Қазақстан Республикасында су ресурстарының таралуы және қамтамасыз етілу жағдайларын анықтау және оларды жою шараларынның бағыттарын көрсету
Кіріспе .
1 Қазақстанда су ресурстарының таралуы
1.1 Қазіргі мұздықтардың таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Жерасты суларының типтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Өзендердің таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.4 Құрлықтың ішкі көлдері мен теңіздері
2 Қазақстанның су ресурстарымен қамтамасыз етілу жағдайы
2.1 Қазақстанда су ресурстарын пайдалану үрдісі ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Ауыз су жағдайының географиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Су тапшылығының шешу жолдары және сумен жабдықтау,
пайдалану жағдайының құқықтық нормативтері ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 Қазақстанда су ресурстарының таралуы
1.1 Қазіргі мұздықтардың таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Жерасты суларының типтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Өзендердің таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.4 Құрлықтың ішкі көлдері мен теңіздері
2 Қазақстанның су ресурстарымен қамтамасыз етілу жағдайы
2.1 Қазақстанда су ресурстарын пайдалану үрдісі ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Ауыз су жағдайының географиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Су тапшылығының шешу жолдары және сумен жабдықтау,
пайдалану жағдайының құқықтық нормативтері ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Зерттеудің көкейкестілігі. Жер беті сулары дегеніміз - құрлық бетінде тұрақты немесе аз уақыт болса да сұйық (өзендер, көлдер, ішкі теңіздер) немесе қатты күйінде (мұздықтар) болатын суларды айтады. Олар бір-бірімен су айналымы арқылы байланыста болып, негізгі табиғи ресурс болып табылады. Сондықтан оларды тиімді пайдалану мен қорғау жұмыстары жақсы жолға қойылғаны дұрыс. Табиғи ландшафтардың құрамдас бөлігі бола отырып су көздері оның басқа элементтерімен, әсіресе климатпен тығыз байланыста дамиды. Жер беті сулары да өз кезегімен ландшафтың басқа компоненттеріне әсер етеді.
Қазақстанның жер беті суларын зерттеген ғалымдар жеткілікті. Қазақстан мұздықтарын зерттеуге зор үлес қосқан ғалымдар: С.Е.Дмитриев, академик Н.Н.Пальгов, К.Г.Макаревич, П.А.Черкасов; өзендерді зерттеуге үлес қосқан ғалымдар: П.С.Кузин, И.С.Соседов, В.И.Коровин, Ю.Б.Виноградов, В.А.Семенов, Р.И.Гальперин, В.М.Болдырев; көлдер мен теңіздерді: Л.С.Берг, А.Н.Косарев, И.А.Шикломанов, Н.Т.Кузнецов, А.В.Шнитников, Г.Г.Муравлев. Осы ғалымдардың, срнымен қатар, И.В.Северскийдің ,В.П. Благовещенскийдің, А.П.Горбуновтың, П.П.Филонецтің т.б. ғылыми еңбектерінде республикамыздың жер беті суларының режимі, пайда болуы мен кеңістікте таралуы туралы мәліметтер жеткілікті.
Аумақтың географиялық орналасуы, климат пен жер бедері пішінінің алуан түрлілігіне байланысты жер беті сулары біркелкі тарамаған. Аридті аудандарда өзен мен көлдер аз, солтүстікте жауын-шаашынмен жақсы қамтамасыз етілген орманды дала зонасында керісінше көп кездеседі. Ал таулы аймақтарда мәңгі мұздықтар мен қар суымен қоректенетіндіктен өте мол.
Жер асты сулары қазіргі табиғи кешендердің дамуына елеулі әсер ететіні белгілі.Құрғақ климаттық жағдайда жер асты сулары халық шаруашылығының кез келген саласының дамуында маңызды рөл атқарады. Қазақстан Республикасының жер беті сулары тапшы және біркелкі тарамағандықтан табиғи ресурс ретінде жер асты суларының маңызы ерекше. Гидрогеологиялық зерттеулер У.М.Ахмедсафиннің, Ж.С.Сыдықовтың жетекшілік етуімен жүргізілген.
Қазақстан Республикасының құрғақ аридті зонасының осы жүз жылдықтың ішіндегі 30-шы жылдарына дейінгі гидрогеологиялық мәселелері қаралған. Осы үлкен аймақты зерттеуде А.А.Козырев, Н.Г.Кассин, Б.К.Терлецкий, В.Я.Гринев, Д.И.Яковлев, Н.Н.Тихонович, О.К.Ланге, М.П.Русаковалардың еңбектерін атап өтуге болады. Конденсациялық гипотеза теориясы бойынша жер асты суларының шоғырлануына баға бергенде Республиканың басым бөлігінің суы тапшы немесе тұзды екені анықталды. Судың қоры секундына ондаған, кейде жүздеген литр екені болжанды. Гидрогеологиялық зерттеулердің жетістіктеріне қарамастан теориялық тұжырымдар өнеркәсіптік қажеттіліктен артта қалып отырды.
Қазақстанның жер беті суларын зерттеген ғалымдар жеткілікті. Қазақстан мұздықтарын зерттеуге зор үлес қосқан ғалымдар: С.Е.Дмитриев, академик Н.Н.Пальгов, К.Г.Макаревич, П.А.Черкасов; өзендерді зерттеуге үлес қосқан ғалымдар: П.С.Кузин, И.С.Соседов, В.И.Коровин, Ю.Б.Виноградов, В.А.Семенов, Р.И.Гальперин, В.М.Болдырев; көлдер мен теңіздерді: Л.С.Берг, А.Н.Косарев, И.А.Шикломанов, Н.Т.Кузнецов, А.В.Шнитников, Г.Г.Муравлев. Осы ғалымдардың, срнымен қатар, И.В.Северскийдің ,В.П. Благовещенскийдің, А.П.Горбуновтың, П.П.Филонецтің т.б. ғылыми еңбектерінде республикамыздың жер беті суларының режимі, пайда болуы мен кеңістікте таралуы туралы мәліметтер жеткілікті.
Аумақтың географиялық орналасуы, климат пен жер бедері пішінінің алуан түрлілігіне байланысты жер беті сулары біркелкі тарамаған. Аридті аудандарда өзен мен көлдер аз, солтүстікте жауын-шаашынмен жақсы қамтамасыз етілген орманды дала зонасында керісінше көп кездеседі. Ал таулы аймақтарда мәңгі мұздықтар мен қар суымен қоректенетіндіктен өте мол.
Жер асты сулары қазіргі табиғи кешендердің дамуына елеулі әсер ететіні белгілі.Құрғақ климаттық жағдайда жер асты сулары халық шаруашылығының кез келген саласының дамуында маңызды рөл атқарады. Қазақстан Республикасының жер беті сулары тапшы және біркелкі тарамағандықтан табиғи ресурс ретінде жер асты суларының маңызы ерекше. Гидрогеологиялық зерттеулер У.М.Ахмедсафиннің, Ж.С.Сыдықовтың жетекшілік етуімен жүргізілген.
Қазақстан Республикасының құрғақ аридті зонасының осы жүз жылдықтың ішіндегі 30-шы жылдарына дейінгі гидрогеологиялық мәселелері қаралған. Осы үлкен аймақты зерттеуде А.А.Козырев, Н.Г.Кассин, Б.К.Терлецкий, В.Я.Гринев, Д.И.Яковлев, Н.Н.Тихонович, О.К.Ланге, М.П.Русаковалардың еңбектерін атап өтуге болады. Конденсациялық гипотеза теориясы бойынша жер асты суларының шоғырлануына баға бергенде Республиканың басым бөлігінің суы тапшы немесе тұзды екені анықталды. Судың қоры секундына ондаған, кейде жүздеген литр екені болжанды. Гидрогеологиялық зерттеулердің жетістіктеріне қарамастан теориялық тұжырымдар өнеркәсіптік қажеттіліктен артта қалып отырды.
1.Алисов Б.П., Берлин И. Л. Курс климатологии. М.: Мысль, - 1954.-25 б.
2.Агроклиматический атлас мира.-М.—Л., 1972.
3.Борисова А.А. Климаты СССР.- М.,Учпедгиз, 1965. 52 б.
4.Витвинский Г. Н. Циркуляция атмосферы в умеренных широтах.- Л., 1971.
5.Герасимов И.П.Очерки по физической географии зарубежных стран., М.,1959.
6.Григорьев А.А: Природные условия Казахстана., М., Географгиз, 1965.
7.Гвоздецкий Н.А. Физическая география СССР., М., Географгиз,, 1966.
8.Гельдыева Г.В., Веселова Л.К. Ландшафты Казахстана.-Алматы, 1992.-175 с.
9.Гидрогеология СССР, Южный Казахстан. - М.: Недра, 1970. - 472 с.
10.Гидрогеологические основы оросительных мелиораций в бассейне рек Чу и Талас.-Л.: Гидрометеоиздат, 1990.-342 с.
11.Жинько М.С. Стратиграфическая геология.- М., 1952.
12.Жаналеева Г.М.,Мусабаева М.Н.К вопросу о системной организации ландшафтов речных бассейнов //Вестник КазНУ. Серия географическая.- 2003.- №1.-С. 52-53.
13.Заурбеков А.К. Научные основы рационального использования и охраны водных ресурсов бассейна реки: Автореф. д-ра техн. наук. - Тараз, 1998. - 49 с.
14.Заурбеков А.К. Научные основы рационального использования и охраны водных ресурсов бассейна реки: автореф. д-ра техн. наук. - Тараз, 1998. - 49 с.
15.Каменский А.И. Физическая география СССР. - М., 1975.
16.Карта Ср. Азии и Казахстана (для высших учебных заведений), 1: 1 500 000 М., 1962.
17.Климатическая карта Казахской ССР, 1: 2 500 000 МС., 1966
18.Иванов Н.Н. Зоны увлажнения земного шара //Изв. АН СССР. Серия география и геофизика.- 1941.- №3.– 15-32.
19.Марков К.К., Величко А.А. Четвертичный период. Материки и океаны.,
М ., 1967.
20.Мильков Ф.Н. Физическая география СССР., М., Географгиз, 1965.
21.Мустафаев Ж.С., Ахметов Ж.У., Сейдуалиев М.А., Козыкеева А.Т. 22
22.Махачек Ф. Рельеф Земли.,-Т. I и 2. М., 1959.
23.Нейл У. География жизни., М., 1973.
24.Пальгов Н.Н. Реки Казахстана., Алма-Ата, 1976.
25.Ресурсы поверхностных вод СССР.–Серии: Средняя Азия, Бассейн оз. Иссык-Куль, рек Чу, Талас, Тарим.-Л.: Гидрометеоиздат, 1973.– Т.14, вып. 2.- 158с.
25.Рябчиков А.М. Физическая география частей света., М.,1963.
26.Сваричевская З.А. Геоморфология Средней Азии и Казахстана., Алма-Ата, Мектеп, 1962.
27.Парфенова Н.И., Решеткина Н.М. Экологические принципы регулирования гидрогеохимического режима орошаемых земель.– СПб.; Гидрометеоиздат, 1995. - 360 с.
28.Сарсенбаев М.Х. Гидролого-экологические проблемы орошения на южном Прибалхаше (на примере рисовых земель).-Алматы: Қазақ университеті, 2001.-196 с.
29.Солнцев А.В. Формирование подземных вод юго-западного Каратау и северных склонов Таласского Алатау //Вкн.:Региональные гидрогеологические исследования в Казахстане.- Алма-Ата: Наука, 1971. - С. 45-56.
30.Стародубцев В.М. Влияние орошения на мелиоративные качества речного стока.- Алма-Ата: Наука, 1985. - 168 с.
32.Тушинский Г.К. СССР физикалық географиясы.-А., Мектеп, 1974. Б. 56-85.
33.Утешова А.С. Климат Казахстана., Алма-Ата, Мектеп, 1966.
Шашко Д.И. К вопросу водообеспеченности сельскохозяйственных культур по фазам вегетации //Метеорология и гидрология.- 1940.- №7.-С. 12-24.
34.Шашко Д.И. К вопросу водообеспеченности сельскохозяйственных культур по фазам вегетации // Метеорология и гидрология.- 1940.-№7.–С. 12-24.
35.Шлыгин Е.Д. Геологическая история и строение Казахстана Алма-Ата, 1962.
36.Шульц В.Л. Реки Средней Азии.-Л., 1965.–256 с.
36.Физико-географический атлас мира. М., 1964.
37.Чупахин В.М. Физическая география Тянь- Шанья., Алма-Ата, 1964.
38.Чупахин В.М. Физическая география Казахстана., Алма-Ата, Мектеп, 1968.Б. 15-
54.
39.Хаин В. Е. Общая гляциология.-М., 1973.
40.Xаин В. Е. Региональная геология.-М, 1952.
2.Агроклиматический атлас мира.-М.—Л., 1972.
3.Борисова А.А. Климаты СССР.- М.,Учпедгиз, 1965. 52 б.
4.Витвинский Г. Н. Циркуляция атмосферы в умеренных широтах.- Л., 1971.
5.Герасимов И.П.Очерки по физической географии зарубежных стран., М.,1959.
6.Григорьев А.А: Природные условия Казахстана., М., Географгиз, 1965.
7.Гвоздецкий Н.А. Физическая география СССР., М., Географгиз,, 1966.
8.Гельдыева Г.В., Веселова Л.К. Ландшафты Казахстана.-Алматы, 1992.-175 с.
9.Гидрогеология СССР, Южный Казахстан. - М.: Недра, 1970. - 472 с.
10.Гидрогеологические основы оросительных мелиораций в бассейне рек Чу и Талас.-Л.: Гидрометеоиздат, 1990.-342 с.
11.Жинько М.С. Стратиграфическая геология.- М., 1952.
12.Жаналеева Г.М.,Мусабаева М.Н.К вопросу о системной организации ландшафтов речных бассейнов //Вестник КазНУ. Серия географическая.- 2003.- №1.-С. 52-53.
13.Заурбеков А.К. Научные основы рационального использования и охраны водных ресурсов бассейна реки: Автореф. д-ра техн. наук. - Тараз, 1998. - 49 с.
14.Заурбеков А.К. Научные основы рационального использования и охраны водных ресурсов бассейна реки: автореф. д-ра техн. наук. - Тараз, 1998. - 49 с.
15.Каменский А.И. Физическая география СССР. - М., 1975.
16.Карта Ср. Азии и Казахстана (для высших учебных заведений), 1: 1 500 000 М., 1962.
17.Климатическая карта Казахской ССР, 1: 2 500 000 МС., 1966
18.Иванов Н.Н. Зоны увлажнения земного шара //Изв. АН СССР. Серия география и геофизика.- 1941.- №3.– 15-32.
19.Марков К.К., Величко А.А. Четвертичный период. Материки и океаны.,
М ., 1967.
20.Мильков Ф.Н. Физическая география СССР., М., Географгиз, 1965.
21.Мустафаев Ж.С., Ахметов Ж.У., Сейдуалиев М.А., Козыкеева А.Т. 22
22.Махачек Ф. Рельеф Земли.,-Т. I и 2. М., 1959.
23.Нейл У. География жизни., М., 1973.
24.Пальгов Н.Н. Реки Казахстана., Алма-Ата, 1976.
25.Ресурсы поверхностных вод СССР.–Серии: Средняя Азия, Бассейн оз. Иссык-Куль, рек Чу, Талас, Тарим.-Л.: Гидрометеоиздат, 1973.– Т.14, вып. 2.- 158с.
25.Рябчиков А.М. Физическая география частей света., М.,1963.
26.Сваричевская З.А. Геоморфология Средней Азии и Казахстана., Алма-Ата, Мектеп, 1962.
27.Парфенова Н.И., Решеткина Н.М. Экологические принципы регулирования гидрогеохимического режима орошаемых земель.– СПб.; Гидрометеоиздат, 1995. - 360 с.
28.Сарсенбаев М.Х. Гидролого-экологические проблемы орошения на южном Прибалхаше (на примере рисовых земель).-Алматы: Қазақ университеті, 2001.-196 с.
29.Солнцев А.В. Формирование подземных вод юго-западного Каратау и северных склонов Таласского Алатау //Вкн.:Региональные гидрогеологические исследования в Казахстане.- Алма-Ата: Наука, 1971. - С. 45-56.
30.Стародубцев В.М. Влияние орошения на мелиоративные качества речного стока.- Алма-Ата: Наука, 1985. - 168 с.
32.Тушинский Г.К. СССР физикалық географиясы.-А., Мектеп, 1974. Б. 56-85.
33.Утешова А.С. Климат Казахстана., Алма-Ата, Мектеп, 1966.
