Сақтар мәдениеті
І. Кіріспе
Сақтар
ІІ. Негізгі бөлім
1. Сақтар жазуы
2.Сақ мәдениеті
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Сақтар
ІІ. Негізгі бөлім
1. Сақтар жазуы
2.Сақ мәдениеті
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Бұл халық өзін өзі сака, сақа деп атаған, (аккадша: ashkuza; қыт. 塞 — Sai, көне қытайша: *sək).
Оларды көне юнандар скифтер (гр. skythai) деп атаған. Ол туралы юнан тарихшысы Геродот өзінің «Тарих» деген еңбегінде, 5 томында, жағрапияшы Страбон «Жағрапиясында» жазып қалдырған.
Сақтар мекендеген жерлер.
Сақтар – б. з. б. 1-мыңжылдықта Орта Азия мен Қазақстан, Шығыс Түркістан жерін мекен еткен ежелгі тайпалар. Бұларды грек тарихшысы Страбон «азиялық скифтер» деп жазды. Рим жазушысы үлкен Плиний де осылай деген. Оның жазуынша скифтерді парсылар «саға» («сақа», «сақ» аты осыдан шыққан) дейді.
Қоныстанған жерлері
Б. з. б. I мыңжылдықта Солтүстік Үндістанды, Ауғанстанды, Орта Азияны және Қазақстанның оңтүстігін қамтитын кең-байтақ аумақта жинақтап алғанда «сақ» деп аталатын көптеген тайпалар мекендеген. Геродот (б. з. б. V ғ.) және баска антик тарихшылары оларды Азия скифтері деп атаған.
Fылымда сақтардың бұл топтарының Орта Азия мен Қазақстан аумағында шоғырланғаны туралы көптеген болжамдар бар. Олардың біреуіне сәйкес Шаш (Ташкент ауданы), Солтүстік Қырғызстан аумағында және Қазақстанның оңтүстігінде тиграхауда-сақтар мекендегені, бұл сақ тайпаларының этникалық аумағы кеңірек болған, оған Оңтүстік Орал еңірі мен Таулы Алтайда енген.Ахемендік Иранның сына жазу ескерткіштерінде Сақтар үш топқа бөлінеді. Олар: хаумаварға Сақтар (хаому шарабын ішетіндер немесе амюрийліктер); тиграхауда Сақтар (шошақ бөріктілер); тьяй-парадарая Сақтар (теңіздің арғы жағындағылар). Бұлар Орта Азияның оңтүстігін, Арал теңізінің төңірегін, Сырдария бойын, Жетісу алқабын мекендеген. Сақтар одақтарына яксарт, массагеттер, исседон, дайлар, астақ, қамақ, аримаспы сияқты көптеген көне тайпалар біріккен. Бұлар Кавказ тауын «Қаз» тауы деп атаған. Сақ жерінде Яксарт (Сырдария), Оксус (Өкіссу – Әмудария) үлкен өзендер болған. Сырдарияны Бақтиярлар (бактрлар) Яксарт, ал Сақтар Сілес (Сіле, Сілеті) деп атаған. Сақтардың б. з. б. мәдениетті ел болғаны туралы дерек мол. Археологтар Қазақстанның оңтүстік ауданы мен Қырғызия, Тәжікстан және Алтай жерлерінен Сақтар тайпаларының қорғандары мен обаларын тапты. Парсы патшасы Дараявауштың Парсаға (гр. Persepolis) жақын Накширустамдағы тас жазуларында сақаларды үш топқа бөліп көрсеткен:
Оларды көне юнандар скифтер (гр. skythai) деп атаған. Ол туралы юнан тарихшысы Геродот өзінің «Тарих» деген еңбегінде, 5 томында, жағрапияшы Страбон «Жағрапиясында» жазып қалдырған.
Сақтар мекендеген жерлер.
Сақтар – б. з. б. 1-мыңжылдықта Орта Азия мен Қазақстан, Шығыс Түркістан жерін мекен еткен ежелгі тайпалар. Бұларды грек тарихшысы Страбон «азиялық скифтер» деп жазды. Рим жазушысы үлкен Плиний де осылай деген. Оның жазуынша скифтерді парсылар «саға» («сақа», «сақ» аты осыдан шыққан) дейді.
