Беташар мен тойбастар

1 Беташар
2 Тойбастар

Беташар — жаңа түскен келінге байланысты айтылатын жыр. Қазақтын, ескі заманнан келе жатқан дәтүрінің бірі - жаңа түскен келіншеқтін. бетін ешкімге көрсетпей, желекпен жауып әкелу. Келіншектің бетін өне бойы бүркеп қоюға болмайды. Сондықтан онын, бетін ашу керек. Бұған ерекше мән беріп, келіншектің бетін ақындар өлеңмен ашады.
Жалпы қоғам өмірінде семяның мәні ерекше екендігі талассыз. Қоғам семьялардың жиынтығынан құралатын болашақ ана, семья жалпы жұртшылық үшін де зор қуанышты болып есептеледі. Беташар жыры, келін түскендегі қуанышты мәжілістің бір бұтағы осындайда жатса, оның екінші жағы әдет-ғұрыпта, жас келіншектің келешек өміріне жол көрсетіп жөн сілтеу, тәрбие беруде жатыр.
Қүйеудің аулына келген жерде қыздың басына желек салып, сәукеле кигізу — салтқа, әдет-ғұрыпқа мойын ұсын деген сөз. Бірақ беташардың қайсысында болсын өз заманына лайықты, жаңа өмірге аяқ басып отырған жас келіншекке тәлім-тәрбие беру тілегі де байқалады.

Айт, келін-ау, айт, келін! Қақаңдамай, келіншек.
Атыңның басын тарт, келін! Үй артына мал келсе,
Сауысқаннан сақ келін! Бақаңдама келіншек.
Жұмыртқадан ақ келін!.. Қаптын аузы бос тұр деп,
Ел-жұртыңа жақ, келін!.. Құрт ұрлама, келіншек!
Алдыңғы түйең итіншек, Аузы-мұрнын. сүйреңдеп,
Итіндірме, келіншек. Өсек айтпа, келіншек.
Артқы түйең тартыншақ, Сауыр етігің шоңқайып,
Тартындырма, келіншек. Үй қыдырма, келіншек,-
Қайнағаңның алдында

деп, жаңа түскен жас келінді әдептілігімен, ибалылығымен, қызметімен ата-анаға, ауыл-аймаққа жағып, өсек-өтіріктен аулақ бол дегенді айтады. Тағы бір жерінде:

Жұмыс кылсаң, жылдам қыл,
Шұбалаң келін атанба! —
деп, еңбекке үндейді.

Той бастар, жар-жар сияқты, салт жырым қазір мазмұны жағынан жаңарды. I. Жансүгіров. Қ. Әзірбаев, А. Тоқмағамбетов,
Қ. Ыдырысов сияқты белгілі ақындарымыз арнайы беташар жырын жазды, Мұндағы айтылатын тілеу, арнаулардың мазмұны басқаша — жаңа өмірдң талабына сай. I. Жансүгіров беташарында:
Қағаз оқы, хат таны,
Сауатыңды аш, келін.
Оқығаның өкіл бол,
Әлеуметке бас, келін,—
деп тілек айтады.