Шашко Д.И. К вопросу водообеспеченности сельскохозяйственных культур по фазам вегетации //Метеорология и гидрология.- 1940.- №7.-С. 12-24.
34.Шашко Д.И. К вопросу водообеспеченности сельскохозяйственных культур по фазам вегетации // Метеорология и гидрология.- 1940.-№7.–С. 12-24.
35.Шлыгин Е.Д. Геологическая история и строение Казахстана Алма-Ата, 1962.
36.Шульц В.Л. Реки Средней Азии.-Л., 1965.–256 с.
36.Физико-географический атлас мира. М., 1964.
37.Чупахин В.М. Физическая география Тянь- Шанья., Алма-Ата, 1964.
38.Чупахин В.М. Физическая география Казахстана., Алма-Ата, Мектеп, 1968.Б. 15-
54.
39.Хаин В. Е. Общая гляциология.-М., 1973.
40.Xаин В. Е. Региональная геология.-М, 1952.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 57 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 57 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 Қазақстанда су ресурстарының таралуы
1.1 Қазіргі мұздықтардың
таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Жерасты суларының
типтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Өзендердің таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.4 Құрлықтың ішкі көлдері мен теңіздері
... ... ... ... ... ... ... ... .
2 Қазақстанның су ресурстарымен қамтамасыз етілу жағдайы
2.1 Қазақстанда су ресурстарын пайдалану үрдісі
... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Ауыз су жағдайының
географиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Су тапшылығының шешу жолдары және сумен жабдықтау,
пайдалану жағдайының құқықтық
нормативтері ... ... ... ... ... .. ...
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Жер беті сулары дегеніміз - құрлық бетінде
тұрақты немесе аз уақыт болса да сұйық (өзендер, көлдер, ішкі теңіздер)
немесе қатты күйінде (мұздықтар) болатын суларды айтады. Олар бір-бірімен
су айналымы арқылы байланыста болып, негізгі табиғи ресурс болып табылады.
Сондықтан оларды тиімді пайдалану мен қорғау жұмыстары жақсы жолға
қойылғаны дұрыс. Табиғи ландшафтардың құрамдас бөлігі бола отырып су
көздері оның басқа элементтерімен, әсіресе климатпен тығыз байланыста
дамиды. Жер беті сулары да өз кезегімен ландшафтың басқа компоненттеріне
әсер етеді.
Қазақстанның жер беті суларын зерттеген ғалымдар жеткілікті. Қазақстан
мұздықтарын зерттеуге зор үлес қосқан ғалымдар: С.Е.Дмитриев, академик
Н.Н.Пальгов, К.Г.Макаревич, П.А.Черкасов; өзендерді зерттеуге үлес қосқан
ғалымдар: П.С.Кузин, И.С.Соседов, В.И.Коровин, Ю.Б.Виноградов, В.А.Семенов,
Р.И.Гальперин, В.М.Болдырев; көлдер мен теңіздерді: Л.С.Берг, А.Н.Косарев,
И.А.Шикломанов, Н.Т.Кузнецов, А.В.Шнитников, Г.Г.Муравлев. Осы ғалымдардың,
срнымен қатар, И.В.Северскийдің ,В.П. Благовещенскийдің, А.П.Горбуновтың,
П.П.Филонецтің т.б. ғылыми еңбектерінде республикамыздың жер беті суларының
режимі, пайда болуы мен кеңістікте таралуы туралы мәліметтер жеткілікті.
Аумақтың географиялық орналасуы, климат пен жер бедері пішінінің алуан
түрлілігіне байланысты жер беті сулары біркелкі тарамаған. Аридті
аудандарда өзен мен көлдер аз, солтүстікте жауын-шаашынмен жақсы қамтамасыз
етілген орманды дала зонасында керісінше көп кездеседі. Ал таулы аймақтарда
мәңгі мұздықтар мен қар суымен қоректенетіндіктен өте мол.
Жер асты сулары қазіргі табиғи кешендердің дамуына елеулі әсер ететіні
белгілі.Құрғақ климаттық жағдайда жер асты сулары халық шаруашылығының кез
келген саласының дамуында маңызды рөл атқарады. Қазақстан Республикасының
жер беті сулары тапшы және біркелкі тарамағандықтан табиғи ресурс ретінде
жер асты суларының маңызы ерекше. Гидрогеологиялық зерттеулер
У.М.Ахмедсафиннің, Ж.С.Сыдықовтың жетекшілік етуімен жүргізілген.
Қазақстан Республикасының құрғақ аридті зонасының осы жүз жылдықтың
ішіндегі 30-шы жылдарына дейінгі гидрогеологиялық мәселелері қаралған. Осы
үлкен аймақты зерттеуде А.А.Козырев, Н.Г.Кассин, Б.К.Терлецкий, В.Я.Гринев,
Д.И.Яковлев, Н.Н.Тихонович, О.К.Ланге, М.П.Русаковалардың еңбектерін атап
өтуге болады. Конденсациялық гипотеза теориясы бойынша жер асты суларының
шоғырлануына баға бергенде Республиканың басым бөлігінің суы тапшы немесе
тұзды екені анықталды. Судың қоры секундына ондаған, кейде жүздеген литр
екені болжанды. Гидрогеологиялық зерттеулердің жетістіктеріне қарамастан
теориялық тұжырымдар өнеркәсіптік қажеттіліктен артта қалып отырды.
Су жер бетіндегі тіршіліктін ең құнды элементі болып табылады. Су
адамның күнделікті қажеттіліктерін, денсаулық сақтауды, тамақ өнімдерін
шығаруды, электр энергиясын өндіру мен аймақтык және жаһандык экожүйелерді
дұрыс ұстап тұруды канағаттандыру үшін аса қажет. Жер қабатының 70% су
жайлағанына қарамастан тұщы су небәрі 2,5% ғана құрайды, әрі судың 70% мұз
айдындары мен жоғарғы су кабаттарында (0,3%). Судың қалған бөліп топырақ
ылғалы ретінде көрініс табады. Адамзат жер бетіндегі су көп тараған
субстанциялардың бірі тұщы су қорларының 1% азын пайдалана алады.
Шаруашылық кызметгін ықпал етумен су қорларының сандық өзгерістерін есепке
алу проблемасы XX ғасырдың 50-ші жылдары, дүниежүзінде су тұтыну күрт
ұлғайған кезде туындады. Егер 1900-1950 жылдар арасында су тұтынудын орташа
өсімі онжылдық ішінде 156 км3 құраса, 1950 жылдан 1960 жылға дейін -630 км3
жетті, яғни 4 есеге өсті. ал кейінгі жылдардағы онжылдық ішінде 800-1000
км3 дейін ұлғайды.
Халықты сапалы ауыз сумен камтамасыз ету проблемасы Қазақстан
Республикасында су ресурстарынын табиғи тапшылығымен қатар санитарлық-
эпидемиологиялық мән-жайлардың нашарлауына, сумен жабдықтау және суды
тарату жүйелерінің аурулардың көбеюіне әкеп соғатын канағаттанғысыз
техникалық жай-күйінен туындап отыр.
Зерттеудің нысанасы: Қазақстанның су ресурстары
Зерттеудің болжамы: Қазақстан Республикасында су ресурстарының табиғи
тапшылығынан ауыз сумен камтамасыз ету проблемасы және санитарлық-
эпидемиологиялық жағдайлардың нашарлауына әкеліп соғады.
Зерттеудің мақсаты: Қазақстан Республикасында су ресурстарының
таралуы және қамтамасыз етілу жағдайларын анықтау және оларды жою
шараларынның бағыттарын көрсету.
Зерттеудің міндеттері.
1. Қазақстан территориясында су ресурстарының таралуы мен оның
қамтамсыз етілуіне ғылыми деректерге сүйене отырып талдау жасау.
2. Су ресурстарын пайдалану үрдісі мен ауыз сумен камтамасыз
етуілуіне талдау жасау
3. Су тапшылығының шешу жолдары және сумен жабдықтау мәселелеріне
талдау жасау
Зерттеудің әдістері:
1.Тақырыпқа байланысты ғылыми – теориялық еңбектермен танысып, талдау
жасау;
2.Библиография түзу;
3.Салыстырмалы-географиялық, статистикалық әдістерін қолдану
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Қазақстан аймағының су қорларының әркелкі
бөлінуі мен шектеулілігі, тұтыну көбейген сайын судың кажеттілігі мен
әмбебаптығы коғамдастықтың суға деген катынасын өзгертуге мәжбүр етті.
Сондықтан су қорларының таралуы, оны қорғау, су қорларынын проблемалары,
сондай-ақ адамзат дамуын сумен қамтамасыз ету және адамзатты су тапшылығына
ұшыратпауға ғылыми тұрғыдан зерттеудің маңыздылығы зор.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: Дипломдық жұмыстағы
мәліметтерді дәріс беру процесінде Қазақстанның физикалық географиясы
курсында пайдалануға болады.
Дипломдық жұмысының құрылымы. кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Қазақстанда су ресурстарының таралуы
1. Қазіргі мұздықтардың таралуы
Қазақстан мұздықтарын жүйелі зерттеу ХІХ ғасырдың соңынан жүргізіліп
келеді. Бірақ 1960-70 жылдары Қазақстан Республикасы Ғылым Академиясының
гляциология институтының дистанциялық әдістерді кеңінен қолданғанынан
аэрофотосурет мәліметтері арқылы мұздықтардың каталогы құрастырылды. Осының
негізінде Қазақстанның таулы өңірлерінің картасы жасалды. (Атлас Казахской
ССР, 1982).
Мұздықтардың басым бөлігі ірі мұз белдеуі іспеттес Қазақстанның
оңтүстігі мен оңтүстік-шығысындағы тауларда орналасқан. Олар биіктігі 4000
метрден артық тау сілемдері: Тянь-Шань, Талас, Қырғыз, Іле, Күнгей,
Теріскей Алатаулары және Жетісу Алатауының қыраттары, Сауыр, Қазақстан
Алтайы. Ең мұзды Жетісу Алатауы – мұнда Қазақстанның барлық мұздығының
жартысынан астамы жиналған.(1- кесте).
Кесте-1. Қазақстан тауларында қазіргі мұздықтардың таралуы
Қыраттар Мұздықтардың саны Мұздықтардың Мұздықтардың
ауданы, км2 көлемі, км3
Қазақстан Алтайы 328 72,3 1,6
Сауыр 18 14,8 0,5
Жетісу Алатауы 1369 813,9 35,4
Теріскей Алатауы 169 137,8 4,5
Күнгей Алатауы 163 126,4 4,0
Іле Алатауы 393 422,7 16,7
Қырғыз қыраты 34 9,5 0,3
Талас Алатауы 250 76,5 1,0
Барлығы 2724 1673,9 64,0
Қазақстанда 2724 мұздықтың бар екені анықталған олардың ауданы 1743,9
шаршы км - ге тең. Оның құрамына ауданы 70 шаршы км - ге тең солтүстік
Інілшек мұздығы да кіреді. Оның суы Қырғызстандағы Сарыжаз көліне құяды,
сондықтан оның Қазақстанның тау көлдерін қоректендіруге қосатын үлесін
1673,9 км2 тең. Мұздықтағы судың көлемі – 57,6 км3, яғни республика
шекарасында нақтылы пайда болатын жылдық өзен ағынынан артық.
Таулардың қатаң климатында мұздықтар ғана емес мәңгі тоңдар да
пайда болады. Олардың ауданы 17000 км2, оның 13 бөлігі Қазақстан Алтайы
тауларының үлесіне тиеді. Мәңгі тоңдардың төменгі шекарасы заңдылықты түрде
климаттың өзгеруіне қарай солтүстікте Алтай тауында 2000 метрден оңтүстік
бағытта Тянь-Шань тауында 3000 метрге дейін таралады.
Тауларда қатты күйде түсетін жауын-шашын мөлшері қоршаған
жазықтармен салыстырғанда бірнеше есе артық. Сондықтан Қазақстанның таулы
аймақтарында, әсіресе, қыс пен көктемде қар көшкіні жиі болып тұрады. Қар
көшкіні 1000 - 1200 метр биіктікте дамиды. Ол үшін беткей еңкіштігі 200, ал
қар қалыңдығы 30 - 50 см болу қажет. Көшкіннің максималды көлемі 1 млн км3.
Апатты көшкіндер халық шаруашылғына көп зиянды әсер етеді, мысалы, 1966,
1969 және 1976 жылдардағы көшкіндер салдарынан көп зиян келген.
Қазақстанның таулы аймақтарының 50 мың шаршы километрі көшкінге қауіпті
жерлер.
Қазақстан мұздықтары тау өзендерінің гидрологиялық режиміне,
климаттық, геоморфологиялық ерекшеліктеріне және басқа да физикалық
географиялық үрдістеріне елеулі әсер етеді. әсіресе олардың жаз
мезгіліндегі гидрологиялық рөлі ерекше, өйткені еріген қар суын суармалы
егістікке, халық шаруашылығының басқа да салаларына, соның ішінде, энергия
алуда кеңінен пайдаланады.
Таулардың абсолюттік биіктігі, тілімденуіндегі айымашылықтар, әр түрлі
бағыттағы тау қыраттарының орналасуынан мұздықтар да солардың
ерекшеліктеріне бейімделе дамиды, яғни әртүрлі мұздық типтері пайда болады.
Қазақстан тауларында кездесетін мұздықтар 3 типке бөлінеді: аңғарлық
мұздықтар (қарапайым, күрделі аңғарлық мұздықтар, қазан-шұңқырлық
мұздықтар, карлы-аңғарлы, аңғарлы асылып тұрған мұздықтар); олар жалпы
мұздықтар санының 19 пайызын, ауданының 66 пайызын құрайды; тау
беткейлерінің мұздықтары (шлейфті, карлы, карлы-аспалы мұздықтар)
жоғарыдағыға сәйкес 79 және 33 пайыз; биіктеу көне денудациялық жазықтарда
пайда болған мұздықтар – 2 және 1 пайыз.
Аңғарлық мұздықтардың ауданы үлкен. Олар көбінесе солтүстік
беткейлерде тараған, қоректену орталықтары да кең көлемді қамтиды.
Беткейлік мұздықтардың ең үлкендері шлейфті мұздықтар, ал кең тарағандары
кар мұздықтары мен аспалы мұздықтар.
Қазақстандағы ең ірі аңғарлық мұздық Іле Алатауының Талғар массивінің
(4973 м) оңтүстік беткейіндегі Корженевский мұздығы. Оның ұзындығы 12 км,
ауданы 35 км2, максималды қалыңдығы 200 метрге жуық. Аңғарлық мұздықтардың
қалыңдығы 50 - 100 метр, беткей мұздықтарынікі 20 - 30 метр.
Кіші Алматы өзенінің жоғарғы сағасында Алматы қаласынан 30 км оңтүстік
бағытта орналасқан Тұйықсу мұздығы да аңғарлық мұздық қатарына жатады. 1902
жылдан бастап мұздық жүйелі зерттеледі. Ірі мұздықтардың бірі Жетісу
Алатауының Кіші Басқан өзені алабында орналасқан Шумский мұздығы. Бұл
мұздықтарда қазақстан гляциологтары үнемі ғылыми ізденістер өткізеді,
сондықтан өте жақсы зерттелген мұздықтардың қатарына жатады.
Қазақстан таулары бірнеше ландшафтық зоналардың шекарасын кесіп
өтетіндіктен климаты алуан түрлі. Осының әсерінен қар сызығының шекарасының
орналасуында да заңдылық байқалады, яғни абсолюттік биіктіктері
солтүстіктен оңтүстікке және батыстан шығысқа қарай көтеріледі. Мысалы,
Алтай тауының мұздықтары 26000 метр биіктікке, ал Тянь - Шань тауларында
3600 метрге дейін түседі, осыған сәйкес фирн сызығы 3000 метрден 4000
метрге дейін өзгереді, ал солтүстік беткейде оңтүстікке қарағанда 200 - 250
метр төмен орналасқан.
Мұздықтардың типіне байланысты олардың вертикальдық бағытта таралу
шекарасы сәйкес келеді: аңғарлық - 640 м, беткейлік – 400 метр, тегіс
шыңдардың мұздықтары үшін – 260 метрлік биіктіктер тән.
Аңғарлық мұздықтардың шеті басқа мұздықтарға қарағанда біршама төмен
түседі. Тегіс шыңдардың мұздықтарынан басқа мұздықтардың бәрінде
мұздықтардың шеткі бөлігінде мореналар дамиды, олар соңғы ХІХ ғасырдың
ортасында дамуын тоқтатқан кіші мұздық кезеңінің қалдықты элементі болып
саналады. Моренаның төменгі 20 - 30 сантиметрден 2 - 3 метрге дейінгі
тереңдігінде қалыңдығы ондаған метрге жететін қалдықты мұз дамыған.
Сонымен қатар жан-жағы моренамен толық қапталған мұздықтар да кездеседі.
Мұндай мореналардың ауданы 300 км2, яғни қазіргі мұздықтардың ауданының 15
пайызына тең.
Қазақстан тауларының ерекшелігі олардың ендік пен ендіктен ауытқу
бағытында ұзаққа созылуы. Осының салдарынан мұздықтардың таралуында
асимметрия жақсы орын алған: мұздықтардың 60 - 80 пайызы солтүстік
беткейлерде орналасқан.
Мұздықтардың ауданы бойынша таралуында абсолюттік биіктікке
байланыстылығы байқалады. Мысалы, Іле Алатауында карлы және аспалы
мұздықтар пайда болу үшін 3600 метр, 3850 метрлік биіктікте аңғарлық
мұздықтар пайда болады екен. Жалпы таулы аймақтарда мұздықтардың пайда болу
шегі 4000 метр.
Қазақстан мұздықтарының температуралық режимі теріс, қыс айларында
мұздықтар 12-15метр тереңдікке дейін қатты суиды. Мұздықтардағы қардың
температурасы -10 – 200 - қа жетеді.
Жазда абляция әсерінен мұздықтардың температурасы 1-1,5 метрге дейін
қызады. Қалыңдығы 70 метрге дейінгі аңғарлық мұздықтарда жыл бойы
температура нөл шамасында болады.
Мұздықтардың температурасына және олардың қалыңдығына байланысты
олардың қозғалауы жылына 0 - ден 50 - 70 метрге дейін өзгеріп отырады.
Ғылыми зерттеулердің нәтижесінде Іле Алатауының Богатырь мұздығының жылына
300 - 400 метрге дейін қозғалатыны анықталған. Мұздықтардың мұндай
қозғалысын оның қоректену орталығында қалыңдығы ондаған метрге жететін
қардың жиналып, кейіннен суланған беткі қабат арқылы төмен сырғып түсуінен
деп түсінеміз.
Абляция уақыты мұздықтарда 2 - 2,5 айға , яғни шілдеден қыркүйектің
ортасына дейін созылады; қоректену орталығына жақын шекаралас жерлерде екі
есе кемиді. Шеткі бөлігі өте төмен түсіп тұрған мұздықтардан жылы кезде
қалыңдығы 3, кейде 5 - 6 метрлік мұз ериді. Мұздықтардың беткі қабатына
келетін жылудың 85 пайызы күн радиациясы, 15 пайызы мұздықтың бетіндегі ауа
арқылы түседі; осы жылудың 22 пайызы мұздықтардың беткі қабатын жылытуға,
78 пайызы еру мен булануға жұмсалады.
Мұздықтардың еруі мен температурасы арасында тығыз байланыс бар.
Ғылыми бақылау жүргізілетін Іле Алатауы мұздықтарының еруі ауаның орташа
тәулікттік температурасы 10, бұлттылық 5 балл болғанда 8 мм - ге тең екені
анықтаған. Ал ауа қабатының шаң - тозаңы басым болғанда бұл көрсеткіш 18 -
20 пайызға артады.
Мұздықтардың еруінен пайда болған су өзендердің қоректену көзі болып
табылады. Жазда өзендердің жоғарғы бөлігінде оның қоректенуінің 80 - 90
пайызы еріген қар суынан, ал таудан шығарда олардың үлес салмағы 30 - 40
пайыз.
Мұздықтар климаттың өзгеруіне бағынышты динамикалық өзгермелі
компонентке жатады. Мұздықтардың жағдайын олардың массасының балансын
анықтау арқылы есепке алады. Қазіргі кезде барлық мұздықтардың балансы
теріс. Сондықтан мұздықтар жылына 5 - 20 метр шегінеді және ауданы 102 -
104 шаршы метрге азаяды. Осыған байланысты мұздықтарағы мұздың қоры жылына
0,1 - 1 пайызға кемиді. Іле Алатауы мұздықтарында жүргізілген зерттеулердің
нәтижесінде соңғы 35 жылда (1955 -1990) мұздықтардың ауданы мен көлемі 25
пайыздан артық көрсеткішке кеміген. Мұз көлемінің осылайша кемуі қазірше,
жақын он жылдықта, мұздықтар арқылы қоректенетін өзендер үшін қауіпті емес.
Дегенмен, антропогендік әсердің атуы мен биік таулы өңірлердің ауа
құрамында СО2 мөлшерінің артуынан мұздықтар көлемінің кемуі болашақта
қарқынды өтетіні анық. Ұзақ уақыттық болжау мәліметтері бойынша, егер дәл
қазіргідей жағдай сақталатын болса, онда Қазақстан мұздықтары ХХІ ғасырдың
соңында мүлдем жоғалып кетуі ықтимал.
1.2 Жерасты суларының типтері
Жер асты сулары қазіргі табиғи кешендердің дамуына елеулі әсер ететіні
белгілі.Құрғақ климаттық жағдайда жер асты сулары халық шаруашылығының кез
келген саласының дамуында маңызды рөл атқарады. Қазақстан Республикасының
жер беті сулары тапшы және біркелкі тарамағандықтан табиғи ресурс ретінде
жер асты суларының маңызы ерекше. Гидрогеологиялық зерттеулер
У.М.Ахмедсафиннің, Ж.С.Сыдықовтың жетекшілік етуімен жүргізілген.
Қазақстан Республикасының құрғақ аридті зонасының осы жүз жылдықтың
ішіндегі 30-шы жылдарына дейінгі гидрогеологиялық мәселелері қаралған. Осы
үлкен аймақты зерттеуде А.А.Козырев, Н.Г.Кассин, Б.К.Терлецкий, В.Я.Гринев,
Д.И.Яковлев, Н.Н.Тихонович, О.К.Ланге, М.П.Русаковалардың еңбектерін атап
өтуге болады. Конденсациялық гипотеза теориясы бойынша жер асты суларының
шоғырлануына баға бергенде Республиканың басым бөлігінің суы тапшы немесе
тұзды екені анықталды. Судың қоры секундына ондаған, кейде жүздеген литр
екені болжанды. Гидрогеологиялық зерттеулердің жетістіктеріне қарамастан
теориялық тұжырымдар өнеркәсіптік қажеттіліктен артта қалып отырды.
Гидрогеологиялық зерттеулерде жаңа ізденістер мен ғылыми жетістіктер
жер асты суларының қорын анықтап, оларды халық шаруашылығында пайдалануда
көптеген жақсы жетістіктерге қол жеткізді. Іле және Жоңғар Алатауларының
солтүстік беткейлерінде тараған ірі тектоникалық жарықшақтардағы жер асты
суларының химиялық құрамын, пайда болу жолдарын және радиобелсенділігін
зерттеуде бірқатар жетістіктерге қол жетті. Оңтүстік Қазақстанның құмды
массивтерінің ұзақ уақыттық гидрогеологиялық ізденістерінің нәтижесі
У.М.Ахмедсафиннің Подземные воды песчаных массивов южной части Казахстана
атты монографиясында жарияланды.
Шөлді аймақтарды зерттегенде карбонатты құрылымдарда, көне және
қазіргі өзен аңғарларында, метаморфтық жыныстарда тұщы су қорының
жеткілікті екені анықталды. Сонымен қатар, өнімділігі жоғары су жинағыш
жыныстар, жер асты суларының қалыптасу заңдылықтары анықталды. Әсіресе
соғыс жылдарынан кейін С.М.Шапиро, В.С. Жеваго, В.И.Курдюков,
С.Ж.Жапарханов, М.Х.Джабасов, С.К.Калугин, Р.М.Курмангалиев, Н.Д.Петров,
А.К.Джакелов, Т.Т.Исабаев, А.Н.Губарев, С.М.Мухамеджанов және басқалардың
ұсыныстары бойынша халықты және өндіріс мекемелері мен осы аймақтарды сумен
қамтамасыз етті.
Тың және тыңайған жерлерді игеру мақсатында жүргізілген ғылыми
зерттеулердің нәтижесі Очерки целинных земель Казахстана, Водные ресурсы
Казахстана сияқты монографияларда жарияланды. 1950-1960 жылдар аралығында
гидрогеология ғылымындағы жаңалық – Қазақстанның артезиан алаптарының су
қорларын болжауға арналған нақтылы карта құрыстырылды. Соңғы бақылау
нәтижесінде суға тапшы осы аймақта 1,5 млн кв.км жерде 70 артезиан
алаптары бар екендігі анықталы. Ғасырлар бойына артезиан су алаптарының
қоры 5 трлн.м3 жоғарылағаны дәлелденген. 1970 жылы көптеген зерттеулер
мен сараптамалар нәтижесінде Қазақстанның 1:1500000 масштабтағы
гидрогеологиялық картасы құрастырылып шығарылды.
Ресурстардың қалыптасуын және олардың жіктелуін зерттеу негізінде
республикада көлемі 1960 м3сек болатын артезиан және грунт суларының
игерілетін ресурстары анықталды. Қазақстан Республикасындағы жер асты су
ресурстарының таралу карталары және жер асты су ресурстарының игерілген
аймақтық болжам карталарының құрастырылуы аридті гидрогеологияның үлкен
табысы болып табылады.
Қазақстан Республикасының тұрақты жер асты сулары алуан түрлігімен,
белсенді су алмасу зонасындағы жер асты суларының толығуына және шығынына
ықпал ететін аса күрделі табиғи-гидрогеологиялық жағдайларымен негізделеді.
Жер асты суларының пайда болуында жыныстардың коллекторлы қасиеттері,
олардың орналасуы мен сулы горизонттың жоғарғы бөлігінің тілімдену сипаты
үлкен маңызға ие болады. Жақсы фильтрациялық қасиеттері болатын, яғни
ежелгі аллювиалды-эолды жазықтардан, өзен аңғарларынан және ысырынды
конустардан жиналған сұрыпталған құмдар, малта тастар сияқты коллекторлар,
сулы горизонттың аса еңістігі кезінде жыл сайын толығып отыратын, қуатты
жер асты ағындарының қалыптасуына жағдай жасайды.
Сулы қабаттағы жыныстардың жарықшақтығы және карстылығы, споралы
сипаттағы жер асты суларының қарқынды қайтуы қалыптасатын және белсенді
алмасуы жүретін қолайлы орта болады. Әсіресе таулы және қыратты
аймақтардағы сулы горизонттың тілімденуі мен дренаждылығы өзен
аңғарларының, жыралардың немесе жер бедерінің басқа да теріс пішіндерінің
көмегімен жер асты ағындарының белсенділігі артады. Қазақстан
Республикасының геологиялық-геоморфологиялық, климаттық және
гидрогеологиялық жағдайлары алуан түрлі. Олардың жиынтығы жер асты
суларының генетикалық типтеріне және қалыптасуына, таралуына, ресурстарының
жиналуына, су шығындылығына әсерін тигізеді. Тау жыныстарының жатысына және
су сыйымдылығына байланысты жер асты суларын жарықшақтық, жарықшақтық-
қабаттық және қабаттық деп бөлеміз.
Жер асты суларының жарықшақтық типі оңтүстік пен шығыстағы таулы және
ұсақ шоқылы аймақтарда таралған. Бұл сулар кембрийге дейінгі және
палеозойдың интрузивті, эффузивті, жанартаулық, метаморфтық жыныстарында
таралған. Тереңдігі 30-50 м жететін, минералдығы 0,1-0,5 гл (кейде 0,7-1,0
гл) жиі болатын бұлақтар түрінде жер бетіне шығып жатады. Бұл жыныстардың
су сыйымдылығы мен шығыны біршама төмен. Тектоникалық жарылым және
бөлшектену зоналарының екі шетінде ұзына бойы орналасқан, бұлақтар мен
терең емес скважиналардағы су шығыны 5-7 лс, кейде 10-15 лс жетеді.
Атмосфералық жауын-шашынның мөлшеріне байланысты, бір жыл ішіндегі
маусымдар бойынша олардағы су шығыны күшті ауытқып отырады. Қазақстан
Республикасының негізінен оңтүстік және шығыс шетіндегі жер асты суларының
осы типі таралған биік таулы аймақтарында, көптеген ағындарды, тау
өзендерін қоректендіретін және жер беті ағын суларын құрайтын, су шығыны аз
жекелеген бұлақтар жиі кездеседі.
Жер асты суларының жарықшақтық-қабаттық типі Қазақстанның оңтүстігі
мен шығысында, Қазақтың ұсақ шоқысының кейбір аудандарында, Маңғыстаудың
таулы бөлігіндегі мезозой және палеозойдың дислоцирленген және цементтелген
терригенді, карбонатты жыныстарында таралған. Тұщы және тұзды еспе сулары
мен артезиан сулары (минералдылығы 0,2-3,0 гл) жер қыртысының бірнеше
метрден бірнеше жүздеген метрге дейінгі тереңдігінде орналасқан. Қазақстан
Республикасының оңтүстігі мен шығысындағы таулы аудандарда құмтастар,
конгломераттар, туфогенді жыныстар таралған. Бұл типтегі сулар бұлақтар
түрінде жер бетіне шығып жатады немесе су шығындылығы 0,1-1,0 лс болатын
скважиналар түрінде алынады. Карбонатты жыныстар таралған жерлер мен
тектоникалық бөлшектену зонасындағы олардың су шығыны 10-35 лс жетеді.
Карсталған әктастардың жекелеген үлескілерінде қолайлы қоректену жағдайлары
кезінде, су шығыны 100-300 лс дейін жететін жер асты суларының қуатты
көздері кездеседі (Кіші және Үлкен Қаратау, т.б.). Судың көп шығынын Ұлытау
жотасындағы таудағы скважиналар береді. Жекелеген көздердегі су шығыны 0,3-
0,5 лс аспайды, дегенмен тектоникалық жарылым зоналарында олардың мөлшері
5-15 лс жетеді.
Таулы және ұсақ шоқылы аймақтарда жарықшақтық және жарықшақтық-
қабаттық жер асты сулары түзіледі. Қолайлы қоректену жағдайларына, су
жиналатын жыныстардың фильтрациялық және коллекторлық қаситтеріне
байланысты, бұл аймақтарда белсенді жер асты ағындары мен жер асты
суларының күшті табиғи ресурстары қалыптасады.
Жер асты суларының қабаттық типі барлық жазық аймақтарда, тау аралық
ойпаңдарда және өзен аңғарларындағы палеозойдан бастап антропогенге дейінгі
дислоцирленбеген, цементтелмеген немесе әлсіз цементтелген терригенді
және карбонатты жыныстар қабаттарында кең таралған. Бұл жыныстардың
қуаттылығы өзен аңғарларында бірнеше метрден тау етегіндегі және тау
ішіндегі жазықтарда, Қазақтың ұсақ шоқысының солтүстік-шығыс, солтүстік-
батыс шетіндегі иіндерде 0,5-1,5 км-ге дейін, Шу-Сарысуда, Үстірт-
Маңғыстауда және Арал маңының солтүстік-шығысында 3-6 км-ге, Каспий маңы
ойпатында 10-19 км-ге дейін жетеді. осыған байланысты жер асты суларының
тереңдігі әртүрлі. Негізінен жоғарғы қабаттарда қысымсыз (еспе сулар), ал
төменгі терең қабаттарда – жоғары қысымды (артезианды) сулар таралған.
Олардың минералдылығы әртүрлі.
Минералдылығы 0,2-3,0 гл болатын, тұщы және тұздылығы әлсіз жер асты
сулары өзен аңғарларында, эолды құмдар массиві мен суайрық
кеңістіктеріндегі құмды түзілістерде, тау баурайындағы және тау ішілік
ойыстарда, Солтүстік Арал маңында, Маңғыстау платосында, Каспий маңы
ойпатының шығыс бөлігіндегі бор шөгінділерінің сулы қабаттарында, Сырдария,
Сарысу, Шу, Іле және т.б. өзендердің алаптарында таралған. Тереңдігі
бірнеше метрден 500-800 метрге дейін (Іле өзені алқабында – 2700 м-ге
дейін) жететін мұндай сулар, пермь-триас, юра мен палеоген шөгінділері
таралған жекелеген үлескілерде орналасқан.
Тұзды (кермек) жер асты сулары (минералдылығы 50-400 гл) Каспий маңы
ойпатының, Шу-Сарысу, Теңіз-Қорғалжын ойпаңдарының, Торғай иіні мен
Маңғыстау-Үстірттің сулы қабаттарында кең таралған. Тұзды сулардың таралу
ареалы өте кең.
Әр түрлі сулы қабаттардан жер асты суларының шығу мөлшері бірдей
болмайды. Жоғарыда аталған аумақтардағы бор шөгінділеріндегі жер асты
суларын ашатын скважиналардағы, сондай-ақ Арал маңының солтүстік
бөлігіндегі палеоген шөгінділеріндегі, өзен аңғарларындағы аллювиалды
түзілістердегі су шығыны 5-10 лс-тан 40-50 лс дейін жетеді. Жыл сайын
жер асты суларының қабаттық типіндегі толатын су ресурстары 600 м3с (19
млрд. м3 ) құрайды.
Қазақстан Республикасының территориясында жер беті суларының
біркелкі таралмауына байланысты, жер астындағы сулардың халық
шаруашылығындағы маңызы өте жоғары. Олар оңтүстік астананы – Алматы
қаласын, 15 облыс орталығын, 150 жуық өнеркәсіптерді, аудан оралықтарын
және қалаларды, 3500 астам ауыл шаруашылық нысандарын сумен қамтамасыз ету
үшін пайдаланылады. Бұдан басқа, 80 млн. га жайылымдарды және 15 мың. га
жыртылған жерлерді суландырады.
Жер асты гидросферасының ең маңызды белгісінің бірі- оның зоналығы.
Гидрохимиялық зоналық жер бетіндегі жағдайлардың жер астындағы тереңдік
жағдайларымен алмасуымен көрінеді.Сондықтан оны тудыратын себептер жер
астындағы гидросфераға әсер ететін үрдістермен: суалмасудың
белсенділігімен, минералдану дәрежесімен, ионды тұздылығымен, жер асты
суларының температурасы мен газдық құрамымен байланысты. Гидрохимиялық
зоналықтың адекваттылығы мен обьективтілігі жер асты суларын халық
шаруашылығындағы маңыздылығын бағалау кезіндегі негізгі көрсеткіш болып
табылады.
Жер асты суларының минералдану дәрежесі бойынша гидрохимиялық
зоналықты ең бірінші болып В.И.Вернадский бөлді. И.К.Зайцев пен
Н.И.Толстихиннің (1912) жер асты суларын минералдану дәрежесі бойынша
бөлген гидрохимиялық зоналық сызбасы аса тиімді болып шықты. Соған
байланысты, Қазақстан Республикасының аумағы мынадай гидрохимиялық
зоналарға бөледі: минералдылығы 3 гл дейін болатын тұщы және әлсіз тұзды
сулар, минералдылығы 3-10 гл дейін болатын қалыпты және күшті тұзды
сулар, минералдылығы 10-50 гл дейін болатын тұзды сулар, минералдылығы 50
гл жоғары болатын ащы сулар.
О.А.Алехинның химиялық жіктемесі негізінде химиялық
(макрокомпоненттік) құрамы бойынша төрт зонаға бөлінеді:
1.катиондық құрамы бойынша бөлінген: калцийлі, магнийлі, кальцийлі-магнийлі
және натрийлі, төрт зонашалы гидрокарбонатты сулар;
2.катиондық құрамы бойынша бөлінген: кальцийлі, натрийлі және калцийлі-
натрийлі, үш зонашалы сульфатты сулар;
3.І типті натрийлі, ІІ типті натрийлі, ІІІ а типті натрийлі және ІІІ б
типті натрийлі-магнийлі сулы, натрийлі және натрийлі-кальцийлі сулы, үш
зонашалы хлорлы сулар;
4.Гидрокарбонатты, сульфатты кальцийлі және натрийлы сулы, сульфатты,
хлорлы натрийлі сулар мен хлорлы натрийлі сулар басым үш зонашалы әртүрлі
құрамдағы сулар.
Судың химиялық құрамы бойынша бөлінген гидрохимиялық зоналар зоналар
тӘрізді, минералдану дәрежесі бойынша белдеулер құрайды. Тұщы және әлсіз
тұздылау сулар жиі бір қабаттарда түзіліп, өзара аз қашықтықта араласып
жатқандықтан, кейде карта жасағанда оларды зоналарға бөлу қиындық туғызады.
Жер асты суларының химиялық құрамы қалыптасуында жергілікті факторлар
әсерінен түзілетін гидрохимиялық ауытқулар анық байқалады. Соңғысы
анторопогендік факторлар болуы мүмкін, сондай-ақ жер бетіндегі
гидрохимиялық тосқауылдардың болуы да әсерін тигізеді. Рудалар немесе мұнай-
газ кен орындарындарындағы әрекеттердің әсерінен түзілген, гидрохимиялық
ауытқуларды талдау, зерттеушілердің геологиялық іздеу жұмыстары үшін
пайдалынылады.
1.3Өзендердің таралуы
Қазақстан Республиксының гидрографиялық торы мен олардың режимі
климаттың ендік бойынша өзгеруіне (ал тауларда биіктік белдеуге) және
ландшафттық ерекшеліктерге байланысты. Буға айналушылық солтүстікте 500
мм, ал оңтүстікте 2000 мм - ге дейін болғанда, айақтың көп бөлігінде
булану жауған жауын-шашын мөлшеріне тең. Сондықтан, көп жердің топырақ
қабатында ылғал жеткіліксіз, яғни аридті ландшафтар қалыптасады. Ылғал
жеткіліксіз болғандықтан жер беті ағыны, өзен торлары нашар дамыған және
өзендердің суы аз. Көптеген өзендер жеке тұйық өзен алабын құрады да сулары
ағынсыз көлдерге құяды (Селеті өзені), құмдарда жоғалып кетеді (Торғай,
Сарысу) немесе өз үйінділеріне сіңіп кетеді (Шідерті өзені).
Өзен торларының аймақ бойынша біркелкі орналаспауы ландшафттық -
климаттық ерекшеліктерге байланысты. Бұл көрсеткіш орманды дала мен дала
зонасында 0,1 - 0,5 км әрбір шаршы км-ге, шөл зонасында 2 - ге кейде 0 -
ге дейін төмендейді. Ылғалдануы жоғары Алтай мен Тянь-Шань тауларында өзен
торының жиілігі жоғары - әрбір щаршы км - ге 1,8 км.
Көптеген өзендер ішкі ағын алабына жатады: Каспий мен Арал теңіздері,
Балқаш пен Теңіз. Тек суларын Есіл, Ертіс пен Тобылға жеткізетін өзендер
ғана Кар теңізіне барып құяды. Қазақстанда 85 мыңға жуық өзен мен уақытша
ғана ағатын өзендер бар, олардың 8 мыңының ұзындығы 10 км (шамамен 10
пайызы), ал 10 ірі өзеннің ұзындығы 800 км - ден артық. (2- кесте).
Кесте- 2. Қазақстанның ірі өзендерінің гидрометриялық сипаттамасы
Өзен-дерБақылау Ұзындығы, км Алабының ауданы, мың км2 Су Ағын,
пункттері шығыны, млн м3
м3с
жалпы Қаз. аймажалпы Қаз. Бақылау
ғында айма пунктінде
ғында
Балқаш 501 342 18200 605 74 26 112
Алакөл 68,7 347 2200 104 52 45 58,6
Теңіз 94,9 304 1162 74 40 8 0,6
Селеті теңізі23,4 65 777 65 22 3,2 1,5
Сасық көл - 350 745 50 20 4,7 2,7
Марқа көл 1,18 1449 449 38 19 27 6,3
Сары қопа 0,985 101 336 28 13 4 0,7
Үлкен қараой 7,49 57 318 68 12 - -
Көлдердің шығу тегі әр түрлі болғандықтан олардың көлемі,
жағалауларының тілімденуі, гирохимиялық қасиеттері мен тереңдігі алуан
түрлі. Қазан - шұңқырларының айрымашылығы эндогендік факторларға: жаңа
тектоникалық қозғалыстарға, жер сілкінісіне, тау жыныстарының литологиялық
құрамына және экзогендік - өзен эрозиясына, желге, мұздықтарға, карст
үрдістеріне, суффозияға, гравитициялық үрдістерге байланысты. Сонымен қатар
климаттың және адам әсерін де естен шығармаған жөн.
Таулы және жазық аймақтардың тектоникалық қазан-шұңқырларына тау
аралық, тау алды шұңқырларын, гранитті массивтердің жарықшақтарындағы
шұңқырларды, платформалық иілімдерді; экзогенді - қалдықты көлдерді,
жайылма көлдерін; дефляциялық, суффозиялық, карсты, гравитациялық, мұздықты
шұңқырларды жатқызамыз. Қазақстанда аңғарлық және жайылма көлдері басым.
Тек Іле атырауында 11 мыңға жуық, сол сияқты Сырдария, Шу мен Сарысу өзен
аңғарларында да көлдер көп.
Су айырбасына қарай Қазақстанда ағынсыз, аз уақытқа ағынды және
ағынды көлдер кездеседі. Көктемгі су тасуында көлдердің деңгейі 0,2 метрден
6 метрге дейін көтеріледі. Екінші орында еріген мұздықтармен, жауын суымен
қоректенетін көлдер деп жіктейді. Қазан - шұңқыры жер қыртысында терең
орналасқан көлдердің қоректенуінде жер асты сулары негізгі орын алады.
Көл сулары булану мен фильтрация арқылы азаяды. Көлдердің су балансы
жыл ішінде және көп жылдық мерзімде өзгеріп отырады. Жауын – шашын мөлшері
аз жылдары кейбір көлдер толығымен немесе ішін - ара құрғап кетеді.
Мысалы, суыы аз 1936 - 1940 жылдары солтүстік Қазақстан көлдерінің 70
пайызы құрғап қалған.
Көлдердің термикалық режимі аймақтың ендігіне бағынышты өзгермелі.
Климаттың континенттігінен жазда көл суы қатты қызады, ал қыс мезгілінде
кейбір көлдер түбіне дейін қатады. Солтүстік көлдерінде мұз басу қарашаның
басында, ал оңтүстігінде бір ай кейін түседі. Солтүстік көлдерінің орташа
көп жылдық мұзының қалыңдығы 120 - 140 см, оңтүстікте – 60 - 70 см. Көктем
мезгілінде көлдердің мұзы солтүстікте сәуірдің басынан мамырдың басына, ал
оңтүстікте одан 1 - 1,5 ай ерте болады. Көктемде көлдер тез қызады да
мамырдың соңында температурасы 10 - 15 градусқа көтеріледі. Шілде мен тамыз
айларында судың орташа айлық температурасы 28 - 33 градусқа тең. Қыркүйекте
9 - 140, қазанда – 2 - 60, қарашада 0 градусқа дейін төмендейді.
Көлдердің суының минералдығы мен тұздылығы климаттың зоналығымен
айқындалады. Көл суының химиялық құрамы, тұздарының құрамы мен минералдығы
алуан түрлі және өзгермелі. Солтүстіктен оңтүстікке қарай климаттың
аридтену деңгейінің артуына байланысты судың минералдығы да артады.
Көлдердің тұздылығы мен минералдығының жылдық және мезгілдік өзгеруі
көлдердің су режимінің тұрақты еместігімен байланысты. Тұздылықтың зоналық
құрамындағы ауытқу қазан - шұңқырындағы тау жыныстарының тұздылығымен,
қоректену ерекшелігімен, олардың тереңдігімен т.б. байланысты. Сондықтан
көлдердің тұздылығы кең көлемде өзгеріп отырады литріне 0,05 грамнан 335,8
грамға дейін.
Көл суының минералдығы оны пайдаланудың негізгі көрсеткіші. Тұздылығы
бойынша тұщы – литріне 1 грам, тұздылау – 1 - 25 грам, тұзды – 26 - 50 грам
және өте тұзды 50 грамнан көп деп бөлінеді. Ішуге жарамды судың тұздылығы 1
грамнан аспау керек, қанағаттанарлық деген судың тұздылығы 2 грамға тең.
Егістікті суаруға тиімді судың да тұздылығы 1 грамнан аспағаны дұрыс.
Еліміздегі барлық көл суының 140 км3 көлемінің (немесе 74 пайыз) суының
тұздылығы 3 грамнан артық.
Қазақстандағы көлдер тұздылығы бойынша келесі химиялық кластарға
жатады: гидрокарбонатты – Алтай, Сауыр, Тянь - Шань тау алды жазықтарының
көлдері; сульфатты – Бетпақ - Дала, Мойынқұм, Сырдария маңы Қарақұмы;
хлоридті - Ертістің сол жақ жағалауы, Қазақтың ұсақ шоқысы. Жалпы , бүкіл
көлдердегі судың 87 пайызы сульфатты, 10 пайызы – гидрокарбонатты, 3 пайызы-
хлоридті класқа жатады.
Көл суларындағы микроэлементтердің құрамы: бром, бор, фтор, йод,
молибден, цинк, марганец, темір, қорғасын, кобальт, мыс, никель. Судың
тұздылығы артқан сайын металдардың мөлшері кемиді, бром, фтор мен йодтың
мөлшері керісінше артады. Көл суының тұздылығы мен құрамында басқа да
қоспалар болатындықтан мөлдірлігі жазықтағы көлдерде 0,1 метрден 3 метрге,
тауларда 5 - 15 метрге жетеді. Сондықтан олардың түстері көкшіл - жасылдан
сарғылт - қоңырға дейін өзгереді. Көптеген көлдердің суы ащы, кейде
күкірттің иісі шығып тұрады.
Өзен ресурстары алуан түрлі: су, балық ( балықтың 50 - ге жуық түрі
кездеседі), әртүрлі тұздар, құрылыс материалдары, қамысты қоғалар, өсімдік
топтары, емдік батпақтар, т.б. Тұщы және тұздылау суда жүзіп жүретін құстар
өмір сүреді, ондатра өсіреді; аң аулау шаруашылықтары мен қорықтар
ұйымдастырылған (Қорғалжың, Марқакөл); көл жағалауында демалыс үйлері,
туристік базалар халыққа қызмет көрсетеді т.б.
Қазақстанда көптеген жасанды су көздерін – ауыл шаруашылығы мен
өнеркәсіпті сумен қамтамасыз ету мақсатында су қоймалары салынған. Ірі,
орташа және кіші су қоймаларының жалпы саны 4 мыңнан астам, ауданы 10 мың
шаршы км, суының көлемі 90 км3, оның ішінде 22 су қоймасының су сыйымдылығы
әрқайсысыныкі 100 млн м3. Су қоймаларындағы судың 92 пайызының минералдығы
литріне 0,13 грамнан 1,7 грамға дейінгі гидрокарбонатты суға жатады.
Ірі су қоймалары Ертістегі – Бұқтырма, Іледегі - Қапшағай,
Сырдариядағы – Шардара, Шүлбі мен Үбідегі - Шүлбі. Бұқтырма су қоймасының
ұзындығы 600 км, аулданы – 5500 км2, орташа тереңдігі 11 метр, ең терең
жері 80 метр, судың көлемі – 53 км3. Бұқтырма су электр станциясы
пплотинасының биіктігі 90 метр, қуаттылығы – 675 МВт. Барлық су электр
станцияларының қуаттылығы – 1500 МВт. Су қоймаларының суымен 0,2 млн гектар
ауыл шаруашлықтық жер, 0,5 млн гектар жайылымдық жер суарылады. Олардан
жылына 15 млн тонна балық ауланады.
Қазақстанның шөлді және шөлейтті зоналарында пайда болған көлдер мен
су қоймаларын антропогендік әсердің қарқынды әсерінде дамып келе жатқан
табиғи ортаның ең нәзікң компоненті деп атап кетуге болады. Оның нақтылы
көрсеткіші Балқаш көлінің қазіргі жағдайы. Соңғы кезге дейін көл алабындағы
су және ауыл шаруашылығында аз уақыттық пайда үшін суармалы егістікте
экстенсивті әдістерді қолданудан суаруға жарамды суларды ысырап етіп
қолдану орын алды. Осымен бірге көлге Балқаш қаласында орналасқан Балқашмыс
өнеркәсібінен ағызылған суларды қоссақ, онда судың қаншалықты ластанғанын
байқау қиын емес. Мысалы, 1989 жылы қалаға жақын көл суындағы мыстың
мөлшері ПДК шамасынан 45 есе артық екені анықталған. Көл суының өнеркәсіп
пен ауылшаруашылығы суларымен ластануынан көлдің балық шаруашылығының
жағдайы нашарлады. 1970 жылдарда көлде мекендеген көксеркенің ауруға
шалдыққаны, ал кейіннен 1987 жылдан бастап оны денсаулық қорғау органдары
тағам ретінде пайдалануға тиым салған.
Суармалы егістіктің ауданын арттыру мен суды егін алабында ысырып етіп
пайдаларудан Қапшағай көлі мен Іле өзенінің төменгі ағысында экологиялық
жағдай нашарлады. Көлдегі судың тұздылығы артты. Егер де көл алабында суды
тиімсіз пайдалану осыдан ары қарай тоқтамаса, онда суат екіге бөлініп,
тұрғылықты халық пен оның жағалауындағы шаруашылықтың ахуалы нашарлайды.
Көлдің деңгейін тұрақтандыру мен оны сақтау үшін ұсынылып келген
ғылыми тұжырымдарды (мысалы, Ұзын-Арал бұғазында көлді екіге бөлетін
гидротехникалық жолмен бөген салу) практика жүзінде іске асыру үшін,
алдымен кешендік географиялық сараптама өткізіп, болашақта осы жобадан
қандай экологиялық ауыртпалық келетінін есепке алған дұрыс. Бүгінгі таңда
Балқаш көлі мәселесінің шешілуінің бір ғана жолы – көл суын халық
шаруашылығында тиімді пайдалану және оны қорғау.
Қазақстанның батысында дүние жүзілік мұхиттардан алыс, ағынсыз Каспий
мен Арал - ірі су көздері орналасқан
Екеуінің де ортаақ ерекшелігі мұхиттармен байланыспайды. Осымен қатар
екеуінің бір - біріне көршілес орналасуына байланысты ортақ қасиеттері
баршылық: климаттың континенттік деңгейі жоғары (60 - 70 пайызға дейін),
дүние жүзілік мұхиттардан тұздылығының басқаша болуы, тұздылықтың аздығы,
гидрохимиялық режимінің өзгергіштігі, толқынның толысуы мен қайтуының
кездеспеуі. Сонымен қатар теңіз жағалаулары мен оларға құятын өзендердің
сағасындағы дамитын табиғи кешендер мен физгеографиялық жағдайлары бойынша
әрқайсысы өзіндік ерекшеліктерімен байқалады.
Каспий теңізі - дүние жүзіндегі өте ірі, ағынсыз көл. Еуропа мен
Азияның шекарасында Дүние жүзілік теңіз деңгейінен 28 метр төмен жатыр.
Солтүстіктен оңтүстіке ұзындығы 1200 км, ені 300 км. Ресейдің,
Қазақстанның, Түркменістанның, әзірбайжанның және Иранның жағалауларын
шайып жатыр. Солтүстік жағалауының көп бөлігі мен шығыс жағалауының жартысы
Қазақстанның үлесіне тиеді. Жағалауының ұзындығы 7000 км, соның ішінде
Қазақстандық жағалауының ұзындығы 2340 км. Максимальды тереңдігі – 1025 м,
орташа тереңдігі 180 метр, суының көлемі – 78 мың км3. Ірі шығанақтары –
Маңғыстау, Казақ, Қара - Бұғаз - Көл және т.б. 50 - ге жуық аралдарының
жалпы ауданы 350 км2 – олар: Құлалы, Тюленьи, Дурнев т.б. Каспий теңізіне
ағын судың 80 пайызын құрайтын Еділ өзені құяды, сонымен қатар Орал, Терек,
Кура, Самур, Сулак т.б. өзендер суларын жеткізеді. Шығыс жағалауында бірде
- бір тұрақты ағын жоқ. Солтүстік жағалауы ойпатты, ал Маңғыстаулық
жағалауы абразиялық. Жалпы теңіз алабының ауданы 3,5 млн км2. Оның 10
пайызын теңіз алып жатыр.
Теңіз түбінің жер бедерііндегі ерекшеліктерге қарай оны: Солтүстік,
Орталық және Оңтүстік Каспий деп үшке бөледі. Солтүстік Каспий құрылықтық
қайраңда орналасқан, тереңдігі 10-20 метр, түбінің жер бедеріі Каспий маңы
синеклизасының теңіз басып жатқан толқынды аккаумулятивті жазығы болып
табылады. Ортаңғы Каспий ойпатын Солтүстік Каспийден Маңғыстау табалдырығы
бөліп жатыр. Бұл бөлік тереңдігі 788 метрге дейін шөккен Тұран тақтатасының
эпигерциндік құрылымы. Оңтүстік Каспийді Орталығынан тереңдігі 100 - 180
метрлік Апшерон табалдырығы бөліп тұр. Жер бедеріінде көне ойпаттар мен су
асты қыраттары басым және қазіргі лайлы жанартаулар кездеседі.
Өзіндік жеке суат ретінді Каспий теңізі тұйық Балақан бассейнінің
орнында орта плиоценде пайда болды. Кейінгі плиоценнің басында және
эоплейстоценде тектоникалық қозғалыстардың және оның әсерінен пайда болған
трансгрессияның салдарынан, қазіргі Каспийдің ауданын қоса есептегенде,
Ақшағыл теңізі дамыған. Ғалымдардың болжамы бойынша Ақшағыл теңізі Маныч
бұғазы арқылы Қара теңізбен, тіпті солтүстік теңіздермен және Үнді
мұхитымен байланыста болған. Ақшағыл стадиясынан кейін Орыс жазығындағы
төрттік дәуірдің мұздықтарынан антропогенде Бакин, хазар, хвалын және жаңа
каспий трансгрессиялары регрессия фазаларымен алмасып отырды. Трансгрессия
уақытында Каспий теңізінің деңгейі + 27 метрге көтеріліп, судың артығы
батыстағы Азов және Қара теңіз алаптарына аққан. Орта плейстоценге дейін
регрессия әсерінен Қара теңіз алабымен екі жақты байланыс дамыды. Осы уақыт
мұхиттардың трансгрессиясымен сәйкес келді.
Солтүстік және Оңтүстік Каспийдің климатының бір-бірінен елеулі
айырмашылығы бар. Солтүстікте қыс мезгілінің орташа температурасы –7 - 110,
жазда 24 - 260; осыған сәйкес оңтүстікте – 5 - 90 және 25 - 270. Жылдық
радиация балансы солтүстікте әрбір шаршы сантиметрге 50 ккал, оңтүстік -
шығыста 70 ккал. Жылдық жауын - шашын мөлшері теңіз акваториясында 60 мм -
ден 800 мм шамасында өзгермелі, орташа мөлшері – 200 мм, максимальды шамасы
оңтүстік - батыста – 1200 мм. Буланудың жылдық мөлшері – 900 - 1000 мм,
Апшерон түбегінің оңтүстігінде – 1300 мм - ге дейін артады.
Жазда тамыз айында судың беткі қабаты 24 - 260 - қа, ал оңтүстікте 28
- 300-қа көтеріледі. Қыста су температурасы солтүстікте – 0,5 - қа,
оңтүстікте 9 - 100 - қа төмендейді. Қыс мезгілінде тереңдеген сайын
температура аз өзгереді. Жазда теңіз суы жақсы қызады. Термоклин
(температураның күрт ауытқуы) шекарасынан төмен 20 - 30 метр тереңдікте
температура біртіндеп төмендейді. Теңіздің түпкі қабатында судың
температурасы Орталық Каспийде 4,5 - 5,00, Оңтүстікте – 5,7 - 6,00.
Солтүстік Каспий суының беткі қабатында қарашадан наурызға дейін
қалқып жүретін мұзбен қатар қалыңдығы 30 - 60 см, ал максимальды қалыңдығы
2 метрге жететін мұздар пайда болады. Орталық Каспийде ең қатал қыста суы
тайыз шығанақтар ғана қатады, ал мұздар пайда болса Апшерон табалдырығына
қарай ығысады.
Еділ мен Жайық өзендерінің сағасында тұздылық 0,1 - 0,3 промильден
оңтүстік – шығысында 12,6 - 13,5 промильге, ал Қара -Бұғаз - Көл
шығанағында 300 промильге көбейеді. Орташа тұздылығы 12 ‰, яғни дүние
жүзілік мұхит суының тұздылығынан 3 есе кем, яғни құятын өзен сулары мен
Қара - Бұғаз - Көлдің суды тұщыландыратын рөлі айтарлықтай. Тереңдік
бойынша судың тұздылығы салыстырмалы тұрақты, судың беткі қабатынан теңіз
түбіне дейін 0,1 - 0,2 промильге ғана көбейеді. Дүние жүзілік мұхиттардан
айырмашылығы тұздардан хлорға қарағанда сульфат тұздары көп.
Орталық және Оңтүстік Каспийдің беткі суы ағынының бағыты циклондық
айналым құрады; Солтүстік Каспий суының ағынының бағытын өзен ағыны мен
желдің жылдамдығы анықтайды, оның жылдамдығы секундына 20 - 25 метр.
Бакиннің солтүстік Апшерон табалдырығында желдің жылдамдығы секундына 40 -
50 метр, сондықтан мұнда толқындардың биіктігі 10 - 11 метрге көтеріледі.
Бұл ішкі теңіздердегі ең биік толқын.
Қара теңізден айырмашылығы Каспий теңізінің суы толығымен араласады.
Су бетінің жоғарғы қабатында судың араласуы желдің, ал тереңде конвективті
ағынның әсерінен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 Қазақстанда су ресурстарының таралуы
1.1 Қазіргі мұздықтардың
таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Жерасты суларының
типтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Өзендердің таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.4 Құрлықтың ішкі көлдері мен теңіздері
... ... ... ... ... ... ... ... .
2 Қазақстанның су ресурстарымен қамтамасыз етілу жағдайы
2.1 Қазақстанда су ресурстарын пайдалану үрдісі
... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Ауыз су жағдайының
географиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Су тапшылығының шешу жолдары және сумен жабдықтау,
пайдалану жағдайының құқықтық
нормативтері ... ... ... ... ... .. ...
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Жер беті сулары дегеніміз - құрлық бетінде
тұрақты немесе аз уақыт болса да сұйық (өзендер, көлдер, ішкі теңіздер)
немесе қатты күйінде (мұздықтар) болатын суларды айтады. Олар бір-бірімен
су айналымы арқылы байланыста болып, негізгі табиғи ресурс болып табылады.
Сондықтан оларды тиімді пайдалану мен қорғау жұмыстары жақсы жолға
қойылғаны дұрыс. Табиғи ландшафтардың құрамдас бөлігі бола отырып су
көздері оның басқа элементтерімен, әсіресе климатпен тығыз байланыста
дамиды. Жер беті сулары да өз кезегімен ландшафтың басқа компоненттеріне
әсер етеді.
Қазақстанның жер беті суларын зерттеген ғалымдар жеткілікті. Қазақстан
мұздықтарын зерттеуге зор үлес қосқан ғалымдар: С.Е.Дмитриев, академик
Н.Н.Пальгов, К.Г.Макаревич, П.А.Черкасов; өзендерді зерттеуге үлес қосқан
ғалымдар: П.С.Кузин, И.С.Соседов, В.И.Коровин, Ю.Б.Виноградов, В.А.Семенов,
Р.И.Гальперин, В.М.Болдырев; көлдер мен теңіздерді: Л.С.Берг, А.Н.Косарев,
И.А.Шикломанов, Н.Т.Кузнецов, А.В.Шнитников, Г.Г.Муравлев. Осы ғалымдардың,
срнымен қатар, И.В.Северскийдің ,В.П. Благовещенскийдің, А.П.Горбуновтың,
П.П.Филонецтің т.б. ғылыми еңбектерінде республикамыздың жер беті суларының
режимі, пайда болуы мен кеңістікте таралуы туралы мәліметтер жеткілікті.
Аумақтың географиялық орналасуы, климат пен жер бедері пішінінің алуан
түрлілігіне байланысты жер беті сулары біркелкі тарамаған. Аридті
аудандарда өзен мен көлдер аз, солтүстікте жауын-шаашынмен жақсы қамтамасыз
етілген орманды дала зонасында керісінше көп кездеседі. Ал таулы аймақтарда
мәңгі мұздықтар мен қар суымен қоректенетіндіктен өте мол.
Жер асты сулары қазіргі табиғи кешендердің дамуына елеулі әсер ететіні
белгілі.Құрғақ климаттық жағдайда жер асты сулары халық шаруашылығының кез
келген саласының дамуында маңызды рөл атқарады. Қазақстан Республикасының
жер беті сулары тапшы және біркелкі тарамағандықтан табиғи ресурс ретінде
жер асты суларының маңызы ерекше. Гидрогеологиялық зерттеулер
У.М.Ахмедсафиннің, Ж.С.Сыдықовтың жетекшілік етуімен жүргізілген.
Қазақстан Республикасының құрғақ аридті зонасының осы жүз жылдықтың
ішіндегі 30-шы жылдарына дейінгі гидрогеологиялық мәселелері қаралған. Осы
үлкен аймақты зерттеуде А.А.Козырев, Н.Г.Кассин, Б.К.Терлецкий, В.Я.Гринев,
Д.И.Яковлев, Н.Н.Тихонович, О.К.Ланге, М.П.Русаковалардың еңбектерін атап
өтуге болады. Конденсациялық гипотеза теориясы бойынша жер асты суларының
шоғырлануына баға бергенде Республиканың басым бөлігінің суы тапшы немесе
тұзды екені анықталды. Судың қоры секундына ондаған, кейде жүздеген литр
екені болжанды. Гидрогеологиялық зерттеулердің жетістіктеріне қарамастан
теориялық тұжырымдар өнеркәсіптік қажеттіліктен артта қалып отырды.
Су жер бетіндегі тіршіліктін ең құнды элементі болып табылады. Су
адамның күнделікті қажеттіліктерін, денсаулық сақтауды, тамақ өнімдерін
шығаруды, электр энергиясын өндіру мен аймақтык және жаһандык экожүйелерді
дұрыс ұстап тұруды канағаттандыру үшін аса қажет. Жер қабатының 70% су
жайлағанына қарамастан тұщы су небәрі 2,5% ғана құрайды, әрі судың 70% мұз
айдындары мен жоғарғы су кабаттарында (0,3%). Судың қалған бөліп топырақ
ылғалы ретінде көрініс табады. Адамзат жер бетіндегі су көп тараған
субстанциялардың бірі тұщы су қорларының 1% азын пайдалана алады.
Шаруашылық кызметгін ықпал етумен су қорларының сандық өзгерістерін есепке
алу проблемасы XX ғасырдың 50-ші жылдары, дүниежүзінде су тұтыну күрт
ұлғайған кезде туындады. Егер 1900-1950 жылдар арасында су тұтынудын орташа
өсімі онжылдық ішінде 156 км3 құраса, 1950 жылдан 1960 жылға дейін -630 км3
жетті, яғни 4 есеге өсті. ал кейінгі жылдардағы онжылдық ішінде 800-1000
км3 дейін ұлғайды.
Халықты сапалы ауыз сумен камтамасыз ету проблемасы Қазақстан
Республикасында су ресурстарынын табиғи тапшылығымен қатар санитарлық-
эпидемиологиялық мән-жайлардың нашарлауына, сумен жабдықтау және суды
тарату жүйелерінің аурулардың көбеюіне әкеп соғатын канағаттанғысыз
техникалық жай-күйінен туындап отыр.
Зерттеудің нысанасы: Қазақстанның су ресурстары
Зерттеудің болжамы: Қазақстан Республикасында су ресурстарының табиғи
тапшылығынан ауыз сумен камтамасыз ету проблемасы және санитарлық-
эпидемиологиялық жағдайлардың нашарлауына әкеліп соғады.
Зерттеудің мақсаты: Қазақстан Республикасында су ресурстарының
таралуы және қамтамасыз етілу жағдайларын анықтау және оларды жою
шараларынның бағыттарын көрсету.
Зерттеудің міндеттері.
1. Қазақстан территориясында су ресурстарының таралуы мен оның
қамтамсыз етілуіне ғылыми деректерге сүйене отырып талдау жасау.
2. Су ресурстарын пайдалану үрдісі мен ауыз сумен камтамасыз
етуілуіне талдау жасау
3. Су тапшылығының шешу жолдары және сумен жабдықтау мәселелеріне
талдау жасау
Зерттеудің әдістері:
1.Тақырыпқа байланысты ғылыми – теориялық еңбектермен танысып, талдау
жасау;
2.Библиография түзу;
3.Салыстырмалы-географиялық, статистикалық әдістерін қолдану
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Қазақстан аймағының су қорларының әркелкі
бөлінуі мен шектеулілігі, тұтыну көбейген сайын судың кажеттілігі мен
әмбебаптығы коғамдастықтың суға деген катынасын өзгертуге мәжбүр етті.
Сондықтан су қорларының таралуы, оны қорғау, су қорларынын проблемалары,
сондай-ақ адамзат дамуын сумен қамтамасыз ету және адамзатты су тапшылығына
ұшыратпауға ғылыми тұрғыдан зерттеудің маңыздылығы зор.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: Дипломдық жұмыстағы
мәліметтерді дәріс беру процесінде Қазақстанның физикалық географиясы
курсында пайдалануға болады.