Қоныстанған жерлері
Б. з. б. I мыңжылдықта Солтүстік Үндістанды, Ауғанстанды, Орта Азияны және Қазақстанның оңтүстігін қамтитын кең-байтақ аумақта жинақтап алғанда «сақ» деп аталатын көптеген тайпалар мекендеген. Геродот (б. з. б. V ғ.) және баска антик тарихшылары оларды Азия скифтері деп атаған.
Fылымда сақтардың бұл топтарының Орта Азия мен Қазақстан аумағында шоғырланғаны туралы көптеген болжамдар бар. Олардың біреуіне сәйкес Шаш (Ташкент ауданы), Солтүстік Қырғызстан аумағында және Қазақстанның оңтүстігінде тиграхауда-сақтар мекендегені, бұл сақ тайпаларының этникалық аумағы кеңірек болған, оған Оңтүстік Орал еңірі мен Таулы Алтайда енген.Ахемендік Иранның сына жазу ескерткіштерінде Сақтар үш топқа бөлінеді. Олар: хаумаварға Сақтар (хаому шарабын ішетіндер немесе амюрийліктер); тиграхауда Сақтар (шошақ бөріктілер); тьяй-парадарая Сақтар (теңіздің арғы жағындағылар). Бұлар Орта Азияның оңтүстігін, Арал теңізінің төңірегін, Сырдария бойын, Жетісу алқабын мекендеген. Сақтар одақтарына яксарт, массагеттер, исседон, дайлар, астақ, қамақ, аримаспы сияқты көптеген көне тайпалар біріккен. Бұлар Кавказ тауын «Қаз» тауы деп атаған. Сақ жерінде Яксарт (Сырдария), Оксус (Өкіссу – Әмудария) үлкен өзендер болған. Сырдарияны Бақтиярлар (бактрлар) Яксарт, ал Сақтар Сілес (Сіле, Сілеті) деп атаған. Сақтардың б. з. б. мәдениетті ел болғаны туралы дерек мол. Археологтар Қазақстанның оңтүстік ауданы мен Қырғызия, Тәжікстан және Алтай жерлерінен Сақтар тайпаларының қорғандары мен обаларын тапты. Парсы патшасы Дараявауштың Парсаға (гр. Persepolis) жақын Накширустамдағы тас жазуларында сақаларды үш топқа бөліп көрсеткен:
1. Р. Жұматаев, тарихшы «Сақ» атауы қайдан шыққан? (қаз.). ukkz.net. «Үш қиян» газеті (23 Ақпан 2012). Тексерілді, 9 наурыз 2012.
2. Тараз энциклопедиясы
3. «Қазақстан тарихы» (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. 1-том. — Алматы: Атамұра, 2010.—59 ISBN 978-601-282-026-3
4. Әдеб.: Акишев К.А., Кушыев Г.А., Древняя культура саков и усуней долины реки Или, 1963; Артамонов М.И., Сокровища саков, М., 1973; Акишев А.К., Искусство и мифология саков, А.-А., 1984; История Казахстана, т. 1, А., 1996. А. Бейсенов
2. Тараз энциклопедиясы
3. «Қазақстан тарихы» (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. 1-том. — Алматы: Атамұра, 2010.—59 ISBN 978-601-282-026-3
4. Әдеб.: Акишев К.А., Кушыев Г.А., Древняя культура саков и усуней долины реки Или, 1963; Артамонов М.И., Сокровища саков, М., 1973; Акишев А.К., Искусство и мифология саков, А.-А., 1984; История Казахстана, т. 1, А., 1996. А. Бейсенов
Жоспар
І. Кіріспе
Сақтар
ІІ. Негізгі бөлім
1. Сақтар жазуы
2.Сақ мәдениеті
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
І. Кіріспе
Бұл халық өзін өзі сака, сақа деп атаған, (аккадша: ashkuza; қыт. 塞
— Sai, көне қытайша: *sək).
Оларды көне юнандар скифтер (гр. skythai) деп атаған. Ол туралы юнан
тарихшысы Геродот өзінің Тарих деген еңбегінде, 5 томында, жағрапияшы
Страбон Жағрапиясында жазып қалдырған.
Сақтар мекендеген жерлер.
