Мүмкіндігі шектеулі балалардың дидактикалық ойындар негізінде шығармашылық қабілетін қалыптастыру үдерісі

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
АНЫҚТАМАЛАР
КІРІСПЕ
1 МҮМКІНДІГІ ШЕКТЕУЛІ БАЛАЛАРДЫҢ ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАР НЕГІЗІНДЕ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мүмкіндігі шектеулі балалардың дидактикалық ойындар негізінде шығармашылық қабілетін қалыптастырудың педагогикалық мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Мүмкіндігі шектеулі балалардың дидактикалық ойындар негізінде шығармашылық қабілетін қалыптастырудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2 МҮМКІНДІГІ ШЕКТЕУЛІ БАЛАЛАРДЫҢ ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАР НЕГІЗІНДЕ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Мүмкіндігі шектеулі балалардың дидактикалық ойындар негізінде шығармашылық қабілетін қалыптастырудың жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Мүмкіндігі шектеулі балалардың дидактикалық ойындар негізінде шығармашылық қабілетін қалыптастырудың әдіс .тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

Қазақстанда мүгедектік мәселелерін халықаралық нормаларға сәйкес айқындау және шешу тәсілдерінде түбегейлі өзгерістер жүріп жатыр. Қазіргі кезде еңбек ету қабілеті төмендеген немесе жоғалған адамдар ғана емес, сонымен қатар тіршілік әрекетінің басқа да шектелулері (өзіне өзі қызмет ету, жүріп-тұру, адамдармен қарым-қатынас жасау, бағдарлану, өзінің мінез-құлқын бақылау, оқыту) бар адамдар да мүгедек деп танылады. «Мүгедектерді оңалтудың кейбір мәселелері туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 20 шілдедегі № 754 Қаулысы; «Медициналық әлеуметтік сараптама жүргізу ережесін бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 20 шілдедегі № 750 Қаулысы және т.б.Қазіргі таңда мүмкіндігі шектеулі мүгедек балаларды әлеуметтендіруде үлкен жұмыстар атқарылуда [1]. Осыған байланысты оңалту орталықтарында үлкен жұмыстар атқарылуда. Оңалту орталықтары ашылып жатыр және жаңа үлгідегі мүгедек балаларға, жасөспірімдерге арналған территориалдық оңалту орталықтары отбасына әлеуметтік көмек көрсету орталықтары іске қосылып жатыр. Орталықтардың негізгі міндеттері мүмкіндігі шектеулі мүгедек балаларға комплексті көмек,медициналық, психологиялық, педагогикалық, әлеуметтік көмек көрсету, оларды оңалту, және кәсіби бағдар беру болып табылады. Мұндай орталықтар тек кемтар балаларға ғана емес,сондай¬¬ ақ олар тәрбиеленіп жатқан отбасыларына да комплексті көмек көрсетеді.
Мүгедек балалардың әлеуметтенуіне әсер ететін факторлардың бірі оның отбасы.Отбасының мүгедек баласына жұмсалатын қосымша шығындарына байланысты туындайтын материалдық мәселелерден басқа,мұндай отбасыларында ажырау саны өте жоғары. Толық емес отбасыларында мүгедек балаларды тәрбиелеу қиындыққа әкеліп соғады.Қазақстанда мүгедектік мәселелерін халықаралық нормаларға сәйкес айқындау және шешу тәсілдерінде түбегейлі өзгерістер жүрып жатыр. Қазіргі кезде еңбек ету қабілеті төмендеген немесе жоғалған адамдар ғана емес, сонымен қатар тіршілік әрекетінің басқа да шектелулері (өзіне өзі қызмет ету, жүріп-тұру, адамдармен қарым-қатынас жасау, бағдарлану, өзінің мінез-құлқын бақылау, оқыту) бар адамдар да мүгедек деп танылады.Тәжірибе көрсетіп отырғанындай, мүгедектерді оңалту мәселелерін тиімді шешу мемлекеттің белгілі бір уақыт кезеңіне қабылданатын кешенді нысаналы бағдарламалар шеңберіндегі белсенді қолдауын талап етеді. Ағымдағы жылы осындай бағдарламаның біреуін - Мүгедектерді оңалтуға арналған бағдарламасын іске асыру аяқталады, оның барысында тиісті органдарда мүгедектерді әдеттегідей күтуден мүгедек-балалардың аса сапалы білім алуға және жасы ұлғайған мүгедектерді оңалтуға дейін өтіп, мүгедектер проблемасы шешілді. Білім мен оңалтудың арқасында мүгедектер қоғамдық бірлестіктер арқылы мүгедектерге қарасты саясатты әрі қарай дамытуға аса тиімділік танытты.

1. Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан. Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. Астана, 2007 жылғы 28 ақпан. Алматы, Жеті Жарғы, 2007.
2. «Қазақстан Республикасында Зейнетақымен қамсыздандыру туралы»Қазақстан республикасының 1997жылғы 20 маусымдағы №136-1Заңы
3. Ахмет Байтұрсынов
4. Қазақстан Республикасында «Мүгедектігі бойынша, Асыраушысынан айырылу жағдайы бойынша және жасына байланысты берілетін мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар туралы» Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 16 маусымдағы №126-1
5. Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 17 шілдедегі «Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмегі туралы» №246-II ҚР3 Заңы
6. Жұмағұлов Ғ.Б. Ахметов А. «Әлеуметтік қамсыздандыру құқығы» Алматы,2005
7. Агафонов А.Н., Меңлібаев К.Н. Жастармен әлеуметтік жұмыстар Астана, 2005 жыл
8. Рахметов Қ.Ж., Болатова А.Н., Исмағанбетова З.Н. Социология. Алматы: “Өлке” баспасы, 2005 жыл
9. Сансызбаева Г.Н. Халықты әлеуметтік қорғау жүйесі және оның проблемалары/ Оқу құралы.-Алматы: Экономика,1998
10. Холостова Е. И. Социальная работа: теория и практика Москва, 2004
11. “Егемен Қазақстан” газеті 2007 жылы 29 қыркүйек
12. Сұлтанов Б. Т. Қазақстан тәуелсіздік жылдарында Алматы, 2006
13. .Колберг Л әлеуметтік қорғау жүйесі және оның проблемалары/ Оқу құралы.-Алматы: Экономика,1998
14. Қазақстан Республикасының “Мүгедектердің әлеуметтік қорғалғандығы туралы” заңы 2000ж
15. Смайылов А.А. Қазақстандағы халықтың тұрмыс деңгейі / редакциясымен шыққан статистикалық жинақ.-Алматы ҚР статистика жөніндегі Агенттігі,2001
16. Межибовская И.В. Қазақстан Республикасындағы мүгедегектерді әлеуметтік-еңбек тұрғысында қатарға қосу: теориялық-құқықтық аспект.-Алматы,1997
17. Қазақстан Республикасында балалардың білім алу құқығын «Қазақстан балалары» мемлекеттік бағдарламасы 2010 – 2013 жылдарға арналған Білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы
18. Елисеева И.И. Әлеуметтік статистика: Оқулық / корреспондент- ред.-М: Қаржыжәне статистика,1997. 270-2890-бб.
19. Қазақстан Республикасы Үкіметі және Біріккен Ұлттар Ұйымы Балалар қоры 2005 жыл
20. Қазақстан Республикасы “Кемтар балаларды әлеуметтік және медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы” Заңы
21. Рубинштейн С.Л. Формирование познавательной деятельности младших школьников. - М.: Просвещение, 1988.
22. Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. -М.: Просвещение, 1975
23. Сабыров Т.С Оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін дамыту..–Алматы, 1998. -148 бет
24. Әбілқасымова А.Е. танымдық ізденімпаздығын қалыптастыру /Монография. - Алматы: Білім. - 1994. - 190б.
25. Омарова Р.Тіл дамыту сабағында оқушылардың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру1998. - 134 б.
26. Интернет көздеріwww.google.kz
27. www.rambler.ru
28. Интернет көздеріwww.google.kz
29. Қазақстан Республикасының Конституциясында, “Білім туралы”, “Жоғары білім туралы”, “Қазақстан республикасындағы мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы” Заңдары
30. Сансызбаева Г.Н. Халықты әлеуметтік қорғау жүйесі және оның проблемалары/ Оқу құралы.-Алматы: Экономика,1998
31. “ЕгемендіҚазақстан” 2006 жыл, 16 тамыз.
32. Қазақстан жинақтаушы зейнетақы жүйесін дамыту Бағдарламасы2005-2007 ж
33. ҚР «Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек туралы Заңы”– 2001 жыл, 17 шілде
34. Әлібаев А.Б. Қазақстанның зейнетақы реформасы: Алматы, 1998

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 65 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
АНЫҚТАМАЛАР
КІРІСПЕ

5-7

МҮМКІНДІГІ
ШЕКТЕУЛІ
БАЛАЛАРДЫҢ
ДИДАКТИКАЛЫҚ
ОЙЫНДАР
НЕГІЗІНДЕ
ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мүмкіндігі шектеулі балалардың дидактикалық ойындар
негізінде
шығармашылық
қабілетін
қалыптастырудың
педагогикалық мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8-22
1.2 Мүмкіндігі шектеулі балалардың дидактикалық ойындар
негізінде шығармашылық қабілетін қалыптастырудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
22-32
МҮМКІНДІГІ
ШЕКТЕУЛІ
БАЛАЛАРДЫҢ
ДИДАКТИКАЛЫҚ
ОЙЫНДАР
НЕГІЗІНДЕ
ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ
ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Мүмкіндігі шектеулі балалардың дидактикалық ойындар
негізінде
шығармашылық
қабілетін
қалыптастырудың
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33-48
... ... ... ..
2.2 Мүмкіндігі шектеулі балалардың дидактикалық ойындар
негізінде шығармашылық қабілетін
қалыптастырудың әдіс
-тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 49-58
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

59-60

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...

61-62

ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

63-66

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
2011–2020 жылға арналған Қазақстан Республикасындағы білім беруді
дамытуға арналған мемлекеттік бағдарламасы Егемен Қазақстан, 2010, 18 –
маусым.
Кемтар балаларды әлеуметтік және медициналық-педагогикалық түзету
арқылы қолдау туралы. ҚР заңы. – Астана, 2002.
Права ребенка. Сборник нормативных правовых актов. Алматы. –2008.
2007 жылдың 27 шілдесіндегі Қазақстан Республикасының Білім
туралы Заңы.

АНЫҚТАМАЛАР
Әлеуметтік фрустрация - адамдардың болашақтың белгісіздігіне
алаңдаушылығы, мақсатқа жете алмауындағы торығып күйзелуі, жеке тұлғаның
өзін дәрменсіз, ешкімге қажетсіз сезінуі, балалар мен ересектерді ң әлеуметтік
қорғаныссыздығынан абыржуы,уайымға салыну сияқты психологиялық
жағдайы.
Вербальды қарым-қатынас - бір адамнан екінші адамға не болмаса бір
топ адамдар арасындағы сөз арқылы ақпараттармен алмасу процессі.
Вербальсыз қарым-қатынас - мимика, ым-ишара, пантомима (дене
қозғалысы, қол қимылдары) арқылы жасалатын сөзсіз қарым қатынас.
Гуманизм - адам тұлғасын ең жоғарғы құндылық ретінде қабылдауға
негізделген көзқарастар жиынтығы;тұлғаның құқығы мен бостандығын
қорғауға бағытталған жане тұлғаның жан-жақты үйлесімді дамуын
қарастыратын ілім.Гуманизм-адамның өмірлік ұстанымы,ол адамның адами
қасиеттерін сақтап қалуға,тек жағымды,жақсы істерге бағыттайды.
Даралылық - адамды басқа адамдардан ерекшеліндіріп тұратын
айрықша қасиеттері,ешкімге ұқсамастығы,оның қайталанбастығы.
Жеке тұлға - индивидтің әлеуметтік маңызды сапалар жүйесі,оның
әлеуметтік құндылықтарды меңгеруі және сол құндылықтарды меңгеруі және
сол құндылықтарды іске асыру қабілеттері.Жеке тұлға ретінде адам өзіні ң
санасының даму деңгейімен,өз санасын қоғамдық санамен сәйкестендіруімен
сипатталады. Жеке тұлға-қоғамдық мәні бар адам.Кез келген адам өмірге
индивид болып келіп,тек саналы қоғамдық және еңбек іс-әрекеттері арқылы
ғана жеке тұлғаға айналады.
Инклюзив (лат.includio кірістіремін, қосамын) — адресат сөзінің 1-жақ
көпше есімдікке қатыстылығын білдіретін есімдік формасы. Мысалы, сенімен
біз, біз сенімен. Инклюзив тілдерде әр түрлі жолмен жасалуы мүмкін.
Инклюзия - бұл балаларды олардың жыныстық, этникалық және дінге
қатыстылықтары, оқудағы жетістіктері, денсаулық жағдайы, даму деңгейі, атааналарының
әлеуметтік-экономикалық
мәртебесі
мен
басқа
да
айырмашылықтарына қарамастан жалпы білім беретін үдеріске толық енгізу
үдерісі, яғни, жалпы білім беру сапасы сақталған тиімді о қыту ға ба ғыттал ған
мемлекеттік саясат.
Инклюзивті оқыту – ерекше мұқтаждықтары бар балалардың жалып
білім беретін мектептердегі оқыту үрдісін сипаттауда қолданылады. Инклюзивті
оқыту негізінде балалар құқығын кемсітпеу, барлық адамдарға деген теңдік
қатынасты қамтамасыз ету, сонымен бірге ерекше оқыту қажеттілігі бар
балаларға арнайы жағдай қалыптастыру идеологиясы жатыр.

КІРІСПЕ
Қазақстанда мүгедектік мәселелерін халықаралық нормаларға сәйкес
айқындау және шешу тәсілдерінде түбегейлі өзгерістер жүріп жатыр. Қазіргі
кезде еңбек ету қабілеті төмендеген немесе жоғалған адамдар ғана емес,
сонымен қатар тіршілік әрекетінің басқа да шектелулері (өзіне өзі қызмет ету,
жүріп-тұру, адамдармен қарым-қатынас жасау, бағдарлану, өзінің мінез-құлқын
бақылау, оқыту) бар адамдар да мүгедек деп танылады. Мүгедектерді
оңалтудың кейбір мәселелері туралы Қазақстан Республикасы Үкіметіні ң 2005
жылғы 20 шілдедегі № 754 Қаулысы; Медициналық әлеуметтік сараптама
жүргізу ережесін бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005
жылғы 20 шілдедегі № 750 Қаулысы және т.б.Қазіргі таңда
мүмкіндігі
шектеулі мүгедек балаларды әлеуметтендіруде үлкен жұмыстар атқарылуда
[1]. Осыған байланысты
оңалту орталықтарында үлкен
ж ұмыстар
атқарылуда. Оңалту орталықтары ашылып жатыр және жа ңа үлгідегі
мүгедек балаларға, жасөспірімдерге арналған территориалдық оңалту
орталықтары отбасына әлеуметтік көмек көрсету орталықтары іске
қосылып жатыр. Орталықтардың негізгі міндеттері мүмкіндігі шектеулі
мүгедек
балаларға
комплексті
көмек,медициналық, психологиялық,
педагогикалық, әлеуметтік көмек көрсету, оларды оңалту, және кәсіби бағдар
беру болып табылады. Мұндай орталықтар тек кемтар балалар ға ғана
емес,сондай ақ олар тәрбиеленіп жатқан отбасыларына да комплексті
көмек көрсетеді.
Мүгедек балалардың әлеуметтенуіне әсер ететін факторлардың бірі
оның отбасы.Отбасының мүгедек баласына жұмсалатын қосымша
шығындарына
байланысты
туындайтын
материалдық
мәселелерден
басқа,мұндай отбасыларында ажырау саны өте жоғары. Толық емес
отбасыларында
мүгедек
балаларды
тәрбиелеу
қиындыққа
әкеліп
соғады.Қазақстанда мүгедектік мәселелерін халықаралық нормаларға сәйкес
айқындау және шешу тәсілдерінде түбегейлі өзгерістер жүрып жатыр. Қазіргі
кезде еңбек ету қабілеті төмендеген немесе жоғалған адамдар ғана емес,
сонымен қатар тіршілік әрекетінің басқа да шектелулері (өзіне өзі қызмет ету,
жүріп-тұру, адамдармен қарым-қатынас жасау, бағдарлану, өзінің мінез-құлқын
бақылау, оқыту) бар адамдар да мүгедек деп танылады.Тәжірибе көрсетіп
отырғанындай, мүгедектерді оңалту мәселелерін тиімді шешу мемлекеттің
белгілі бір уақыт кезеңіне қабылданатын кешенді нысаналы ба ғдарламалар
шеңберіндегі белсенді қолдауын талап етеді. Ағымдағы жылы осындай
бағдарламаның біреуін - Мүгедектерді оңалтуға арналған бағдарламасын іске
асыру аяқталады, оның барысында тиісті органдарда мүгедектерді әдеттегідей
күтуден мүгедек-балалардың аса сапалы білім алуға және жасы ұлғайған
мүгедектерді оңалтуға дейін өтіп, мүгедектер проблемасы шешілді. Білім мен
оңалтудың арқасында мүгедектер қоғамдық бірлестіктер арқылы мүгедектерге
қарасты саясатты әрі қарай дамытуға аса тиімділік танытты.Медициналық