Дипломдық жұмысының құрылымы. кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Қазақстанда су ресурстарының таралуы
1. Қазіргі мұздықтардың таралуы
Қазақстан мұздықтарын жүйелі зерттеу ХІХ ғасырдың соңынан жүргізіліп
келеді. Бірақ 1960-70 жылдары Қазақстан Республикасы Ғылым Академиясының
гляциология институтының дистанциялық әдістерді кеңінен қолданғанынан
аэрофотосурет мәліметтері арқылы мұздықтардың каталогы құрастырылды. Осының
негізінде Қазақстанның таулы өңірлерінің картасы жасалды. (Атлас Казахской
ССР, 1982).
Мұздықтардың басым бөлігі ірі мұз белдеуі іспеттес Қазақстанның
оңтүстігі мен оңтүстік-шығысындағы тауларда орналасқан. Олар биіктігі 4000
метрден артық тау сілемдері: Тянь-Шань, Талас, Қырғыз, Іле, Күнгей,
Теріскей Алатаулары және Жетісу Алатауының қыраттары, Сауыр, Қазақстан
Алтайы. Ең мұзды Жетісу Алатауы – мұнда Қазақстанның барлық мұздығының
жартысынан астамы жиналған.(1- кесте).
Кесте-1. Қазақстан тауларында қазіргі мұздықтардың таралуы
Қыраттар Мұздықтардың саны Мұздықтардың Мұздықтардың
ауданы, км2 көлемі, км3
Қазақстан Алтайы 328 72,3 1,6
Сауыр 18 14,8 0,5
Жетісу Алатауы 1369 813,9 35,4
Теріскей Алатауы 169 137,8 4,5
Күнгей Алатауы 163 126,4 4,0
Іле Алатауы 393 422,7 16,7
Қырғыз қыраты 34 9,5 0,3
Талас Алатауы 250 76,5 1,0
Барлығы 2724 1673,9 64,0
Қазақстанда 2724 мұздықтың бар екені анықталған олардың ауданы 1743,9
шаршы км - ге тең. Оның құрамына ауданы 70 шаршы км - ге тең солтүстік
Інілшек мұздығы да кіреді. Оның суы Қырғызстандағы Сарыжаз көліне құяды,
сондықтан оның Қазақстанның тау көлдерін қоректендіруге қосатын үлесін
1673,9 км2 тең. Мұздықтағы судың көлемі – 57,6 км3, яғни республика
шекарасында нақтылы пайда болатын жылдық өзен ағынынан артық.
Таулардың қатаң климатында мұздықтар ғана емес мәңгі тоңдар да
пайда болады. Олардың ауданы 17000 км2, оның 13 бөлігі Қазақстан Алтайы
тауларының үлесіне тиеді. Мәңгі тоңдардың төменгі шекарасы заңдылықты түрде
климаттың өзгеруіне қарай солтүстікте Алтай тауында 2000 метрден оңтүстік
бағытта Тянь-Шань тауында 3000 метрге дейін таралады.
Тауларда қатты күйде түсетін жауын-шашын мөлшері қоршаған
жазықтармен салыстырғанда бірнеше есе артық. Сондықтан Қазақстанның таулы
аймақтарында, әсіресе, қыс пен көктемде қар көшкіні жиі болып тұрады. Қар
көшкіні 1000 - 1200 метр биіктікте дамиды. Ол үшін беткей еңкіштігі 200, ал
қар қалыңдығы 30 - 50 см болу қажет. Көшкіннің максималды көлемі 1 млн км3.
Апатты көшкіндер халық шаруашылғына көп зиянды әсер етеді, мысалы, 1966,
1969 және 1976 жылдардағы көшкіндер салдарынан көп зиян келген.
Қазақстанның таулы аймақтарының 50 мың шаршы километрі көшкінге қауіпті
жерлер.
Қазақстан мұздықтары тау өзендерінің гидрологиялық режиміне,
климаттық, геоморфологиялық ерекшеліктеріне және басқа да физикалық
географиялық үрдістеріне елеулі әсер етеді. әсіресе олардың жаз
мезгіліндегі гидрологиялық рөлі ерекше, өйткені еріген қар суын суармалы
егістікке, халық шаруашылығының басқа да салаларына, соның ішінде, энергия
алуда кеңінен пайдаланады.
Таулардың абсолюттік биіктігі, тілімденуіндегі айымашылықтар, әр түрлі
бағыттағы тау қыраттарының орналасуынан мұздықтар да солардың
ерекшеліктеріне бейімделе дамиды, яғни әртүрлі мұздық типтері пайда болады.
Қазақстан тауларында кездесетін мұздықтар 3 типке бөлінеді: аңғарлық
мұздықтар (қарапайым, күрделі аңғарлық мұздықтар, қазан-шұңқырлық
мұздықтар, карлы-аңғарлы, аңғарлы асылып тұрған мұздықтар); олар жалпы
мұздықтар санының 19 пайызын, ауданының 66 пайызын құрайды; тау
беткейлерінің мұздықтары (шлейфті, карлы, карлы-аспалы мұздықтар)
жоғарыдағыға сәйкес 79 және 33 пайыз; биіктеу көне денудациялық жазықтарда
пайда болған мұздықтар – 2 және 1 пайыз.
Аңғарлық мұздықтардың ауданы үлкен. Олар көбінесе солтүстік
беткейлерде тараған, қоректену орталықтары да кең көлемді қамтиды.
Беткейлік мұздықтардың ең үлкендері шлейфті мұздықтар, ал кең тарағандары
кар мұздықтары мен аспалы мұздықтар.
Қазақстандағы ең ірі аңғарлық мұздық Іле Алатауының Талғар массивінің
(4973 м) оңтүстік беткейіндегі Корженевский мұздығы. Оның ұзындығы 12 км,
ауданы 35 км2, максималды қалыңдығы 200 метрге жуық. Аңғарлық мұздықтардың
қалыңдығы 50 - 100 метр, беткей мұздықтарынікі 20 - 30 метр.
Кіші Алматы өзенінің жоғарғы сағасында Алматы қаласынан 30 км оңтүстік
бағытта орналасқан Тұйықсу мұздығы да аңғарлық мұздық қатарына жатады. 1902
жылдан бастап мұздық жүйелі зерттеледі. Ірі мұздықтардың бірі Жетісу
Алатауының Кіші Басқан өзені алабында орналасқан Шумский мұздығы. Бұл
мұздықтарда қазақстан гляциологтары үнемі ғылыми ізденістер өткізеді,
сондықтан өте жақсы зерттелген мұздықтардың қатарына жатады.
Қазақстан таулары бірнеше ландшафтық зоналардың шекарасын кесіп
өтетіндіктен климаты алуан түрлі. Осының әсерінен қар сызығының шекарасының
орналасуында да заңдылық байқалады, яғни абсолюттік биіктіктері
солтүстіктен оңтүстікке және батыстан шығысқа қарай көтеріледі. Мысалы,
Алтай тауының мұздықтары 26000 метр биіктікке, ал Тянь - Шань тауларында
3600 метрге дейін түседі, осыған сәйкес фирн сызығы 3000 метрден 4000
метрге дейін өзгереді, ал солтүстік беткейде оңтүстікке қарағанда 200 - 250
метр төмен орналасқан.
Мұздықтардың типіне байланысты олардың вертикальдық бағытта таралу
шекарасы сәйкес келеді: аңғарлық - 640 м, беткейлік – 400 метр, тегіс
шыңдардың мұздықтары үшін – 260 метрлік биіктіктер тән.
Аңғарлық мұздықтардың шеті басқа мұздықтарға қарағанда біршама төмен
түседі. Тегіс шыңдардың мұздықтарынан басқа мұздықтардың бәрінде
мұздықтардың шеткі бөлігінде мореналар дамиды, олар соңғы ХІХ ғасырдың
ортасында дамуын тоқтатқан кіші мұздық кезеңінің қалдықты элементі болып
саналады. Моренаның төменгі 20 - 30 сантиметрден 2 - 3 метрге дейінгі
тереңдігінде қалыңдығы ондаған метрге жететін қалдықты мұз дамыған.
Сонымен қатар жан-жағы моренамен толық қапталған мұздықтар да кездеседі.
Мұндай мореналардың ауданы 300 км2, яғни қазіргі мұздықтардың ауданының 15
пайызына тең.
Қазақстан тауларының ерекшелігі олардың ендік пен ендіктен ауытқу
бағытында ұзаққа созылуы. Осының салдарынан мұздықтардың таралуында
асимметрия жақсы орын алған: мұздықтардың 60 - 80 пайызы солтүстік
беткейлерде орналасқан.
Мұздықтардың ауданы бойынша таралуында абсолюттік биіктікке
байланыстылығы байқалады. Мысалы, Іле Алатауында карлы және аспалы
мұздықтар пайда болу үшін 3600 метр, 3850 метрлік биіктікте аңғарлық
мұздықтар пайда болады екен. Жалпы таулы аймақтарда мұздықтардың пайда болу
шегі 4000 метр.
Қазақстан мұздықтарының температуралық режимі теріс, қыс айларында
мұздықтар 12-15метр тереңдікке дейін қатты суиды. Мұздықтардағы қардың
температурасы -10 – 200 - қа жетеді.
Жазда абляция әсерінен мұздықтардың температурасы 1-1,5 метрге дейін
қызады. Қалыңдығы 70 метрге дейінгі аңғарлық мұздықтарда жыл бойы
температура нөл шамасында болады.
Мұздықтардың температурасына және олардың қалыңдығына байланысты
олардың қозғалауы жылына 0 - ден 50 - 70 метрге дейін өзгеріп отырады.
Ғылыми зерттеулердің нәтижесінде Іле Алатауының Богатырь мұздығының жылына
300 - 400 метрге дейін қозғалатыны анықталған. Мұздықтардың мұндай
қозғалысын оның қоректену орталығында қалыңдығы ондаған метрге жететін
қардың жиналып, кейіннен суланған беткі қабат арқылы төмен сырғып түсуінен
деп түсінеміз.
Абляция уақыты мұздықтарда 2 - 2,5 айға , яғни шілдеден қыркүйектің
ортасына дейін созылады; қоректену орталығына жақын шекаралас жерлерде екі
есе кемиді. Шеткі бөлігі өте төмен түсіп тұрған мұздықтардан жылы кезде
қалыңдығы 3, кейде 5 - 6 метрлік мұз ериді. Мұздықтардың беткі қабатына
келетін жылудың 85 пайызы күн радиациясы, 15 пайызы мұздықтың бетіндегі ауа
арқылы түседі; осы жылудың 22 пайызы мұздықтардың беткі қабатын жылытуға,
78 пайызы еру мен булануға жұмсалады.
Мұздықтардың еруі мен температурасы арасында тығыз байланыс бар.
Ғылыми бақылау жүргізілетін Іле Алатауы мұздықтарының еруі ауаның орташа
тәулікттік температурасы 10, бұлттылық 5 балл болғанда 8 мм - ге тең екені
анықтаған. Ал ауа қабатының шаң - тозаңы басым болғанда бұл көрсеткіш 18 -
20 пайызға артады.
Мұздықтардың еруінен пайда болған су өзендердің қоректену көзі болып
табылады. Жазда өзендердің жоғарғы бөлігінде оның қоректенуінің 80 - 90
пайызы еріген қар суынан, ал таудан шығарда олардың үлес салмағы 30 - 40
пайыз.
Мұздықтар климаттың өзгеруіне бағынышты динамикалық өзгермелі
компонентке жатады. Мұздықтардың жағдайын олардың массасының балансын
анықтау арқылы есепке алады. Қазіргі кезде барлық мұздықтардың балансы
теріс. Сондықтан мұздықтар жылына 5 - 20 метр шегінеді және ауданы 102 -
104 шаршы метрге азаяды. Осыған байланысты мұздықтарағы мұздың қоры жылына
0,1 - 1 пайызға кемиді. Іле Алатауы мұздықтарында жүргізілген зерттеулердің
нәтижесінде соңғы 35 жылда (1955 -1990) мұздықтардың ауданы мен көлемі 25
пайыздан артық көрсеткішке кеміген. Мұз көлемінің осылайша кемуі қазірше,
жақын он жылдықта, мұздықтар арқылы қоректенетін өзендер үшін қауіпті емес.
Дегенмен, антропогендік әсердің атуы мен биік таулы өңірлердің ауа
құрамында СО2 мөлшерінің артуынан мұздықтар көлемінің кемуі болашақта
қарқынды өтетіні анық. Ұзақ уақыттық болжау мәліметтері бойынша, егер дәл
қазіргідей жағдай сақталатын болса, онда Қазақстан мұздықтары ХХІ ғасырдың
соңында мүлдем жоғалып кетуі ықтимал.
1.2 Жерасты суларының типтері
Жер асты сулары қазіргі табиғи кешендердің дамуына елеулі әсер ететіні
белгілі.Құрғақ климаттық жағдайда жер асты сулары халық шаруашылығының кез
келген саласының дамуында маңызды рөл атқарады. Қазақстан Республикасының
жер беті сулары тапшы және біркелкі тарамағандықтан табиғи ресурс ретінде
жер асты суларының маңызы ерекше. Гидрогеологиялық зерттеулер
У.М.Ахмедсафиннің, Ж.С.Сыдықовтың жетекшілік етуімен жүргізілген.
Қазақстан Республикасының құрғақ аридті зонасының осы жүз жылдықтың
ішіндегі 30-шы жылдарына дейінгі гидрогеологиялық мәселелері қаралған. Осы
үлкен аймақты зерттеуде А.А.Козырев, Н.Г.Кассин, Б.К.Терлецкий, В.Я.Гринев,
Д.И.Яковлев, Н.Н.Тихонович, О.К.Ланге, М.П.Русаковалардың еңбектерін атап
өтуге болады. Конденсациялық гипотеза теориясы бойынша жер асты суларының
шоғырлануына баға бергенде Республиканың басым бөлігінің суы тапшы немесе
тұзды екені анықталды. Судың қоры секундына ондаған, кейде жүздеген литр
екені болжанды. Гидрогеологиялық зерттеулердің жетістіктеріне қарамастан
теориялық тұжырымдар өнеркәсіптік қажеттіліктен артта қалып отырды.
Гидрогеологиялық зерттеулерде жаңа ізденістер мен ғылыми жетістіктер
жер асты суларының қорын анықтап, оларды халық шаруашылығында пайдалануда
көптеген жақсы жетістіктерге қол жеткізді. Іле және Жоңғар Алатауларының
солтүстік беткейлерінде тараған ірі тектоникалық жарықшақтардағы жер асты
суларының химиялық құрамын, пайда болу жолдарын және радиобелсенділігін
зерттеуде бірқатар жетістіктерге қол жетті. Оңтүстік Қазақстанның құмды
массивтерінің ұзақ уақыттық гидрогеологиялық ізденістерінің нәтижесі
У.М.Ахмедсафиннің Подземные воды песчаных массивов южной части Казахстана
атты монографиясында жарияланды.
Шөлді аймақтарды зерттегенде карбонатты құрылымдарда, көне және
қазіргі өзен аңғарларында, метаморфтық жыныстарда тұщы су қорының
жеткілікті екені анықталды. Сонымен қатар, өнімділігі жоғары су жинағыш
жыныстар, жер асты суларының қалыптасу заңдылықтары анықталды. Әсіресе
соғыс жылдарынан кейін С.М.Шапиро, В.С. Жеваго, В.И.Курдюков,
С.Ж.Жапарханов, М.Х.Джабасов, С.К.Калугин, Р.М.Курмангалиев, Н.Д.Петров,
А.К.Джакелов, Т.Т.Исабаев, А.Н.Губарев, С.М.Мухамеджанов және басқалардың
ұсыныстары бойынша халықты және өндіріс мекемелері мен осы аймақтарды сумен
қамтамасыз етті.
Тың және тыңайған жерлерді игеру мақсатында жүргізілген ғылыми
зерттеулердің нәтижесі Очерки целинных земель Казахстана, Водные ресурсы
Казахстана сияқты монографияларда жарияланды. 1950-1960 жылдар аралығында
гидрогеология ғылымындағы жаңалық – Қазақстанның артезиан алаптарының су
қорларын болжауға арналған нақтылы карта құрыстырылды. Соңғы бақылау
нәтижесінде суға тапшы осы аймақта 1,5 млн кв.км жерде 70 артезиан
алаптары бар екендігі анықталы. Ғасырлар бойына артезиан су алаптарының
қоры 5 трлн.м3 жоғарылағаны дәлелденген. 1970 жылы көптеген зерттеулер
мен сараптамалар нәтижесінде Қазақстанның 1:1500000 масштабтағы
гидрогеологиялық картасы құрастырылып шығарылды.
Ресурстардың қалыптасуын және олардың жіктелуін зерттеу негізінде
республикада көлемі 1960 м3сек болатын артезиан және грунт суларының
игерілетін ресурстары анықталды. Қазақстан Республикасындағы жер асты су
ресурстарының таралу карталары және жер асты су ресурстарының игерілген
аймақтық болжам карталарының құрастырылуы аридті гидрогеологияның үлкен
табысы болып табылады.
Қазақстан Республикасының тұрақты жер асты сулары алуан түрлігімен,
белсенді су алмасу зонасындағы жер асты суларының толығуына және шығынына
ықпал ететін аса күрделі табиғи-гидрогеологиялық жағдайларымен негізделеді.
Жер асты суларының пайда болуында жыныстардың коллекторлы қасиеттері,
олардың орналасуы мен сулы горизонттың жоғарғы бөлігінің тілімдену сипаты
үлкен маңызға ие болады. Жақсы фильтрациялық қасиеттері болатын, яғни
ежелгі аллювиалды-эолды жазықтардан, өзен аңғарларынан және ысырынды
конустардан жиналған сұрыпталған құмдар, малта тастар сияқты коллекторлар,
сулы горизонттың аса еңістігі кезінде жыл сайын толығып отыратын, қуатты
жер асты ағындарының қалыптасуына жағдай жасайды.
Сулы қабаттағы жыныстардың жарықшақтығы және карстылығы, споралы
сипаттағы жер асты суларының қарқынды қайтуы қалыптасатын және белсенді
алмасуы жүретін қолайлы орта болады. Әсіресе таулы және қыратты
аймақтардағы сулы горизонттың тілімденуі мен дренаждылығы өзен
аңғарларының, жыралардың немесе жер бедерінің басқа да теріс пішіндерінің
көмегімен жер асты ағындарының белсенділігі артады. Қазақстан
Республикасының геологиялық-геоморфологиялық, климаттық және
гидрогеологиялық жағдайлары алуан түрлі. Олардың жиынтығы жер асты
суларының генетикалық типтеріне және қалыптасуына, таралуына, ресурстарының
жиналуына, су шығындылығына әсерін тигізеді. Тау жыныстарының жатысына және
су сыйымдылығына байланысты жер асты суларын жарықшақтық, жарықшақтық-
қабаттық және қабаттық деп бөлеміз.
Жер асты суларының жарықшақтық типі оңтүстік пен шығыстағы таулы және
ұсақ шоқылы аймақтарда таралған. Бұл сулар кембрийге дейінгі және
палеозойдың интрузивті, эффузивті, жанартаулық, метаморфтық жыныстарында
таралған. Тереңдігі 30-50 м жететін, минералдығы 0,1-0,5 гл (кейде 0,7-1,0
гл) жиі болатын бұлақтар түрінде жер бетіне шығып жатады. Бұл жыныстардың
су сыйымдылығы мен шығыны біршама төмен. Тектоникалық жарылым және
бөлшектену зоналарының екі шетінде ұзына бойы орналасқан, бұлақтар мен
терең емес скважиналардағы су шығыны 5-7 лс, кейде 10-15 лс жетеді.
Атмосфералық жауын-шашынның мөлшеріне байланысты, бір жыл ішіндегі
маусымдар бойынша олардағы су шығыны күшті ауытқып отырады. Қазақстан
Республикасының негізінен оңтүстік және шығыс шетіндегі жер асты суларының
осы типі таралған биік таулы аймақтарында, көптеген ағындарды, тау
өзендерін қоректендіретін және жер беті ағын суларын құрайтын, су шығыны аз
жекелеген бұлақтар жиі кездеседі.
Жер асты суларының жарықшақтық-қабаттық типі Қазақстанның оңтүстігі
мен шығысында, Қазақтың ұсақ шоқысының кейбір аудандарында, Маңғыстаудың
таулы бөлігіндегі мезозой және палеозойдың дислоцирленген және цементтелген
терригенді, карбонатты жыныстарында таралған. Тұщы және тұзды еспе сулары
мен артезиан сулары (минералдылығы 0,2-3,0 гл) жер қыртысының бірнеше
метрден бірнеше жүздеген метрге дейінгі тереңдігінде орналасқан. Қазақстан
Республикасының оңтүстігі мен шығысындағы таулы аудандарда құмтастар,
конгломераттар, туфогенді жыныстар таралған. Бұл типтегі сулар бұлақтар
түрінде жер бетіне шығып жатады немесе су шығындылығы 0,1-1,0 лс болатын
скважиналар түрінде алынады. Карбонатты жыныстар таралған жерлер мен
тектоникалық бөлшектену зонасындағы олардың су шығыны 10-35 лс жетеді.
Карсталған әктастардың жекелеген үлескілерінде қолайлы қоректену жағдайлары
кезінде, су шығыны 100-300 лс дейін жететін жер асты суларының қуатты
көздері кездеседі (Кіші және Үлкен Қаратау, т.б.). Судың көп шығынын Ұлытау
жотасындағы таудағы скважиналар береді. Жекелеген көздердегі су шығыны 0,3-
0,5 лс аспайды, дегенмен тектоникалық жарылым зоналарында олардың мөлшері
5-15 лс жетеді.
Таулы және ұсақ шоқылы аймақтарда жарықшақтық және жарықшақтық-
қабаттық жер асты сулары түзіледі. Қолайлы қоректену жағдайларына, су
жиналатын жыныстардың фильтрациялық және коллекторлық қаситтеріне
байланысты, бұл аймақтарда белсенді жер асты ағындары мен жер асты
суларының күшті табиғи ресурстары қалыптасады.
Жер асты суларының қабаттық типі барлық жазық аймақтарда, тау аралық
ойпаңдарда және өзен аңғарларындағы палеозойдан бастап антропогенге дейінгі
дислоцирленбеген, цементтелмеген немесе әлсіз цементтелген терригенді
және карбонатты жыныстар қабаттарында кең таралған. Бұл жыныстардың
қуаттылығы өзен аңғарларында бірнеше метрден тау етегіндегі және тау
ішіндегі жазықтарда, Қазақтың ұсақ шоқысының солтүстік-шығыс, солтүстік-
батыс шетіндегі иіндерде 0,5-1,5 км-ге дейін, Шу-Сарысуда, Үстірт-
Маңғыстауда және Арал маңының солтүстік-шығысында 3-6 км-ге, Каспий маңы
ойпатында 10-19 км-ге дейін жетеді. осыған байланысты жер асты суларының
тереңдігі әртүрлі. Негізінен жоғарғы қабаттарда қысымсыз (еспе сулар), ал
төменгі терең қабаттарда – жоғары қысымды (артезианды) сулар таралған.
Олардың минералдылығы әртүрлі.
Минералдылығы 0,2-3,0 гл болатын, тұщы және тұздылығы әлсіз жер асты
сулары өзен аңғарларында, эолды құмдар массиві мен суайрық
кеңістіктеріндегі құмды түзілістерде, тау баурайындағы және тау ішілік
ойыстарда, Солтүстік Арал маңында, Маңғыстау платосында, Каспий маңы
ойпатының шығыс бөлігіндегі бор шөгінділерінің сулы қабаттарында, Сырдария,
Сарысу, Шу, Іле және т.б. өзендердің алаптарында таралған. Тереңдігі
бірнеше метрден 500-800 метрге дейін (Іле өзені алқабында – 2700 м-ге
дейін) жететін мұндай сулар, пермь-триас, юра мен палеоген шөгінділері
таралған жекелеген үлескілерде орналасқан.
Тұзды (кермек) жер асты сулары (минералдылығы 50-400 гл) Каспий маңы
ойпатының, Шу-Сарысу, Теңіз-Қорғалжын ойпаңдарының, Торғай иіні мен
Маңғыстау-Үстірттің сулы қабаттарында кең таралған. Тұзды сулардың таралу
ареалы өте кең.
Әр түрлі сулы қабаттардан жер асты суларының шығу мөлшері бірдей
болмайды. Жоғарыда аталған аумақтардағы бор шөгінділеріндегі жер асты
суларын ашатын скважиналардағы, сондай-ақ Арал маңының солтүстік
бөлігіндегі палеоген шөгінділеріндегі, өзен аңғарларындағы аллювиалды
түзілістердегі су шығыны 5-10 лс-тан 40-50 лс дейін жетеді. Жыл сайын
жер асты суларының қабаттық типіндегі толатын су ресурстары 600 м3с (19
млрд. м3 ) құрайды.
Қазақстан Республикасының территориясында жер беті суларының
біркелкі таралмауына байланысты, жер астындағы сулардың халық
шаруашылығындағы маңызы өте жоғары. Олар оңтүстік астананы – Алматы
қаласын, 15 облыс орталығын, 150 жуық өнеркәсіптерді, аудан оралықтарын
және қалаларды, 3500 астам ауыл шаруашылық нысандарын сумен қамтамасыз ету
үшін пайдаланылады. Бұдан басқа, 80 млн. га жайылымдарды және 15 мың. га
жыртылған жерлерді суландырады.
Жер асты гидросферасының ең маңызды белгісінің бірі- оның зоналығы.
Гидрохимиялық зоналық жер бетіндегі жағдайлардың жер астындағы тереңдік
жағдайларымен алмасуымен көрінеді.Сондықтан оны тудыратын себептер жер
астындағы гидросфераға әсер ететін үрдістермен: суалмасудың
белсенділігімен, минералдану дәрежесімен, ионды тұздылығымен, жер асты
суларының температурасы мен газдық құрамымен байланысты. Гидрохимиялық
зоналықтың адекваттылығы мен обьективтілігі жер асты суларын халық
шаруашылығындағы маңыздылығын бағалау кезіндегі негізгі көрсеткіш болып
табылады.
Жер асты суларының минералдану дәрежесі бойынша гидрохимиялық
зоналықты ең бірінші болып В.И.Вернадский бөлді. И.К.Зайцев пен
Н.И.Толстихиннің (1912) жер асты суларын минералдану дәрежесі бойынша
бөлген гидрохимиялық зоналық сызбасы аса тиімді болып шықты. Соған
байланысты, Қазақстан Республикасының аумағы мынадай гидрохимиялық
зоналарға бөледі: минералдылығы 3 гл дейін болатын тұщы және әлсіз тұзды
сулар, минералдылығы 3-10 гл дейін болатын қалыпты және күшті тұзды
сулар, минералдылығы 10-50 гл дейін болатын тұзды сулар, минералдылығы 50
гл жоғары болатын ащы сулар.
О.А.Алехинның химиялық жіктемесі негізінде химиялық
(макрокомпоненттік) құрамы бойынша төрт зонаға бөлінеді:
1.катиондық құрамы бойынша бөлінген: калцийлі, магнийлі, кальцийлі-магнийлі
және натрийлі, төрт зонашалы гидрокарбонатты сулар;
2.катиондық құрамы бойынша бөлінген: кальцийлі, натрийлі және калцийлі-
натрийлі, үш зонашалы сульфатты сулар;
3.І типті натрийлі, ІІ типті натрийлі, ІІІ а типті натрийлі және ІІІ б
типті натрийлі-магнийлі сулы, натрийлі және натрийлі-кальцийлі сулы, үш
зонашалы хлорлы сулар;
4.Гидрокарбонатты, сульфатты кальцийлі және натрийлы сулы, сульфатты,
хлорлы натрийлі сулар мен хлорлы натрийлі сулар басым үш зонашалы әртүрлі
құрамдағы сулар.
Судың химиялық құрамы бойынша бөлінген гидрохимиялық зоналар зоналар
тӘрізді, минералдану дәрежесі бойынша белдеулер құрайды. Тұщы және әлсіз
тұздылау сулар жиі бір қабаттарда түзіліп, өзара аз қашықтықта араласып
жатқандықтан, кейде карта жасағанда оларды зоналарға бөлу қиындық туғызады.
Жер асты суларының химиялық құрамы қалыптасуында жергілікті факторлар
әсерінен түзілетін гидрохимиялық ауытқулар анық байқалады. Соңғысы
анторопогендік факторлар болуы мүмкін, сондай-ақ жер бетіндегі
гидрохимиялық тосқауылдардың болуы да әсерін тигізеді. Рудалар немесе мұнай-
газ кен орындарындарындағы әрекеттердің әсерінен түзілген, гидрохимиялық
ауытқуларды талдау, зерттеушілердің геологиялық іздеу жұмыстары үшін
пайдалынылады.
1.3Өзендердің таралуы
Қазақстан Республиксының гидрографиялық торы мен олардың режимі
климаттың ендік бойынша өзгеруіне (ал тауларда биіктік белдеуге) және
ландшафттық ерекшеліктерге байланысты. Буға айналушылық солтүстікте 500
мм, ал оңтүстікте 2000 мм - ге дейін болғанда, айақтың көп бөлігінде
булану жауған жауын-шашын мөлшеріне тең. Сондықтан, көп жердің топырақ
қабатында ылғал жеткіліксіз, яғни аридті ландшафтар қалыптасады. Ылғал
жеткіліксіз болғандықтан жер беті ағыны, өзен торлары нашар дамыған және
өзендердің суы аз. Көптеген өзендер жеке тұйық өзен алабын құрады да сулары
ағынсыз көлдерге құяды (Селеті өзені), құмдарда жоғалып кетеді (Торғай,
Сарысу) немесе өз үйінділеріне сіңіп кетеді (Шідерті өзені).
Өзен торларының аймақ бойынша біркелкі орналаспауы ландшафттық -
климаттық ерекшеліктерге байланысты. Бұл көрсеткіш орманды дала мен дала
зонасында 0,1 - 0,5 км әрбір шаршы км-ге, шөл зонасында 2 - ге кейде 0 -
ге дейін төмендейді. Ылғалдануы жоғары Алтай мен Тянь-Шань тауларында өзен
торының жиілігі жоғары - әрбір щаршы км - ге 1,8 км.
Көптеген өзендер ішкі ағын алабына жатады: Каспий мен Арал теңіздері,
Балқаш пен Теңіз. Тек суларын Есіл, Ертіс пен Тобылға жеткізетін өзендер
ғана Кар теңізіне барып құяды. Қазақстанда 85 мыңға жуық өзен мен уақытша
ғана ағатын өзендер бар, олардың 8 мыңының ұзындығы 10 км (шамамен 10
пайызы), ал 10 ірі өзеннің ұзындығы 800 км - ден артық. (2- кесте).
Кесте- 2. Қазақстанның ірі өзендерінің гидрометриялық сипаттамасы
Өзен-дерБақылау Ұзындығы, км Алабының ауданы, мың км2 Су Ағын,
пункттері шығыны, млн м3
м3с
жалпы Қаз. аймажалпы Қаз. Бақылау
ғында айма пунктінде
ғында
Балқаш 501 342 18200 605 74 26 112
Алакөл 68,7 347 2200 104 52 45 58,6
Теңіз 94,9 304 1162 74 40 8 0,6
Селеті теңізі23,4 65 777 65 22 3,2 1,5
Сасық көл - 350 745 50 20 4,7 2,7
Марқа көл 1,18 1449 449 38 19 27 6,3
Сары қопа 0,985 101 336 28 13 4 0,7
Үлкен қараой 7,49 57 318 68 12 - -
Көлдердің шығу тегі әр түрлі болғандықтан олардың көлемі,
жағалауларының тілімденуі, гирохимиялық қасиеттері мен тереңдігі алуан
түрлі. Қазан - шұңқырларының айрымашылығы эндогендік факторларға: жаңа
тектоникалық қозғалыстарға, жер сілкінісіне, тау жыныстарының литологиялық
құрамына және экзогендік - өзен эрозиясына, желге, мұздықтарға, карст
үрдістеріне, суффозияға, гравитициялық үрдістерге байланысты. Сонымен қатар
климаттың және адам әсерін де естен шығармаған жөн.
Таулы және жазық аймақтардың тектоникалық қазан-шұңқырларына тау
аралық, тау алды шұңқырларын, гранитті массивтердің жарықшақтарындағы
шұңқырларды, платформалық иілімдерді; экзогенді - қалдықты көлдерді,
жайылма көлдерін; дефляциялық, суффозиялық, карсты, гравитациялық, мұздықты
шұңқырларды жатқызамыз. Қазақстанда аңғарлық және жайылма көлдері басым.
Тек Іле атырауында 11 мыңға жуық, сол сияқты Сырдария, Шу мен Сарысу өзен
аңғарларында да көлдер көп.
Су айырбасына қарай Қазақстанда ағынсыз, аз уақытқа ағынды және
ағынды көлдер кездеседі. Көктемгі су тасуында көлдердің деңгейі 0,2 метрден
6 метрге дейін көтеріледі. Екінші орында еріген мұздықтармен, жауын суымен
қоректенетін көлдер деп жіктейді. Қазан - шұңқыры жер қыртысында терең
орналасқан көлдердің қоректенуінде жер асты сулары негізгі орын алады.
Көл сулары булану мен фильтрация арқылы азаяды. Көлдердің су балансы
жыл ішінде және көп жылдық мерзімде өзгеріп отырады. Жауын – шашын мөлшері
аз жылдары кейбір көлдер толығымен немесе ішін - ара құрғап кетеді.
Мысалы, суыы аз 1936 - 1940 жылдары солтүстік Қазақстан көлдерінің 70
пайызы құрғап қалған.
Көлдердің термикалық режимі аймақтың ендігіне бағынышты өзгермелі.
Климаттың континенттігінен жазда көл суы қатты қызады, ал қыс мезгілінде
кейбір көлдер түбіне дейін қатады. Солтүстік көлдерінде мұз басу қарашаның
басында, ал оңтүстігінде бір ай кейін түседі. Солтүстік көлдерінің орташа
көп жылдық мұзының қалыңдығы 120 - 140 см, оңтүстікте – 60 - 70 см. Көктем
мезгілінде көлдердің мұзы солтүстікте сәуірдің басынан мамырдың басына, ал
оңтүстікте одан 1 - 1,5 ай ерте болады. Көктемде көлдер тез қызады да
мамырдың соңында температурасы 10 - 15 градусқа көтеріледі. Шілде мен тамыз
айларында судың орташа айлық температурасы 28 - 33 градусқа тең. Қыркүйекте
9 - 140, қазанда – 2 - 60, қарашада 0 градусқа дейін төмендейді.
Көлдердің суының минералдығы мен тұздылығы климаттың зоналығымен
айқындалады. Көл суының химиялық құрамы, тұздарының құрамы мен минералдығы
алуан түрлі және өзгермелі. Солтүстіктен оңтүстікке қарай климаттың
аридтену деңгейінің артуына байланысты судың минералдығы да артады.
Көлдердің тұздылығы мен минералдығының жылдық және мезгілдік өзгеруі
көлдердің су режимінің тұрақты еместігімен байланысты. Тұздылықтың зоналық
құрамындағы ауытқу қазан - шұңқырындағы тау жыныстарының тұздылығымен,
қоректену ерекшелігімен, олардың тереңдігімен т.б. байланысты. Сондықтан
көлдердің тұздылығы кең көлемде өзгеріп отырады литріне 0,05 грамнан 335,8
грамға дейін.
Көл суының минералдығы оны пайдаланудың негізгі көрсеткіші. Тұздылығы
бойынша тұщы – литріне 1 грам, тұздылау – 1 - 25 грам, тұзды – 26 - 50 грам
және өте тұзды 50 грамнан көп деп бөлінеді. Ішуге жарамды судың тұздылығы 1
грамнан аспау керек, қанағаттанарлық деген судың тұздылығы 2 грамға тең.
Егістікті суаруға тиімді судың да тұздылығы 1 грамнан аспағаны дұрыс.
Еліміздегі барлық көл суының 140 км3 көлемінің (немесе 74 пайыз) суының
тұздылығы 3 грамнан артық.
Қазақстандағы көлдер тұздылығы бойынша келесі химиялық кластарға
жатады: гидрокарбонатты – Алтай, Сауыр, Тянь - Шань тау алды жазықтарының
көлдері; сульфатты – Бетпақ - Дала, Мойынқұм, Сырдария маңы Қарақұмы;
хлоридті - Ертістің сол жақ жағалауы, Қазақтың ұсақ шоқысы. Жалпы , бүкіл
көлдердегі судың 87 пайызы сульфатты, 10 пайызы – гидрокарбонатты, 3 пайызы-
хлоридті класқа жатады.
Көл суларындағы микроэлементтердің құрамы: бром, бор, фтор, йод,
молибден, цинк, марганец, темір, қорғасын, кобальт, мыс, никель. Судың
тұздылығы артқан сайын металдардың мөлшері кемиді, бром, фтор мен йодтың
мөлшері керісінше артады. Көл суының тұздылығы мен құрамында басқа да
қоспалар болатындықтан мөлдірлігі жазықтағы көлдерде 0,1 метрден 3 метрге,
тауларда 5 - 15 метрге жетеді. Сондықтан олардың түстері көкшіл - жасылдан
сарғылт - қоңырға дейін өзгереді. Көптеген көлдердің суы ащы, кейде
күкірттің иісі шығып тұрады.
Өзен ресурстары алуан түрлі: су, балық ( балықтың 50 - ге жуық түрі
кездеседі), әртүрлі тұздар, құрылыс материалдары, қамысты қоғалар, өсімдік
топтары, емдік батпақтар, т.б. Тұщы және тұздылау суда жүзіп жүретін құстар
өмір сүреді, ондатра өсіреді; аң аулау шаруашылықтары мен қорықтар
ұйымдастырылған (Қорғалжың, Марқакөл); көл жағалауында демалыс үйлері,
туристік базалар халыққа қызмет көрсетеді т.б.
Қазақстанда көптеген жасанды су көздерін – ауыл шаруашылығы мен
өнеркәсіпті сумен қамтамасыз ету мақсатында су қоймалары салынған. Ірі,
орташа және кіші су қоймаларының жалпы саны 4 мыңнан астам, ауданы 10 мың
шаршы км, суының көлемі 90 км3, оның ішінде 22 су қоймасының су сыйымдылығы
әрқайсысыныкі 100 млн м3. Су қоймаларындағы судың 92 пайызының минералдығы
литріне 0,13 грамнан 1,7 грамға дейінгі гидрокарбонатты суға жатады.
Ірі су қоймалары Ертістегі – Бұқтырма, Іледегі - Қапшағай,
Сырдариядағы – Шардара, Шүлбі мен Үбідегі - Шүлбі. Бұқтырма су қоймасының
ұзындығы 600 км, аулданы – 5500 км2, орташа тереңдігі 11 метр, ең терең
жері 80 метр, судың көлемі – 53 км3. Бұқтырма су электр станциясы
пплотинасының биіктігі 90 метр, қуаттылығы – 675 МВт. Барлық су электр
станцияларының қуаттылығы – 1500 МВт. Су қоймаларының суымен 0,2 млн гектар
ауыл шаруашлықтық жер, 0,5 млн гектар жайылымдық жер суарылады. Олардан
жылына 15 млн тонна балық ауланады.
Қазақстанның шөлді және шөлейтті зоналарында пайда болған көлдер мен
су қоймаларын антропогендік әсердің қарқынды әсерінде дамып келе жатқан
табиғи ортаның ең нәзікң компоненті деп атап кетуге болады. Оның нақтылы
көрсеткіші Балқаш көлінің қазіргі жағдайы. Соңғы кезге дейін көл алабындағы
су және ауыл шаруашылығында аз уақыттық пайда үшін суармалы егістікте
экстенсивті әдістерді қолданудан суаруға жарамды суларды ысырап етіп
қолдану орын алды. Осымен бірге көлге Балқаш қаласында орналасқан Балқашмыс
өнеркәсібінен ағызылған суларды қоссақ, онда судың қаншалықты ластанғанын
байқау қиын емес. Мысалы, 1989 жылы қалаға жақын көл суындағы мыстың
мөлшері ПДК шамасынан 45 есе артық екені анықталған. Көл суының өнеркәсіп
пен ауылшаруашылығы суларымен ластануынан көлдің балық шаруашылығының
жағдайы нашарлады. 1970 жылдарда көлде мекендеген көксеркенің ауруға
шалдыққаны, ал кейіннен 1987 жылдан бастап оны денсаулық қорғау органдары
тағам ретінде пайдалануға тиым салған.
Суармалы егістіктің ауданын арттыру мен суды егін алабында ысырып етіп
пайдаларудан Қапшағай көлі мен Іле өзенінің төменгі ағысында экологиялық
жағдай нашарлады. Көлдегі судың тұздылығы артты. Егер де көл алабында суды
тиімсіз пайдалану осыдан ары қарай тоқтамаса, онда суат екіге бөлініп,
тұрғылықты халық пен оның жағалауындағы шаруашылықтың ахуалы нашарлайды.
Көлдің деңгейін тұрақтандыру мен оны сақтау үшін ұсынылып келген
ғылыми тұжырымдарды (мысалы, Ұзын-Арал бұғазында көлді екіге бөлетін
гидротехникалық жолмен бөген салу) практика жүзінде іске асыру үшін,
алдымен кешендік географиялық сараптама өткізіп, болашақта осы жобадан
қандай экологиялық ауыртпалық келетінін есепке алған дұрыс. Бүгінгі таңда
Балқаш көлі мәселесінің шешілуінің бір ғана жолы – көл суын халық
шаруашылығында тиімді пайдалану және оны қорғау.
Қазақстанның батысында дүние жүзілік мұхиттардан алыс, ағынсыз Каспий
мен Арал - ірі су көздері орналасқан
Екеуінің де ортаақ ерекшелігі мұхиттармен байланыспайды. Осымен қатар
екеуінің бір - біріне көршілес орналасуына байланысты ортақ қасиеттері
баршылық: климаттың континенттік деңгейі жоғары (60 - 70 пайызға дейін),
дүние жүзілік мұхиттардан тұздылығының басқаша болуы, тұздылықтың аздығы,
гидрохимиялық режимінің өзгергіштігі, толқынның толысуы мен қайтуының
кездеспеуі. Сонымен қатар теңіз жағалаулары мен оларға құятын өзендердің
сағасындағы дамитын табиғи кешендер мен физгеографиялық жағдайлары бойынша
әрқайсысы өзіндік ерекшеліктерімен байқалады.
Каспий теңізі - дүние жүзіндегі өте ірі, ағынсыз көл. Еуропа мен
Азияның шекарасында Дүние жүзілік теңіз деңгейінен 28 метр төмен жатыр.
Солтүстіктен оңтүстіке ұзындығы 1200 км, ені 300 км. Ресейдің,
Қазақстанның, Түркменістанның, әзірбайжанның және Иранның жағалауларын
шайып жатыр. Солтүстік жағалауының көп бөлігі мен шығыс жағалауының жартысы
Қазақстанның үлесіне тиеді. Жағалауының ұзындығы 7000 км, соның ішінде
Қазақстандық жағалауының ұзындығы 2340 км. Максимальды тереңдігі – 1025 м,
орташа тереңдігі 180 метр, суының көлемі – 78 мың км3. Ірі шығанақтары –
Маңғыстау, Казақ, Қара - Бұғаз - Көл және т.б. 50 - ге жуық аралдарының
жалпы ауданы 350 км2 – олар: Құлалы, Тюленьи, Дурнев т.б. Каспий теңізіне
ағын судың 80 пайызын құрайтын Еділ өзені құяды, сонымен қатар Орал, Терек,
Кура, Самур, Сулак т.б. өзендер суларын жеткізеді. Шығыс жағалауында бірде
- бір тұрақты ағын жоқ. Солтүстік жағалауы ойпатты, ал Маңғыстаулық
жағалауы абразиялық. Жалпы теңіз алабының ауданы 3,5 млн км2. Оның 10
пайызын теңіз алып жатыр.
Теңіз түбінің жер бедерііндегі ерекшеліктерге қарай оны: Солтүстік,
Орталық және Оңтүстік Каспий деп үшке бөледі. Солтүстік Каспий құрылықтық
қайраңда орналасқан, тереңдігі 10-20 метр, түбінің жер бедеріі Каспий маңы
синеклизасының теңіз басып жатқан толқынды аккаумулятивті жазығы болып
табылады. Ортаңғы Каспий ойпатын Солтүстік Каспийден Маңғыстау табалдырығы
бөліп жатыр. Бұл бөлік тереңдігі 788 метрге дейін шөккен Тұран тақтатасының
эпигерциндік құрылымы. Оңтүстік Каспийді Орталығынан тереңдігі 100 - 180
метрлік Апшерон табалдырығы бөліп тұр. Жер бедеріінде көне ойпаттар мен су
асты қыраттары басым және қазіргі лайлы жанартаулар кездеседі.
Өзіндік жеке суат ретінді Каспий теңізі тұйық Балақан бассейнінің
орнында орта плиоценде пайда болды. Кейінгі плиоценнің басында және
эоплейстоценде тектоникалық қозғалыстардың және оның әсерінен пайда болған
трансгрессияның салдарынан, қазіргі Каспийдің ауданын қоса есептегенде,
Ақшағыл теңізі дамыған. Ғалымдардың болжамы бойынша Ақшағыл теңізі Маныч
бұғазы арқылы Қара теңізбен, тіпті солтүстік теңіздермен және Үнді
мұхитымен байланыста болған. Ақшағыл стадиясынан кейін Орыс жазығындағы
төрттік дәуірдің мұздықтарынан антропогенде Бакин, хазар, хвалын және жаңа
каспий трансгрессиялары регрессия фазаларымен алмасып отырды. Трансгрессия
уақытында Каспий теңізінің деңгейі + 27 метрге көтеріліп, судың артығы
батыстағы Азов және Қара теңіз алаптарына аққан. Орта плейстоценге дейін
регрессия әсерінен Қара теңіз алабымен екі жақты байланыс дамыды. Осы уақыт
мұхиттардың трансгрессиясымен сәйкес келді.
Солтүстік және Оңтүстік Каспийдің климатының бір-бірінен елеулі
айырмашылығы бар. Солтүстікте қыс мезгілінің орташа температурасы –7 - 110,
жазда 24 - 260; осыған сәйкес оңтүстікте – 5 - 90 және 25 - 270. Жылдық
радиация балансы солтүстікте әрбір шаршы сантиметрге 50 ккал, оңтүстік -
шығыста 70 ккал. Жылдық жауын - шашын мөлшері теңіз акваториясында 60 мм -
ден 800 мм шамасында өзгермелі, орташа мөлшері – 200 мм, максимальды шамасы
оңтүстік - батыста – 1200 мм. Буланудың жылдық мөлшері – 900 - 1000 мм,
Апшерон түбегінің оңтүстігінде – 1300 мм - ге дейін артады.
Жазда тамыз айында судың беткі қабаты 24 - 260 - қа, ал оңтүстікте 28
- 300-қа көтеріледі. Қыста су температурасы солтүстікте – 0,5 - қа,
оңтүстікте 9 - 100 - қа төмендейді. Қыс мезгілінде тереңдеген сайын
температура аз өзгереді. Жазда теңіз суы жақсы қызады. Термоклин
(температураның күрт ауытқуы) шекарасынан төмен 20 - 30 метр тереңдікте
температура біртіндеп төмендейді. Теңіздің түпкі қабатында судың
температурасы Орталық Каспийде 4,5 - 5,00, Оңтүстікте – 5,7 - 6,00.
Солтүстік Каспий суының беткі қабатында қарашадан наурызға дейін
қалқып жүретін мұзбен қатар қалыңдығы 30 - 60 см, ал максимальды қалыңдығы
2 метрге жететін мұздар пайда болады. Орталық Каспийде ең қатал қыста суы
тайыз шығанақтар ғана қатады, ал мұздар пайда болса Апшерон табалдырығына
қарай ығысады.
Еділ мен Жайық өзендерінің сағасында тұздылық 0,1 - 0,3 промильден
оңтүстік – шығысында 12,6 - 13,5 промильге, ал Қара -Бұғаз - Көл
шығанағында 300 промильге көбейеді. Орташа тұздылығы 12 ‰, яғни дүние
жүзілік мұхит суының тұздылығынан 3 есе кем, яғни құятын өзен сулары мен
Қара - Бұғаз - Көлдің суды тұщыландыратын рөлі айтарлықтай. Тереңдік
бойынша судың тұздылығы салыстырмалы тұрақты, судың беткі қабатынан теңіз
түбіне дейін 0,1 - 0,2 промильге ғана көбейеді. Дүние жүзілік мұхиттардан
айырмашылығы тұздардан хлорға қарағанда сульфат тұздары көп.
Орталық және Оңтүстік Каспийдің беткі суы ағынының бағыты циклондық
айналым құрады; Солтүстік Каспий суының ағынының бағытын өзен ағыны мен
желдің жылдамдығы анықтайды, оның жылдамдығы секундына 20 - 25 метр.
Бакиннің солтүстік Апшерон табалдырығында желдің жылдамдығы секундына 40 -
50 метр, сондықтан мұнда толқындардың биіктігі 10 - 11 метрге көтеріледі.
Бұл ішкі теңіздердегі ең биік толқын.
Қара теңізден айырмашылығы Каспий теңізінің суы толығымен араласады.
Су бетінің жоғарғы қабатында судың араласуы желдің, ал тереңде конвективті
ағынның әсерінен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz