды, ал
жазылуы:Са-ры-ар-қа, ке-ле-ал-май-ды).
Буын өзінің құрамындағы дауысты және дауыссыз дыбыстардың тіркесі
ретіне қарай мына түрлерге жіктеледі:
1) Ашық буын – бір дауысты дыбыстың өзінен ғана тұратын немесе
дауыссыз дыбыстан басталып дауысты дыбысқа аяқталып тұратын буын (а-ра,
-не, ке-ше, қа-ла).
2) Тұйық буын – дауысты дыбыстан басталып, дауыссыз дыбысқа бітетін
буын (ат, ыс, ет, ес, өрт, ұлт).
3) Бітеу буын – дауысты дыбыс екі жағынан дауыссыз дыбыспен қоршалып
тұратын буын немесе дауыссыздан басталып дауыссыз дыбысқа бітетін буын
(тіс, қыз, бас, мек-теп, тарт, бұлт).
Қазақ тілінде буын құрамындағы дыбыстардың басын құрап тұратын
фонетикалық заң – үндестік заңы (сингармонизм). үндестік заңының әсерімен
буын құрамындағы дауысты мен дауыссыз дыбыстар біркелкі жуан буын (ша-на,
жұл-дыз) не жіңішке бун (кө-мір, күшік), еріндік (бө-гөт, жүз-үм, бү-күл)
не езулік (қы-зық, жі-гіт) болып айтылады. Егер тілімізде аралас (жуан,
жіңішке) буынды сөздер кездесетін болса, онда олардың кірме сөз болғаны.
Мысалы: педагог, параллель т.б. Буынның жуан, жіңішкелігі қазақ тілінде
дауыстыларға байланысты.
Тасымал
Тасымал – жазып келе жатып, жолға сыймай қалған сөздің бір немесе
бірнеше буынын екінші жолға көшіру. Сөздің соңғы буындары дефис (-) арқылы
төмендегі тәртіп бойынша тасымалданады:
1. Екі я одан да көп буынды сөздер буын жігімен тасымалданады (рес-пуб-
ли-ка-мыз-да, құр-мет-ті, ә-ке-лік т.б.).
2.Бір ғана дауысты дыбыстан тұратын буынды соңынан қалдыруға болмайды
(ө-зі-міз-ге, ө-зімізге емес, ара-а-ра емес, аю-а-ю емес т.б.)
3. Екі дауысты дыбыстың арасында й, у дауыссыз дыбыстары бар сөздерді
буынға бөлгенде, бұл дыбыстар келесі буынның басында келеді және содан
тасымалданады (жа-уап – жау-ап емес, қа-йың – қай-ың емес, са-уын – сау-ын
емес).
4. Бас әріптен қысқарған сөздер тасымалданбайды: МТС, ЖАҚ, ХҚТУ.
5. Қысқартылып алынған кісі аттары тасымалданбайды: А.Құнанбаев,
М.Әуезов, т.б.
6. Цифрмен алынған сандарды оларға қатысты қысқарған сөзден бөліп
тасымалдауға болмайды: 15 м, 30 см, 60% т.б.
Екпін
Сөздерді айтқанда, сөздегі буындардың (дауысты дыбыстардың бәрі бірдей
бір қалыпта айтылмай, біреуі басқалардан ерекше қарқынмен, күшпен айтылады.
Мысалы, жұмысшы деген сөз үш буыннан тұрады да, соңғы үшінші буыны (шы),
жұмысшылар дегенде төртінші буыны (лар) күшті айтылады. Осындай сөз ішінде
бір буынның (дауысты дыбыстың) басқа буындардан ерекшеленіп, күшті айтылуын
екпін дейді.
Әдетте қазақ тілінде екпін біршама тұрақты, сөздің соңғы буынында
болады. Мысалы, ба-ла, әкімшілік, терезе сияқты екпін соңғы ла, лік, зе
буындарына түсіп тұр. Сөзге қосымшаға түседі. Мысалы: қала-қалалардың-
қалаларымыз, жақсы-жақсылық-жақсылықтарың т.б.
Бірақ қазақ тілінде барлық қосымшаларға екпін түсе бермейді. Екпін
түспейтін (қабылдамайтын) қосымшалар:
1. Жіктік жалғауларына екпін түспейді: жақсы-сың, бара-мыз, жүре-ді,
үлкен-сіз т.б.
2. Етістіктің болымсыздық мағынасын туғызатын ма, ме, ба, бе,
қосымшаларына екпін түспейді: бар-ма, жүр-ме т.б.
3. Есім сөздерге және етістіктің есімше тұлғасына жалғанып, теңеу,
ұқсату мәнін білдіретін -дай, -тай, -тей, -лай, -лей және -ша, -ше
жұрнақтарына екпін түспейді. Мысалы: үй-дей, бала-ша, келген-дей, айтқан-ша
т.б.
4. Етістік тұлғаларына жалғанып тілек, өтініш мәнін білдіретін -шы,
-ші қосымшасына екпін түспейді. Мысалы: көр-ші, айтыңқыра-шы, көрейік-ші,
барайық-шы т.б.
Үндестік заңы
Қазақ тілінде сөздердің, сөз бен қосымшаның бір-бірімен дыбысталуы
жағынан үндесе қолданылуы тілдегі негізгі заңдылықтарға жатады. Тіліміздегі
сөздердің көбі не бірыңғай жуан, не бірыңғай жіңішке болады. Осыған орай
қосымшалар да жіңішке түрде сөздің соңғы буынының әсерінен не жуан, не
жіңішке түрде сөздің соңғы дыбысының әсерімен қатаңнан, ұяңнан, үндіден
басталып жалғанады.
үндестік заңы буын үндестігі (сингармонизм) және дыбыс үндестігі
(ассимиляция) болып екіге бөлінеді.
Буын үндестігі (сингармонизм)
Буын үндестігі – сөздегі дауысты дыбыстардың үндесуіне байланысты
заңдылық. Қазақ тіліндегі сөздердің не бірыңғай жуан, не бірыңғай жіңішке
болып үндесіп қолданылуы буын үндестігі деп аталады. Мысалы: ана, қазына,
көкөніс, көктем.
Бұл заңдылық сөзге қосымша қосылғанда да сақталады, яғни жуан сөзге
қосымша жуан түрде, жіңішке сөзге жіңішке түрде жалғанады:адам+ға, үміт+кер
т.б.
Ескерту:
1) Кейбір қосымшалардың жуан-жіңішке варианты болмағандықтан, сөзге
буын үндестігіне бағынбай жалғанады: өсім+тал, әсем+паз, сән+қой, бала+мен,
қала+нікі, арба+кеш, қайрат++кер;
2) Біріккен сөздердің құрамындағы сөздер жіңішке, жуан түрде аралас
келе беруі: шекара, балшекер, жолсерік, итжығыс, кәсіпорын;
3) Қос сөздердің екі сыңарының бірі жуан, бірі жіңішке бола береді;
4) Басқа тілден кірген сөздер буын үндестігіне бағынбайды: кітап,
театр, пилот.
Жуан, жіңішке дауысты дыбыстар араласып келетін аздаған сөздерде
қосымша соңғы буынға үндесіп қосылады: кітап+та, қасует+ті, шекара+да,
киікоты+нда т.б.
Дыбыс үндестігі
(Ассимиляция)
Түбір сөз бен қосымша, сөз бен сөз арасындағы дыбыстардың бір-біріне
ұқсата әсер етуі дыбыс үндестігі деп аталады. Мысалы: қалалық,мәнерле,
мәжіліске, мектепте сияқты мысалдарда қала, мәнер сөздеріне қосымшаның үнді
дыбыстан басталып жалғануына сөздің соңындағы дауысты және үнді дыбыстары
әсер еткен. Ал мәжіліс, мектеп сөздеріне қосымшаның қатаңнан басталып
жалғануына сөз соңындағы қатаң дыбыстар ықпал еткен.
Дыбыс үндестігі үшке бөлінеді: ілгерінді ықпал, кейінді ықпал,
тоғыспалы ықпал.
Ілгерінді ықпал. Сөздің соңғы дыбысының дауыссыздан басталатын
қосымшаның алғашқы дыбысын өзіне ұқсата әсер етуін ілгерінді ықпал дейді.
1. Сөз дауысты дыбысқа, үнді және ұяң дауыссыздарға аяқталғанда,
дауыссыздан басталатын қосымша не үнді, не ұяң дауыссыз дыбыстардан
басталады: ана+ны, әне+де, қыр+лы, әжем+де, қыз+дар.
Ескерту: Ілгерінді ықпалға бағынбайтын қосымшалар бар, олар: -шыл,
-шіл, -шаң, -шең,-шық, -шік, -ші, -ша, -ше, -шылық, -шілік, -сыз, -сіз,
-са, -се, -сың, -сің, -сыздар, -сіздер, -паз, -қор, -хана, -кеш: ұйқы+шыл,
күлкі+шіл, ашу+шаң, мәсі+шең, ойын+шық, үй+шік, бала+ша, менің++ше, оқу+шы,
ән+ші, шаруа+шылық, кәсіп+шілік, қалам+сыз, ән++сіз, бар+са, кел+се,
қала+сың, көре+сің, ала+сыз, біле+сіз, ұға+сыздар, жүре++сіздер, өнер+паз,
бәле+қор, сән+қой, ем+хана, арба+кеш .
Сөз қатаң дыбысқа және б, в, г, д дыбыстарына аяқталғанда, дауыссыздан
басталатын қосымшаның алғашқы дыбысы қатаң дыбыстан басталды: халық+қа,
бесік+ті, завод+та, кооператив+тің, штаб+та, педагог+тер, архив+тен,
геолог+ке.
Кейінді ықпал. Қазақ тілінде түбір мен қосымша және біріккен сөз
сыңарларының аралығында, сөз тіркестері сыңарларының арасында кейінгі
дыбыстың алдыңғы дыбысқа әсер ететін жағдайы жиі кездеседі. Кейінгі
дыбыстың алдыңғы дыбысқа әсерінен алдыңғы дыбыстың кейінгі дыбысқа ұқсап
өзгеруі кейінді ықпал деп аталады. Мысалы: кітап - кітабы, күрек -
күрегі, басшы - башшы, Оразжан - Оражжан, он бес – ом бес, боз жирен – бож
жирен т.б. Кейінді ықпалдың жазуда ескерілетін де, ескерілмейтін әсері де
бар. Егер к, қ, г дыбыстарына аяқталған сөздерге дауысты дыбыстан
басталған қосымша қосылса, түбірдің соңындағы к, қ, п дыбыстары ұяң болып
ғ, г, б (у) болып өзгерген қалпында жазылады. Мысалы, тік - тігеді, кеп-
кебеді, жүрек- жүрегі, жап – жауып т.б. Бірақ қазақы (дәстүр), қалмақы (ер)
және орыс тілінен енген ћ дыбысына аяқталатын сөздерде ұяңдамайды. Көбінесе
кейінді ықпал бойынша ықпалдасатын к, қ, п, с, з, ш, ж, н дыбыстары болып
келеді, тек айтылуы ғана өзгеріске ұшырайды, мысалы, қосшелек (қош
шелек), саз жол (саж жол), Бозжан (Божжан), қосшы (қошшы), жұмысшы
(жұмышшы), Боранбай (Борамбай) т.б.
Тоғыспалы ықпал. Қазақ тілінде көрші дыбыстар бір-біріне түрліше
ықпал етеді. Кейде сөз тіркестері мен біріккен сөз сыңарларындағы
дыбыстар бір-біріне ілгері- кейінді әсер етіп, алдыңғы дыбыс кейінгі
дыбысқа өзгертетін жағдай кездеседі. Дыбыстардың осылайша өзгеруі тоғыспалы
ықпал деп аталады. Мысалы: Ырысжан (Ырышшан), Есжан (Ешшан), Жанқожа
(Жаңғожа),тас жол (таш жол)т.б.
ОРФОГРАФИЯ
Орфография – сөзді бірізді жазудың тәсілдерін белгілейтін ереже.
Орфография дыбыстарды (фонемаларды) қандай әріппен беруді, сөздерді, оның
бөлшектерін бірге, бөлек немесе дефис арқылы жазуды, бас әріптердің
қолданылуын, тасымал тәртібін белгілейді. Кейде орфография кең түрде емле
мағынасында қолданылып, тыныс белгілерінің қойылу тәртібін де көрсетеді.
Сөздердегі дыбыстары әріппен беруде қазақ орфографиясы негізінен
фонетикалық принципке сүйенеді, яғни белгілі бір фонеманың әр түрлі
позицияға тәуелді түрленімдері әліпбидегі бір ғана әріппен белгіленеді:
басшы (башшы емес), түнгі (түңгі емес), саудагер (сәудегер емес) т.б.
Фонетикалық принцип көп жағдайда морфологиялық принципке сәйкес келеді.
Фонетикалық принцип бойынша сөз естілуі бойынша жазылып, фонеманың
дыбыстық қоршауға тәуелді түрленімдері таңбаланады. Қазіргі орфографиялық
ереже бойынша кейбір жалқы есімдердің сыңарлары фонетикалық принциппен
жазылады (Ботакөз, Амангелді т.б.).
Тарихи-дәстүрлік принцип бойынша сөздің жасалуы тілдің қазіргі күйіне
сәйкес келмейді де, сөз үйреншікті болып кеткен дағды бойынша жазылады.
Әдетте тарихи-дәстүрлі принцип жазу-сызуы бір графика негізінде қалыптасып,
өзгермей келе жатқан тілдерге тән (Мысалы:ағылшын, француз т.б.). Әліпби
жиі ауысып отырғандықтан, бұл принцип сирек қолданылады. Мысалы: тарих,
халық, хикая, қаћарман сөздерінің жазылуы осы принципке негізделген.
Айырым принципі бойынша дыбыстық құрылымы ұқсас сөздер шартты түрде
орфография арқылы ажыратылады: қан-хан, қауып-қауіп, өкімет – үкімет.
Сөздердің бөлек, бірге, дефис арқылы жазылуы әр түрлі лексика-
грамматикалық топтарды қамтиды да, сөзді, сөз тіркесін, күрделі сөздерді
бір-бірнен ажыратып тұрады: қолтаңба (сөз) – қол таңбасы (сөз тіркесі),
ақтаңдақ (сөз) – ақ таңдақ жер (сөз тіркесі); сондай-ақ сөздердің дефис
арқылы тұлғалануы олардың дыбыстық, лексика-грамматикалық қасиетіне
байланысты ерекшеліктерін байқатып тұрады: бала-шаға, ертелі-кеш, көре-
көре, жап-жақсы, қызық-ақ т.б. Сөздердің бас әріппен жазылуы, негізінен,
жалқы есімдерді қамтиды, сондай-ақ сөйлемді келесі сөйлемнен ажырататын
белгілерінің бірі ретінде бірінші тұрған сөз бас әріппен таңбаланады.
Түбір сөздің жазылу емлесі
1. Сөздер жазылуда айтылуы ескерілмей, түбірін сақтап жазылады: ақ лақ
(ағ лақ емес), ала ат (алат емес), келе алмайды (келалмайды емес), қашса
(қашша емес), ұшсаң (ұшшаң емес), көк ешкі (көгешкі емес), ашсын (ашшын
емес), айтып бол (айтыппол емес).
2. Орыс тілінен кірген сөздердің тілде қалыптасқан қалпында
жазылатындары бар: самауыр, бәтеңке, минөт, газет, бәтес, сот т.б.
3. Араб, парсы тілдерінен кірген сөздер тілді өзгеріп қалыптасқан
қалпында жазылады: Фатима, Бәтима, Патима, Ғали, Әли, Қали, Әлі т.б.
Бөлек жазылатын сөздер
1. Күрделі атаулардың (мемлекет, облыс, аудан, мекеме, ұйым, ірі
уақиға аттарының) әрбір сөзі бөлек жазылады. Қазақстан Республикасы,
Президент кабинеті, Қазақстан Республикасының Президенті, Орта Азия, Кіші
Азия, Америка Құрама Штаттары.
2. Сөздер тіркестері, идиомалық, фразалық тіркестердің әр сөздері
бөлек жазылады: үлкен бөлме, ит өлген жер, тонның ішкі бауындай, қарға
адым жер, қозы көш жерт.б.
3. Күрделі зат есімдер, күрделі сын есімдер, күрделі сан есімдер,
күрделі етістіктер, құранды етістіктер, күрделі үстеулермен шылаулар бөлек
жазылады: асықты жілік, қызыл ала, он бес, кіріп шық, қызмет қыл, ертеден
қара кешке, сондықтан да т.б.
Бірге жазылатын сөздер
1. Біріккен сөздер бірге жазылады: 1. Құрамындағы сыңарлары дыбыстық
құрамын сақтамай, бір-бірімен жымдасып кеткен кіріккен сөздер бірге
жазылады: бүгін (бұл күн), биыл (бұл жыл), сөйтіп (солай етіп), апар (алып
бар), білезік (білек жүзігі), әкел (алып кел), сөйтіп (солай етіп), күндіз
(күннің жүзі), қайны (қайын іні), кекілдірік (кекілге ілдірік) т.б.
2. Құрамындағы сыңарлары дыбыстық құрамын сақтап біріккен сөздер бірге
жазылады: қоянжел, жыланкөз, көкдәрі, қылтамақ, түйетабан, ұлтабар,
шоқайна,қонақжай т.б. Біріккен сөздердің бұл тобына түрлі саладағы сөздер
жатады: а) ғылымның түрлі салаларына байланысты терминдер: көпбұрыш,
шикізат, оттегі, келіссөз, сутегі; ә) жан-жануар, өсімдік атаулары:
алақұрт, ақшұнақ, қосаяқ; б) құрал-сайман, ойын тұрмыстық, жабдық атаулары:
шаңсорғыш, еттартқыш, төсекжапқыш, беташар, ақсүйек т.б; в) бірінші кейде
екінші сыңары еш, әр, кей, әлде, бір, қай, қайсы сөздерінен болған біріккен
сөздер: ешкім, әркім, әлдеқалай, кейбір, қайсыбір т.б; г) екінші сыңары
аралық, тану, сымақ сөздері болатын біріккен сөздер: халықаралық, өлкетану,
батырсымақ; д) бірінші сыңары авто, авиа, агро, фото, электро, радио, кино,
гидро, трнс, инфра, ултра, изо, гипер сөздері болған біріккен сөздер:
автошеберхана, авиомектеп, агроөнеркәсіп, фотокөрме, электрометр,
радиоөнер, киноактер, гидрофизика, трансформатор, инфракүлгін, ультрадыбыс,
изосызық, гипержазықтық.
3. Біріккен сөзден жасалған кісі аттары, жер-су, тау атаулары,
қалалардың аттары, жалпы географиялық атаулар бірге жазылады: Ақтоты,
Ботакөз, Бауыржан, Ақмола, Жезқазған, Екібастұз, Алатау, Алакөл, Сабындыкөл
т.б.
Ескерту:
1) Кейбір кісі аттарының құрамындағы сыңарлар айтылуда өзгеріп
қалыптасқан қалпында жазылады: Ботакөз, Дәметкен, Торайғыр, Қожахмет т.б.
2) Екінші сыңары қ,п дыбыстарынан басталатын кісі аттарының бірінші
сыңары дауысты, үнді, ұяң, дыбыстарға аяқталғанда қ, к дыбыстары айтылуда
ұяңдаса ғ, г әріптерімен жазылады: Қарагөз, Нұргелді, Нұрқожа, Нұрғиса,
Айғыз.
3) Кісі аттары екі дауыссыздың тіркесінен басталмайды. Мұндай кісі
аттарында екі дауыссыздың алдынан, не екеуінің арасынан ы, і әріптері
қосылып жазылады: Ысқақ, Ысмайыл, Смайыл, Сымағұл, Ырзабай, Ырзахан т.б.
4) Ұлы, қызы сөздері кісі аттарымен бірге жазылады: Асқарұлы,
Ахметұлы, Бауыржанұлы, Досанқызы, Құрманғазы, Шонақызы т.б.
Қосымшалардың емлесі
1. Қосымшалар түбір сөздің соңынан келіп, сөзбен бірге жазылады:
аспанда, үйге, әкемде, сәнмен, қаладан, ауылда т.б.
2. Қосымшалар сөзге үндестік заңы бойынша сөздің соңғы буыны мен
дыбысына үндес жалғанады: кітап+та, қағаз+ды, әлем+де, қызмет+кер,
жұмыс+шы, бетбұрыс+қа т.б.
Ескерту:
1) Бірлі-жарым сөздің алдынан қосылатын қосымшалар бар: ма+қрұм,
на+разы, бей+шара, би+саясат.
2) Буын үндестігіне бағынбайтын қосымшалар: -нікі, -дікі, -тікі:
қаланікі, аспаптікі, қолдікі; -би, -бей: бейшара, бисаясат; -мен, -бен,
-пен: кітаппен, қызбен; -гер, -кер: дауагер, даугер, қызметкер; -еке,-ке:
Асеке, Жұмеке; -дар: діндар; -тал: сезімтал, өсімтал; -тай: әкетай,
көкетай; -тар: кіріптар; - паз: өнерпаз, әсемпаз;
3) Сөз қ, к, п дыбыстарының біріне аяқталып, оларға дауыстыдан
басталатын қосымшалар жалғанғанда, бұл дыбыстар ұяңданып, ғ, г, б
әріптерімен жазылады: қазақ+ы – қазағы, тілек+і - тілегі, мектеп+і -
мектебі, сабақ+ы - сабағы, күрек+і - күрегі, себеп+і – себебі т.б.
4) Тырнақшамен жазылатын сөздерге, атауларға қосымша тырнақшаның
ішінде жазылады: М.Әуезовтың Абай жолында даналық сөздер үлгісі өте мол.
С.Мұқановтың Ботакөзін оқы. Ғ.Мүсіреповтың Оянған өлкесін талдадық.
5) Бас әріптен қысқарған сөздерге қосымша дефис арқылы жазылады:
ҚазМПУ-дің студенттері, ҚазМУ-де оқимыз т.б. АҚШ-тың азаматы.
6) Цифрмен жазылған сом атауларына қосымша дефис арқылы жазылады: 60-
тарда (алпыстарда), 7-8-де, 10-нан (оннан) астам,100-деген (жүздеген).
7) Реттік сан есім цифрмен жазылса, одан соң дефис қойылады, цифрдан
кейінгі дефис реттік сан есімнің -ншы, -нші, -ыншы -інші жұрнағын
білдіреді. Мысалы, 10-үй (оныншы үй), 10 үй (он үй), 35-пәтер (отыз
бесінші пәтер), 35 пәтер (отыз бес пәтер).
Орыс тілінен енген сөздерге қосымшаның жалғануы
Орыс тілінен енген сөздерге қосымша негізінде сөздің соңғы буынының
әуеніне қарай, буын үндестігі бойынша жалғанады: олимпиада+лық,
планета+лық, президент+ке, радист+ке, режиссер+лік т.б. Сонымен бірге қазақ
тілінің заңдылығына сай келе бермейтін жағдайлар да өте көп, олар:
жіңішкелік белгіге, сөздің бірнеше дауыссыз дыбыстардың тіркесіне
аяқталуына байланысты т.б. ерекшелігінен туатын жағдайлармен байланысты
сөзге қосымшаның өзіндік ерекшеліктері бар.
Жіңішкелік (ь) белгіге аяқталатын сөзге қосымшаның жалғануы
1. Сөз жіңішкелік (ь) белгіге аяқталып, оған дауыссыздан басталатын
қосымша жалғанса, жіңішкелік белгі сөзде жазылады: гастроль-ге, секретарь-
ды, монастырь-ды, лагерь-де, спираль-дың т.б.
2. Сөз жіңішкелік белгіге аяқталып, оған дауыстыдан басталатын қосымша
жалғанса, жіңішкелік (ь) белгі сөзде жазылмайды: модель-і-моделі,
секретарь+ы-секретары т.б.
3. ль әріптеріне аяқталған бір буынды сөздерге қосымша бірыңғай
жіңішке жалғанады: руль-ді, руль-ден, роль-де, ноль-ге, ноль-ді т.б.
4. –ль әріптеріне аяқталған сөздің соңғы буынында қазақ тілінде
жіңішке дауысты саналатын дыбыстың әрпі болса, сөзге қосымша жіңішке түрде
жалғанады: модель-ге, модель-ді, стиль-де, никель-ден, никель-де, модуль-ге
(у қазақ тілінде жіңішке де болады: келу) т.б.
5. –ль әріптеріне аяқталған сөздерде бұл әріптердің алдынан а, о
әріптері - аль, -оль тіркесі түрінде келгенде, ондай сөздерге дауыссыздан
басталатын қосымша жуан түрде, дауыстыдан басталатын қосымша жіңішке түрде
жазылады: мораль-ға, морал-і, педаль-ға, педал-і, гасторль-ға, гастрол-і,
пароль-ға, парол-і, король-дан, корол-ің т.б.
6. Орыс тілінен кірген сөздер жіңішкелік белгіге аяқталғанымен, сөздің
соңғы буынында жуан дауысты болса, оған қосымша бірыңғай жуан түрде
жазылады: секретарь-дан, секретар-ы, слесарь-ды, слесар-ы,токарь-дың,токар-
ы, пристань-да, пристан-ы, гармонь-ның, гармон-ы, т.б.
7. –рь әріптеріне аяқталған сөздің соңғы буынында жіңішке дауысты
болса, оған қосымша бірыңғай жіңішке түрде жалғанады: лагерь-де, лагер-і,
дуэль-ге, дуэл-і, бюллетень-мен, бюллетен-і;
8. бль, брь, кл, юль әріптерінің тіркесіне аяқталған сөзге қосымша
үнемі жіңішке түрде жалғанады: сентярь-ге, сентябрь-і, ансамбль-дің,
ансамбль-і, бинокл-ім т.б.
9. Сөз ог, уг, рк, рг, нк, нг, кс, кт, ск, лк, льт, нкт, ркс, мск
дыбыстарынан тіркесіне аяқталса, оларға қосымша әрқашан жіңішке түрде
жалғанады: педагог-тер, хирург-тың, парк-те, ранг-ісі, бокс-тен, факті-ге,
киоск-іде, полк-тің, вольт-ке, кастрюль-де, Томск-іде т.б.
10. Сөздің соңғы буыныда е,э, ю әріптері бар сөздерге және ий
әріптеріне аяқталған сөздерге қосымша жіңішке түрде жалғанады: актер-лер,
дуэт-ті, самолет-те, санаторий-дің т.б.
11. Сөздің соңғы буыныда я әрпі болса, қосымша жуан түрде жалғанады:
поляк-тар, моряк-тар, заряд-ты, снаряд-қа, разряд-тан, дворян-дар.
12. Сөз нк, кт, ск, мск, нд, мп, мб, фт, рв, дж, мт, пт, рзь
әріптеріне аяқталғанда, оларға қосымша ы,і дәнекері арқылы жазылады: ринг-і-
де, факт-і-ден, кисок-і-нің, Томск-і-ден, фонд-ы-сы, штамп-ы-ны, ромб-ы-
ның, резерв-і-сі, коттедж-і-де, штамп-ы-да, почтамп-ы-да, рецепт-і-сі, ферз-
ісі.
13. Сөз сс, лл, тт, мм, кк дыбыстарының тіркесіне аяқталса, оған
қосымша жалғанғанда, қос дауыссыздың бір әрпі түсіріліп жазылады: класс-қа-
класқа, металл-ды-металды, грамм-нан-грамнан т.б; қосымшасыз жазылғанда ол
толық жазылады: класс, металл, килограмм т.б.
Ескерту. Осы қос дауыссыздарға кісі аты аяқталғанда ол өзгеріссіз
жазылады: Гримм-ді, Гриммді. Бұндай сөздерге сөздің соңғы дыбысынан
басталатын қосымша жазылғанда, ол әріптердің біреуі түсіріліп
жазылады:Гримм-мен-Гриммен.
14. Қосымша ст, вт, сть, зд әріптерінің тіркесіне аяқталатын сөзге
жалғанғанда, сөздің соңындағы т, ть, д әріптері жазылмайды: текст-те-
тексте, ведомость-ті-ведомосты, съезд-ге- съезге, подъезді, разъезд-ге-
разъезге.
15. Орыс тілінен кірген сөздер б, в, г, д әріптеріне аяқталғанда,
оларға қосылатын дауыссыздан басталатын қосымша қатаң дауыссыздан
басталады: педагог-тер, клуб-та, завод-та, эпизод-тар, лейтмотив-ті.
16. –ов, (-ова), -ев, (-ева) жұрнақтары арқылы жасалған фамилияларға
қосымша түбірдің соңғы буынындағы дауысты дыбыстың жуан-жіңішкелігіне қарай
жалғанады. Мысалы: Қуанышбаевқа (соңғы: бай-жуан), Мүсіреповке (соңғы буын:
-реп-жіңішке).
№ 5 лекция.
Лекция тақырыбы: Лексикология
1. Қазақ тілі лексикологиясы және оның салалары. Тілдің басқа салаларымен
байланысы
2. Сөз мағынасының түрлері. Лексикалық, грамматикалық мағына. Сөздің тура
және ауыспалы мағынасы, сөз мағынасын ауыстырып қолдану жолдары, олардың
стильдік ерекшеліктері.
3. Полисемия. Олардың пайда болу жолдары. Омонимдер, олардың көп мағыналы
сөздерден айырмашылығы.
4. Синонимдер, олардың пайда болу жолдары
5 Антонимдер. Лексикалық табу мен эвфемизмдер
Лекцияның мақсаты: Тілдің қазақ тілі лексикология ғылымы, салалары;
сөз бен дыбыстың, сөз бен мағынаның және ұғымның өзара бірлігі мен
айырмашылығын; сөзге тән белгілер жөніндегі мәселелерді студенттерге
қазіргі қазақ теориялық білім көлемінде мағұлмат беру.
Лекция мазмұны.
Лексика (грекше лексикос - сөз дегенді білдіреді) тілдегі сөздердің
жиынтығы деген ұғымды білдіреді. Кейде лексика жеке ақын-жазушылардың
шығармаларында қолданылған сөздер жиынтығы деген ұғыммен де жұмсалады.
Мысалы: Абай шығармаларының лексикасы дегенде, Абайдың өлеңдері мен
қарасөздерінде қолданылған сөздер жиынтығы дегенді, қазақ тілінің лексикасы
дегенде, қазақ тілінде қолданылатын барлық сөздің жиынтығы деген ұғымды
түсінеміз.
Лексика лексикология, семасиология, этимология және лексикография
деген салалардан тұрады.
1. Лексикология – сөз туралы ілім, тілдің сөздік құрамын, байлығын
зерттейді.
2. Семасиология сөз мағынасын, сөздің ішкі мәнін, мағыналық
ерекшеліктерін қарастырады.
3. Этимология – сөздер мен жекелеген тұлғаларының тарихын, шығуын,
дамуын зерттейтін тіл білімінің саласы. Мысалы, қазіргі тілімізде
қолданылып жүрген кітап, дос, бөкебай, биыл, сексен сияқты сөздердің
мағынасы бізге түсінікті, бірақ ол сөздердің қалай шыққандығына көз
жүгіртіп, мән бере бермейіз. Кітап - китабун деген араб сөзі, дос – досты
деген парсы сөзі, бөекбай – пуховый деген орыс сөзі, ал биыл – бұл+жыл
(жыл), сексен – сегіз он деген түбірден құралған біріккен сөздер.
4. Лексикография тілдегі сөздерді жинастырып, сөздік жасау деген
ұғымды білдіреді. Сөздік мақсаты мен мәні жағынан түрлі-түрлі болып
келеді. Сөздіктегі сөздер алфавит тәртібімен беріледі.
Сөздіктердің негізгі түрлері мынадай:
Түсіндірме сөздік тілдегі барлық сөздерді қамтып, білдіретін
мағыналарды мысалдар арқылы талдап, саралап береді. Қазақ тілінде 1956-1961
жылдары екі томдық, кейін 1974-86 жылдары он томдық Қазақ тілінің
түсіндірме сөздігі жарық көрді.
Аударма сөздік бір тілдің сөздерін екінші тілге аударып береді. Қазақ
тіліне қатысты аударма сөздіктер; Орысша-қазақша сөздік, Қазақша-орысша
сөздік, Парсыша-қазақша сөздік, Ағылшынша-қазақша сөздік т.б. Сондай-
ақ көне түркі ғалымы Махмуд Қашғаридің Дивану лұғат-ит түрік сөздігі
(Түркі тілдерінің сөздері орыс және неміс тілдеріне аударыылып беріледі,
демек көп тілді сөздік, 1897-1911ж.) осы сөздіктер қатарына жатады.
Терминологиялық сөздік тілдегі әр түрлі ғылым мен техника саласы
бойынша қолданылып жүрген арнайы термин сөздердің мәнін ашып беретін немесе
екінші тілге аударып көрсететін сөздіктің түрі болып табылады. Қазақ
тілінде әр түрлі терминологиялық сөздіктер бар.
Этимологиялық сөздік – тілдегі сөздердің шығу төркіні мен тарихын,
қалай пайда болғаны көрсететін сөздік. Қазақ тілінде алғаш рет 1965 жылы
Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі жарық көрді.
Орфографиялық сөздік – тілдегі сөздердің дұрыс айтылуын көрсетеді,
өйткені тілдегі сөздер бірдей жазылып, бірдей айтыла бермейді.
Сөздіктің басқа да түрлері бар. Олар: энциклопедиялық сөздік, жиілік
сөздік, синонимдер сөздігі, фразеологиялық сөздік, белгілі бір ақын-
жазушының сөздігі, мысалы, Абай тілі сөздігі т.б.
Сөз мағынасы - өзгеріп, дамып, кеңейіп отыратын өте күрделі құбылыс.
Осыған байланысты сөздің тура және ауыспалы мағынасы болады.
Сөздің айтушы мен тыңдаушыға ортақ мәндегі бір ұғымды білдіруі оның
тура мағынасы делінеді. Сөздің тура мағынасы – сөздің таза лексикалық
ұғымының сөзде бейнеленуі, яғни заттың, сапаның, қатынастың, қимыл-
әркеттің, қалыптың, шындықтың, басқа да құбылыстардың сөз арқылы
бейнеленуі. Мысалға, адам, қол, мал, ақ, жеті, ертең, кел,кет т.б. осы
сияқты сөздерді жеке алғанда да, сөйлем ішінде де үнемі білдіретін ортақ
мағынасын келтіруге болады.
Сөздің ауыспалы мағынасы деп оның тура мағынасынан дамып, өрбіп, кейін
қосылған мағыналары аталады. Мысалы, қол бастаған батыр, көбейді, жетісін
берді, таудың етегі, шөп желке қыздар, үйдің қабырғасы, бір тұяқ та
қалмапты, өкше баса қатар өсу т.б. Осы ауыспалы мағыналарда қолданылып
тұрған сөздердің бәрінің тілде тура, негізгі мағынасы бар: қол – адамның
мүшесі, ақ –заттың түсі, жеті -сан, етек – киімінің етегі, шөп – жерде
өсетін зат, қабырға – адамның мүшесі, тұяқ – малдың тұяғы, өкше – аяқ
киімнің өкшесі. Жоғарыдағы мысалдарда бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz