Қазақтың ұлттық ойындарының тарихы

Кіріспе

Кіріспе. Қазіргі кезде біздің Республикамыз тәуелсізді болғандықтан ежелгі мәдениеттің қайта өрленуі жүріп жатыр, сонымен қатар өздерінің құрамына кіретін бай пласттер, өнер мен әдебиеттегі ұлттық дәстүрлер дамып келеді, қайсыларына халық ойындары да кіреді. Бұлар, ғасырлар бойы өсіп келе жатқан ұрпақтарды тәрбиелеу құралы ретінде қолданған және мәдени мұра болып келеді.
Ойын адамға сәйкес, тарихи жасалынған қоғамдық туындама және өзара іс-әрекет түрі.
Ойын демалыстың, өзара танудың, денелік және жалпы әлеуметтік тәрбиенің, спорттың құралы бола алады.
Ойын, мәдени элементі сияқты бүкіл мәдени қоғамымен дамиды, сонымен қатар адамдардың демалыстағы, рухани және денелік күштерінің дамуындағы әрбір сұраныстарына сәйкес келеді. Ойын іс-әрекеті мәдени элементі ғана болып келмейді, сонымен қатар мақсатты бағытталған, мақсатты қойылымдармен мотивацияланған іс-әрекеттердің әр түрлілігімен міңезделген және де тәрбиелеудің сауапты құралы болып келеді. Ойындар адамның мәдени мұрасы болып табылады. Бұлардың әр түрлілігі көп. Бұлар, адамның материалдық және рухани қоғамның бүкіл аймақтарын көрсетеді. Әрине ойындарды білімнің көптеген салалары: тарих, этнография, антропология, педагогика, дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі және т.б. зерттеген және зерттеп жатыр.
Ойын әрекетінде екі ең маңызды фактор объективті сәйкес келеді: бір жағынан, тәжірибелік әрекетке қосылу, денелік даму, өзара іс-әрекеттеуге ыңталандыру, екінші жағынан, бұл іс-әрекеттен өнегелік және эстетикалық қанағаттандыруды алады, бұларды қоршаған ортаның білімділіктерін тереңдетеді. Бұның бәрі аяқ шеніңде жеке басты тәрбиелеуге әсер етеді. Сонымен қатар, ойын – комплексті тәрбиелеудің бір құралы: бұл (ұжымдық іс-әрекеттіліктегі өзгермелі жағдайлардағы қиын іс-әрекеттердің және іс-әрекеттердің негіздерін меңгеру арқылы) әр жақты дене дайындығына, ағзаның функцияларын жетілдіруіне, ойнаушылардың міңез-құлықтарына бағытталған.
Көп ойындардың негізгі ерекше белгісі болып келетін бұлардың сезіну міңезі. Ойнаушылардың алдарына әрқашан мақсат қойылады – бұл ойынның әрбір аяқтайтын тапсырмасын жасау, яғни нәтижеге жету, қайта бұған жетуге анықталған шектеулі әдістері болса да, бірақ бұндайларды, қайсысы тұрақты әр түрлі ауысатын жағдайларға байланысты өздік мүмкіншіліктеріне бейнелі жаңа шешілімдер табуға, ойнаушылардың өзіне жол таңдауға рұқсат береді.
Ойын - өте эмоционалды әрекеттілік, сондықтан, бұл жастармен және балалармен тәрбие жұмысында үлкен бағалы болып келеді. Балалар мен жасөспірімдерде көп әр-түрлілік ойындар арасында ырықты ойындар кең тараған. Ырықты ойындардың міңездік ерекшелігі боп, ойын мазмұнында әрекеттердің көрнекті рөлі болып табылады. Бұл әрекеттер ойын сюжетімен (тақырыбымен, ойымен) мотивацияланған. Бұлар ойын мақсатына жету жолында қойылған

Пән: Өнер, музыка
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚТЫҢ ҰЛТТЫҚ ОЙЫНДАРЫНЫҢ ТАРИХЫ
Кіріспе. Қазіргі кезде біздің Республикамыз тәуелсізді болғандықтан ежелгі мәдениеттің қайта өрленуі жүріп жатыр, сонымен қатар өздерінің құрамына кіретін бай пласттер, өнер мен әдебиеттегі ұлттық дәстүрлер дамып келеді, қайсыларына халық ойындары да кіреді. Бұлар, ғасырлар бойы өсіп келе жатқан ұрпақтарды тәрбиелеу құралы ретінде қолданған және мәдени мұра болып келеді.
Ойын адамға сәйкес, тарихи жасалынған қоғамдық туындама және өзара іс-әрекет түрі.
Ойын демалыстың, өзара танудың, денелік және жалпы әлеуметтік тәрбиенің, спорттың құралы бола алады.
Ойын, мәдени элементі сияқты бүкіл мәдени қоғамымен дамиды, сонымен қатар адамдардың демалыстағы, рухани және денелік күштерінің дамуындағы әрбір сұраныстарына сәйкес келеді. Ойын іс-әрекеті мәдени элементі ғана болып келмейді, сонымен қатар мақсатты бағытталған, мақсатты қойылымдармен мотивацияланған іс-әрекеттердің әр түрлілігімен міңезделген және де тәрбиелеудің сауапты құралы болып келеді. Ойындар адамның мәдени мұрасы болып табылады. Бұлардың әр түрлілігі көп. Бұлар, адамның материалдық және рухани қоғамның бүкіл аймақтарын көрсетеді. Әрине ойындарды білімнің көптеген салалары: тарих, этнография, антропология, педагогика, дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі және т.б. зерттеген және зерттеп жатыр.
Ойын әрекетінде екі ең маңызды фактор объективті сәйкес келеді: бір жағынан, тәжірибелік әрекетке қосылу, денелік даму, өзара іс-әрекеттеуге ыңталандыру, екінші жағынан, бұл іс-әрекеттен өнегелік және эстетикалық қанағаттандыруды алады, бұларды қоршаған ортаның білімділіктерін тереңдетеді. Бұның бәрі аяқ шеніңде жеке басты тәрбиелеуге әсер етеді. Сонымен қатар, ойын - комплексті тәрбиелеудің бір құралы: бұл (ұжымдық іс-әрекеттіліктегі өзгермелі жағдайлардағы қиын іс-әрекеттердің және іс-әрекеттердің негіздерін меңгеру арқылы) әр жақты дене дайындығына, ағзаның функцияларын жетілдіруіне, ойнаушылардың міңез-құлықтарына бағытталған.
Көп ойындардың негізгі ерекше белгісі болып келетін бұлардың сезіну міңезі. Ойнаушылардың алдарына әрқашан мақсат қойылады - бұл ойынның әрбір аяқтайтын тапсырмасын жасау, яғни нәтижеге жету, қайта бұған жетуге анықталған шектеулі әдістері болса да, бірақ бұндайларды, қайсысы тұрақты әр түрлі ауысатын жағдайларға байланысты өздік мүмкіншіліктеріне бейнелі жаңа шешілімдер табуға, ойнаушылардың өзіне жол таңдауға рұқсат береді.
Ойын - өте эмоционалды әрекеттілік, сондықтан, бұл жастармен және балалармен тәрбие жұмысында үлкен бағалы болып келеді. Балалар мен жасөспірімдерде көп әр-түрлілік ойындар арасында ырықты ойындар кең тараған. Ырықты ойындардың міңездік ерекшелігі боп, ойын мазмұнында әрекеттердің көрнекті рөлі болып табылады. Бұл әрекеттер ойын сюжетімен (тақырыбымен, ойымен) мотивацияланған. Бұлар ойын мақсатына жету жолында қойылған
әр-түрлі қиыншылықтарды, бөгеттерді өтуіне бағытталған.
Ырықты ойындар жастардың, балалардың жалпы дене тәрбиесінде құралы ретінде, сонымен қатар спорттық ойындарға және басқа спорт түрлеріне дайындық құралы ретінде қолданады.
Халық педагогикасында ойын әрекеттіліктің бір түрі ретінде ерекше маңызды, үлкендермен оқыту, тәрбиелеу мақсатында қолданады. Сонымен қатар, бұл қатынасу құралы. Қазақтың халық ойындарының көбі, жалпы білімдік мектептердің тәрбие құралы ретінде оқу-тәрбиелеу үрдісіне сәтті еңгізілген.
Бұл халық ойындары, мазмұны бойынша көрнекті және қолайлы. Бұлар, ойлаудың қарқынды жұмысын атқарады, айнала-білімін кеңейтуге, айналадүние туралы ойлауларды нақтылауға, бүкіл психикалық үрдістерді жетілдіруге, балалық ағзаны жоғары деңгейге дамуына ауысуына әсер етеді.
Халық ойыны, балалардың ой дамуының тапсырмаларын жүзеге асыру әсер ететін, халық ақылдығының бөлшегі ретінде шығарылады. Е.Сағындықовтың эксперименталды көрсеткіштерінің көрсетуі бойынша, қазақтың халық ойыны логикалық ойлаудың тереңдетуіне әсер етеді және ойдың іздеу міңезін жоғарлатады.
1 Халықтық ырықты ойындардың даму тарихы
"Ойын" түсінігі өзіне көптеген ойын фольклордың әр-түрлі формаларын кіргізеді, қайда қайсысы, аяқ шеніңде, балалардың әр-түрлілік: денелік, психикалық, ойлық дамуына әсер етеді. Ұлттық ырықты ойыны да ойын фольклорының бір түрі болып келеді, қайда жоғарланған ориентация әрекеттердің қарқындылығында білдіріледі.
Алғашқыда ойындар тек еңбекшілік және тұрмыстық әрекеттерін ғана білдірген. Кейін бұл түсінік кеңейген және бұған кең мазмұн салынатын.
Ырықты ойындардың алғашқы қалыптасу этапы (адам әрекетінің ең ежелгі формалары ретінде) жинақтау мен аңшылықты имитациялайтын, ұқсас келетін әрекеттерімен міңезделеді. Сондықтан, фольклорлық фондтар құрамында ырықты ойындар болғандықтан, жануарлар мен құстардың қылықтарымен ғана емес, сонымен қатар бұларды ұстауымен байланысты болып міңезделген болып келеді.
Еңбек іс-әрекеттеріне ұқсас ойындары өздерімен дене тәрбиесіндегі объективті бар құралдарын өте ерте көрсете бастады. Қоғамның дамуымен бұл әрекеттерді эмоционалды, ойын және би түрлерін, сонымен қатар эстетикалық қанағаттандыру әкелетін түрлерін жүзеге асыруы керек бола бастайды. Профессор В.К.Никольскийдің пікірі бойынша адамдық мәдениеттің дамуының ерте деңгейінде ойын адамды, оның ұжым мүшесі функцияларына дайындайтын, іштегі дене шынықтыру міңезін қабылдайды.
Ізденістер көрсеткіштері бойынша бір аймақта тұратын бүкіл халықтарға жалпы болатын табиғаттық, климаттық жағрафиялық, шығарушылық, сонымен қатар этникалық және басқа ерекшеліктердің әсері болып табылады. Арқан және нарта міндетті компоненттер қызметін атқаратын, жылқылардың үстінде өткізілетін орта азиялық халықтардың ойындарын мысал түрінде көрсетуге болады. Осымен бірге бұл топографиялық ойындарды ойдан шығармайды (бұлар туралы жалпы айтуға болады), қайсылары бөлек аймақтарға міңезді (мысалы, таулы аудандарда). Сонымен бірге, әсіресе қайда соғыс ұрыстары жиі болып тұратын жерлерде, бала кезіңен шектелген кеңістік жағдайларында соғыс әрекеттеріне дайындалу керек болғандықтан, тұрмыс және мәдениет ерекшеліктерімен ғана белгіленбеген ырықты ойындары.
Көптеген ойындарда, соғыс жағдайларынан дифференция-ланған, аллегориялық түрінде көрсетілген, әскери міңездің көркемділігі сақталған. Балаларға арналған әскери тақырыпты ойындар, қайсылардың үрдісінде, денелік және өнегелі сапалар дамуы, әскери дайындықтын сұраныстарына жауапты қолданбалы дағдылар қалыптасуы, үлкендермен мадақтанған, өйткені өмірге дайындықтың ең жақсы түрі деп саналатын.
Егер тарихи жоспарда ырықты ойын өзімен еңбектік, тұрмыстық немесе әскери әрекеттерін жасауға ұқсасқан болса, қазіргі уақытта бұл әрекеттер ойнаушылар арасында сезілмейді.
Балалар құрдастарының және үлкендердің тәжірибелеріне бейнелі ойынды таңдайды, бірақ бұл ескермейді, керісінше, олардың анықталған кішкене өмір тәжірибелеріне, тұрақты шығармашалық кіргізіліп отыруын ұйғарады. Сонымен қатар, сайысты міңезбен аздап байланыстырған, әр түрлі әрекеттерде, дене сапаларында және т.б. асқандықты көрсетуге мақсатталған біртіңдеп абстракция жүріп жатады. Сондықтан ырықты ойындардың сайысты міңездін аңықталған жартысы спорттық ойындардың қалыптасу негіздерінің иықтарына жатады. Дамып келе жатқан халық ойындарында (кейбір ойындарға спорттың бөлек элементтері қосыла басталды) спорттық құрал қолдана басталды. Әр түрлі халықтардың фольклорлық фондтың анализ көрсеткіші бойынша, балалар өздерінің ойындарында үлкендердің міңез-құлықтарына ұқсастық әрекет ғана емес, сонымен қатар жай ғана күнделікті өмірде қолданатын құралдарды қолданады. Бірақ көп жағдайларда ойындарға дайын заттар кіреді, яғни балалар өздерінің қиялдарына сәйкес ойынның сұраныстарына келтіруге тырысады. Әрине, кейде үлкендердің қарамағымен, кеңесімен балалар өздерінің шамаларына сәйкес құралдар жасайды екенің ескертуден шықпайды. Сонымен әр түрлі еңбектік операциялар негізінде туған және оларды көрсетіп, еңбек құралдарына ұқсас құралдар сапасында қолданып, ойындар әрекеттер қалыптасуына әсер етеді, қайсылары ойын құралын өздік жасауға керек іс жүзінде әрбір бала өзінің садақ немесе соғу таяғын жасай білуін және басқаларда бұлардың жоқтығы мақтанышты болатын. Осы жасалғанына қанағаттанған ойынға стимул боп қызметін атқаратын, өйткені ол ойында құралды жасау шеберлігінен кем еместігінен көрсеткісі келмеді. Бірақ сәттік үшін ойында кездеспейтін еңбек дағдыларымен қолдана білу керек екен. Сондықтан халықтық ырықты ойындарында қолданбалылықтын еңбек тәрбиелеумен байланысын қолдануымен бәрінен жарық көрінеді.
Әркез халықтық ойын, басқа айналаға түскенде, тұрмыстын жағдайына байланысты әрі қарай дамуын алады немесе негізгі сюжетін сақтап қалуымен жаңа вариантқа қалыптасады.
Әр түрлі халықтарда көптеген бір түрлі модификацияларды келбеттіретін ойындар саны байқалады, қайсылары локалды жағдайларға қолданбалы қалыптасады. Осының құрметіне көптеген жақын тұратындарда бір, немесе басқа ойынның бөлек этаптары дамуын көруге мүмкіншілік беретін, ырықты ойындардың және дене жаттығулардың түрлері сақталған. Мысалы, ат ойыны "Ешкі тарту" қазақтарда "Көкпар", қырғыздарда - "Ұлақтырыш", өзбектерде - "Улақ", тәжіктерде - "Бұзқашы" деп аталады.
Ойынның қай этнографиялық ауданға немесе аймаққа жататыны, оның алғашқы арнасын толық сақтауы бойынша анықтау керек екен. Бір жағдайларда ойын толықша сақталған, басқаларда - әркез, үшіншілерде тек сюжеті нақты қарастыруында ғана бастамалардың кейбір жақтарын іздстіруіне кілтін бере алады.
Түрлісіз ойындар кездеседі, қайда жартысы уақыттар бойында жергілікті жағдайларға адаптацияланған және де жергілікті терминтану пайда болды ("Асықтар" және басқалар).
Бұрын халықтардың тұрмыс орнығудың әр түрлі құрылуына байланысты тағы бір ойын қылығына тоқталуы жөн. Сол кезде жігіттер қоғамдық міндеттерді атқарып жүргені белгілі, ал үлкен отбасылық міндет әйелдердің иығына қойылған болатын және де ойындар мазмұнында шығарылды. Егер еркектер халықтық сайысты ойындарға ұмтылса, онда әйелдер биге, шаруашылық міңезді сюжеттік ойындарға ұмтылды. Жыныстық түрлілікті әрекет сферасынан байланысты екенің көрсететін тенденциялар балалар ойындарында байқалады.
Ырықты ойындар дене тәрбиесі құралдарының көзқарасынан қарастырылғандықтан, әрине олардың жастық аспектіндегі мазмұны мен міңездің эволюциясының өзгеруі қызықты. Мысалға "Аяқ арқылы секірулер", "Доптың мектебі", "Секірулер" және басқа ойындарды келтіруге болады, қайсыларында әрекеттер ойнаушылардың дайындығына және олардың жастық ерекшеліктеріне байланысты кезекпенен қиындалады.
Халықтық ырықты ойындардың мазмұны мен түрлерінің анализі оның ұлттық және интернационалдық жақтарының тығыз байланысының диалектикасын көрсетеді. Ырықты ойындардың ұлттық түрі өзінің пайда болуы және дамуы бойынша нақты ұлтқа міңезделген, өзінің тарихи-қоғамдық дамуымен, тұрмыстық өздік бейнесінен, психикалық қоймасының ерекшелігімен және т.б. аңықталған екенің білдіреді. Өз елінің шекараларынан тыс таралса да, (бұл ойын ұлттық болып қалып жатқанға қарамастан) халықаралық болып қала береді.
Ойын әрбір халықтын тарихи-мәдени дамуында адамдардың өмірге алғашқы дайындық үрдісінде тәрбиенің негізгі факторы болып келеді. Бұл дайындықтың негізінде қоршаған ортамен ерекшеліктердің қарым-қатынасы жатыр. Ойын баланы қоршағандармен, табиғатпен әңгімелеуге, өмірге кіргізеді және еңбек дағдыларын, білім алуды, қимыл әрекетін жетілдіруге әсер етеді.
Ойын әрекеті көбінесе объективті шындардын нақты түрлерін көрсетіп, әр түрлі және кеңейтілген тақырыбы бойынша болғандықтан, бұнда тарихи дамуының уақытында, бір халыққа нақты өмірі, әлемге көзқарасы, мәдени даму деңгейі, ұлтаралық мәдени байланысы және көптеген басқалар сияқты маңызды факторлар көрінеді.
Қазіргі цивилизация жағдайларында адамның қимыл іс-әрекетінің күрт төмендеуіне байланысты, дене жаттығуларымен, ырықты ойындарымен жүйелі сабақтардың рөлі жоғарлайды.
Халықтық ырықты ойындардың әр түрлі жастағы адамдарға ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.