Сақтар – б. з. б. 1-мыңжылдықта Орта Азия мен Қазақстан, Шығыс
Түркістан жерін мекен еткен ежелгі тайпалар. Бұларды грек тарихшысы Страбон
азиялық скифтер деп жазды. Рим жазушысы үлкен Плиний де осылай деген.
Оның жазуынша скифтерді парсылар саға (сақа, сақ аты осыдан шыққан)
дейді.
Қоныстанған жерлері
Б. з. б. I мыңжылдықта Солтүстік Үндістанды, Ауғанстанды, Орта Азияны
және Қазақстанның оңтүстігін қамтитын кең-байтақ аумақта жинақтап алғанда
сақ деп аталатын көптеген тайпалар мекендеген. Геродот (б. з. б. V ғ.)
және баска антик тарихшылары оларды Азия скифтері деп атаған.
Fылымда сақтардың бұл топтарының Орта Азия мен Қазақстан аумағында
шоғырланғаны туралы көптеген болжамдар бар. Олардың біреуіне сәйкес Шаш
(Ташкент ауданы), Солтүстік Қырғызстан аумағында және Қазақстанның
оңтүстігінде тиграхауда-сақтар мекендегені, бұл сақ тайпаларының этникалық
аумағы кеңірек болған, оған Оңтүстік Орал еңірі мен Таулы Алтайда
енген.Ахемендік Иранның сына жазу ескерткіштерінде Сақтар үш топқа
бөлінеді. Олар: хаумаварға Сақтар (хаому шарабын ішетіндер немесе
амюрийліктер); тиграхауда Сақтар (шошақ бөріктілер); тьяй-парадарая Сақтар
(теңіздің арғы жағындағылар). Бұлар Орта Азияның оңтүстігін, Арал теңізінің
төңірегін, Сырдария бойын, Жетісу алқабын мекендеген. Сақтар одақтарына
яксарт, массагеттер, исседон, дайлар, астақ, қамақ, аримаспы сияқты
көптеген көне тайпалар біріккен. Бұлар Кавказ тауын Қаз тауы деп атаған.
Сақ жерінде Яксарт (Сырдария), Оксус (Өкіссу – Әмудария) үлкен өзендер
болған. Сырдарияны Бақтиярлар (бактрлар) Яксарт, ал Сақтар Сілес (Сіле,
Сілеті) деп атаған. Сақтардың б. з. б. мәдениетті ел болғаны туралы дерек
мол. Археологтар Қазақстанның оңтүстік ауданы мен Қырғызия, Тәжікстан және
Алтай жерлерінен Сақтар тайпаларының қорғандары мен обаларын тапты. Парсы
патшасы Дараявауштың Парсаға (гр. Persepolis) жақын Накширустамдағы тас
жазуларында сақаларды үш топқа бөліп көрсеткен:
парадрая (теңіздің арғы бетіндегі сақалар) — еуропалық сақалар-скифтер
немесе Арал теңізі, Сырдарияның арғы жағындағылар;
хаомаварга (хаома сусынын жасайтын сақалар) — Ферғана алқабын
мекендеушілер;
тиграхауда (шошақ бөрікті сақалар) — Сырдарияның орта ағынын және
Жетісуды мекендеушілер.
ІІ. Негізгі бөлім
1. Сақтар жазуы
Қазақ жерінде жазу-сызу сақ дәуірінен бастап пайда болған сияқты. 1960
жылы Ертіс өзенінің оң қанатынан табылған б.з.д. V—IV ғасырларға жататын
сақ дәуірінің марал сүйегінен жасалған тұмарда жазу болған. Оны ғалым Алтай
Аманжолов оңнан солға қарай "Ақ сықын" — "Ақ марал" деп оқыған. 1970 жылы
Есік қаласының түбінен табылған "Алтын адамның" қабірінен жазуы бар күміс
тостаған шықты. Тостағанның сыртында екі жолға жазылған 26 таңба бар. Олар
бір жағынан, көне түркілердің руникалық жазбаларына ұқсас, екіншіден,
Жерорта теңізі төңірегіндегі көне алфавиттік таңбаларға, өсіресе грек,
арамей әріптеріне ұқсас. Оны да А.Аманжолов көне түркі тілі сияқты оңнан
солға қарай оқыған. Жазудың мазмүны мынадай екен:
"Аға, саған (бұл) ошақ! Бөтен (жат ел адамы) тізеңді бүк! Халықта азық-
түлік (мол болғай!)!" Зерттеушінің пікірінше, бұл сақ дәуірінде түркі
тілінде жазылған, яғни бүдан 2500 жыл бұрын түркі тілдес сақ тайпалары
әліпбиін жазуды білген.
Өткен ғасырдың 60-жылдары Іле өзенінің оң жағасындағы Тайғақ
шатқалынан көне тибет жазуы, көне грек әліпбиіндегі жазу табылды.
Ғалымдардың пікірінше, грек алфавитімен жазылған жазудың сыртынан айналдыра
тибет жазуын жазған. Жазуды грек әліпбиін білетін буддалық монах жазған
болуы керек. Қарлұқтар заманында (VIII ғасыр) Жетісу жеріне келген
тибеттіктер тау-тасқа өздерінің буддалық дұғаларын ойып жазған.
Әліпби жазу дүниежүзілік мәдениетке қосылған үлкен үлес болып
есептеледі. Көне түркілер алғашқы әріп жазуының бір түрі — руналық жазуды
ойлап тапқан және пайдаланған.
Көне түркі руналық жазуы Қазақстанда Талас, Ертіс, Сыр, Іле
өзендерінің қойнауларында табылған.
Бұл жазуларды алғаш зерттеп, оларды оқудың "кілтін" тапқан — Дания
зерттеушісі Вильгельм Томсен. Осы көне түркі жазуларын сыртқы нобайы
жағынан Скандинавияның руналарына ұқсатып, бұл жазуларды да руналық, яғни
"құпия" жазу деп атап кеткен.
Ең алғаш табылып зерттелген түркі жазуы ескерткіштері Білге қағанға,
Күлтегінге қойылған құлпытастардағы жазу. Көне түркі руна жазулары қашау
әдісімен тасқа, түрлі бұйымдарға (ағаш қасық, күміс тостаған, ыдыс) ойып,
сызып жазылған. Руналық жазбада 35 әріп бар, бұдан басқа төрт таңба лт, нт,
нг,рт деген дауыссыз дыбыстар тіркесін береді. Жазу оңнан солға қарай
оқылады. Түркі жазбаларына Тоныкөк (Улан-Батордың жанында) ескерткішіндегі
жазулар да жатады.
Қазақстан жерінен табылғандары — Талас өзені бойынан табылған тас
мөрдегі жазу Алматы облысындағы Кетпен тауындағы тастағы жазулар (үш
жерде), Есік қаласының түбінен табылған күміс тостағандағы жазу. 1960 жылы
Сыр бойындағы Шардара суқоймасын саларда ескі қамал орнынан саз балшықтан
күйдіріліп жасалған түркі жазулы мөр табылды.
Бұрынғы Семей облысының Үржар ауданынан, Шығыс Қазақстан облысының
Шемонайха ауданынан көне түркі жазуы бар екі қола айна табылған. 1985 жылы
Шығыс Қазақстан облысы, Марқакөл ауданынан табылған көне түркі жазуы және
Жайық өзені бойынан табылған қола айнадағы руна жазуының тарих үшін маңызы
зор.
Көне түркі жазуларында, әсіресе құлпытастардағы жазуда Күлтегін,
Тоныкөк, Білге қаған, т.б. сияқты түркі елбасыларының істеген ісі, түркі
жұртының сол кездегі жағдайы, басқа елдермен қарым-қатынасы, олардың
дүниетанымы сипатталады. Күлтегін ескерткішін оның ағасы Білге каған
қойғызған. Жазу мынадай сөздермен басталады: "Тәңірідей тәңірден жаралған
Білге (дана) қаған бұл таққа отырдым. Сөзімді түгел естіңдер, жалғасқан іні-
жиенім, ұлым, руым, халқым... Көңілдегі қандай сөзім болса, мәңгі тасқа
жаздым. Оны көріп, сонша біліңдер!"
Білге қаған тұсында түркі елі дәуірледі. Ол өте жігерлі, кайратты,
әділ, ақылды елбасы болды. Ол жазуда өзі туралы былай дейді: "Түркі халқы
үшін түнде ұйықтамадым, күндіз отырмадым. Қызыл қанымды, қара терімді
ағыздым. Жалаңаш халықты киіндірдім, жарлы халықты бай қылдым, аз халықты
көп цылдым".
Орта ғасырлардағы жазу-сызу
Ерте орта ғасырларда түркі халықтары өздерінің төл жазуымен бірге
соғды жазуын да пайдаланған. Соғды жазуы дегеніміз — орта ғасылардағы парсы
жазуы. Соғды жазуының өз тілдеріне икемделген нұсқасын түркілер алғашында
"ұйғыр жазуы", кейінірек "найман жазуы" деп атаған.
Түркі халықтары ислам діні енген кезден бастап (VIII—XII ғасырлар)
араб әліпбиін де қолдана бастайды.
Қарахан мемлекетінен бастап іс қағаздары араб әліпбиімен жүреді. Араб
әліпбиімен хатқа түскен сол заманғы еңбектер мыналар:
Махмұд Қашқари "Диуани лұғат ат-түрік",
Жүсіп Баласағүни "Құтты білік",
Қожа Ахмет Йасауи "Диуани хикмет",
Сүлеймен Бақырғани "Хикмет",
Рабғузи "Қиссауыл әнбия" ("Әулиелер дастаны", "Оғызнама"
(IX—X ғасырлар),
Әбілғазы Баһадүр "Түрік шежіресі", т.б.
Көне түркі тілі, жазуы — бүгінгі өзбек, қазақ, ұйғыр, түрікмен,
қырғыз, қарақалпақ халықтарына ортак мұра. Түркі тілі, жазуы негізінде осы
аталған қазіргі түркі тілдес халықтардың әдеби тілдері қалыптасты.
Түркі тіліндегі осы деректерде айтылған жазулар тіл ғылымында руна
жазуы деп аталған. Ол Скандинавия халықтарының тілі бойынша, сыры ашылмаған
құпия жазу деген сөз. Бұл жазудың оқылу сырын ашқан — В.Томсен. Одан кейін
Орхон жазуларын орыс тіліне аударған түрколог В.Радлов болды. Сөйтіп, XIX
ғасырдың соңында руна жазуының кұпия сырының ашылуы ертедегі түркі тілдес
халықтардың да өздеріне тән жазуларының болғандығын көрсетті.
Түркі жазуы бір-бірімен қосылмай жазылатын 38 әріптен тұратындығы
белгілі. Кейбір ғылыми пікірлерге қарағанда, көне түркі жазуының пайда
болуына соғда әріптері пайдаланылған немесе әсері тиген. Бұл екі жазудың
әріптерін бір-бірімен салыстырып қараса, екеуінің бір-біріне ұқсас
еместігін байқау онша қиын емес. Керісінше, түркі әліпбиінің көріністері
олардың ру-тайпаларының таңбаларына ұқсас. Олай болса, "Түркі жазуының
пайда болу негізі олардың таңбаларында жатқан жоқ па?" деген орынды сұрақ
туады.
Түркі дәуірінен қалған атақты "Күлтегін", "Білге қаған" сияқты тасқа
жазылған дастандар қазақ тіліне аударылып, біздің қолымызға тиіп отыр.
Қазақ халқы ол дастандарды өздерінің төл дүниесіндей қарсы алды. Оған басты
себеп, ондағы жазылған әдет-ғұрып, салт-сана, діни-наным, сенім, мақал-
мәтел, батырлық жырлардың үлгілері бәрі-бәрі халқымыздың тірлік-
тіршілігінен алынғандай ұқсас. Бұл мұралар қазақ халқының ертеден келе
жатқан бастауы.
Түркі дәуіріндегі ескерткіштердегі жазулардан жөне бір байқалатыны —
өздері мекен еткен географиялық аймақтың бағыттарын барлай білген. Шамасы,
көшпелі өмірге байланысты мал шаруашылығының және табиғаттың ерекшеліктері
ескеріліп отырған.
Түркілер өздері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. Кіріспе
Сақтар
ІІ. Негізгі бөлім
1. Сақтар жазуы
2.Сақ мәдениеті
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
І. Кіріспе
Бұл халық өзін өзі сака, сақа деп атаған, (аккадша: ashkuza; қыт. 塞
— Sai, көне қытайша: *sək).
