Каспий теңізін қорғау

І. Кіріспе

ІІ. Негізгі бөлім
1.1 Каспий теңізінің су деңгейінің өзгеруі
1.2 Каспий теңізінің тіршілік көздері
1.3 Каспий экологиясына мұнай өндірудің қаупі қанша?
1.4 Каспий экожүйесі бақылауда

ІІІ. Қорытынды

Кіріспе
Каспий теңізі- Еуразия құрлығының орталығында, мұхиттардан алыста, оқшау жатқан тұйық су алабы. Дүние жүзіндегі ең ірі тұйық су айдыны, үлкендігіне қарап теңіз деп атайды. Ауданы 376 000 шаршы километр. Меридиан бағытында 1200 километрге созылған, орташа ені 300 километр. Жағалау сызығының ұзындығы 7000 км, оның Қазақстанға тиесілі ұзындығы 2340 км (солтүстік жағалауының басым бөлігі және шығыс жағалаудың солтүстік жартысы), қалғаны Ресей, Әзербайжан, Түрікменстан және Иран жерімен шектеседі. Беті мұхит деңгейінен 28м төменде жатыр. Ең терең жері 1025 м, орташа тереңдігі 180м. Ірі шығанақтары: Маңғыстау, Қазақ, Қарабұғазкөл, т.б. 50 тарта аралдар бар (ірілері: Құлалы, Шешен, Артем, т.б.)
Ірі түбектері Маңғыстау, Апшерон, Аграхан, Красноводск, Шелекен. Каспий теңізінде, өзен ағындары мен желге байланысты, судың циклонды араласуы байқалады. Су массасы батыс жағамен солтүстіктен оңтүстікке қарай қозғалады да, Апшерон түбегіне жеткенде екі тармаққа бөлінеді. Жел теңіз толқының туғызады, олардың биіктігі Апшерон шоңғалында 11 метрге жетеді.
Теңіздің қазақстандық бөлігі- солтүстік-шығыс жағалауы Атырау және Маңғыстау облыстарының аумағында. Солтүстік Каспий теңіздің басқа бөліктерінен өзінің алып жатқан географиялық орны, теңіз түбінің құрылымы, тұздылық және температуралық режимі, су теңгермесі және т.б. бойынша ерекшеленеді. Оңтүстік және орталық Каспийге қарағанда таяз солтүстік Каспий бөлігінің аумағы 80 мың шаршы километр. Оған келіп құятын өзендердің жылдық су ағымының жиынтығы- жалпы Каспийге құятын барлық өзен сулары ағымының 88%-ын құрайды. Теңіздің бұл бөлігі жануарлар дүниесі мен өсімдіктер әлеміне бай. Мұнда жануарлардың 2 мыңға жуық түрітіршілік етеді. Оның ішінде омыртқасыздар-1069, омыртқалылар-415, паразит жануарлар-325 түрі тіршілік етеді.
Каспий теңізінде өсімдіктердің 500 түрлері бар. Өсімдіктер арасында көк-жасыл және диатомды балдырлардың түрлері көп. Соңғы кезде қызыл және қоңыр балдырлар, майша-бақ, бұзаубас балық, дрейсен және жүрекше молюскілер өседі. Мұнда, Арктика теңіздерінен (Каспий итбалығы), Жерорта теңізі алқабынан қоныс аударған жануарлар мен балықтардың 15 түрі мекендейді.
Каспий теңізінің су деңгейінің өзгеруі.
Каспий теңізінде мұнай-газ өндіру және мұнай өңдеу кешендерінің дамуына байланысты Қазақстанның батыс өңірінде қалыптасқан табиғи, әлеуметтік, экономикалық жағдай. Каспий теңізі- әлемдегі шаруашылық маңызы зор ең ірі тұйық су алабы. Жыл бойына Каспий теңізінің деңгейі желқұма –желбөгет құбылыстарының нәтижесінде 0,5-1 метрге дейін ауытқып отырады. 1837-1990 ж. жүргізілген бақылау жұмыстарының нәтижесінде Каспий теңізінің су деңгейі мөлшерінің айтарлықтай өзгеруі 1930 және 1980-1990 ж. аралығына сәйкес келетіні анықтылған. 1929-1941 ж. су деңгейі 2 метрге төмендесе, 1977 ж. бұл көрсеткіш ең төм. абс. мөлшеріне (-29,01м) жетті. 1978-1995 ж. су деңгейі 2,35 метрге қайта көтеріліп, 1995 ж. бұл көрсеткіш-26,66м болды. (1сурет)

Каспий теңізінің су деңгейінің өзгеруі.
Су деңгейінің тұрақсыздығы- климаттың өзгеруінен теңіз суының молаюына байланысты болып отырған құбылыс. Жаз айларында, судың беткі қабатын күшті жел ығыстырып кетеді де, астыңғы қабаттан көтерілген суық су температураны 10-120 С-қа дейін төмендетеді. Қыс айларында судың орташа температурасы, солтүстігінде – «минус» 0,50 С, орталық бөлігінде +3-70С , оңтүстігінде +8-100 С. Солтүстігінде теңіз беті қарашадан наурызға дейін қатады, мұздың қалыңдығы 2 метрге жетеді, орталық бөлігінде қысы қатты жылдары ғана, таяз шығанақтары қатады.
Судың орташа тұздылығы 12,7%. Солтүстігінде Еділдің ағынына байланысты, су тұздылығының ауытқуы байқалады. Мұхиттармен салыстырғанда, Каспий теңізінде хлоридтер аз да калцийдің, магнийдің сульфаттары, карбонаттары көп. Судың конвекциялық қозғалысының нәтижесінде, қыс айларында, Солтүстік Каспий сулары вертикалды бағытта түгел араласады. Су балансының өзгеруіне байланысты Каспий теңізінің деңгейінің көп жылдық және ғасырлық ауытқулары болады.
Каспий теңізінің тіршілік көздері
Каспий теңізі ежелден құнды балық түрлеріне бай. Теңіз фаунасының негізін эндемик жануарлар (шаянтәрізділердің 60%-і, моллюскілердің 80%-і, балықтардың 50%-і) құрайды. Бекіре тұқымдас балықтардың дүниежүзіндегі өнімнің 82% және майшабақтар,
тұщы су балықтары (табан балық, көксерке, сазан т.б.) итбалықтары осы жерде ауланады.
Еділ бойында гидротехникалық құрылыстардың салынуына, теңізге өндірістен шыққан лас сулардың құйылуына және теңізден мұнай өндірілуіне байланысты, ауланатын балық мөлшері азаюда. Әсіресе бекіре тұқымдас балықтар мен майшабақтардың өнімі кеміп кетті. Қазірде Каспий теңізінің көптеген жерлерінде мұнай өндіріліп жатыр. Теңізден натрий сульфаты, мирабилит және эпсомит тұздары алынады.
Каспий теңізінің солтүстік бөлігі дүниежүзінде кездеспейтін аса сезімтал табиғи ортаның бірі болып саналады. Оның үстіне, бұл жағалауда сирек кездесетін- бекіре, итбалықтар, шоқыр, қара уылдырық сияқты аса құнды табиғи тіршілік көздері бар екендігі белгілі. Сондықтан бұл аймақ, ерекше қорғалатын табиғи қорық. Соңғы кезде балықтардың уылдырық шашатын жерлеріне жетуге кедергі келтіретін өзендерге салынған бөгеттер, судың радиациялық және химиялық жолмен ластануы және қаскөйліктің (браконьерлік) етек алуы бекіренің қорын азайтуда. Сондай-ақ, мұндағы қортпа, пілмайдың жылдан-жылға саны кеміп бара жатыр. Каспий миногасы, Еділ майшабағы, Каспий албырты, ақбалық, күтім- Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген. Жыл сайын 11 балық зауоты (Ресейдің, Әзербайжанның, Қазақстанның) Каспий теңізіне 75 млн. Балық шабақтарын жібереді. 1998 жылдан бері Атыраудағы 2 балық зауоты жылына 6 млн. Бекіре балығының шабағын дайындайды. Балықтар уылдырығын тұщы суға шашады, қор жинау үшін тұзды суға шығады. Мысалы: шортан, оңғақ, қызылқанат балық, алабұға теңіздің атырауына дейін өрістесе, қаракөз, табан, көксерке тұзды суда, ал бекіре тәрізділер судың өте тұзды жерінде тіршілік етуге бейімделген. Каспий теңізінде 2 тропиктік жүйе қалыптасқан (2 сурет). Солтүстік-шығыс Каспий аумағында құстардың 278 түрі мекендейді. Соның ішінде Қазақстанның және Ресейдің «Қызыл кітабында» енгізілген өте сирек кездесетін қалбағай, қарабай, сары құтан, бұйра бірқазан, т.б. бар. Ал Каспий итбалығытек қана Каспий теңізінде тіршілік ететін сүтқоректі. 1920жылы 1млн-нан астам ит балықтың 120мыңы ауланған болса, 1980 жылдың аяғында 360-450 мыңға дейін азайған итбалықтың 27 мыңы, 1990 жылы-13,8 мыңы, 1996 жылы-8 мыңы ауланған. 2000 жылы сәуір-тамыз айларында індеттен олардың 15 мыңы қырылды. Каспий итбалығының жаппай қырылуы- Каспийдің солтүстік бөлігіндегі гидрометеорология және экология жағдайлардың нашарлауынан теңіз жануарлары иммунитетінің төмендеуін көрсетеді. Каспий ойпатында өсімдіктің 88 тұқымдас, 371 туысқа бірігетін 945 түрі өседі. Соның ішінде 357 түрі жоғары сактыдағы өсімдіктерге жатады, 6 түрі- Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген. Ал теңіздің өзінде су өсімдіктерінің 728 түрі өседі. Теңіз өсімдіктері жамылғысының құрлық өсімдіктерінен көп айырмашылығы бар. Құрлықта, негізінен, гүлді өсімдіктер, ал суда балдырлар кездеседі. Солтүстік Каспийде негізінен қамыс, теңіз шөбі, шалаң, егеушөп, арамот, мүйізжапырақ өседі. Бұл өсімдіктер балықтардың уылдырығының су түбінде бекүі үшін қажет, сондай –ақ, су құстары мен кейбір балық түрлеріне керек болады.
Солтүстік Каспий жағалауының әсем табиғатына, оның экологиялық жағдайына атмосфераның, топырақ жамылғысының, судың ластануы үлкен қауіп төндіруде.

Қолданылған әдебиеттер тізімі
«ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ЭНЦИКЛОПЕДИЯСЫ»
Баешов А.Т. «Экология және таза су проблемасы»
Қасымов А.Г «Каспийское море»
Шабанова Л.В «Каспийская экологическая программа»
География оқулығы
«Дүние» N 6, 2005
Еназарова Ұ.А, Темірбеков А.Т. «Түркі тілдес елдер географиясы»
ҚАЗАҚ СОВЕТ ЭНЦИКЛОПЕДИЯСЫ»
Крицкий С. К. «Колебания уровня Каспийского моря».
«Дүние» N 1-2, 2005
С. И Варущенко «Изменение режима Каспийского моря»
«Дүние» N 11, 2004
«Атамекен» N 24 ақпан 2005
«Дүние» N 9, 2003