әлеуметтік және еңбекпен оңалту сұрақтарын әлеуметтік қызметкерлердің
араласуынсыз іске асыру мүмкін емес.Әлеуметтік қызметкердің атқаратын
жұмысының негізгі функцияларына заңгерлік, медициналық, психологтік,
педагогтік және басқа да мамандықтар бойынша кеңес беру, материалды қ
көмектер ұйымдастыру жатады. Әлеуметтік қызметкер мүгедек балалар мен
отбасының мүшелеріне жүргізілетін психокоррекциалық қызмет әдістерін
негіздеп сараптайды және өндейді. Социумдағы әлеуметтік жақдайды зерттеп
және оған болжам жасау арқылы отбасы мен мүгедек балаларға әлеуметтікпедагогикалық, психологиялық нақты көмек формаларын және түрлерін
ұсынады. Мүгедек балардың дамуы мен тәрбие проблемаларын шешуде
отбасыларымен
серіктестік,
әріптестік
қарым-қатынастар
орнатып,
ынтымақтастықпен жұмыс жүргізеді. Жаңа қоғамдағы бала мүгедектігің
мәселелерінің шешімін екі жақты қарастырылуы керек. Біріншіденмүгедектіктің алдын алу, бұл аяғы ауыр әйелдерге, сәбилерге көрсетілетін
медициналық қызмет санасын жоғарлату арқылы, алдын ала кеңес алатын
медициналық- генетикалық мекемелер ашу арақылы іске асыру. Екіншіден –
мүгедек баларды әлеуметтік оңалту, бұл-әлеуметтік оңалту орталықтарын ашу,
мектеп алды оңалту мекемелерін ашу арқылы іске асыру. Елімізде қазіргі танда
2015 жылдың соңғы мәліметіне сүйенсен 42,2 мың бала мүгедек деп танылды.
Педагогтар мен дефектологтар мүгедек балалармен істейтін жұмысқа керек
жаңа және жетілдірілген бағдарламалардың топшылығын айтады. Сонымен
мүгедек баласы бар отбасыларының әлеуметтік мәселелерінің зерттеу және
оның шешу жолдарынын анықтау мамандардын өзекті бағыты болмақ. Дей
тұрғанмен, кемтар баларды әлеуметтік және медициналық-педагогикалық түзеу
арқылы қолдау баланың туғанынан басталып, ал кәмелеттік жасқа толғанға
дейін, жаппай кешенді медициналық, психологиялық,педагогикалық ж әне
әлеуметтік тексеру, кәсіби диагностика жүргізу, оңалтудың жеке бағдарламасын
әзірлеу, оларға комплексті қызмет көрсету және еңбекке баулу арқылы жүргізу
бүгінгі күннің өзекті мәселесі негізінде тақырыпты Мүмкіндігі шектеулі
балалардың дидактикалық ойындар негізінде шығармашылық қабілетін
қалыптастырудеп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеу мақсаты: мүмкіндігі шектеулі балалардың дидактикалық ойындар
негізінде шығармашылық қабілетін қалыптастыру үдерісі
Зерттеу нысаны : мүмкіндігі шектеулі мүгедек балалардың толық қанды
әлуеметтік өмірде дамуы.
Зерттеу пәні: Мүмкіндігі шектеулі балалардың дидактикалық ойындар
негізінде оқыту үдерісі.
Зерттеудің міндеттері:
- Мүмкіндігі шектеулі балалардың дидактикалық ойындар негізінде
шығармашылық қабілетін қалыптастырудың педагогикалық мәселелерін
қарастыру;
- Мүмкіндігі шектеулі балалардың дидактикалық ойындар негізінде
шығармашылық қабілетін қалыптастырудың ерекшеліктерін нақтылау;

- Мүмкіндігі шектеулі балалардың дидактикалық ойындар негізінде
шығармашылық қабілетін қалыптастырудың жолдарын анықтау;
- Мүмкіндігі шектеулі балалардың дидактикалық ойындар негізінде
шығармашылық қабілетін қалыптастырудың әдіс –тәсілдерді қолдану.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі
бөлімнен қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және
қосымшалардан тұрады.

1 МҮМКІНДІГІ ШЕКТЕУЛІ БАЛАЛАРДЫҢ ДИДАКТИКАЛЫҚ
ОЙЫНДАР
НЕГІЗІНДЕ
ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ
ҚАБІЛЕТІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУ ДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мүмкіндігі шектеулі балалардың дидактикалық ойындар
негізінде шығармашылық қабілетін қалыптастырудың педагогикалық
мәселелері
Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан. Қазақстан Республикасы Президентінің
Қазақстан халқына Жолдауы және Қазақстан Ресгубликасы азаматтарының
білім алуға конституциялық құқығын қамтамасыз ету ережелері де қамтылған.
Казақстан Республикасы үкіметінің каулысы және мектепке дейінгі
ұйымдардың үлгі ережесі, базистік оқу жоспарларымен бірге бірқатар
нормативтік-құқықтық құжаттар дайындалып жарық көруде. Құжаттарда
мектепке дейінгі білім беруде балалардың тәрбиесіне, жан-жақты ой- өрісі, дене
бітімі, сөйлеу мәдениеті, ана тілінің дамуына жағдай жасау қажеттігі атап
көрсетілген.[2]
Қазақстан Республикасы “Кемтар балаларды әлеуметтік және
медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы” Заңын ж үзеге
асыруға, арнайы білім беру жүйесінде мүмкіндігі шектеулі балалар ға
педагогикалық - психологиялық көмек көрсету мақсатында төмендегі
әдістемелік құрал ұсынылып отыр.
Мүмкіндігі шектеулі балаларды әлеуметтік бейімдеумен айналысатын
мамандар үшін ерекше балаларды қоғамға біріктіру жүйесінің ары қарай
дамуының ғылыми іргетасының қалануы өзекті мәселенің бірі болып саналады.
Қ аза қ с т ан
Ре сп убл и касында
Зейне т а қ ым ен
қ ам сызд андыру
ту ра л ы Қ аз а қ ст ан
ре спублика сыны ң мүмкіндігі шектеулі жеке
тұлғаларды әлеуметтік бейімдеудің алғашқы сатыларының аспектілері
қызығушылық тудыратыны анық. Себебі, қазіргі таңда оларға деген қоғамның
көзқарасы өзгерген сайын, әлеуметке бейімдеудің көптеген түрлері
қарастырылуда. Мұндай ілгерілеу процестері мүгедек бараларды қоғамға және
білім ордасына біріктіру, яғни интеграциялау қажеттілігімен сипатталады.[3]
Педагог Ахмет Байтұрсынов Бала тәрбиесін, оқытуын жақсы білейін
деген адам әуелі балаларға үйрететін нәрселерді өзі жақсы білуі керек,
екінші баланың табиғатын біліп, көңіл сарайын танитын адам балалар ға
керек. Оны білуге баланың туғанынан бастап өсіп жеткенше т әнімен
қатар ақылы қалай кіретін жолын іздеу керек. Баланы ң ісіне, т үсіне
қарап, ішкі халінен хабар аралық болу керек дейді.
Ахмет Байтұрсыновтың бұл пікірі дәл бүгінгі, ертеңгі күннің талап –
мақсатымен үндес, өмір бойы өшпейтін, ескермейтін өсиет. Бұлай

дейтініміз , болашақ ұрпақты жан – жақты тәрбиелеу ісіндегі басты тұл ға –
тәрбиеші педагогтар мен ата-аналар[4].
Балалардың өсіп-дамуы бұзылған кезде алуан түрлі ауытқушылық
болғандықтан, кемтар балаларды зеттеу қиындай түседі. Мысалы, есту
мүшелері, көзі зақымданады, баланы қимылында, жүріс-тұрысында икемсіздік
байқалады, орталық нерв жүйесінің қызметі бұзылады. Ондай бұзылудың
қайсысы да баланың өсіп-дамуына өз тарапынан әсер етеді.
Мүмкіндігі шектеулі мүгедек балалар мәселесі әлеуметтік модель
шеңберінде олардың отбасы тәрбиесімен және тұлғааралық қаты.настармен
байланысты қарастырыла бастады. ХХ ғасырдың 60-шы жылдары медициналық
модельдің орнына әлеуметтік модель келді. Оның дамуына психосараптама
теориясы ықпал етті. Кемтар адамдардың өмірі дені сау адамдардың
бақылауында болды, олар тәуелді болып келді. Бұл модель мемлекетімізді ң
әлеуметтік саясатына, заң шығарушы органдарға, ұйымдарға өз әсерін тигізді.
Дефектологияда “Кемтар балалар” деп дене және
психикалық
ауытқуларының
олардың
жалпы
дамуының
бұзылуына әкеп соқтырған балаларды айтамыз. (грекше
anomalos-дұрыс емес деген сөз).
Дефект (латынша defectus-кемшілік, кемістік деген сөз) бала дамуының
функциясын белгілі бір жағдайларға ғана байланысты бұзады. Бір кемістікті ң
болуы кемтар болып дамуды белгілемейді. Бір құлақтың естімей қалуы, әйтпесе
бір көздің зақымдануы міндетті түрде даму кемістігіне әкеп соқпайды. Өйткені
бұл жағдайда есту және көру сигналдарын қабылдау мүмкіндіктері сақталған.
Кемістіктің бұндай түрлері ортамен қарым-қатынас жасауға, оқу материалдарын
игеруге, орта білім беретін мектептерде оқуға бөгет бола алмайды. Яғни, б ұл
ақаулықтар кемтар дамудың себептері бола алмайды.
Жалпы дамудың белгілі-бір сатысына жеткен үлкен адамдағы кемістік,
психикалық дамуы дұрыс жағдайда өткендіктен ешқандай ауытқуға әкеп
соқпайды. Сондықтан, кемістіктің әсерінен психикалық дамуында бұзылуы бар
және арнайы оқыту мен тәрбиелеуді қажет ететін балаларды кемтар балалар ға
жатқызады.
Баланың мінез-құлқының әлеуметтік нормаға сәйкес келуі оның
денсаулығында мүкіс бар деп есептеледі. Баланың дамуының ж әне
әлеуметтенудің ауытқуы бірнеше факторға байланысты. Оларды үш негізгі
топқа бөлуге болады: биогенді, әлеуметтік және психогенді. Бұдан мынадай
қорытынды жасауға болады: адамның кез келген факторға байланысты
мүмкіндіктерінің
қоршаған
ортамен
байланысының
бұзылуын,
әлеуметтендіруінің құлдырауына әкеліп соғады. Мәдени дамудың үлгісі үнемі
белгілі бір топта белгіленген нормамен шектеледі. Әлеуметтің соңында
мүмкіндігі шектеулі адамдарға деген көзқарас әр түрлі формасы болады.
Ерте кезде де кемтар балаларға әлеуметтік проблема ретінде қарап, көңіл
бөлген. Балалардың қоғамдық орнын белгілейтін барлық заң ережелерінде, Рим
правосында, Юстицион кодексінде кемтар балалар жөнінде айтылып, оларды ң
қоғамдық жағдайы белгіленеді. Православты Ресейде, Ежелгі Римдегі сияқты