Оларды көне юнандар скифтер (гр. skythai) деп атаған. Ол туралы юнан
тарихшысы Геродот өзінің Тарих деген еңбегінде, 5 томында, жағрапияшы
Страбон Жағрапиясында жазып қалдырған.
Сақтар мекендеген жерлер.
Сақтар – б. з. б. 1-мыңжылдықта Орта Азия мен Қазақстан, Шығыс
Түркістан жерін мекен еткен ежелгі тайпалар. Бұларды грек тарихшысы Страбон
азиялық скифтер деп жазды. Рим жазушысы үлкен Плиний де осылай деген.
Оның жазуынша скифтерді парсылар саға (сақа, сақ аты осыдан шыққан)
дейді.
Қоныстанған жерлері
Б. з. б. I мыңжылдықта Солтүстік Үндістанды, Ауғанстанды, Орта Азияны
және Қазақстанның оңтүстігін қамтитын кең-байтақ аумақта жинақтап алғанда
сақ деп аталатын көптеген тайпалар мекендеген. Геродот (б. з. б. V ғ.)
және баска антик тарихшылары оларды Азия скифтері деп атаған.
Fылымда сақтардың бұл топтарының Орта Азия мен Қазақстан аумағында
шоғырланғаны туралы көптеген болжамдар бар. Олардың біреуіне сәйкес Шаш
(Ташкент ауданы), Солтүстік Қырғызстан аумағында және Қазақстанның
оңтүстігінде тиграхауда-сақтар мекендегені, бұл сақ тайпаларының этникалық
аумағы кеңірек болған, оған Оңтүстік Орал еңірі мен Таулы Алтайда
енген.Ахемендік Иранның сына жазу ескерткіштерінде Сақтар үш топқа
бөлінеді. Олар: хаумаварға Сақтар (хаому шарабын ішетіндер немесе
амюрийліктер); тиграхауда Сақтар (шошақ бөріктілер); тьяй-парадарая Сақтар
(теңіздің арғы жағындағылар). Бұлар Орта Азияның оңтүстігін, Арал теңізінің
төңірегін, Сырдария бойын, Жетісу алқабын мекендеген. Сақтар одақтарына
яксарт, массагеттер, исседон, дайлар, астақ, қамақ, аримаспы сияқты
көптеген көне тайпалар біріккен. Бұлар Кавказ тауын Қаз тауы деп атаған.
Сақ жерінде Яксарт (Сырдария), Оксус (Өкіссу – Әмудария) үлкен өзендер
болған. Сырдарияны Бақтиярлар (бактрлар) Яксарт, ал Сақтар Сілес (Сіле,
Сілеті) деп атаған. Сақтардың б. з. б. мәдениетті ел болғаны туралы дерек
мол. Археологтар Қазақстанның оңтүстік ауданы мен Қырғызия, Тәжікстан және
Алтай жерлерінен Сақтар тайпаларының қорғандары мен обаларын тапты. Парсы
патшасы Дараявауштың Парсаға (гр. Persepolis) жақын Накширустамдағы тас
жазуларында сақаларды үш топқа бөліп көрсеткен:
парадрая (теңіздің арғы бетіндегі сақалар) — еуропалық сақалар-скифтер
немесе Арал теңізі, Сырдарияның арғы жағындағылар;
хаомаварга (хаома сусынын жасайтын сақалар) — Ферғана алқабын
мекендеушілер;
тиграхауда (шошақ бөрікті сақалар) — Сырдарияның орта ағынын және
Жетісуды мекендеушілер.
ІІ. Негізгі бөлім
1. Сақтар жазуы
Қазақ жерінде жазу-сызу сақ дәуірінен бастап пайда болған сияқты. 1960
жылы Ертіс өзенінің оң қанатынан табылған б.з.д. V—IV ғасырларға жататын
сақ дәуірінің марал сүйегінен жасалған тұмарда жазу болған. Оны ғалым Алтай
Аманжолов оңнан солға қарай "Ақ сықын" — "Ақ марал" деп оқыған. 1970 жылы
Есік қаласының түбінен табылған "Алтын адамның" қабірінен жазуы бар күміс
тостаған шықты. Тостағанның сыртында екі жолға жазылған 26 таңба бар. Олар
бір жағынан, көне түркілердің руникалық жазбаларына ұқсас, екіншіден,
Жерорта теңізі төңірегіндегі көне алфавиттік таңбаларға, өсіресе грек,
арамей әріптеріне ұқсас. Оны да А.Аманжолов көне түркі тілі сияқты оңнан
солға қарай оқыған. Жазудың мазмүны мынадай екен:
"Аға, саған (бұл) ошақ! Бөтен (жат ел адамы) тізеңді бүк! Халықта азық-
түлік (мол болғай!)!" Зерттеушінің пікірінше, бұл сақ дәуірінде түркі
тілінде жазылған, яғни бүдан 2500 жыл бұрын түркі тілдес сақ тайпалары
әліпбиін жазуды білген.
Өткен ғасырдың 60-жылдары Іле өзенінің оң жағасындағы Тайғақ
шатқалынан көне тибет жазуы, көне грек әліпбиіндегі жазу табылды.
Ғалымдардың пікірінше, грек алфавитімен жазылған жазудың сыртынан айналдыра
тибет жазуын жазған. Жазуды грек әліпбиін білетін буддалық монах жазған
болуы керек. Қарлұқтар заманында (VIII ғасыр) Жетісу жеріне келген
тибеттіктер тау-тасқа өздерінің буддалық дұғаларын ойып жазған.
Әліпби жазу дүниежүзілік мәдениетке қосылған үлкен үлес болып
есептеледі. Көне түркілер алғашқы әріп жазуының бір түрі — руналық жазуды
ойлап тапқан және пайдаланған.
Көне түркі руналық жазуы Қазақстанда Талас, Ертіс, Сыр, Іле
өзендерінің қойнауларында табылған.
Бұл жазуларды алғаш зерттеп, оларды оқудың "кілтін" тапқан — Дания
зерттеушісі Вильгельм Томсен. Осы көне түркі жазуларын сыртқы нобайы
жағынан Скандинавияның руналарына ұқсатып, бұл жазуларды да руналық, яғни
"құпия" жазу деп атап кеткен.
Ең алғаш табылып зерттелген түркі жазуы ескерткіштері Білге қағанға,
Күлтегінге қойылған құлпытастардағы жазу. Көне түркі руна жазулары қашау
әдісімен тасқа, түрлі бұйымдарға (ағаш қасық, күміс тостаған, ыдыс) ойып,
сызып жазылған. Руналық жазбада 35 әріп бар, бұдан басқа төрт таңба лт, нт,
нг,рт деген дауыссыз дыбыстар тіркесін береді. Жазу оңнан солға қарай
оқылады. Түркі жазбаларына Тоныкөк (Улан-Батордың жанында) ескерткішіндегі
жазулар да жатады.
Қазақстан жерінен табылғандары — Талас өзені бойынан табылған тас
мөрдегі жазу Алматы облысындағы Кетпен тауындағы тастағы жазулар (үш
жерде), Есік қаласының түбінен табылған күміс тостағандағы жазу. 1960 жылы
Сыр бойындағы Шардара суқоймасын саларда ескі қамал орнынан саз балшықтан
күйдіріліп жасалған түркі жазулы мөр табылды.
Бұрынғы Семей облысының Үржар ауданынан, Шығыс Қазақстан облысының
Шемонайха ауданынан көне түркі жазуы бар екі қола айна табылған. 1985 жылы
Шығыс Қазақстан облысы, Марқакөл ауданынан табылған көне түркі жазуы және
Жайық өзені бойынан табылған қола айнадағы руна жазуының тарих үшін маңызы
зор.
Көне түркі жазуларында, әсіресе құлпытастардағы жазуда Күлтегін,
Тоныкөк, Білге қаған, т.б. сияқты түркі елбасыларының істеген ісі, түркі
жұртының сол кездегі жағдайы, басқа елдермен қарым-қатынасы, олардың
дүниетанымы сипатталады. Күлтегін ескерткішін оның ағасы Білге каған
қойғызған. Жазу мынадай сөздермен басталады: "Тәңірідей тәңірден жаралған
Білге (дана) қаған бұл таққа отырдым. Сөзімді түгел естіңдер, жалғасқан іні-
жиенім, ұлым, руым, халқым... Көңілдегі қандай сөзім болса, мәңгі тасқа
жаздым. Оны көріп, сонша біліңдер!"