кемтар балаларды, әсіресе ақыл есі кем балаларды жоймай, оларды құдайды ң
балалары деп қабылдады Мүмкіндігі шектеулі мүгедек балалар қай кезде де
философиялық ойға негіз болып келеді. Сондықтан да филосфтар, егер баланы ң
құлағы естімесе, көзі көрмесе, дұрыс сөйлемесе оның дүниені, өзін қорша ған
ортаны танып-білуі қалай өтеді деген мәселемен шұғылданды.
Аристотель мүгедек балаларға арналған екі трактат жазды. А.И.Радищев өзіні ң
атақты трактатында, мүгедек балалар дамуының кейбір заңдылықтарын
анықтады. Неміс филосфы Кант кемтар балалардың даму ерекшеліктері
жөнінде жазды.
Керең балаларды зерттеген кезде естудің бала тілінің дамуына әсерін,
соқыр балаларды зерттегенде- айналадағы құбылыстарды ұғып түсінуге көрудің
әсерән анықтауға мүмкіндік туады.
Әлуметтік ғылымның әлуметтену деген ұғым аясындағы міндеттері алуан
түрлі әлеуметтендіруші әсерлерді ( ұйымдастырылған және өздігінен орын
алған) анықтау мен негіздеудің және оларды мақсатты түрдегі педагогикалық
ықпалға айналдыруды көздейді. Бұл жағдайда жас ұрпақты мақсатты түрде
әлеуметтендірудің негізгі ортасы мектеп болуы тиіс, өйткені, отбасы немесе
басқа да әлеуметтік институт жастарды осы заманғы өркениет қиындықтарын
даярлауға қабілетсіз.
Қ аза қ с т ан
Ре спубликас ында

М ү гед екті гі
бойынша,
Асыр ауш ысын ан ай ырылу ж а ғ дайы бойынша ж ә не ж асына
бай л ан ысты бері л еті н м ем леке тті к ә леум етті к ж ә рдема қ ылар
ту ра л ы Қ аза қ с т ан Ре спубли касыны ң мектеп педагогикасына арнаған
өзіндік формуласын: Индивид қоғам қандай мөлшерде қатысы болса, сондай
мөлшерде ол ойлану үстінде де, іс-әрекет үстіне де табиғи түрде өзін- өзі өсіріп,
жетілдіреді [5].
Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 17 шілдедегі
Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмегі туралы ол өзінің әлеуметтік
бихевиоризм деп аталған теориясында адамды белсенді әлеуметтік тіршілік
иесі ретінде қарастырды. Бұл белсенділік тұлғаның ерекші ішкі психологиялы қ
жүйесінен туындайды[5].
Әлеуметтену барысында бала әлеуметтік рөлдердің атқарушысы болу
үшін оларды бойына өлшеп көріп, жай ғана игеріп қоймай, нақты әлеуметтік
жағдаятты интерпретациялайды, себебі, ол өздерінің рөлін ала отырып, өзіне
деген жаңа қарым-қатынас пен көзқарасқа ие болды. Осылайша, әлеуметтенуші
бала өзіне қоғамның
берген рөлдерін қабылдап, оларды өзі меңгерді
Ж ұ ма ғұ лов Ғ .Б. Ахметов А. Ахметова шын мәнінде әлеуметтендіру
теориясында субъект-объект қатынастары саласына көп көңіл бөліп, тұлғаның
субъект-объектілік әлеуметтік байланыстары мен қатынастарына назар аударған
жоқ[6].
ХХ ғасырдың 70-жылдарының соңы мен 80-жылдарының басында
батыстық социология мен психологияда әлеуметтену мәселесін зерттеу жаңадан
жандана түсіп, әлеуметтенудің сыншылдық тұжырымдамасын бірінші кезекке
шығарады.

Бұл бағыттың теоретиктері тұлғаның қоғамда орын алған тәртіпке саналы
және тіпті сыни тұрғыда қарауын қалыптастыру, қоғамда өз орнын табуға
ұмтылуын дамыту міндетттерін алға қойды. Әлеуметтенудің сыншылдық
тұжырымдамасын жақтаушылар теориялық жұмыстарында өзін-өзі басқару,
өз мүмкіндігін іске асыру, өз орнын табу, өзін-өзі анықтау, өзін рухани
шоғырландыру, қаржылық әлеуеті, т.б.б ұғымдарды белсенді пайдаланады.
Әлеуметтанудің сыншылдық тұжырымдамасының басты теоретиктерінің
бірі- Агафонов А.Н., Меңлібаев К.Н. Ол ғылымға гуманистік психология
теоретигі, психотерапиядағы өзгеше бағыттың негізін салушы ретінде енді. Ол
өз еңбектерінде әлеуметтендіру-тіпті де баладан жасанды түрде тұлға
құрастыру дегендік емес. Оны іс жүзінде адамның өзі ғана істей алады әрі өзі
ғана істеуі тиіс деп қорытады[7]. Агафонов А.Н., Меңлібаев К.Н
әлеуметтендіру барысында тұлғаның бойында өзін-өзі бағалауға икемділікті
бұрын қалыптасқан құндылықтар жүйесін тәжірибе нәтижесінде қайта қарай
білу қасиеттерін қалыптастыру маңызды деп есептейді. Адам ұзақ уақыт бойы
өзін өмірде эномикалық күштер, сансыз күштер немесе қоршаған орта шаблон
бойынша жасаған қуыршақтай сезінеді. Бірақ ол біртіндеп жаңа тәуелсіздік
декларациясын жасап келеді. Ол қолайлы кіріптарлықтан бас тартуда. Ол өзінөзі таңдап, ең күрделіәрі көбінесе қасіретті әлемде қуыршақ та, құлтемір де,
машина да емес, өзімен-өзі болуға, тамаша, дербес Мен болу ға ұмтылады
деп тұжырымдайды Рахметов Қ.Ж., Болатова А.Н., Исмағанбетова З.Н [8].
Мұндай ұғымда индевид оқиғаларының өзін өзгерте алмайды, бірақ сол
оқиғаларды өзінің қабылдауын және түсінуін өзгерте алады. Қабылдауәлеуметтенудің сыншылдық тұжырымдамасын жақтаушылар үшін орталық
ұғым. К.Роджерстің түсіндіруінше, ересектердің (ата-ананың, мектеп
педагогтердің) міндеті-мәселені ұғыну және оның шешімін балаға көрсетіп
бермеу, итермелеу, тек өзін-өзі тыңдауға, өзіне-өзі оралуға мүмкіндік беру.
К.Роджерстің ұғымында, тұлға мен оның әрекеті үшін Ментұжырымдаманың қалыптасуының маңызы зор, ол өзін-өзі қабылдау жүйесі:
адам өзін-өзі қалай қабылдайтынын сипаттап береді, мұны К.Роджерс НақтыМен деп атайды. Мен-тұжырымдамаға сонымен қатар Идеалды-Мен
жоспары да кіреді, ол адамның өте бағалайтын, бойына сіңіргісі келетін, біра қ
әлі қолы жетпеген сипаттамаларынан тұрады. Адам жаңа өмірлік тәжірибе
жинаған сайын, яғни әлеуметтену барысында Мен-тұжырымдама да
күрделіленетініп, саралана түседі. Сонымен қоса, индевидте айналасында ғылар
тарапынан, әсіресе маңызды ересектер-педагоктер мен ата-аналардың өзіне
деген оң көзқарасты қажет етушілік пайда болады. К.Роджерс
айналадағылардың дұрыс қарым-қатынасы баланың өз-өзіне дұрыс қарымқатынасына, өзіне сенімділігіне айналады да, әлеуметтенуші тұлғаның нақты
және идеалды мені сәйкестендіруге жағдай жасайды деп есептейді.
Әлеуметтенудің сыншылдық тұжырымдамасын қолданушының бірі
Сансызбаева Г.Н. былай деп мәлімдеген: адам табиғатынан-ақ толық жетілген,
ол өз өмірін белсенді түрде құруға, денсаулығын сақтауға, әсемдік әлемімен
тлдесуге, өзінің дербестігі мен даралығын қорғауға қабілетті. Оның

дәлелденуінше, әлеуметтілік адамның табиғатында бар нәрсе, адамдарда
табиғатында бар нәрсе, адамдар да туа біткен адами қажеттіліктердің ерекше
қатары болады. Қарапайымнан (тамақтану, ұрпақ жалғастыру) бастап,
қауіпсіздік пен қоғанысқа, махаббатқа, құрметке, ең соңында ақиқатқа, ізгілікке,
сұлулыққа, әділеттілікке, және өз маңызын арттыруға қажеттілікке дейін.
Осыған сүйеніп, Сансызбаева Г.Н.адамның әлеуметтік мінез-құлқы толығымен
өзін-өзі негіздейді және әрбір тұлға өзін-өзі жасайды, өз өмірлік тәжірбиесінің
сәулетшісі өзі, оны қоршаған әлеумет жасамайды деп түйіндейді [9].
А.Маслоу әр түрлі еңбектерінде тұлғаның қалыптасу, оның туа біткен
әлеуетін өсіру мен жетілдіру туралы ойын дамыта түсті. Оның пікірінше, жа қсы
өмірдің мәні тағдырдың барлық сынын қабыл алып, өзінің адамдық
табиғатыңды іске асыруда, қайсібір әлеуметтік шаблондарға, дәстүрлерге бой
ұрмай, өзін-өзі тиімді дамытудың қажетті әрі мүмкін жолдарын іздеуде жатыр.
Адам өз іс-әрекетін қоғамдық талаптардың ыңғайымен үнемі өзгеріп отыруға,
айналадағы адамдарға бейімделуге мұқтаж емес. Оның әрекеттері әу бастан
өзіндік Менің құндылығынан туындайды Адам өмірінің әрбір сәтінеде өз
ішіне үңіліп, өзіндік Меніне құлақ түруді бастамайынша, дұрыс та ңдау жасай
алмайды ... жауап іздеп өзіңе-өзің мән беру-жауапкершілікті өзің иелену деген
сөз деген Е. И Холостова. адамның барлық табиғи мүмкіндіктерін өзі
жанжандыруынан қоғамды және әлеуметтік өмірдің өзін де жетілдірудің басты
жолдарын көреді[10].
Осылайша, әлеуметтенудің сыншылық тұжырымдамасын қорғаушы
гуманистік мектеп психологтері әлеуметтілік деп аталатын тұлғалық қасиетті
көп
дәрежеде
биологиялық
бірлікпен-организммен,
ал
әлеуметтік
қажеттіліктерді-биологиялық тек-тамырлармен байланыстырады. Сондықтан да
өзіне-өзі маңыз беруді олар бастапқы нүктесінде әлеуметтік ортаға, адамзат
мәдениетіне тәуелсіз, өз ішінен өсу түрінде түсінеді.
2. “Егемен Қазақстан” газеті 2007 жылы 29 қыркүйекте әлеуметтенудің
когнитивтік тұжырымдамасының өкілдері тұлғаның қандайда бір әлеуметтік
әрекетті игерудің басты мүмкіндігі ретіндегі когнитивтік үрдістердің мәнін
ерекше атап көрсетеді. [11].
Әлеуметтенудің конгнитивтік тұжырымдамасының жетекші өкілдерінің
бірі - Б. Т. Сұлтанов идеяларының едәуір ықпалында болған. Л.Колберг
тұлғаның әлеуметтену үрдісі ең әуелі моралдік сананың даму, әлеуметтік
өмірдің талаптары мен ережелерін меңгеру үрдісі деп қарастырылады. Бұл
жерде ол әлеуметтік ортаны сыртқы әсерлердің жүйесі деп емес, тұлғаны
белгілі бір әлеуметтік рөлдері қабылдауға ынталандыратын мүмкіндіктер
жүйесі деп анықтап берді.
Л.Колберг тұжырымдамасының тәрбие тәжірибесі үшін ерекше
құндылығына келсек, ол мектепті әділетті қоғамдастыққа қалай айналдыруға
болатынын және одан әлеуметтендірудің сынақ алаңын қалай жасауға
болатынын көрсете алды. Л.Колберг пікірінше, мектептің демократияланған
әлеуметтік құрылымы балалардың (педагогтердің де) өз әрекетін басқа
адамдардың мүддесі тұрғысынан бағалауға бейімділігін, басқаларды өзіндей

көруге, солардың қамын ойлап өмір сүруге дайындығын қалыптастырады.
Балалар үшін, жаңа әлеуметтік тәжірибеге иек арту үшін олар өз әрекеттеріні ң
жаңа бағдарламасын табуы тиіс. Яғни, әлеуметтік тәжірибе балалардың
танымдық әрекетін қамшылай түскендей болады[12].
Л.Колбергтің
әлеуметтендіру
және
адамгершілікке
тәрбиелеу
теориясының негізгі идеялары Америка мектептері мен университеттерінің,
жасөспірімдерге арналған әр түрлі түзету мекемелерінің тәжірибесінде кең
қолданылады. Ол және оның ізбасарлары әлеуметтендіру механизмін қандайда
бір ұқсастық теңгерімі түрінде қарастырылады: тұлға әрбір нақты жағдайда
басқалар сияқты болу талаптары мен ешкімге ұқсаау талаптары арасында
тепе-теңдікті сақтауы, яғни, бір мезгілді әрі ұқсас, әрі қайталанбас болуы тиіс.
Әлеуметтік үйрену тұжырымдамасы әлеуметтендіру механизмдері ретінде
идентификация, еліктеу, сену, талаптарға бағыну, конформдылы қ үрдістерін
қарастырады. Бұл үрдістер санасыз немесе санамен сезінудің түрлі дәрежесінде
орын алып, жеткіншек баланың әлеуметке енуіне жағдай жасайды. Әлеуметтік
үйрену терминін ғылыми айналымға ХХ ғасырдың 30-жылдарында
америкалық психологтер Н.Миллер мен Дж.Доллард енгізген. Үйрену
дегеннің өзі әлеуметтік даму үрдісі өздігінен жүріп жатқанын көрсетеді..
Оның көзқарасы бойынша, адамның мінез-құлқын әлдебір ішкі,
психикалық күштер немесе сыртқы ортаның ықпалы ғана басқармайды.
Сонымен қатар адам мінез-құлқында когнитивтік құрылымдар да бар, ал оны
анықтайтын механизмді А.Бандура өзара детерменизм деп атады. Барлық
фокторлар өзара байланыста: тұлғаның мұң-мұқтажы мен қалауы, сенімі мен
өзін-өзі қабылдауы айналадағы адамдар мен оқиғалардың ықпалымен, жазалау
және мадақтау, сәтсіздік пен табыс әсерлерімен анықталады да, мінез- құлыққа
себеп болады.
Әлеуметтік, когнитивтік және тұлғалық факторлар өзара байланысты
дерминанттар ретінде жұмыс істейді де, адам өз өмірінің, өз тәжірибесіні ң,
онда да басынан кешкені мен міндетті түрде түсінгендерінің өнімі болып
табылады. Мінез-құлықтың когнитивтік бөлігін А.Бандура өте маңызды деп
санайды. Адамның әлеуметтік өмірдегі барлық қажеттіні үйренуге жағдай
жасайтын соның өзі.
А.Бандура әлеуметтену үрдісін бақылау арқылы үлгілеу немесе үйрену
үрдісі деп қарайды: айналадағыларды бақылау негізінде баланың мінез- құлы қ
үлгісі қалыптасады. Бейнелі және тілдік жүйелер арқылы олар кодталып, еске
сақталады және мінез-құлықтан көрінс табуы мүмкін. Бала өзіні ң әлеуметтік
ортасындағы ересектер мен құрбыларынан үйрену, олардың мінез-құлқын
көшірмелеу арқылы ол үшін жаза да, мақтау да күтпестен әлеуметтенеді деп
есептейді А.Бандура. Оның үстіне, балалық кезеңде әлеуметтік өмір туралы
жинақтайтын ақпараттың молдығы сондай, бала оны өз мінез-құлқында
толығымен көрсете алмауы да мүмкін. Мұның бәрі әлдекімнің мінез-*құлық
үлгісін қайталаудың салдары қаншалықты жағымды болатынына тұлғаның өз
бетінше баға беруне байланысты. Осы жерде, А.Бандураның пікірінше,
когнитивтік үрдістер маңызды рөл ойнайды: модель үйретеді, мида белгілі бір

байланыстар пайда болады, бірақ адамның бұл байланыстарға жүгінуі нақты
жағдайды талдау арқылы ғана анықталады.
А.Бандура әлеуметтік үйрену үрдісінің маңызды элементі нығаю екенін
айтады. Ол сыртқы нығаю, жанама нығаю, салдарын алдын-ала білу,
өзін-өзі нығайту түрлерін бөліп көрсетеді[13].
Әлеуметтк үйрену тұжырымдамасының әлеуметтік-педагогикалық мәні
ересектерге әлеуметтік жағымды мінез-құлық үлгісін беру жөнінде ұсыныс
жасауға тіреледі.Тұлға әлеуметтену үрдісінде әлеуметтің өзара байланысты
деңгейлерінің барлығының ықпалын бастан кешеді және өзінің өмірлік ортасын
көп деңгейлі етіп құрады деп санады
У.Бронфенбреннер. Қоғамдағы
экологиялық, әлеуметтік, экономикалық және т.б. жағдайлар адамның жанжақты дамуына ықпал етуде. Бұл ең алдымен дүние есігін жаңа ашқан балалар
үшін аса қолайсыз болып отыр. Жан-жағымызға көз жіберсек, дене және
психикалық дамуында әртүрлі бұзылулары бар балалар саны өте көп екенін
байқауға болады. Бірақ олардың қоғамның бір мүшесі екенін ескеру аса
маңызды. Мүмкіндіктері шектеулі балаларды оқытып тәрбиелеудің
заңдылықтарын,
қағидаларын,
әдістерін,
оқытуды
ұйымдастырудың
формаларын дефектология ғылымы қарастырады. Дефектология мамандығы аса
үлкен жауапкершілігі бар мамандық. Осы тұрғыда дефектолог маманының
негізгі міндеті мүмкіндіктері шектеулі балаларды әлеуметтік бейімдеу болып
табылады. Яғни дефектолог- бұл осы категориядағы балаларды о қыту,
тәрбиелеу және кемістіктерін түзетумен айналысатын, ең негізгісі әлеуметтік
ортаға қосуды қарастыратын арнайы маман болып табылады.Мүмкіндігі
шектеулі тұлғаларды әлеуметтік бағдарлау, бейімдеу, кәсіптік және еңбектік
реабилитациялау-қоғам алдында тұрған күрделі міндет болып табылады. Бала
бойындағы қандай да бір кемістік оның толық дамыуына кедергі келтіреді.
Мүмкіндігі шектеулі адамдарды бағдарлау, бейімдеу және қайта қалпына
келтіру психологиялық көмек, қолдау және арнайы оқытуға байланысты.
Бейімдеу міндеттерінің ішіндегі аса күрделі үрдіс әлеуметтік бағдарлау болып
табылады. Бұл міндеттер арнайы ұйымдастырылған мекемелерде жүзеге
асырылады.
Жас мүгедектермен жүргізілетін әлеуметтік жұмыстардың негіздіктері
мүгедектердің кез – келген жас тобымен жүргізілнтін жұмыс үшін қолданыла
береді. Сонымен бірге, әлеуметтік қызметкер мүгедектердің әлеуметтік –
психологиялық көңіл – күйіне, қоршағандармен қарым – қатынасқа түсуіне,
қандай да бір әрекет түрлерінің басымдылығына әсер ететін жас ерекшеліктерін
есепке алуы керек. Олар мүгедек балаларда, жас мүгедектерге ж әне егде
тартқан мүгедектерде әртүрлі.
Жас мүгедектермен жұмыс істей отырып оларда мүгедектік жағдайда өсір
сүру тәжірибесі, өз жағдайларына “дағдылануы” ересек, егде жаста ғы
мүгедектермен салыстырғанда жоқ екенін естен шығармау керек. Жастық шақ –
психиканың, құндылықтардың, өмірге деген қарым – қатынастың қалыптасу
кезеңі. Жас мүгедектерде бұл процесстер дені сау құрбыларына қарағанда
басқаша өтеді. Жас мүгедектер үшін қарым – қатынасқа түсінудің

маңыздылығы мен мен оны басиан кешірудің сипаты ересек жастағы
мүгедектерге қарағанда мүлдем басқа болады. Көптеген жасөспірім –
мүгедектерде өз - өзіне баға беруі тұрақты емес. Көпшілігінің қоршағандарына
деген сенімі қалыптаспайды. Осыған байланысты жастайынан мүгедек болған
дар барлық адамдарды мейірімсіз орта ретінде қабылдайды. Көптеген
жасөспірім – мүгедектер мен жас адамдар, тіпті дені сау құрдастарынан
интеллектілік дамуынан қалыспағандардың өзі толыққанды түсу уәжі мен
дағдылары қалыптаспайды да, оларда тұйықтық, басқа адамдардан оқшаулану
пайда болады. Жас мүгедектер ұшін әлеуметтік – еңбек реабилитациясыны ң
ерекше маңызды бағытына оларды оқыту, білім алу болып табылады.
Балалар ақыл-есiнiң артта
қалуына негiзгi екi себеп бар:
бiрiншiсi, туа пайда болады,
екiншiсi, жүре пайда болады.
Туа пайда болған ақыл-естiң
кемуiнiң бiрден-бiр себебi –
гендiк ауру. Былайша айтқанда,
даун ауруы деген атпен белгiлi
болған ол хромосомалардың
нормадан ауытқуынан болады.
Мұндай
аурумен
туылған
балалардың беттерi дөңгелек,
көздерiнiң көлемi кiшкентай,
саусақтары
және
алақан
сызықтары
өзгеше
болады.
Көбiне ол белгiлер балада
туылған кезден байқалады, ал
кейбiреулерiнде өсе келе айқын
бiлiне бастайды. Бiзде даун
ауруын облыстық перинаталдық
орталықтағы
цитогенетикалық
лаборатория
мамандары
анықтайды
Ал, жүре пайда болған ақыл-ес кемiстiгi үш жағдайда: жатырда даму
кезiнде зиян тиюден, босану кезiнде, туылған соң пайда болады.
Жоғарыда айтылған ақыл-ес кемiстiгiнiң бiрiншi түрi — к өбiнесе әйелдердi ң
жүктiлiк кезiндегi түрлi ауруларынан болады. Олардың iшiнде ең көп тараған
түрi — анемия, яғни қаназдық.
Туылғаннан кейiнгi кезеңдегi зиян түрлерiнiң негiзгiлерiне бас, ми
жарақаты, нейроинфекция, уланулар жатады.
Ақыл-естiң артта қалуына әкеп соғатын себептердiң негiзгiлерi осы. Ал,
ендi оның белгiлерiн қалай бiлiп-тануға болады? Ол үшiн әр жастағы баланы ң
психоневрологиялық даму нормасын бiлу қажет.
Балабақшаға бару балалардың ақыл-есiнiң дамуына көп көмек бередi.

Мүмкіндігі шектеулі бала дүниеге келгенде ата-аналар алдында оны
арнайы мекемеге беру керек пе, әлде үй жағдайында қарау керек пе деген
таңдау шығады. Ата-аналар бала туылғаннан кейін психологиялы қ ж әне өзге де
қажет кеңестер алмайтындықтан, бұл өте қиын таңдау. Мүмкіндігі шектеулі
баланы үй жағдайында тәрбиелеу туралы шешім қабылданып, ал ғаш қы қадам
жасалғаннан
кейін
олармен
толыққанды
жұмыс
жасау
міндеті
тұрады. Мүмкіндіктері шектеулі балаларға үй жағдайында көмек көрсету
бойынша тренинг – ерекше тренинг. Бұл оқыту емес, балалар ға к үтім жасауды ң
тиімді жолдарын анықтау үшін ата-аналарға көмектесу әр баланың өз диагнозы
бар және көбінің диагнозы бір болғанымен, әр балаға жеке көмек, жеке кеңестер
беретін білікті мамандар керек. Біздің мақсатымыз – ата-аналарға балаларына
күтім көрсету жолдарын жақсартуға, олармен жақсы қарым-қатынас орнату ға,
өзіне және отбасы мүшелеріне деген қамқорлықтыжақсартуғаынталандыру.
Мүмкіндігі шектеулі балалары бар отбасылармен жұмыс жасайтын
әлемнің барлық бағдарламалардың ұранына айналған төмендегі сөздер, КАЖ
бағдарламасының қызметкерлері мен еріктілерінің де ұранына айналды:
Сіз жалғыз емессіз. Әлемде мүмкіндігі шектеулі балаларды ң саны сіз
ойлағаннан әлдеқайда көп. Өзіңізді осындай мәселеге тап болған жалғыз
отбасымыз деп ойламаңыз. Бәрі соншалықты жаман емес. Мүмкіндігі шектеулі
балаларда толыққанды және өте бақытты балалық шақтың болу м үмкіндігін

мыңдаған ата-ана растайды. Әрине, мүмкіндігі шектеулі балаларды тәрбиелеу
өте қиын болғанымен, әрқашан қиындықтарға тап болу дегенді білдірмейді.
Бүгінде қиын деп отырған мәселелер ертең Сізге жеңіл немесе кем дегенде
үйреншікті болып кетуі мүмкін. Ерекше балаңызды тәрбиелеу Сізге де
өзгелерге сынды қуаныш пен бақыт сыйлауы мүмкін.
Кемақыл балаларды әлеуметтік бейтарап адам деп атайды. Қоғамда
әлеуметтік бейтарап адам болуы мүмкін емес. Мұндай пікір кемтар адам
тәрбиесіне немқұрайдылықпен қарау. Сондықтан қазіргі қоғамның міндеті
ерекше көмекке мұқтаж адамдарды әлеуметтік өмірге бейтарап қалдырмай
керісінше оның қоғамда өз орнын табуға көмектесу.
Ақыл – ойы кем балалар үшін ең маңызды мәселелердің бірі қарым –
қатынас мәселесі екені даусыз.
Тұлғаралық қарым - қатынастың пайда болуы мен нәтижелі дамуы оған
қатысушылардың өзін - өзі және өзара түсінісуге байланысты. Балалар бірін –
бірі қалай, қай деңгейде қабылдайды, түсінеді, сезімдері мен қасиеттерін қалай
бейнелейді, өзге арқылы өзін қалай таниды, қарым - қатынас барысы да,
арақатынастары да соған байланысты.
Дамуында кемістігі бар балалардың көпшілігін ақыл-ойында кемістігі бар
балалар (жалпы балалар популяциясының 2% ал кей маліметтерге қарағанда
3% ке жуығын) құрайды. Бүгінгі таңда ақыл-ойы дамуында кемістігі бар
балаларды төмендегі кестеде көрсетілген ретпен түсіндіругі болады.
Ақыл-ой кемістігі бар балалар

Сурет 1- Ақыл-ой кемістігі бар балалар

Баланың жас
кезінде пайда
болатын ақылой
кемістігі
-8,4%

Генетикалық формадағы ақыл-ой кемістігінде аурудың
хромосомды формаларын жатқызуға болады. Хромосомды
форамлар бүгінгі таңда барлық ақыл-ой кемістік жағдайларын
15,7% құрайды.
Ақыл-ой кемістігінің даму барысындағы деңгейіне және сапалық
жәрежесінің өзіне тән өзгешілігіне қарай олигофрения: идиотия, имбецильность
және дебильность болып басты-басты үш топқа бөлінеді.
Идиотия-гректің сөзі. Оның қазақ тіліндегі мағынасы нақұрыс ұғымға
тура келеді. Демек, идиотия туа біткен психикалық бұзылуының нәтижесінде
болатын ақыл-ой кемісітігінің ең ауыр түрі.

Дауна аруры

Трисомия 13
(Патау

Хромосома

Ақыл – ой
кемістігінің
хромосомды түрлері

Хромосома

Трисомия 18
(Эдварс
синдромы)

Трисомия 8
(Варкан
синдромы)

Сурет 2- Ақыл – ой кемістігінің хромосомды түрлері
Біріншіден, идиот балалардың физикалық дамуы өтте қатты күйзеліп
бұзылған. Олардың бас сүйектері мен дене құрылысы сүйектерінің сыртқы
мүсіндік тұлғалары майысып-қисайып бүлінген және оның салдарынан қимылқозғалыстары толық жетілмей қалған. Физикалық кемістіктің мұндай
зардабынан идиот балалардың кейбіреулері тіпті өздіктерінен емін еркін
отырып-тұрып, түзу жүреде алмайды. Олар бүкіл денесімен аударылып
төнкеріліп немесе теңселіп-шайқалып таспақаша митыңдап жүреді.
Екіншіден, идиот балалардың сөйлеу тілдері жекелеген кейбір жеңіл
дыбыстарды айтудан ары бармайды. Тек кейбір жағдайларда ғана бір – екі,
буыннан тіркескен бірнеше сөздерді бұрмалап бұзып айтуға шамалары келеді.
Айткенменде бұлардың жеңілдеу түрлеріндегі сөйлеу тілдерінің бір шама
сақталатындықтарын байқауға болады. Бірақ олар айтқан сөздерінің
мағыналарын өздері түсінбейді.
Үшіншіден, бас миының үлкен жарты шары қыртысының жұмыс істеу
қызметінің соншалықты өрескел қатты бұзылғандығының нәтижесінен идиот
балалардың тіпті қарапайм деген шартты рефлекстерінің өздері өте
қиыншылықпен орындалады.
Төртіншіден, идиот балалардың мінез-құлықтары тағы тақылеттес болып
кетеді. Олардың кейбіреулері өлі денеге ұқсап айналасындағыларға көңіл
аудармастан ұзақты күнге қимылсыз сұлайып жатып алады немесе
қозғалмастан бір орында мелшейіп отырады да қояды; ал басқа біреулері

керісінше тынымсыз жүгіреді, секіреді немесе тонқалап асып құлайды немесе
тісін ақситып шықырлатып қайрайды аузына іліккенді тістеп алып шайнайды.
Имбецил – латынның сөзі. Оның қазақ тіліндегі мағынасы әлсіз, дәрменсіз деген
ұғымды білдіреді. Имбецил идиотқа қарағанда ақыл-ой кемісітігінің жеңілдеу
тобына жатады, бірақ олардың қимыл қозғалыстарының толық жетілмегендігі
айтарлықтай айқын білініп тұрады. Демек мұндай балалардың да қимыл
қозғалыстары жеткілікті дамымай
қалған. Олардың патологиялық
кемістіктеріне зерттеу жүргізген кезде жүйке жүйелерінің әсіресе оң жағыны ң
құрылысы мен оның қызметіне залал келтіретін әр түрлі аурулар жиынтығының
бітіраңқы қалдықтарының болатындығы анықталды. Сонымен қатар, мұндай
балалардың бас миы қыртысының астындағы тораптардың бір қалыпты жұмыс
істеуінің бұзылғандығын көрсететін бірнеше неврологиялық белгілердің де
болатындығы жиі байқалады.
Соның салдарынан дара бітімдерінің құрылыстары да қисайып-мисайып
бұзылған. Олар өздерінің дене мүшелерін кез-келген нысанаға ба ғыт қа б ұрып
және бір-бірінен айырып қимылдатып, қозғалтуға шамалары келмейді.
Мысалы, бір көзіңді қыс десең ол бүкіл бетін тыржитып-жиырып екі көзінде
қысады, кейде қолымен жабады.
Толық жетілмей кем болып қалған дене мүшелері баланың көздеген
мақсатына қарай емін еркін қимылап қозғала бермейді. Сондықтанда олардың
дене мүшелері, әсіресе қолдары ешқандай бағыт бағдарсыз бет алды салдыр
салақ сілтеніп қимылдайтындары жиі байқалады. Қолдарының, аяқтарының
және саусақтарының қимылдары өте әлсіз және ебедейсіз шала жансар болады,
емін еркін иіліп-бүгіліп, ашылып жазылмайд. Сондықтан да, мұндай балалар
өздерінің ұсті бастарына қарап күтінуге шамалараы келмейді. Қолдары мен
саусақтарының кемістігі олардың жазуы үйренулерінде қиындық туғызады.
Имбецил деп аталатын ақыл – ой кемістігінің микроцефалия,
гигроцефалия, дауна ауруы деген белгілі түрлері де бар.
Дебилдік – латынның сөзі. Оның қазақ тіліндегі аудармасы деліқұлы
деген ұғымға тура келеді.
Имбецилдердің мінез–құлықтарына олардың эмоционалдық ерекшеліктері
белгілі бір дәрежеде белгілі бір ықпалын тигізеді. Олардың кейбіреулеріні ң
көңіл – күйлерінің сіркесі су көтермей өне бойына реңдері солғын тартып
айналасындағыларға енжарлана селсоқ қарап бір орнынан қозғалмай мелшиіп
отыратын болса, ал екінші біреулері керісінше қолды – аяққа тұрмайтын
ұшқалақ айналасындағыларға өте кішіпейіл, бауырмал және ақ к өңіл, оны ң
үстіне күн ұзаққа жағы бір тынбайтын көк ауыз, мылжыңдығымен
жанындағыларды мезі қылады және не болса соған бұртиып өкпелегіш,
ашуланшақ болады.
Қағида бойынша олардың сөйлеу түрлері мүлде дерлік жетілмей қалған,
бар болғаны саналы сөздерді, оның өзіне тек заттардың аттарын ғана біледі.
Олар білетін сөздерін бұзып айтады. Өздерінің де, басқалардың да сөйлеген
сөздерінің мағыналарын түсінбейді. Имбецил балалардың ақыл - ойларыны ң
танып білу қызметімен талдау және қорытып жинақтау процесі өрескел

бұзылған немесе мүлде жетілмей қалған. Ақыл - ойдың бұл сияқты күрделі
кемістіктері оқудың, жазудың және есеп – амалдарының тіпті қарапайым оңай
жолдарын үйренулеріне қиындық туғызады.
Баланың іштен туатын физикалық және психикалық дамуындағы
патологиялық
кемістігін
дебилдік,
деп
атайды.
Дебилдік
олигофренологияның идеот пен имбецилден кейінгі үшінші тобына жатады.
Дебил балдар қосалқы мектепте (негізгі оқу мерзімі еңбекке үйретуге
жұмсалатын арнайы оқу программасы бар сегіз жылдық мектепте) оқиды.
Дебилдер ондай мектепті бітіргендер: столяр (ағаш шебері), слесарь, киім
тігуші, картонажник (қатырма қағаздан бұйым істеуші), сыла қшы, токарь, кітап
түптеуші және т.б мамандықтар алады.
Кемақылдық түрлі жағдайда үш жастан кейін де пайда болуы ы қтимал.
Оны жарақаттар, мидағы аурулар (менингит- делбе, менингит – энцефалит –
мидың қабынуы) психологиялық аурулар т.б тудырады. Мұндай балалар
олигофрендер емес, кем ақылға жатады.
Алайда олигофрен балалар мен кемақыл балаларға тән болатын бүкіл
психикалық процестер – ойлау, сөйлеу, есте сақтау, қабылдау және басқа
қабілеттер дамуының бұзылуы. Ақыл – ойы кем мектеп оқушыларындағы
басты белгі және психикалық ерекшелік ойлану процестерінің жетілмеуі, атап
айтқанда қорытындылаудың, талдап жинақтаудың нашарлығы болып табылады.
Ойлауудың төменгі дәрежесі - олигофреннің негізгі кемістігі. Бұл жалпы ға
бірдей оқу программасы бойынша оларды оқытудың мүмкін еместігінің басты
белгісі. Өйткені ондай прграмманы игеру адамның танымдық (ойлау)
қызметінің әлдеқайда жоғары дәрежеде болуын талап етеді.
Ішкі факторлардың зардаптарынан олигофрения іштен туа пайда болады.
Сонымен қатар олигофрения сыртқы факторлар әсерінен де пайда болады:

Олигофрения

Ішкі факторлар
(іштен туа
пайда болады )

Олигофренияның
аралас мінез
ерекшеліктері

Сыртқы
факторлар

1.Тұқым қуалаушылық(энтогендік,
яғни генетикалық жолмен ұрпақтан
ұрпаққа беріледі)

Ананың екіқабат
кезіндегі
жұқпалы

2.Іштен туа пайда

дерттерге
шалдығуы (тұмау,
сүзек,

болатын хромосомды аурулар
3.Ана мен бала қанының

қызылша, сары
ауру т.б.)

резус фактор бойынша сәйкес
келмеуі
4.Ата-ананың маскүнемікке,
нашақорлыққа, есірткіге салынуы
(әсіресе ана жүктілігінің бірінші
айында) сонымен қатар ұрықтың
гипоксиясы (кислород жетіспеуі)

Сурет 3 - Олигофрения
Сонымен, а қыл-ойы кем жасөспірімдердің мінез- құлық ауытқуының
қалыптасу заңдылықтары, жалпыға бердей мектептердегі және психикалық
дамуы тежелген балаларға арналған мектептердегі "тәрбиесі қиын"
жеткіншектегілердей болып келеді. Психологиялык және клиникалы қ сипаты,
ақыл-ой
кемдігінен
жанамаланған
тұрақтылықпен
ерекшеленеді.
Жасөспірімдердің мінез-құ л қ ыны ң ауыт қ уы жо ғ арыда келтірілген
биологиялы қ немесе әлеуметтік факторлардың бірімен ғана емес, нақты
түрлерінің әрқайсысына тиесілі кешенімен байланысты.
1.2 Мүмкіндігі шектеулі балалардың дидактикалық ойындар негізінде
шығармашылық қабілетін қалыптастырудың ерекшеліктері
Мүгедек - бұл өмірлік қызметіне шек келтіріп, оның әлеуметтік қорғалуын
қажет ететін ағза қызметінің бұзылуы, аурулар, жарақаттар, олардың
зардабынан болған дефектілері бар денсаулығы бұзылған тұлға.
Мүгедектік мәселесі, ол жайлы ұғым әлеуметтану және әлеуметтік
жұмыста басты зерттелу және талқылану тақырыбы болып табылады.
Мүгедектік сырқатпен, зақымданумен, жарақатпен байланысты пайда болады.
Бұл – мүгедек деп танылған адамның қабілітсіздігін түсіндіреді. Осыған

байланысты қандай да бір жалпы қабылданған әрекеттер орындалуы керек,
яғни халыққа әлеуметтік қызмет көрсетуші мемлекеттік және мемлекеттік емес
ұйымдар мен мекемелер тарапынан мүгедек деп танылған балалар мен
азаматтарға әлеуметтік қорғау көрсетіледі.
“Мүгедек” - Қазақстан Республикасының “Мүгедектердің әлеуметтік
қорғалғандығы туралы” заңында айтылғандай – сырқат, жарақат, зақымдану
салдарынан пайда болған, өмір сүру шектелуіне әкеліп соқтырған, оны
әлеуметтік қорғау қажеттілігін туындататын ағза қызметінің күшті бұзылуына
алып келеді[14].
Өмір сүру шектеулігі – бұл адамның өзіне - өзі қызмет көрсету, өзіндік
қозғалу, бағдарлау, басқалармен қатынасу, өз әрекетін бақылау, білім алу ж әне
еңбек қызметімен айналасу қабілеттілігімен мүмкіндігін жартылай немесе
толық жоғалтуы.
Соқыр, саңылау, мылқау, қозғалу координациясы бұзылған жартылай немесе
толық сал болған адамдар адамның қалыпты физикалық жағдайымен күшті
ауытқуымен айқындау нәтижесінде мүгедек болып табылады. Сонымен қатар
мүгедек болып кәдімгі адамнан сыртқы келбетімен айырмасы жоқ, бірақ сау
адам істейтін әр түрлі салада еңбек етуге мүмкіндік бермейтін сырқаты бар
адамдар да танылады. Мысалы, жүрек ауруымен ауыратын адам ауыр
физикалық жұмысты орындай алмайды, бірақ ми қызметі жақсы жұмыс істейді.
“Мүгедек термині заңдылықты актілерде бекітілген, оның заңдық
анықтамасы берілген, және оны басқамен ауыстыру құқықтық көз қарасынан
алғанда сыпайылыққа жатпайды.
Барлық мүгедектер әр түрлі негіз бойынша бірнеше топқа бөлінеді: жасы
бойынша мүгедек бала, ересек мүгедектер.
Мүгедектіктің пайда болуы бойынша: бала кезінен мүгедек, соғыс
мүгедегі, еңбек мүгедегі, жалпы сырқаттар мүгедегі.
Еңбеке қабілеттілігі деңгейі бойынша: еңбеке жарамды және жарамды
емес мүгедектер, 1 – ші топ мүгедектері, 2 – ші топ мүгедектері, яғни уақытша
еңбеке жарамсыз немесе шектелген сфераларда еңбекке жарамды, 3 – ші топ
мүгедектері, яғни сақтандырылған еңбек жағдайларында еңбекке жарамсыз.
Сырқат сипаты бойынша: қозғала алатын, аз қозғала алатын ж әне қоз ғала
алмайтын топтағы мүгедектер.
Қазақстан Республикасында мүгедектікті өмір сүру шектеулігіне сәйкес үш
топқа бөледі:
1 – ші топ мүгедектігі ағза қызметінің және өмір сүру шектеулігінің ең
жоғарғы дәрежесі анықталған тұлғаларға беріледі;
2 – ші топ мүгедектігі ағза қызметінің және өмір сүрі шектеулігіні ң
орташа дәрежесі анықталғанда беріледі;
3 – ші топ мүгедектігі жеңіл шектеулер анықталғанда беріледі;
Топтардың сандық анықтамаларының әлеуметтік рөлі мүгедектерді қорғау
өлшемінің әртүрлі қажеттілік деңгейінде тұрады. Топтардың анықтамасына
сәйкес мүгедектерге жеңілдіктер бекітіледі және заңды белгіленеді. Жеңілдіктер
зейнетақының әртүрлі көлемімен, мүгедектіктің ауыр тобындағы мүгедектерге

жоғары
мөлшердегі
жәрдемақымен,
компенсациямен,
дәрімен
қамсыздандыруды жатқызамыз. Реформалық кезеңге дейін “еңбекке қабілетті”
және “еңбекке қабілетсіз деген” түрлерге де бөлінген.
Мүгедектік бойынша әлеуметтік тегін көмектің көлемін, түрін және оның
қаржылану көзін анықтау үшін өмір сүру шектеулігінің көріну дәрежесімен
қатар мүгедектікке әкелуші себебтер де маңызды орын алады. Мүгедектік
себебтері жағдайдың тууына негізгі жауапкершілікпен кім көтеретінің
көрсетеді, алайда мұны заңгерлік жауапкершілік деп атау ға болмайды.
Әлеуметтік қорғау органдары мүгедектіктің тобын ғана емес, сонымен қатар
оның себебтерін де тіркейді. Мемлекеттік қайнар көздерден қаржыландыру
көлемін есептеу үшін көп жағдайда негіз болатын статистикалы қ формаларда
мүгедектер саны туралы ақпараттар мүгедектік себебтері тұрғысынан
келтіріледі.
Ережеге сәйкес барлық мүгедектер келесі түрлерге бөлінеді:
еңбектік міндеттерді орындау барысында мүгедектік алған, еңбек зақымы
және кәсіби ауру мүгедектері;
туылғанда және 18 жасқа дейін мүгедектік алған бала кезінен болған
мүгедек;
әскери қызмет және әскери міндеттерді орындау кезінде мүгедектік алған
әскери қызмет мүгедектігі;
жалпы аурудан немесе жарақаттан мүгедек болған, жалпы ауру
мүгедектері.
Мемлекет тарапынан көмек қажет ететін балалар категорияларының негізгі
көрсеткіші – балалардың әлеуметтік статусын анықтау болып табылады.
Балалар мәртебесін анықтау құқықтық нормативтерге сүйене отырып өте
мұқият қаралуы керек. Мүмкіндігі шектеулі мүгедек балалардың әлеуметтік
статусын құрайтын бірнеше критерилер белгілі: денсаулық, жетім қалу, мінезқұлық ауытқушылығы, қатігездік таныту экологиялық аймақта қоныстану,
отбасы өмірінің деңгейі, әлеуметтік тәуекел отбасылары, қараусыз балалар
және қаңғыбас балалар.
Денсаулығына байланысты үкімет тарапынан, әлеуметтік қоғамнан қолдау
қажет ететін мүгедек балалар санатына мыналар жатады:
- 0 – 18 жас аралығындағы мүгедек балалар, оларды өзара жасына
байланысты топтарға бөледі: 0 – 3 жас аралығындағы, 4 – 16 жас аралығындаға,
16 – 18 жас аралығындағы мүмкіндігі шектеулі мүгедек балалар;
- әлеуметтік мағынадағы ауруы бар балалар: СПИД, туберкулез,
нашақорлық, ішкіштік, таксикомания;
- психолгиялық ауытқулары бар балалар;
- радиациясы жоғары аймақта тұратын балалар.
- әлеуметтік көмекті қажет ететін балалар қатарына тағы да жетімдер,
қатігездік көрген балалар, эксплуатацияланғандар, қаңғыбас, қараусыз балалар.
Мүмкіндігі шектеулі мүгедек балалардың саны күннен күнге көбейіп
келе жатқандықтан еліміздегі денсаулық сақтау, білім, ж әне әлеуметтік қор ғау
институттарының осы мәселеге араласып, көңіл бөлуін талап еті отыр. Еңбек

және халықты әлеуметтік қорғау министрі Г.Қарағұсова Астанада
журналистермен өткізген беспасөз маслихатында министрліктің мемлекеттік
бюджеттің ірі және шығыс бөлімдерін талдау мен өркениетті ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.