Білге қаған тұсында түркі елі дәуірледі. Ол өте жігерлі, кайратты,
әділ, ақылды елбасы болды. Ол жазуда өзі туралы былай дейді: "Түркі халқы
үшін түнде ұйықтамадым, күндіз отырмадым. Қызыл қанымды, қара терімді
ағыздым. Жалаңаш халықты киіндірдім, жарлы халықты бай қылдым, аз халықты
көп цылдым".
Орта ғасырлардағы жазу-сызу
Ерте орта ғасырларда түркі халықтары өздерінің төл жазуымен бірге
соғды жазуын да пайдаланған. Соғды жазуы дегеніміз — орта ғасылардағы парсы
жазуы. Соғды жазуының өз тілдеріне икемделген нұсқасын түркілер алғашында
"ұйғыр жазуы", кейінірек "найман жазуы" деп атаған.
Түркі халықтары ислам діні енген кезден бастап (VIII—XII ғасырлар)
араб әліпбиін де қолдана бастайды.
Қарахан мемлекетінен бастап іс қағаздары араб әліпбиімен жүреді. Араб
әліпбиімен хатқа түскен сол заманғы еңбектер мыналар:
Махмұд Қашқари "Диуани лұғат ат-түрік",
Жүсіп Баласағүни "Құтты білік",
Қожа Ахмет Йасауи "Диуани хикмет",
Сүлеймен Бақырғани "Хикмет",
Рабғузи "Қиссауыл әнбия" ("Әулиелер дастаны", "Оғызнама"
(IX—X ғасырлар),
Әбілғазы Баһадүр "Түрік шежіресі", т.б.
Көне түркі тілі, жазуы — бүгінгі өзбек, қазақ, ұйғыр, түрікмен,
қырғыз, қарақалпақ халықтарына ортак мұра. Түркі тілі, жазуы негізінде осы
аталған қазіргі түркі тілдес халықтардың әдеби тілдері қалыптасты.
Түркі тіліндегі осы деректерде айтылған жазулар тіл ғылымында руна
жазуы деп аталған. Ол Скандинавия халықтарының тілі бойынша, сыры ашылмаған
құпия жазу деген сөз. Бұл жазудың оқылу сырын ашқан — В.Томсен. Одан кейін
Орхон жазуларын орыс тіліне аударған түрколог В.Радлов болды. Сөйтіп, XIX
ғасырдың соңында руна жазуының кұпия сырының ашылуы ертедегі түркі тілдес
халықтардың да өздеріне тән жазуларының болғандығын көрсетті.
Түркі жазуы бір-бірімен қосылмай жазылатын 38 әріптен тұратындығы
белгілі. Кейбір ғылыми пікірлерге қарағанда, көне түркі жазуының пайда
болуына соғда әріптері пайдаланылған немесе әсері тиген. Бұл екі жазудың
әріптерін бір-бірімен салыстырып қараса, екеуінің бір-біріне ұқсас
еместігін байқау онша қиын емес. Керісінше, түркі әліпбиінің көріністері
олардың ру-тайпаларының таңбаларына ұқсас. Олай болса, "Түркі жазуының
пайда болу негізі олардың таңбаларында жатқан жоқ па?" деген орынды сұрақ
туады.
Түркі дәуірінен қалған атақты "Күлтегін", "Білге қаған" сияқты тасқа
жазылған дастандар қазақ тіліне аударылып, біздің қолымызға тиіп отыр.
Қазақ халқы ол дастандарды өздерінің төл дүниесіндей қарсы алды. Оған басты
себеп, ондағы жазылған әдет-ғұрып, салт-сана, діни-наным, сенім, мақал-
мәтел, батырлық жырлардың үлгілері бәрі-бәрі халқымыздың тірлік-
тіршілігінен алынғандай ұқсас. Бұл мұралар қазақ халқының ертеден келе
жатқан бастауы.
Түркі дәуіріндегі ескерткіштердегі жазулардан жөне бір байқалатыны —
өздері мекен еткен географиялық аймақтың бағыттарын барлай білген. Шамасы,
көшпелі өмірге байланысты мал шаруашылығының және табиғаттың ерекшеліктері
ескеріліп отырған.
Түркілер өздері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz