Педагогика тарихының әдіснамалық негіздері және басқа ғылымдармен байланысы жөнінде
1. Педагогика тарихының әдіснамалық негіздері және басқа ғылымдармен байланысы.
2. Көне дүниедегі мектеп және тәрбие.
3. Еуропалық орта ғасыр әдебиеті
4. Қазақ даласының орта ғасырдағы ғұламаларының
5. педагогикалық идеялары.
6. Жүсіп Баласағұни.
7. Махмұт Қашғари.
8. (ХІ ғ.)
9. Қазақ хандығының құрылуы
10. және нығаюы
11. Ян Амос Коменскийдің педагогикалық
12. қызметі мен теориясы. (1592.1670жж).
13. Жан.Жак Руссоның педагогикалық теориясы
14. Иоганн Генрих Песталоццидің педагогикалық теориясы
15. (1746.1827)
16. Тәрбиенің мақсаты мен міндеттері туралы.
17. Дидактика негіздері элементарлық білім беру теориясы.
18. Адольф Дистервегтің педагогикалық қызметі мен теориясы
19. (1790.1866)
20. Дистервегтің педагогикалық қызметі мен
21. ғұмырнамалық деректері.
22. Дистервегтің педагогикалық жүйесінің негізгі қағидалары.
23. Дистервег еңбектеріндегі дидактика мәселелері.
24. Дистервегтің педагогикалық жүйесінің маңызы.
25. Джон Локктың педагогикалық теориясы.
26. (1632.1704)
27. Саяси.әлеуметтік және философиялық дүниетанымы.
28. Локктың педагогикалық көзқарастары.
29. Француз материалистері мен ағартушыларының
30. педагогикалық көзқарастары
31. Клод Андриан Гельвецийдің педагогикалық идеялары
32. Дени Дидроның педагогикалық идеялары
33. Ресейде тәрбие, мектеп және педагогикалық ой.пікірдің дамуы.
34. (ерте кезден бастап ХҮІІІ ғасырға дейін)
35. Киев және Москва мемлекеттерінде балаларды
36. тәрбиелеу және оқыту.
37. Украина мен Белоруссиядағы туысқандық мектептер.
38. ХІХ ғ .бірінші жартысындағы Ресейдегі мектеп пен педагогика. Ресейде мектеп білімінің мемлекеттік жүйесінің құрылуы. Декабристердің Ресейдегі педагогикалық ой.пікірімен мектептің дамуына әсері.
39. Ресейде мектеп білімінің мемлекеттік жүйесінің құрылуы.
40. Декабристердің Ресейдегі педагогикалық
41. ой.пікірімен мектептің дамуына әсері.
42. М.В.Ломоносов пен А.Н.Радищевтің
43. педагогикалық ой.пікірлері
44. М.В.Ломоносовтың Ресейде ағарту ісі мен педагогикалық
45. ой.пікірдің дамуындағы ролі. (1711.1765)
46. Москва университеті және оның мектеп
47. пен педагогикалық ой.аікірдің дамуына ықпалы.
48. В.Г.Белинский мен А.И.Герценнің педагогикалық теориясы.
49. В.Г.Белинскийдің педагогикалық көзқарастары.
50. А.И.Герценнің педагогикалық көзқарастары.
51. А.Н.Радищевтің педагогикалық көзқарастары.
52. К.Д.Ушинский . орыстың ұлы классик.педагогы
53. К.Д.Ушинскийдің өмірі мен педагогикалық қызметі.
54. Тәрбиенің халықтық идеясы туралы.
55. Адамгершілікке тәрбиелеудің жолдары мен тәсілдері.
56. Оқытудың дидактикалық негіздері.
57. Мұғалімнің жеке басының үлгісі.
58. К.Д.Ушинскийдің педагогикалық мұрасы және оның
59. басқа халықтардың алдыңғы қатарлы педагогтарына әсері.
60. Л.Н.Толстойдың педагогикалық қызметі мен көзқарасы.
61. Л.Н.Толстойдың педагогикалық қызметі.
62. Л.Н.Толстойдың педагогикалық көзқарасы.
63. Л.Н.Толстой дидактиканың мәселелері.
64. В.А.Сухомлинскийдің педагогикалық идеясы
65. В.А.Сухомлинскийдің педагогикалық идеясы
66. Н.И.Пироговтың педагогикалық қызметімен көзқарастары.
67. ХІХ ғасырдың 60.жылдарындағы қоғамдық.педагогикалық
68. қозғалысқа жалпы сипаттама.
69. Н.И.Пироговтың педагогикалық көзқарастары.
70. Тәрбие мақсаты және мектеп жүйесі.
71. А.С.Макаренконың өмірі мен педагогикалық қызметі.
72. А.С.Макаренко тәрбие мәселесі туралы.
73. А.С.Макаренконың ұжым туралы ілімі.
74. Ұжымның даму кезеңдері.
75. А.С.Макаренко еңбектеріндегі психология мәселелері.
76. Жанұя тәрбиесі туралы.
77. А.С.Макаренко және қазіргі заман.
78. 1917.1941 ж.ж.кеңес мектебі мен педагогикасы.
79. Мектептің революциялық қайта құрылуы және
80. алғашқы қадамдары.
81. Мектептегі білім беру жүйесінің дамуы.
82. Кеңестік педагогиканың қалыптасуы мен дамуы.
83. 1941.1970 жж. кеңес мектебі мен педагогикасы.
84. Ұлы Отан соғысы жылдарындағы мектеп және педагогика.
85. Отандық ғалымдардың ғылыми.педагогикалық
86. зерттеулерінің негізгі бағыттары.
87. 1980.1991 ж.ж. Кеңес мектебі мен педагогикасы.
88. Жалпы білім беретін және кәсіби мектеп реформасының негізгі бағыттары.
89. Білім берудің жаңа сипаты мен түрлері.
90. Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық
91. идеясы мен ағартушылық қызметі.
92. Абай Құнанбаевтың педагогикалық көзқарасы.
2. Көне дүниедегі мектеп және тәрбие.
3. Еуропалық орта ғасыр әдебиеті
4. Қазақ даласының орта ғасырдағы ғұламаларының
5. педагогикалық идеялары.
6. Жүсіп Баласағұни.
7. Махмұт Қашғари.
8. (ХІ ғ.)
9. Қазақ хандығының құрылуы
10. және нығаюы
11. Ян Амос Коменскийдің педагогикалық
12. қызметі мен теориясы. (1592.1670жж).
13. Жан.Жак Руссоның педагогикалық теориясы
14. Иоганн Генрих Песталоццидің педагогикалық теориясы
15. (1746.1827)
16. Тәрбиенің мақсаты мен міндеттері туралы.
17. Дидактика негіздері элементарлық білім беру теориясы.
18. Адольф Дистервегтің педагогикалық қызметі мен теориясы
19. (1790.1866)
20. Дистервегтің педагогикалық қызметі мен
21. ғұмырнамалық деректері.
22. Дистервегтің педагогикалық жүйесінің негізгі қағидалары.
23. Дистервег еңбектеріндегі дидактика мәселелері.
24. Дистервегтің педагогикалық жүйесінің маңызы.
25. Джон Локктың педагогикалық теориясы.
26. (1632.1704)
27. Саяси.әлеуметтік және философиялық дүниетанымы.
28. Локктың педагогикалық көзқарастары.
29. Француз материалистері мен ағартушыларының
30. педагогикалық көзқарастары
31. Клод Андриан Гельвецийдің педагогикалық идеялары
32. Дени Дидроның педагогикалық идеялары
33. Ресейде тәрбие, мектеп және педагогикалық ой.пікірдің дамуы.
34. (ерте кезден бастап ХҮІІІ ғасырға дейін)
35. Киев және Москва мемлекеттерінде балаларды
36. тәрбиелеу және оқыту.
37. Украина мен Белоруссиядағы туысқандық мектептер.
38. ХІХ ғ .бірінші жартысындағы Ресейдегі мектеп пен педагогика. Ресейде мектеп білімінің мемлекеттік жүйесінің құрылуы. Декабристердің Ресейдегі педагогикалық ой.пікірімен мектептің дамуына әсері.
39. Ресейде мектеп білімінің мемлекеттік жүйесінің құрылуы.
40. Декабристердің Ресейдегі педагогикалық
41. ой.пікірімен мектептің дамуына әсері.
42. М.В.Ломоносов пен А.Н.Радищевтің
43. педагогикалық ой.пікірлері
44. М.В.Ломоносовтың Ресейде ағарту ісі мен педагогикалық
45. ой.пікірдің дамуындағы ролі. (1711.1765)
46. Москва университеті және оның мектеп
47. пен педагогикалық ой.аікірдің дамуына ықпалы.
48. В.Г.Белинский мен А.И.Герценнің педагогикалық теориясы.
49. В.Г.Белинскийдің педагогикалық көзқарастары.
50. А.И.Герценнің педагогикалық көзқарастары.
51. А.Н.Радищевтің педагогикалық көзқарастары.
52. К.Д.Ушинский . орыстың ұлы классик.педагогы
53. К.Д.Ушинскийдің өмірі мен педагогикалық қызметі.
54. Тәрбиенің халықтық идеясы туралы.
55. Адамгершілікке тәрбиелеудің жолдары мен тәсілдері.
56. Оқытудың дидактикалық негіздері.
57. Мұғалімнің жеке басының үлгісі.
58. К.Д.Ушинскийдің педагогикалық мұрасы және оның
59. басқа халықтардың алдыңғы қатарлы педагогтарына әсері.
60. Л.Н.Толстойдың педагогикалық қызметі мен көзқарасы.
61. Л.Н.Толстойдың педагогикалық қызметі.
62. Л.Н.Толстойдың педагогикалық көзқарасы.
63. Л.Н.Толстой дидактиканың мәселелері.
64. В.А.Сухомлинскийдің педагогикалық идеясы
65. В.А.Сухомлинскийдің педагогикалық идеясы
66. Н.И.Пироговтың педагогикалық қызметімен көзқарастары.
67. ХІХ ғасырдың 60.жылдарындағы қоғамдық.педагогикалық
68. қозғалысқа жалпы сипаттама.
69. Н.И.Пироговтың педагогикалық көзқарастары.
70. Тәрбие мақсаты және мектеп жүйесі.
71. А.С.Макаренконың өмірі мен педагогикалық қызметі.
72. А.С.Макаренко тәрбие мәселесі туралы.
73. А.С.Макаренконың ұжым туралы ілімі.
74. Ұжымның даму кезеңдері.
75. А.С.Макаренко еңбектеріндегі психология мәселелері.
76. Жанұя тәрбиесі туралы.
77. А.С.Макаренко және қазіргі заман.
78. 1917.1941 ж.ж.кеңес мектебі мен педагогикасы.
79. Мектептің революциялық қайта құрылуы және
80. алғашқы қадамдары.
81. Мектептегі білім беру жүйесінің дамуы.
82. Кеңестік педагогиканың қалыптасуы мен дамуы.
83. 1941.1970 жж. кеңес мектебі мен педагогикасы.
84. Ұлы Отан соғысы жылдарындағы мектеп және педагогика.
85. Отандық ғалымдардың ғылыми.педагогикалық
86. зерттеулерінің негізгі бағыттары.
87. 1980.1991 ж.ж. Кеңес мектебі мен педагогикасы.
88. Жалпы білім беретін және кәсіби мектеп реформасының негізгі бағыттары.
89. Білім берудің жаңа сипаты мен түрлері.
90. Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық
91. идеясы мен ағартушылық қызметі.
92. Абай Құнанбаевтың педагогикалық көзқарасы.
Бұл жұмыста тәрбие ұғымы әдіснамалық тұрғыдан сипатталады, тарихи-педагогикалық білім әдіснамалық негізде талданған. Қорытындыда әдіснамалық негіздеуді қажет ететін тарихи-педагогикалық білімнің негізгі мәселелерді ерекше бөлініп берілген.
Әдіснамалық шындықты танудың ерекше жалпы жолдары туралы ғылым ретінде қарастырылды. Әдіснаманың басқа да анықтамалары баршылық. Мәселен, ондағы танымдық мәселені бөле отырып, әдіснаманы шындықты танудың жолдары туралы ғылым деп анықтама беруге болады.
Болмыстың мәні, болмыс пен сананың қатысы, адамның мәнін тану сияқты мәселелердің әдіснамалық тұрғыдан мәні ерекше. Бұл мәселелерді диалектикалық-материалистік негіздеуде әруақытта да болмыстың біріншілігі және сананың екінщілігі туралы түсіндірілді. Осындай орын алған, қалыптасқан көзқарас рухани дүниенің мәнін, сананың белсенділігін тежеп келді.
Қазіргі кезде зерттеушілер орыс философиясы мен педагогикалық ой-пікірінің көрнекті өкілдері Н.А.Бердяев, В.В.Зенковский, И.А.Ильин және көптеген басқаларының идеяларына көңіл бөле бастады. Олардың пайымдауынша, рухани дүниенің мәнін, сананың рөлін, оның адамның және қоғамның дамуына әсерін атап көрсетті.
Жалпы алғанда, әдіснама танудың елеулі қызметін атқарады, оның ішінде белгілі білім саласының дамуының, әсіресе, әлеуметтік ғылымдарынң әртүрлі саласына қатысын орындайды. Бұл қызметтерін жүйе ұйымдастырушылық, түсіндірме-бағалаушылық, жобалаушылық ретінде анықтауға болады.
Тарихи-педагогикалық білімді әдіснамалық негіздеу үшін тәрбиенің мәнін түсінудің маңызы орасан зор. Педагогика тарихы ғылым ретінде және оның негізінде құрылған оқу пәні жалпы түрде қоғам өміріндегі тәрбиенің теориясы мен тәжірибесінің даму заңдылықтары үрдісін зерттейді. Тәрбиені кең мағынада түсінетін болсаң, сонда оның құрамына оқыту да, білім беруде кіреді.
Тәрбиені әлеуметтік және педагогикалық құбылыс ретінде қарастыру қажет. Тәрбие үрдіс ретінде белгілі әлеуметтік, қоғамдық жағдайларда пайда болды. Ол қоғамдық дамудың тарихымен тығыз байланысты. Егер де тәрибеге жан-жақты берілген анықтамалардың бірінде “тәрбиені адамзат тәжірибесін бір ұрпақтан келесі ұрпаққа беру үрдісі ретінде қарастырады, демек, тәрбиенің қоғамның дамуында, ұрпақтар сабақтастығында, жас ұрпақтық өркениеттің, жинақталған тәжірибесін меңгеруде мәні ерекше”.
Педагогика тарихы-ғылым және оқу пәні ретінде кеңестік дәуірде көп жылдар бойы өзінің әдіснамалық негізі ретінде марксистік-лениндік ілімдігі, диалектикалық және тарихи материалдық біржақты басшылыққа алып келді. Бұл ілімнің қатаң қағидалары негізге алынады, ғылыми зерттеу жұмыстары мен әдебиеттер, өткендегі белгілі педагогтардың, ағартушылардың көзқарастары мен педагогикалық жүйелері, сонымен қатар әртүрлі тарихи кезеңдегі тәрбиенің, білім берудің, оқытудың теориясы мен тәжірибесін қарастырғанда және оған баға бергенде марксистік-лениндік әдіснама, партиялық таптық көзқарас тұрғысынан түсіндіріледі.
Тарихи-педагогикалық үрдісті, оның ішінде тәрбие тарихын әлеуметтік құбылыс ретінде бағалауда таптық көзқарас басшылыққа алынды. Тарихи-педагогикалық құбылыстарға таптық тұрғыдан қарау тәрбиенің тарихи-теориялық теориясы мен тәжірибесінің барлық байлығын тежеп отырды, тарихтағы көрнекті педагог тұлғалардың идеяларын жеткіліксіз бағалауға, олардың дүниетанымдық идеяларын пайымдауда біржақтылыққа ұрындырды, сонымен қатар объективтік тұрғыдан оларыдң тарихи-педагогикалық үрдістегі орны мен мәнін дұрыс бағалалауға жол берілді. Әсіресе, бұл кемшіліктер педагогика тарихынан жазылған оқулықтар мен оқу құралдарында ерекше орын алды.
Әдіснамалық шындықты танудың ерекше жалпы жолдары туралы ғылым ретінде қарастырылды. Әдіснаманың басқа да анықтамалары баршылық. Мәселен, ондағы танымдық мәселені бөле отырып, әдіснаманы шындықты танудың жолдары туралы ғылым деп анықтама беруге болады.
Болмыстың мәні, болмыс пен сананың қатысы, адамның мәнін тану сияқты мәселелердің әдіснамалық тұрғыдан мәні ерекше. Бұл мәселелерді диалектикалық-материалистік негіздеуде әруақытта да болмыстың біріншілігі және сананың екінщілігі туралы түсіндірілді. Осындай орын алған, қалыптасқан көзқарас рухани дүниенің мәнін, сананың белсенділігін тежеп келді.
Қазіргі кезде зерттеушілер орыс философиясы мен педагогикалық ой-пікірінің көрнекті өкілдері Н.А.Бердяев, В.В.Зенковский, И.А.Ильин және көптеген басқаларының идеяларына көңіл бөле бастады. Олардың пайымдауынша, рухани дүниенің мәнін, сананың рөлін, оның адамның және қоғамның дамуына әсерін атап көрсетті.
Жалпы алғанда, әдіснама танудың елеулі қызметін атқарады, оның ішінде белгілі білім саласының дамуының, әсіресе, әлеуметтік ғылымдарынң әртүрлі саласына қатысын орындайды. Бұл қызметтерін жүйе ұйымдастырушылық, түсіндірме-бағалаушылық, жобалаушылық ретінде анықтауға болады.
Тарихи-педагогикалық білімді әдіснамалық негіздеу үшін тәрбиенің мәнін түсінудің маңызы орасан зор. Педагогика тарихы ғылым ретінде және оның негізінде құрылған оқу пәні жалпы түрде қоғам өміріндегі тәрбиенің теориясы мен тәжірибесінің даму заңдылықтары үрдісін зерттейді. Тәрбиені кең мағынада түсінетін болсаң, сонда оның құрамына оқыту да, білім беруде кіреді.
Тәрбиені әлеуметтік және педагогикалық құбылыс ретінде қарастыру қажет. Тәрбие үрдіс ретінде белгілі әлеуметтік, қоғамдық жағдайларда пайда болды. Ол қоғамдық дамудың тарихымен тығыз байланысты. Егер де тәрибеге жан-жақты берілген анықтамалардың бірінде “тәрбиені адамзат тәжірибесін бір ұрпақтан келесі ұрпаққа беру үрдісі ретінде қарастырады, демек, тәрбиенің қоғамның дамуында, ұрпақтар сабақтастығында, жас ұрпақтық өркениеттің, жинақталған тәжірибесін меңгеруде мәні ерекше”.
Педагогика тарихы-ғылым және оқу пәні ретінде кеңестік дәуірде көп жылдар бойы өзінің әдіснамалық негізі ретінде марксистік-лениндік ілімдігі, диалектикалық және тарихи материалдық біржақты басшылыққа алып келді. Бұл ілімнің қатаң қағидалары негізге алынады, ғылыми зерттеу жұмыстары мен әдебиеттер, өткендегі белгілі педагогтардың, ағартушылардың көзқарастары мен педагогикалық жүйелері, сонымен қатар әртүрлі тарихи кезеңдегі тәрбиенің, білім берудің, оқытудың теориясы мен тәжірибесін қарастырғанда және оған баға бергенде марксистік-лениндік әдіснама, партиялық таптық көзқарас тұрғысынан түсіндіріледі.
Тарихи-педагогикалық үрдісті, оның ішінде тәрбие тарихын әлеуметтік құбылыс ретінде бағалауда таптық көзқарас басшылыққа алынды. Тарихи-педагогикалық құбылыстарға таптық тұрғыдан қарау тәрбиенің тарихи-теориялық теориясы мен тәжірибесінің барлық байлығын тежеп отырды, тарихтағы көрнекті педагог тұлғалардың идеяларын жеткіліксіз бағалауға, олардың дүниетанымдық идеяларын пайымдауда біржақтылыққа ұрындырды, сонымен қатар объективтік тұрғыдан оларыдң тарихи-педагогикалық үрдістегі орны мен мәнін дұрыс бағалалауға жол берілді. Әсіресе, бұл кемшіліктер педагогика тарихынан жазылған оқулықтар мен оқу құралдарында ерекше орын алды.
Педагогика тарихының әдіснамалық негіздері және басқа ғылымдармен
байланысы.
Бұл жұмыста тәрбие ұғымы әдіснамалық тұрғыдан сипатталады, тарихи-
педагогикалық білім әдіснамалық негізде талданған. Қорытындыда әдіснамалық
негіздеуді қажет ететін тарихи-педагогикалық білімнің негізгі мәселелерді
ерекше бөлініп берілген.
Әдіснамалық шындықты танудың ерекше жалпы жолдары туралы ғылым ретінде
қарастырылды. Әдіснаманың басқа да анықтамалары баршылық. Мәселен, ондағы
танымдық мәселені бөле отырып, әдіснаманы шындықты танудың жолдары туралы
ғылым деп анықтама беруге болады.
Болмыстың мәні, болмыс пен сананың қатысы, адамның мәнін тану сияқты
мәселелердің әдіснамалық тұрғыдан мәні ерекше. Бұл мәселелерді
диалектикалық-материалистік негіздеуде әруақытта да болмыстың біріншілігі
және сананың екінщілігі туралы түсіндірілді. Осындай орын алған,
қалыптасқан көзқарас рухани дүниенің мәнін, сананың белсенділігін тежеп
келді.
Қазіргі кезде зерттеушілер орыс философиясы мен педагогикалық ой-
пікірінің көрнекті өкілдері Н.А.Бердяев, В.В.Зенковский, И.А.Ильин және
көптеген басқаларының идеяларына көңіл бөле бастады. Олардың пайымдауынша,
рухани дүниенің мәнін, сананың рөлін, оның адамның және қоғамның дамуына
әсерін атап көрсетті.
Жалпы алғанда, әдіснама танудың елеулі қызметін атқарады, оның ішінде
белгілі білім саласының дамуының, әсіресе, әлеуметтік ғылымдарынң әртүрлі
саласына қатысын орындайды. Бұл қызметтерін жүйе ұйымдастырушылық,
түсіндірме-бағалаушылық, жобалаушылық ретінде анықтауға болады.
Тарихи-педагогикалық білімді әдіснамалық негіздеу үшін тәрбиенің мәнін
түсінудің маңызы орасан зор. Педагогика тарихы ғылым ретінде және оның
негізінде құрылған оқу пәні жалпы түрде қоғам өміріндегі тәрбиенің теориясы
мен тәжірибесінің даму заңдылықтары үрдісін зерттейді. Тәрбиені кең
мағынада түсінетін болсаң, сонда оның құрамына оқыту да, білім беруде
кіреді.
Тәрбиені әлеуметтік және педагогикалық құбылыс ретінде қарастыру
қажет. Тәрбие үрдіс ретінде белгілі әлеуметтік, қоғамдық жағдайларда пайда
болды. Ол қоғамдық дамудың тарихымен тығыз байланысты. Егер де тәрибеге жан-
жақты берілген анықтамалардың бірінде “тәрбиені адамзат тәжірибесін бір
ұрпақтан келесі ұрпаққа беру үрдісі ретінде қарастырады, демек, тәрбиенің
қоғамның дамуында, ұрпақтар сабақтастығында, жас ұрпақтық өркениеттің,
жинақталған тәжірибесін меңгеруде мәні ерекше”.
Педагогика тарихы-ғылым және оқу пәні ретінде кеңестік дәуірде көп
жылдар бойы өзінің әдіснамалық негізі ретінде марксистік-лениндік ілімдігі,
диалектикалық және тарихи материалдық біржақты басшылыққа алып келді. Бұл
ілімнің қатаң қағидалары негізге алынады, ғылыми зерттеу жұмыстары мен
әдебиеттер, өткендегі белгілі педагогтардың, ағартушылардың көзқарастары
мен педагогикалық жүйелері, сонымен қатар әртүрлі тарихи кезеңдегі
тәрбиенің, білім берудің, оқытудың теориясы мен тәжірибесін қарастырғанда
және оған баға бергенде марксистік-лениндік әдіснама, партиялық таптық
көзқарас тұрғысынан түсіндіріледі.
Тарихи-педагогикалық үрдісті, оның ішінде тәрбие тарихын әлеуметтік
құбылыс ретінде бағалауда таптық көзқарас басшылыққа алынды. Тарихи-
педагогикалық құбылыстарға таптық тұрғыдан қарау тәрбиенің тарихи-теориялық
теориясы мен тәжірибесінің барлық байлығын тежеп отырды, тарихтағы көрнекті
педагог тұлғалардың идеяларын жеткіліксіз бағалауға, олардың дүниетанымдық
идеяларын пайымдауда біржақтылыққа ұрындырды, сонымен қатар объективтік
тұрғыдан оларыдң тарихи-педагогикалық үрдістегі орны мен мәнін дұрыс
бағалалауға жол берілді. Әсіресе, бұл кемшіліктер педагогика тарихынан
жазылған оқулықтар мен оқу құралдарында ерекше орын алды.
Дей тұрғанмен, барлық кеңестік кезеңдегі педагогика тарихының дамуын
тек ғана біржақты жағымсыз тұрғыдан бағалау дұрыс болмаған болар еді.
Кезінде педагогика тарихынан оқулықтар мен оқу құралдарын жазған белгілі
ғалымдар Н.А.Константинов, Е.Н.Медонский, М.Ф.Шабалда, тұңғыш қазақ тілінде
шыққан “Педагогика тарихы” оқулығының авторлары, белгілі ғалымдар,
педагогика ғылымдарының докторы, профессор Қартбай Бекенұлы Бержанов пен
педагогика ғылымдарының кандидаты, профессор Сыздық Мусиннің еңбегін ерекше
атаған жөн. Бірақ бұл оқулықтар ескі әдіснама мен идеологияға негізделіп
жазылғандықтан, қазіргі уақыт талабына сай көптеген тарихи мәселелерді
тарихқа жаңа көзқарас тұрғысынан қайтадан қарастыру қажет болды.
Тарихи-педагогиканың білім беруде маңызды әдіснамалық негіздеуге
өркениет тұрғысынан қарау жатады, ол тәрбиенің тарихи педагогикалық
идеялары мен тәжірибесінің дамуын бағалауда әлеуметтік алғышарттарды
енгізуге мүмкіншілк жасайды, оның дамуын қозғалысын әлеуметтік себептермен
негіздейді.
Келесі педагогика тарихының мәнді әдіснамалық негіздеріне мәдениеттану
тұрғысынан қарауды жатқызуға болады. Оның мәні мәдениет ұғымының өз мәнімен
байланысты, мәдениетті өмір сүру үрдісінде адамзаттың жинақтаған тәжірибесі
деп анықтама беруге болады. Сонымен қатар тәрбие жалпы алғанда тәжірибені
бір ұрпақтан келесі ұрпаққа беру мағынасында қолданылады. Осы мәдениет,
адамзат тәжірибесі, тәрбие ұғымдарының өзара байланысында, мәдениеттанудың
негіздері жатыр. Екінші байланысы-тарихи-педагогикалық ілімінің өзі – бұл
мәдениеттің бір бөлігі.
Әрбір педагогикалық ілім ғылымның даму тарихында белгілі орын алады
және басқа ғылымдармен бірге мәдениеттің дамуына көмектеседі, оны байыта
түседі.
Педагогика тарихы курсында өткендегі көрнекті педагогтардың
ілімдерімен қатар аса дарынды философтардың, ойшылдардың, жазушылардың және
қоғамдық қайраткерлердің педагогикалық көзқарастары талданылады, олар
кәсіптік білімі бар педагогтар-болмағанымен, педагогикалық теорияны дамыту
үшін ерекше еңбек сіңірді, тәрбиенің мақсаттары мен міндеттері туралы,
кейбір әдістемелік мәселелер туралы құнды идеялар қалдырды.
Қазіргі кезде өткендегі Қазақстанда педагогикалық ой-пікірдің даму
тарихын зерттеуде үкіметтің “Мәдени мұра” атты мемлекеттік бағдарламасын
басшылыққа алып, сол бағдарлама саласында тарихи-педагогикалық мұраны
тарихқа жаңа көзқарас тұрғысынан зерделеуге тиіспіз. Өткен тарихи мұрамызды
зерттеуде әдіснамалық тұрғыдан тарихи-педагогикалық құбылыстарды бүгінгі
күннің мәселелерімен байланыстыра отырып пайымдауда, педагогикалық
теориялар мен көрнекті педагогтарымыздың мұраларын зерделеуде тарихилық
қағида басшылыққа алынды.
“Педагогиканың қазіргі мәселелерін,- деп жазды профессор Н.К.Гончаров,
барлық педагогика тарихына сын көзқараспен пайымдамайынша, түпкілікті шешу
мүмкін емес. Үрдістер немесе құбылыстардың мәні тарихи дамуда ашылады, ал
құбылыстың өзі педагогика тарихының жалпы фонында түсінікті болады”.
Тарихи-педагогикалық құбылыстарды зерттеуде дәстүрлі педагогикалық
әдістер кеңінен қолданылады. Дәстүрлі әдістер деп педагогика ғылымының
бастауында тұрған зерттеу ілімдерден, ағартушы-ойшылдардан мұрагерлікпен
қазіргі педагогика ғылымына жеткен әдістерді айтамыз. Бұл Платон мен
Квинтилиани, Коменский мен Песталоцци пайдаланған әдістер; олар күні
бүгінге дейін педагогика ғылымында пайдаланылып келеді.
Зерттеу жұмысының мәселесі, пәні және міндерттеріне сәйкес барлық тарих
ғылымдарына ортақ тарихи және логикалық зерттеу әдістері бір-бірімен
бірлікте қарастырылады, сонымен қатар арнаулы әдістер, атап айтқанда,
тарихи-салыстырмалы, ретроспективті, статистикалық және тағы басқа да
зерттеуге, салыстырмалы талдауға және деректі әдеби, мұрағат
материалдарын теориялық жинақтауға бағытталған әдістер қолданылады.
Тәрбиені зерттеу – педагогикалық зертеудің ертеден қолданылып келе
жатқан әдістердің бірі. Кең мағынада тәжірибені зерттеу әдісі тәрбиенің
тарихи байланысын орнатуға, жалпы, оқу-тәрбие жүйелерін айқын көрсетуге
бағытталған ұйымдасқан таным қызметі болып табылады. Бұл әдістің көмегімен
нақтылы мәселелерді шешудің жолдары талқыланады, жаңа тарихи жағдайда оны
қолданудың қажеттігі туралы ойластырылған қорытынды жасалады. Сондықтан да
қарастырып отырған әдісті кейде тарихи әдіс деп те атайды.
Бұл әдіс әдебиетпен жұмыс істеу әдісімен тығыз байланысты.
Педагогика тарихын зертеу үшін қажетті әдебиет құжаттары мен қайнар
көздеріне мыналар жатады:
1. Қазақстан Республикасы үкіметінің ресми материалдары мен құжаттары
(Ата Заңымыз, Білім беру туралы заң, 2004-2010 жылдарға дейін арналған
Білім беру тұжырымдамасы, Гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы, Қазақстан
Республикасы Білім және ғылым министрлігінің бекіткен нормативті
құжаттары);
2. Жалпы адамтану мәселелері, педагогика тарихы мәселелері бойынша
классиктердің еңбектері; тарихи-педагогикалық әдебиеттері; мұрағат
құжаттары мен басқа да тарихи-педагогикалық материалдар; мерзімді
педагогикалық басылым;
3. Мектеп, мұғалім, тәрбие туралы көркем әдебиеттер; халықтың
педагогиканың даналығы, халық ауыз әдебиетінің тәрбиелік үлгілері (мақал-
мәтелдер, ертегілер, шешендік өнері, айтыс өнері, батырлар жырлары мен
дастандар және т.б.); тәрбие мәселелері жөніндегі жазылған мемуарлық және
көркем әдеби шығармалар, ескі жазба ескерткіштер, жазушылардың,
философтардың, ойшылдардың, педагогтардың әр кезеңдердегі педагогика,
тәрбие, білім беру мәселелеріне арналған еңбектері және т.б. жатады.
Педагогика тарихы - ғылым және пән ретінде көптеген гуманитарлық
ғылымдармен байланысты. Педагогика тарихы ең алдымен мәдениет тарихымен
тығыз байланысты.
Педагогика тарихы тарих ғылымдарының өзімен, әдебиет және өнермен,
психология және социологиямен де байланысады.
Адам тәрбие субъектісі ретінде мәдениетті тұтынушы және оның иесі
болып табылады. Тәрбиенің білім берудің, оқытудың міндеттерін дұрыс шеше
білу – қоғамдағы мәдениеттің дамуының басты шарты. Жас ұрпақтың мәдениеті
мен тәрбиесінің дамуының арасындағы өзара байланысты тарихи-педагогикалық
үрдісте анықтау-педагогика тарихының ғылым және оқу пәні ретінде негізгі
міндеттерінің бірі.
Педагогикалық ой-пікірдің кез-келген өкілі мәдениеттің жаршысы,
насихаттысы болып табылады. Тарихи-педагогикалық мәселелелерді зердеулеуде
зерттеуші адамзат тарихының, мәдениет тарихының, философия тарихының,
әдебииет тарихының қайнар көздерін әртүрлі еңбектерін кеінен пайдаланады.
Педагогика тарихы азамат тарихымен байланысты. Ең алдымен педагогика
тарихын дәуірлерге бөлуде азамат тарихында алынған негізгі кезеңдермен
сәйкес келеді.
Көне дүниедегі мектеп және тәрбие.
1. Ертедегі Шығыстың өркениеті жағдайындағы тәрбие және оқыту.
2. Ертедегі Грециядағы тәрбие жүйесі.
3. Ертедегі Грецияда педагогикалық теорияның пайда болуы.
4. Ертедегі Римде тәрбие мен педагогикалық ой-пікірдің дамуы.
Ертедегі Шығыстың өркениеті жағдайындағы
тәрбие және мектеп.
Одан әрі тарихи дамудың нәтижесінде алғашқы қауымдық құрылыс жаңа
қоғамдық формация – құлдық қоғаммен ауысты. Ертедегі Шығыста алғашқы таптық
қоғам пайда болды, материалдық және рухани мәдениеттің негіздері қаланды.
Шығыс мәдениеті белгілі дәрежеде ертедегі Греция мен Рим мемлекеттеріне
әсерін тигізді. Ертедегі Шығыс елдерінде арнаулы мекемелер (мектептер)
бірте-бірте ашыла бастады. Ал мектептерде негізінен үстем тап өкілдерінің
балалары оқыды.
Ертедегі Индияда мектеп ашыла бастады. Мыңдаған жылдар бойы қарапайым
жер шаруашылығымен айналысатын қауымдардың ұйымдастыруымен қауымдық мектеп
өмір сүрді.
Сонымен қатар Кіші Азияда және Египетте мектептер дами бастады.
Адамдар табиғат құбылыстарына бақылау жүргізе бастайды, су тасқынын алдын-
ала анықтауды үйренеді, астрономия, геометрия, арифметика, медицина сияқты
ғылымдардың негіздері қалана бастады. Осы мәліметтердің барлығы үстем тап
өкілдерінің қолында жинақталған.
Ертедегі Қытайда төменгі және жоғары мектептер жұмыс істейді. Жоғары
мектептерде үстем тап өкілдерінің балалары күрделі пероглиф тәсілімен оқуға
және жазуға үйренді, философия және мораль жазушылар мен ақындардың
шығармаларыноқып үйренді. Онда астрономиядан кейбір мәліметтер берілді.
Ертедегі қолжазбаларда (Қытай, Индия, Мысыр және т.б.) тәрбие туралы
мұғалім мен тәрбиеге қойылатын талаптартуралы құнды ойлар кездеседі. Бұл
мектептерде қатаң тәртіп, дене жазалауды кеңінен қолданылады.
Ертедегі Шығыстың, Греция мен Римнің құлиеленуші мемлекеттерінде
тәрбиенің алғашқы жүйелері қалыптаса бастайды, алғашқы педагогикалық
теориялар дүниеге келеді.
Ертедегі Египетте мектепте оқыту туралы алғашқы мәліметтер б.э.дейінгі
3 мың жылдықтарға жатқызуға болады. Мыңдаған жылдар бойы Нил сағасында
белгілі психологиялық жеке тұлға қалыптасты. Ертедегі египеттіктердің
идеялы көзге сараң, дағдырдың қиындығы мен соққысына шыдай білетін, табанды
адам болып табылады. Осындай адамды оқыту және тәрбиелеу мақсатын қойды.
Ертедегі Египетте жанұя тәрбиесі мен оқыту әйелдер мен ерлердің өзара
қарым-қатынасының сипатын бейнелейді. Бұл қарым-қатынас тепе-теңдік
негізінде құрылды. Сондықтан да ер балалар мен қыз балаларға оқытуға бірдей
көңіл бөлінді.
Ертедегі Египетте қолданылған әдістер мен тәсілдер тәрбие мен оқытудың
мақсаттары мен идеялына сәйкес келеді. Оқушыға ең алдымен тыңдай білуге
үйретті. “Тыңдай білу – адамның ең негізгі қасиеті” қанатты сөзі кеңінен
қолданылды. Мұғалім күнделікті өз шәкіртіне мынадай сөздерді жиі қолданды:
“зейінді бол және менің сөзімді тыңда, менің саған айтқан сөзімнің
ешқайсысын да ұмытпа”.
Египеттіктер дене жағынан жазалауға ерекше мән берді. Дене жағынан
жазалау табиғи және қажетті деп есептеді. Көп ғасырлар бойы Египетте
әкенің, тәлімгердің ерекше беделін қастерледі. “Әруақытта да әкенің және
ата-бабаңның адалымен жүр” деген дәстүрмен тұқым арқылы мамандықты беру
дәстүрі тығыз байланысты.
Ертедегі Индия тарихы ені дәуірге бөлінеді: дравид-арийлік және будда
дәуірі. Индия жартыаралының б.э.2-мыңыншы жылдықтың бірінші жартысына дейін
жергілікті халықтың давид тайпаларының өркениеті Екі өзеннің арасындағы
алғашқы мемлекеттердің мәдени деңгейіне сәйкес келеді. Тәрбие мен оқыту
жанұялық-тектілік сипатта болды, жанұяның ролі ерекше болды.
Ертедегі Индиядағы тәрбие мен оқытудың дамуына касталық құрылыс
өзіндік із қалдырды. Тәрбие мен оқытудың инезисінің екінші негізгі
жағдайларының біріне діни идеологияның (буддизмнің) әсері болды.
Индияда әлеуметтік жағынан үстемдік еткен каста-брахмандар болды.
Әрбір адам өзінің адамгершілік, ақыл-ой және дене сапаларын дамыту қажет
болды. Брахмандарда ең негізгі сапалар интеллеутуалдық артықшылыққа, екінші
каста – кшатрийлер – мықтылық пен ерлікке, вайшьилер – еңбек сүйгіштікке
және шыдамдылыққа, ал шудралар – құлшылық етуге ерекше мән беріледі.
Идеялық тәрбие беруге тек ғана жоғарғы касталардың мүмкіндігі болды.
Тәрбиенің мақсаты - ақыл-ой дамуы, рухани тәрбие, дене жағынан жетілу,
табиғатқа, сұлулыққа сүйіспеншілік, өзін-өзі меңгеру және ұстамдылық.
Ертедегі Индияда ерекше қасеитті және сонымен бірге оқу кітабі болып
табылатын “Бхагавадгита” (б.э.д. 1-мыңжылдықта) ерекше атауға болады,
шәкірттерді тәрбиелеу және оқыту мазмұны мен жолдарының үлгілері ұсынылды.
Басқа да алғашқы адамзат өркениеттері сияқты Ертедегі Қытайдың бай
және өзіндік педагогикалық дәстүрінің негізіне түбірімен алғашқы қауымдық
құрылысқа кететін жанұялық-қоғамдық тәрбие тәжірибесі жатады.
Әрбір жанұядағы өмір ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлер мен
түсініктердің белгісімен іске асты. Барлық жанұя мүшелері белгілі
ережелерді және шектеушіліктерді сақтау қажет болды, мәселен, жаман сөздер
айтуға, үлкендерге және басқа да туысқандарға зиянды қылықтарға тиым салу.
Қытайда ғасырлар бойы педагогикалық идеал қалыптасты, ол көп білетін,
“өзінің жандүниесінде бейбітшілік пен үйлесілімділікті қалыптастыратын
адамды тәрбиелеу” мақсатын қойды. Тәрбиелік қатынастардың негізіне
жастардың үлкендерді сыйлай білуін жатқызды.
Ертедегі кітаптар бойынша, бірінші мектептер Қытайда б.э.д. 3-
мыңжылдықта пайда болды. Олар сян және су сюй деп аталды. Оқытудың негізгі
мақсаты пероглифті жазуды меңгеру болды. Оқыту және тәрбиелеу
бағдарламасына 6 өнердің түрі кіреді: мораль, жазу, санау, саз, садақ ату,
атқа міне білу.
Қытай – ертедегі өркениеттің негізін қалаған мемлекеттің бірі ретінде
тәрбие мен білім беруді теориялық тұрғыдан пайымдауға алғашқы қадамдар
жасалды. Ертедегі Қытайда педагогикалық ой-пікірдің дамуына Конфуций және
оның ізбасарлары ерекше ықпал етті.
Конфуций (551-479жж. б.э.д.) өзінің мектебін құрды, онда 3 мыңға тарта
шәкірт даярлады. Конфуций Ертедегі Қытайда тәрбиелеу және оқыту тәрбиесін
жинақтады және өзінің тамаша ойлары мен идеяларын ұсынды. Конфуцийдің
айтуынша, идеялдық тәрбиеленген адам адамгершілігі жоғары, шындыққа ұмтылу,
әділдік, рухани мәдениеті бай адам болу керектігін ерекше жоғары бағалады.
2. Ертедегі Грециядағы тәрбие жүйесі.
Ертедегі Греция – көптеген құлиеленуші мемлекеттерді- полистерді
біріктіретін ел. Греция тарихында екі мемлекеттің (полистің) – Афина және
Спартаның ерекше мәні, ықпалы зор болды. Олардың әрқайсысында ерекше тәрбие
жүйесі қалыптасты, оның ерекшелігі мынадай жағдайларға байланысты болды:
бір жағынан, құлиеленуші құрылыстың жалпы заңдылықтарымен, екінші жағынын,
сол елдің даму ерекшеліктерімен байланысты.
Ертедегі Грецияда тәрбиенің екі жүйесі қалыптасты: спартандық және
афиналық. Кейбір жалпы ерекшеліктерімен қатар бір-бірінен елеулі
айырмашылықтары да болды.
Спартандық тәрбие жүйесі. Спарта мемлекеті Ертедегі Грециядағы ең
алғашқылардың бірі болды. Спартандық құл иеленушілік мемлекеттің негізгі
шаруашылығы егіншілікпен айналысты. Құлдар бұл мемлекетте мемлекеттің
жекеменшілігіне айналды. Спартандық және афиналық жүйенің айырмашылығы бұл
мемлекеттердің экономикалық және саяси дамуының және мәдениеті жағдайының
кейбір ерекшеліктерімен байланысты. Бұл екі мемлекетте құлиеленуші
мемлекеттер болды, қоғамдық тәрбие жүйесі тек ғана құлиеленушілердің
бағаларын оқыту және тәрбиелеу ісімен айналысты. Бұл мемлекеттерде құлдар
барлық адамзат құқықтарынан айырылған болатынды. Сондықтан да Спарта
мемлекетінде құлдардың көтерілісі жиі болып тұрды. Осы жағдай спартактарды
қарудың күшімен өздерінің үстемдігін орнатып отырды.
Осындай жағдайда ерекше спартандық мемлекеттік тәрбие жүйесі
қалыптасты, оның мақсаты-спартиат балаларының әскери даярлығы күшті,
шыныққан, табанды болашақ құлиеленушілерді дайындау болды. Мемлекет
балаларды туғаннан бастап, жанұя тәрбиесін бақылап отырды. Ақсақалдар жаңа
туған баланы тексеріп, тек ғана дендері сауларын ғана әкесіне қайтарып
берген ал аурулары мен әлсіздерін жоққылып өлтіріп отырған.
Осы аталғандар спартандық тәрбие жүйесінің ерекшеліктерін білдіреді. 7
жасқа дейін спартиаттар – балалар (спартиаттар деп аристократтар-
құлиеленушілерді атады) үйде тәрбиеленді. 7 жастан бастап мемлекеттік
тәрбие мекемелерінде дене тәрбиесі және әскери жаттығуларға ерекше мән
берілді.
Балалардың денесін шынықтыру, аштыққа, суықтыққа, шөлге, қиындыққа
шыдамды етіп үйрету. Жас спартиаттарды жүгіруге, секіруге, найзаласуға,
күресе білуге, жекпе-жек тәсілдерін меңгеруге, әскери әндер айтуға үйретті.
Дене тәрбиесімен қатар саз, ән айту және діни билер қатар жүргізілді. Саз
және ән айту әскери сипатта берілді.
18-20 жаста жастар эфебия деп аталатын ерекше топқа аударылды, онда
әскери қызметін атқарды. Спартада қыз балаларға да әскери дене тәрбиесі
берілді. Оның мақсаты – ерлер әскери жорықтарға қатысқан кезде әйелдер
ерлердің орнына әскери міндеттерін атқару үшін қажет.
Афиналық тәрбие жүйесі. Афинаның географиялық жағынан ыңғайлы
орналасуының арқасында ертедегі Шығыс елдерімен сауда-саттық ісі ерте
дамыды. Егін шаруашылығынан басқа онда кейбір қолөнер кәсібі жан-жақты дами
бастады.
Афинада мәдениет өз дамуының жоғары дәрежесіне жетті. Афина мемлекеті
Спарта мемлекетінен өзінің қоғамдық құрылысы, мәдениет деңгейі жағынан
өзгешелігі бар. Сонымен қатар тәрбие және білім беру жүйесінде де
ерекшеліктер кездеседі. Афина тәрбиесі мен білім беру жүйесі әскери
жауынгерді дайындау емес, одан гөрі білімді, қабілетті жан-жақты үйлесімді
дамыған жастарды тәрбиелеу.
Афиналық тәрбие жүйесі Ү-ҮІ ғғ.б.э.д.төмендегіше қалыптасты: 7 жасқа
дейін ер балалар мен қыз балалар анасының басшылығымен үйде тәрбиеленді
және бекітілген құлдар тәрбие ісіне араласады. Қыз балалар 7 жасқа
толғаннан кейін ананың басшылығымен үйде жанұя тәрбиесіне жалғастырады
(олар негізінен үй шаруашылығына үйретіледі). Ер балалар 7 жастан бастап
үйде жеке меншік мектептерге қатынасады (мемлекеттік мектептер болмады): 7
жастан 14 жасқа дейін грамматист мектебіне (оқу, жазу, санау) және кифарист
мектебіне (саз, ән-күй, тақпақ айту), 14 жастан полестра-мектебіне (күрес
мектебі) қатынасады, онда 2-3 және жаттығулармен айналысады. Полестра
мектебінде жаттығулардан басқа оқушылармен саяси және адамгершілік
тақырыптарында әңгімелер өткізіледі: Ауқатты жанұялардан шыққан жастар
кейіннен мемлекетте басқару лауазымдарына даярланады, гимназияда білімдерін
жалғастырады, онда философия мен саясатты оқып үйренеді.
18 жастан 20 жасқа дейін жастар әскери қызметке даярланады, онда
әскери даярлығын арттырумен қатар, өздерінің саяси білімін жалғастырады,
елдің заңдарын оқып үйренеді.
Афиналық тәрбие жүйесінде дене тәрбиесі ақыл-ой, адамгершілік және
эстетикалық тәрбиемен қатар ерекше роль атқарды. Сонымен қатар Спартада да,
Афинада да құлиеленушілердің балалары дене еңбегіне жеккөрушілікпен қарады.
Қарапайым ата-аналардың балалары өз әкелерінен қандай болмасын
қолөнердің түріне үйренді. Спартада да, Афинада да құлдардың балалары білім
алуға мүмкіншілігі болмады.
3. Ертедегі Грецияда педагогикалық
теорияның пайда болуы.
Ертедегі грек ғалымдары мен философтары еңбектерінде тәрбие және оқыту
мәселелеріне ерекше мән берді. Педагогика ғылымы алғашында философия
ғылымының құрамында дамыды. Ертедегі ғұлама грек ойшылдары Сократ, Платон,
Демокрит, Аристотель және т.б. Грецияда педагогикалық теориялардың пайда
болуында және қалыптасуында ерекше орын алады.
Демокриттің педагогикалық теориясы.
Ертедегі грек философиясының шыңы, ғұлама философ-материалист,
атомистік теорияның негізін алушы Демокрит (460-370 жж.б.э.д) болды. Оның
бізге жеткен көптеген шығармаларының үзінділерінен біз Демокриттің
ғылымының барлық салаларында қолтаңбасын қалдырғандығын аңғаруға болады,
оның философия, педагогика, математика, физика, биология, медицина,
психология, өнер салаларында қалдырған ғылыми мұралары белгілі. Оны К.Маркс
Демокритке былай деп баға берген болатынды: “Гректердің арасынан шыққан
бірінші әмбебап ақыл-ой”.
Демокриттің тәрбие туралы ойлары педагогикалық ой-пікірдің тарихында
ерекше мәні зор. Өзінің атомистік теориясының негізінде Демокрит жеке тұлға
дамуының материалистік тұжырымдамасын ұсынды. Ол дүние материалдың, бір-
бірінен түрі, қатарға және жағдайы жағынан ерекшеленетін атомдардан тұрады.
Ақзалардың өмірі мен өлімі атомдардың бірігуіне және ыдырауына алып келеді.
Демокрит жанның өлмейтіндігін жоққа шығарды. Демокрит адамның
қалыптасуы оның табиғатына және тәрбиесіне байланысты деп түсіндірді.
Мәселен, Демокрит еңбектерінен кейбір үзінді келтіретін болсақ; “Егер де
оқымаса, ешкімнің де өнерді де, даналықты да меңгермеген болар еді”,
“Табиғаттан гөрі, жаттығудың арқасында көптеген адамдар жақсылық
қасиеттерді меңгереді”, “Кейде жас адамдарға ақыл, ал қарттарға ақылсыздық
тән болса, ақылға үйрететін уақыт емес, ол дұрыс қойылған тәрбие және
табиғат”.
Демокрит ортаға, үлкендердің үлгі-өнегесіне (“Әкенің жағымды ойы-
балаларға ең жақсы өсиет”), сөздік әсеріне, сендірумен тәрбиелеуге, еңбекке
үйретуге ерекше мән берді.
Демокриттің бізге жеткен еңбектерінің үзінділерінде балаларға
кішкентай кезінен бастап талаптар қою туралы жан-жақты айтылды.
Демокриттің материалистік таным теориясы бойынша, білімнің басы
түйсіктер екендігін, ал шындық ақыл арқылы іске асатындығын (теориялық
ойлау), дәлелдеу, ақыл-ой тәрбиесінің мәселелерін шешуде мәні ерекше болды.
Демокрит ойды, ақылды дамыту туралы мынадай мәнерлі сөздермен аяқтады:
“Көптеген көп білетіндер (білгіштер) – ақылсыз (ойсыз)” деген болатынды.
Сократтың педагогикалық теориясы.
Сократ (469-399жж.б.э.д) философ-идеалист болды, өзінің демократиялық
шығу тегіне қарамастан (кедей қолөнершінің баласы), оның консервативтік жер
аристократиясының идеологі болып табылады. Болғандығы оның философиялық
және педагогикалық көзқарастарында бейнеленді. Оның түсіндіруінше, дүниенің
құрылымы, заттардың физикалық табиғатын тануға болмайды, адамдар тек ғана
өзін-өзі тануы мүмкін, жалпыға бірдей, мәңгілік және өзгермейтін
адамгершілік ұғымдар өмір сүреді.
Тәрбиенің мақсаты, Сократтың көзқарасы бойынша, заттардың табиғатын
зерттеу емес, ал өзін-өзі танып білу, адамгершілікті жетілдіру болу керек
деді.
Платонның педагогикалық теориясы.
Платон (427-347 жж.б.э.д) белгілі грек философы, идеалисі, Сократтың
шәкірті болды. Оның айтуынша, тәрбиені мемлекет ұйымдастыруы қажет, өзінің
мақсаты, мазмұны, әдістемесі бойынша үстем таптың мүддесіне толықтай сәйкес
келуі керек.
Платон философияда идеялар туралы іліммен белгілі. Оның пікірінше, тек
ғана идеялар нағыз шындық ретінде өмір сүреді. Олар мәңгілік және
өзгермейді. Бізді қоршаған заттар иек ғана идеялардың әлсіз бейнеленуі,
көленкесі болып табылады.
Өзінің педагогикалық жүйесінде Платон спартандық және афиналық
тәрбиенің кейбір белгілерін біріктіруге ұмтылды.
Платонның пікірінше, тәрбие дегеніміз үлкендердің балаларға әсер етуі,
балаларда адамгершілікті, қайырымдылықты қалыптастыруы. Ол “оқу” ұғымына
ғылымдарды оқып-үйрену арқылы білімді меңгеруді жатқызды, ол “шындық үшін
ойлауды пайдалануда жанды ояту” деп түсінді. Кішкентай балалардың ішкі
негізі Платон айтуынша, эмоциялар болып табылады деді.
Ол тәрбие құралы ретінде ойындарға сонымен қатар әдеби шығармаларды,
мифтерді балаларға оқу және айтып беруге ерекше мән берді.
Көптеген шығармалардың авторы ретінде Платон тәрбие мәселелеріне
ерекше мән берді. Тәрбиені ұйымдастыруда өзінің көзқарастар жүйесін
“Мемлекет” және “Заңдар” сияқты трактаттарында қарастырды.
“Мемлекет” атты еңбегінде Платон кішкентай жас кезінен бастап
балаларға қоғамдық тәрбие беру идеясын ұсынды және ооны ұйымдастырудың
белгілі жүйесін қарастырды.
3 жастан 6 жасқа дейін барлық балаларды мемлекеттің тағайындаған
тәрбиешілердің басшылығымен алаңдарда ойын ұйымдастыруға ерекше мән берді.
Кішкентай балаларды тәрбиелеудің негізгі құралы ретінде ойынның ролін
жоғары бағалады.
7 жастан 12 жасқа дейін балалар мемлекеттік мектепке барады, онда
оқуға, жазуға, сынауға, саз өнеріне және ән-күйге үйренеді. 12 жастан 16
жасқа дейін дене тәрбиесімен жан-жақты айналысатын мектепке – полестраға
қатысады. Онда гимнастикалық жаттығулармен айналысады.
16 жастан бастап ғылым негіздерін арифметикалы, геометрияны,
астрономияны, практикалық мақсатта оқып-үйренеді. 18 жастан 20 жасқа дейін
эфебияда аранулы әскери-дене даярлығын алады. 20 жастан бастап, ақыл-ой
сабақтарына ешқандай қабілеттілік аңғартпаған жастар әскер қатарына
алынады. Ал жастардың аз ғана бөлігі, қабілеттілері 30 жасқа дейін білім
берудің жоғары үшінші сатысына өтеді, онда философияны, арифметиканы,
геометрияны, астрономияны және саз теориясын философиялық-теориялық негізде
оқып-үйренеді. Олар мемлекеттік қызметке даярланады. Ерекше дарындылық
аңғартқан кейбіреулері философиялық білімін тағы да 5 жыл жалғастырады (35
жасқа дейін) одан кейін 35 тен 50 жасқа дейін мемлекет басқару ісімен
айналысады.
Платонның тәрбие жүйесі дене тәрбиесіне деген жеккөрушілікке
негізделеді, құлдардың балаларына білім алуға тыйым салынады.
Бірақ, Платон мектепке дейінгі тәрбие туралы, тәрбиенің бірізді
мемлекеттік жүйесі туралы, жағымды үлгі-өнеге арқылы тәрбиелеу талаптарын
және т.б. ұсынды.
Аристотельдің педагогикалық теориясы.
Аристотель (384-322 жж.б.э.д), Платонның шәкірті, көрнекті философ-
идеалист және ертеден Грецияның ғұлама ғалымы. Ал Платонның шәкірті бола
отырып, өз ұстазының көзқарасымен келіспеді. Аристотель Платонның екі түрлі
ерекше дүние туралы ілімін сынға алады: идеялар дүниесі және құбылыстар
дүниесі. Аристотель дүниенің бірлігін мойындады, заттар идеяларын заттардың
өзінен бөлуге болмайды. Кез-келген зат материямен түрдің бірлігі болып
табылады.
Аристотель өзінің даму туралы теориясына сүйене отырып, жанның 3 түрі
туралы айтты: тағамда және көбеюде байқалатын өсімдік түрі; түйсіктерде
және қажеттілікте байқалатын жануар түрі; ойлау және таным тән ақыл-ой түрі
жатады.
Жанның 3 түріне сәйкес олардың әрқайсысы ерекше әсер етуді қажет
етеді. Аристотель тәрбиенің 3 түрін бөліп көрсетті – дене, адамгершілік
және ақыл тәрбиесі.
Аристотель адамда тәні мен жаны болатындығы, материя мен түр сияқты
бөлінбей өмір сүреді. Тәрбиенің мақсаты табиғатпен тығыз байланысты жанның
барлық жақтарын үйлесімді дамыту. Аристотель баланың табиғатына сәйкес
дене, адамгершілік, ақыл-ойтәрбиесін ұйымдастыру, сонымен қатар балалардың
1 жас ерекшеліктерін ескеріп атқаруды ұсынды.
Аристотель педагогикалық ой-пікірдің тарихында алғаш рет балаларды жас
кезеңдерге бөлуді ұсынды. Балалардың өмірін үш кезеңге бөліп қарастырды:
1) туғаннан бастап, 7 жасқа дейін кезең; 2) 7 жастан 14 жасқа дейін;
3) 14 жастан 28 жасқа дейін. Аристотельдің пікірінше, бұл жас кезеңдері
табиғатына сәйкес келеді.
Аристотель жанұя тәрбиесіне ерекше мән берді. Ал 7 жасқа дейін балалар
жанұяда тәрбиеленуі тиіс дей келіп, өзінің табиғатқа сәйкес тәрбиелеу
қағидасына сүйенеді.
7 жастан бастап балалар мемлекеттік мектептерге барады (ерлер сияқты
әйелдерге ондай білім берудің қажеттілігі жоқ екендігін Аристотель атап
көрсетті). Аристотель мектептер мемлекеттік болу керек, жеке меншік болмау
қажет, себебі бала тәрбиелеу ісі мемлекеттің қамқорлығында екендігін атап
өтті. Мектептерде дене тәрбиесіне ерекше мән берілді, басқа мектептерде
балалар оқуға, жазуға, санауға, сурет салуға және саз өнеріне оңай
үйренеді. Ал одан жоғары жас кезеңінде жастар әдебиетті, тарихты,
философияны, математиканы, астрономияны оқып-үйренеді. Аристотель
эстетикалық және адамгершілік тәрбиесінің құралы ретінде саз өнеріне ерекше
мән берді.
Аристотель бойынша, балаларды адамгершілікке тәрбиелеу адамгершілік
мінез-құлықтағы жаттығуларға негізделеді – қажетті әрекеттері жиі қайталау.
Балалардың адамгершілік тәрбиесімен негізінен ата-аналар айналысуы қажет.
Өзінің педагогикалық теориясын дамыта отырып, Аристотель құлиеленуші
аристократияның өкілі ретінде ерікті туған азаматтарды тәрбиелеу туралы,
құл иеленуші мемлекет туралы қамқорлық жасағаны белгілі.
Аристотельдің көзқарасы антигнал педагогикаға және педагогика
ғылымының кейінгі дамуына ерекше ықпал етті.
4. Ертедегі Римде тәрбие мен педагогикалық
ой-пікірдің дамуы.
Ертедегі Римде көп ғасырлық тарихының, дамуында жанұя және мектеп
тәрбиесі мен білім берудің өзіндік тәжірибесі қалыптасты.
Ұзақ уақыт Рим жанұясында рулық қауымның тәрбие дәстүрі сақталған
болатын-ды, соған қарамастан үй тәрбиесінің сипаты ең алдымен Рим қоғамының
әлеуметтік баспалдағынан жанұяның қандай орын алатындығына байланысты.
Римде әйел белгілі құққа ие болады (мәселен тұқым қуалау саласында),
бірақ ерлер өз балалары мен әйеліне толық үстемдік ете, басқара білді.
4-5 жасқа дейін балалар мен қыздар жанұяда бірге тәрбиеленді, содан
кейін оларды бөліп тәрбиеледі. Қыздар анасының, қызметшілердің бақылауында
болды. Қыздардың негізгі жұмысы тігіншілікпен айналысады, оларды сонымен
қатар саз өнеріне, биге үйретті, ауқатты жанұяларда – грек тілін оқыды. Ер
балалардың тәрбиесімен ерлер адамдар шұғылданды: әкелері, тәрбиешілер,
кейде Грециядан шақырылғандары. Ер балаларды ерлердің айналысатын кәсібіне
үйретті, ең алдымен қаруды қалай ұстай білуге үйретті.
Бастауыш білімді ауқатты емес балалар элементарлық мектептерде алды,
олар ақылы, жекеменшік мектептер болды, оларға қыздар да қабылданды.
Ауқатты ата-аналардың балаларын, тәртіп бойынша, үй мұғалімдері оқытты, ең
алдымен грек тілі мен әдебиетіне үйретті.
Грецияның әсерімен грамматикалық мектептер пайда болды, онда 12 жастан
16 жасқа дейін бай, ауқатты ата-аналардың балалары оқыды. Оларға грек
тілін, шешендік өнерін, әдебиет пен тарихтан кейбір мәліметтер берілді.
Римде шешендік мектептер ашылды, онда ауқаттылардан шыққан жастар
жоғары ақыға грек тіліне, шешендік өнеріне, заңтануға, математикаға,
философияға оқыды. Оларды жоғары мемлекеттік қызметке даярлады.
Рим империясының пайда болуымен (ІІ ғ.б.э.д) императорлар
грамматикалық мектептер мен шешендік мектептерді мемлекеттік мектептерге
айналдырды, олардың міндеті – императорлық өкіметке берілген чиновниктерді
тәрбилеу.
Христиан діні мемлекеттік дінге айналған кезде мұғалімдік қызметке дін
өкілдері тағайындала бастады. Жанұядағы және мектептердегі тәрбие бірте-
бірте діни сипатқа ие бола бастады.
Квинтилианның педагогикалық көзқарасы.
Марк Фабий Квинтилиан – белгілі Рим шешені және педагог, Римдегі ең
таңдаулы шешендік мектептердің бірінің негізін салушы, көп кешікпей оның
есімі кеңінен таныла бастады және мемлекеттік болды.
Өз мектебінің тәжірибесі және античный дүниенің педагогикалық ой-
пікірінің жетістіктері негізінде Квинтилиан “Шешеннің тәрбиесі туралы”
алғашқы арнаулы педагогикалық еңбекті жазды, онда кейбір жалпы
педагогикалық мәселелер сөз болды.
Квинтилиан адам табиғатының оның дамуындағы ролі туралы мәселені
түсінуге өз үлесін қосты. Ол адамның табиғи көрсеткіштеріне үлкен мән
берді, балалардың табиғи қабілеттерін өте жоғары бағалады, ерте жас кезінің
өзінде қабілеттіліктердің дәрежесін анықтауға болатындығына ешқандай күмән
келтірмеді (кішкентай балалардың ойының алғашқы белгілері – есі, тез және
дәл қабылдауы және қабылдағанды ұзақ сақтау, балада еліктеуге ұмтылудың
ерте дамуы) сонымен қатар тәрбие арқылы көп нәрсеге қол жеткізуге
болатындығын түсінді.
Квинтилиан Рим қоғамының билігінің жоғары деңгейіндегі жанұя тәрбиесін
сынға алды, балалардың жағымсыз адамгершілік қасеиттерін және үлкендердің
жағымсыз мінез-құлқын қатты сынаған болатынды, жеке тұлғаның қалыптасуында
балалардың жас ерекшеліктерін бағаламағаны үшін ата-аналарға ескерту
жасады.
5-тен 7 жасқа дейін Квинтилиан Аристотель сияқты мектепке даярлыққа
ерекше мән берді. Оның айтуынша, балалар 7 жасқа дейін екі тілді меңгеруге
тиісті – ана тілін және грек тілін, әуелі грек тілін содан кейін ана тілін.
Квинтилиан балаларды мадақтап отыруға кеңес берді, өз құрбыларымен бірге
оларды жарысқа шақырып отыруға, марапаттардың қажеттігін айтты.
Рим педагогі балалардың сауаттылығын дамыту үшін оқытуға әдістемелік
кеңестер беріп отырды. Ол оқыту үрлісін көрнекті құралдар арқылы өткізуге
ерекше мән берді, оқытуда біржүйелік және бірізділік қағидаларды сақтап
отыруға құнды кеңестер берді.
Квинтилиан болашақ шешенге дамыған ес, көркем сөз, жақсы дауыс ырғағы
және интонация, мәнерлі сөз, мимика қажет деген болатынды.
Шешенді тәрбиелеудің негізгі құралы Квинтилиан өлеңдерді жаттау
екенін, оның адамгершілікке тәрбиелеуге көмектесетіндігіне тоқталды.
Логикалық ойлауды, ойдың бір жүйелігін, бірізділігін тәрбиелеу мақсатында
ол математиканы оқытудың қажеттігіне тоқталды, оқытуды теориялық үйретуге,
еліктеуге және жаттығуларға негіздей отырып, құру керектігіне мән берді.
Педагогикалық ой-аікірдің даму тарихында Квитилиан дидактика мен
әдістеменің негізін қалаған, мектепке дейінгі жастағы балаларды
тәрбиелеудің талаптарын біржүйеге келтірген алғашқы арнаулы педагогикалық
еңбектің авторы ретінде ерекше орын алады.
Еуропалық орта ғасыр әдебиеті
Антик құл иеленушілік қоғамның ыдырауы бір кезде Рим империясымен
біріккен Солтүстік Америка және Орта Азиядағы сансыз көп тағы тайпалардың
көшуіне жол ашты (ирландықтар, славяндар, арабтар, монғолдар, түріктер).
Осы тайпалардың негізінде орта ғасырлық феодалдық мемлекеттер және қазіргі
заманның европалық халықтары құрылды.
Орта ғасыр әдебиетінің тууы мен дамуына үш ең басты фактор әсер етті:
халық ауыз әдебиеті, антик әлемі және христиандық дін.
Батыс Европада үстемдік алған варвар халықтарда сол кезде өздерінің
өте жақсы дамыған поэзиясы болған. Сол поэзия кейінгі Европа әдебиетінің
негізін салды.
Ежелгі поэзияның бір түрі – еңбек өлеңдері. Бұл өлеңдер еңбек
процесін қостайтын әр түрлі дыбыстардан пайда болған. Еңбек өлеңдерінен
әдет-ғұрып өлеңдері өріс алды.
Орта ғасыр әдебиетінің алғашқы дамуына католиктік шіркеу үлкен әсер
етті. Сол кездегі бірнеше әйгілі әдеби жанрлар шіркеу әсерімен туған: діни
гимндер мен өлеңдер, әулиелер өмірі, таурат парафразалар тағы да басқалар.
Шіркеу ішінде діни драма да туды.
Орта ғасыр әдебиетіне едәуір әсер еткен екінші ірі фактор – антик
әлемі (өнер мен әдебиет). Алғашқы кезде германдық жаушылар антик мұраның
барлығын жойды. Бірақ және мәдениетті құру үшін негізгі материал керек
болды. Үлгі ретінде жойылған антик мұраның қалдығын жинау басталды.
Мемлекеттік заң және жоғарғы әкімшіліктің тілі ретінде латын тілі
қабылданды.
Орта ғасыр әдебиетінің дәуірге бөлінуі сол кездегі Европа
халықтарының қоғамдық дамуының кезеңдерімен бірыңғай келеді: 1) рулық
қоғамның ыдырауы және феодалдық қатынастардың пайда болу кезінің әдебиеті,
2) өркендеген феодализмнің әдебиеті. Бірінші дәуір шамамен Х ғасырдың
аяғына дейін созылады. Әр түрлі халықтардың тарихи және әдеби дамуы бірдей
болған жоқ. Бәрінен бұрын ортағасырлық әдебиет Францияда дамыды. Ол елде
феодализм негізінде ІХ ғасырда құрылған. Ал Германия, Европа елдері және
Англия Франциядан біраз артта қалды. Даму жағынан соңғы орында қалған
скандинавтар және кельттер басып алған Еуропаның шеткі солтүстік және
солтүстік-батыстық аймақтары. І кезеңнің әдебиеті ІІ кезеңмен салыстырғанда
біртұтас және бірыңғай болып көрінеді.
Ал, ортағасырлық әдебиеттің екінші кезеңіне келсек, Европа мен
Англияда ХІ ғасырдан XV ғасырға дейін өркендеген феодализм дәуірінің
әдебиеті әлдеқайда қиын жағдайда дамыды. Мұнда сол елдердің даму жолымен
анықталатын әдеби творчествоның бірнеше кезеңдерін айыруға болады. ХІІІ
ғасырға дейін қоғамдық-саяси күрес негізінде феодалдар мен шаруа, басқаша
айтқанда, бұқара халық арасында жүрді. Бұлардың арасында дін басылары
өзгеше орын алады.
Сонымен, ХІІІ ғасырға дейін үш ерекше әдеби ағым дамыды – халықтық,
клерикалық және феодалдық-рыцарьлық әдебиет. Клерикалық әдебиет – шіркеудің
әсерінен туған әдеби ағым. (клерикализм – шіркеудің саяси және мәдени
үстемдігін күшейтуге бағытталған реакцияшыл ағым).
ХІІ ғасырда қалалар көбейіп, өркендей бастайды. Оларда ерекше
(қалалық деп аталған) өнер мен әдебиет пайда болады.
Германдық эпос. Ежелгі германдық эпостың идеологиялық мазмұны сол
кездегі барлық халықтарға тән. Батырлар жыры жауынгерлердің ерлігінің
даңқын шығарады. Германдық эпоста кейіпкерлердің арасында жаңа қарым-
қатынастар тағайындалады, бөлек-бөлек аңыздар циклдарға бірігеді.
Эпостық қаһарман ерекше күштің, сұлулықтың, батылдықтың өнегесі болып
табылады. Әр түрлі адамдардың ерліктері бір эпостық қаһарманның ерлігі
болып есептеледі.
Ежелгі германдық эпос арфаның қостауымен айтылған. Өлеңдерді
(жырларды) орындаушы, шығарушылар және айтушылар – жасақшы – әншілер. Олар
басқа жауынгерлермен бірге шайқастарға қатысып, солардың ерліктері туралы
жырлаған. Сонымен қатар, жасақшы – әншілер ауыз әдебиетінде сақталған ескі,
көне заманның оқиғалары туралы баяндаған. Жасақшы әншілер ерекше үлкен
құрметке ие болған. Олар өздерінің айтқан немесе шығарған өлеңдері үшін
бағалы сыйлықтарды алып тұрды (корольдің қазынасынан алтын сақиналар,
білезіктер т.б.)
Ежелгі неміс әдебиеті пайда болғаннан бастап (VIII ғасыр) монастырлық
оқу мен христиандық дінге қызмет етті.
Ежелгі германдық эпостың сақталған жалғыз ескерткіші – Хильдебрант
туралы өлеңнен үзінді. Бұл өлең әкесі мен ұлының кездесуінен басталады.
Мұндай сюжет басқа халықтардың эпосында кездеседі (мысалы, орыс былиналарда
Илья Муромец пен Сокольниктің кездесуі, парсылар эпосында – Фирдоусидің
Шахнамесінде – Рустам мен Сохрабтың кездесуі т.б.). Бұл аңыздарда
қаһарманның ұлы басқа елде басқа әйелден туады (некесіз туған бала). Ол ер
жетіп әкесін іздеуге кетеді. Көптеген сюжеттерде әкесі шайқаста ұлын
жеңіп, оны танымастан бұрын өлтіреді.
Ежелгі германдық эпостың сақталған ескерткіштерінің бірі – англосакс
тілінде жазылған Беовульф туралы поэма. Англосакс тілі деп ежелгі ағылшын
тілін айтады. Бұл тілде V ғ. Британияны басып алған германдық тайпалар
сөйлеген. Беовульф туралы поэма біздерге дейін тек жалғыз қолжазба
түрінде жетті. Ол Х ғасырдың басында жазылған ежелгі өлеңдер. Поэма 2
бөлімнен және оларға кірген 3000 өлеңнен тұрады. Сол 2 бөлімді біріктіретін
бейне – Беовульф бейнесі. Беовульф тарихи адам емес, поэмада тарихи
оқиғалар көрсетілгенмен, көптеген эпизодтары басқа халық ертегілерімен
салыстырмалы. Ежелгі германдықтар өзінің поэзиясын өлең түрінде ұрпақтан-
ұрпаққа ауызша жалғастырды.
“Эдда” деген сөздің мағынасы әлі күнге дейін анықталған жоқ.
“Эдда” жинағына кірген батырлар туралы өлеңдердің көбі Зифгридке,
Нибелунгтар өліміне, Эрманарик пен Сванхильдаға арналған. Бұл сюжеттер
Германияда пайда болып, соңынан Норвегия арқылы Исландияға жетіп, қайта
жөнделген.
IX – XIII ғғ. Норвегия мен Исландияда скальдтар өнері өркендейді.
Скальд деп Скандинавияда жасақ көсемінің қарауындағы әншіні айтады.
Скальдтар өздерінің заманы туралы және князьдар мен жасақшылардың ерлігін
дәріптейтін өлеңдерді шығарды. Скальдтардың өлеңдері біздің уақытымызға
дейін көбінесе үзінді түрде жетті.
Басқа ежелгі герман халықтарымен салыстырғанда исландықтардың өте
бай прозалық әдебиеті болған. Бұл әдебиет ана тілінде шығарылған. Оны
“сагалар” деп атайды. Бұл әдебиеттің негізінде Исландияның алғашқы
тұрғындары туралы әңгімелер, рулық аңыздар жатады. Олардың көбі XII – XIII
ғ аралығында жазылған.
Рулық сагалар тарихи фактілерді, адамдар мен қалалардың аттарын дәл
көрсетеді. Әсіресе Исландия және Норвегияға байланысты оқиғаларды дәл
көрсетеді. Рулық сагалар әдетінше бірнеше ұрпақтың тарихын, өмірін
бейнелейді. Сагалар бас кейіпкердің өмірбаянынан басталады. Алдымен оның
балалық шағы, алғашқы ерлігі туралы айтылады. Содан кейін оның теңіз
саяхаттары, Норвегия королінің жасағына кіруі, теңіз жорықтарынан даңқы
шығып, құрметпен еліне оралуы, үйленуі, бейбітшілікте өмір сүруі, атақты
рулар арасындағы күндестігі мен өшпенділігі және солардың кесірінен тұған
қанды шайқастар туралы баяндалады. Рулық сагаларда кейіпкерлер батырлар
жырындағы қаһармандай дәріптелмейді.
Мифологиялық және қиял – ғажайып ирландық сагалармен салыстырғанда
исландық рулық сагалар сол кездегі Скандинавия халықтарының тұрмысын,
қоғамдық және жанұялық қарым – қатынастарды, әдет – ғұрыптары мен
діншілдігін көрсетті. Исландық сагалар бұл жағынан германдықтардың
этнографиясын зерттеу үшін таптырмайтын материал болып табылады.
Сансыз көп рулық сагалардың ішінде классикалық түрде жазылған және
тарихи материалды дұрыс көрсеткен – “Эгил туралы сага”
Рулық және тарихи сагалармен қатар аңыздар мен фантастикаға
негізделген сагалар да болды.
Халық поэзиясы. Қоғамның түрлі жеңілдіктерін пайдаланушы таптар
өздерінің мүдделері мен көзқарастарын рыцарлық және клерикалық әдебиеттен
тапты. ХІІ ғ. бастап қалалардың ролі күшейіп, олар өздерінің ерекше қалалық
әдебиетін шығарды. Ал жазу білмеген бұқара халық өз шығармашылығын орта
ғасырлардың ортасына дейін тек қана ауызша жалғастырды.
Ортағасырлық әдебиеттің негізгі бағыттарының әлеуметтік тегі әртүрлі
болса да, олар бір-бірімен байланысты болды. Халық ауыз әдебиеті жазба
әдебиетіне өте бай материал беріп, оны өзінің сюжеттері мен бейнелерімен
түрлендіріп, қамтамасыз етті. Халық поэзиясы өте бай және өз бетімен
дамыған әдебиет болса да, ол ауызша дамығанның кесірінен тек XIV-XV ғғ.
дейін өркендеді.
Халық өмірі туралы өлеңдердің авторы болған кәсіби әншілер. Оларды
Францияда жонглерлер, Испанияда – хугларлар, Германияда – шпильмандар деп
атаған. Жонглерлер ортағасырлық қоғамның барлық топтарына танымал болған.
Олар жүргінші жолдармен жиһан кезіп, жолында кездескен қамалдарға,
қалаларға және селоларға кірді. Жонглерлер сол кездегі жаңалықтарды жинап
таратушы болды. Олар өз заманының барлық оқиғаларына үн қосты. Оларсыз
ешбір сарай салтанаты, жәрмеңке, діни я халық мейрамы өтпейтін болды.
Халық поэзиясының барлық түрлерінен ең жақсы сақталған батырлар
жыры. Бұл жанр Ирландияда жақсы дамыған. Оның негізінде рулық және
жергілікті аңыздар жатады. Батырлар жырын орындайтын ақын жыршыларды бард
деп атаған. Бард әнін музыкамен (сазбен) қостап, әртүрлі тарихи және
аңыздарға айналған оқиғалар туралы, әр түрлі батырлар мен князьдардың
құрметіне арналған өлеңдерді айтты.
Француз батырлар жыры. Батырлар жыры туралы материал әсіресе
Францияда жақсы сақталған. Бұл шығармалар жүзге жақын поэма түрінде
сақталған. Олардың ең көне түрлері XI ғ. аяғында, соңғылары XIV ғ.
жазылған.
Француз эпосының негізгі мазмұнын үш тақырыпқа бөлуге болады: 1)
елін қорғау (мавр, норман, сакс жауларынан); 2) корольге адал қызмет ету;
3) қанды феодалдық шайқастар. Алдыңғы екі тақырып мейрімді және дана
корольдың бейнесімен байланысты. Көптеген поэмаларда бұл король Ұлы Карл
болып аталады. Карл поэмаларда шындыққа жатпайтын бейне: ол әрқашан
мейірімді, әділ, ұрыстарда жеңімпаз, сатқындарға қатал король болып
бейнеленеді.
Роланд туралы жыр. Француз эпосының әйгілі шығармасы,
ортағасырлық поэзияның шыңы болып есептелетін поэма – Роланд туралы жыр.
Бұл поэма 4002 өлеңнен тұрады, жазылу уақыты – 1100 ж. шамасы, алғашқы
крестік жорығы кезіне дейін. Авторы белгісіз.
Поэма Ұлы Карлдың жиені граф Роландтың Ронсеваль шатқалында
маврлармен шайқаста ерлікпен қаза тапқаны туралы баяндайды. Эпос Роландтың
қазаға ұшырауына себеп болған өгей әкесі Ганелонның сатқындығы және Ұлы
Карлдың Роланд және 12 пэр үшін кек алуы туралы баяндайды.
Роланд поэмада рыцарлық ерлік пен аса мейірімділіктің өнегесі болып
көрсетілген. Роландта феодалдарға тән эгоизм, қомағойлық, қатыгездік жоқ.
Ол өзінің отанына, халқына, короліне шын берілген рыцарь. Ол өзінің өмірін
сүйікті Францияға арнаған.
Рыцарь болғанымен Роланд халыққа жақын, ол нағыз халық қаһарманы
болды. Сондықтан Роланд туралы жыр тек қана Францияда емес, басқа Еуропа
елдерінде де танымал болды. Поэманың аудармалары орта ғасырдың өзінде-ақ
неміс, ағылшын, итальян, испан, скандинавтар, кельттер тілінде болған.
Клерикалық әдебиет. ХІІ – ХІІІ ғ. аяғына дейін халық поэзиясымен
қатар клерикалық әдебиет өркендеді. ХІІ ғ. дейін тек дін басылары мен
ақсүйектер ғана монастырлық мектептерде оқып білім алатын болған.
Клерикалық әдебиетте әулиелер өмірі мен әртүрлі діни аңыздар
үлкен орын алады. Бұл аңыздар латын және басқа тілдерде елден елге,
халықтан халыққа көптеген варианттарда тараған.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
байланысы.
Бұл жұмыста тәрбие ұғымы әдіснамалық тұрғыдан сипатталады, тарихи-
педагогикалық білім әдіснамалық негізде талданған. Қорытындыда әдіснамалық
негіздеуді қажет ететін тарихи-педагогикалық білімнің негізгі мәселелерді
ерекше бөлініп берілген.
Әдіснамалық шындықты танудың ерекше жалпы жолдары туралы ғылым ретінде
қарастырылды. Әдіснаманың басқа да анықтамалары баршылық. Мәселен, ондағы
танымдық мәселені бөле отырып, әдіснаманы шындықты танудың жолдары туралы
ғылым деп анықтама беруге болады.
Болмыстың мәні, болмыс пен сананың қатысы, адамның мәнін тану сияқты
мәселелердің әдіснамалық тұрғыдан мәні ерекше. Бұл мәселелерді
диалектикалық-материалистік негіздеуде әруақытта да болмыстың біріншілігі
және сананың екінщілігі туралы түсіндірілді. Осындай орын алған,
қалыптасқан көзқарас рухани дүниенің мәнін, сананың белсенділігін тежеп
келді.
Қазіргі кезде зерттеушілер орыс философиясы мен педагогикалық ой-
пікірінің көрнекті өкілдері Н.А.Бердяев, В.В.Зенковский, И.А.Ильин және
көптеген басқаларының идеяларына көңіл бөле бастады. Олардың пайымдауынша,
рухани дүниенің мәнін, сананың рөлін, оның адамның және қоғамның дамуына
әсерін атап көрсетті.
Жалпы алғанда, әдіснама танудың елеулі қызметін атқарады, оның ішінде
белгілі білім саласының дамуының, әсіресе, әлеуметтік ғылымдарынң әртүрлі
саласына қатысын орындайды. Бұл қызметтерін жүйе ұйымдастырушылық,
түсіндірме-бағалаушылық, жобалаушылық ретінде анықтауға болады.
Тарихи-педагогикалық білімді әдіснамалық негіздеу үшін тәрбиенің мәнін
түсінудің маңызы орасан зор. Педагогика тарихы ғылым ретінде және оның
негізінде құрылған оқу пәні жалпы түрде қоғам өміріндегі тәрбиенің теориясы
мен тәжірибесінің даму заңдылықтары үрдісін зерттейді. Тәрбиені кең
мағынада түсінетін болсаң, сонда оның құрамына оқыту да, білім беруде
кіреді.
Тәрбиені әлеуметтік және педагогикалық құбылыс ретінде қарастыру
қажет. Тәрбие үрдіс ретінде белгілі әлеуметтік, қоғамдық жағдайларда пайда
болды. Ол қоғамдық дамудың тарихымен тығыз байланысты. Егер де тәрибеге жан-
жақты берілген анықтамалардың бірінде “тәрбиені адамзат тәжірибесін бір
ұрпақтан келесі ұрпаққа беру үрдісі ретінде қарастырады, демек, тәрбиенің
қоғамның дамуында, ұрпақтар сабақтастығында, жас ұрпақтық өркениеттің,
жинақталған тәжірибесін меңгеруде мәні ерекше”.
Педагогика тарихы-ғылым және оқу пәні ретінде кеңестік дәуірде көп
жылдар бойы өзінің әдіснамалық негізі ретінде марксистік-лениндік ілімдігі,
диалектикалық және тарихи материалдық біржақты басшылыққа алып келді. Бұл
ілімнің қатаң қағидалары негізге алынады, ғылыми зерттеу жұмыстары мен
әдебиеттер, өткендегі белгілі педагогтардың, ағартушылардың көзқарастары
мен педагогикалық жүйелері, сонымен қатар әртүрлі тарихи кезеңдегі
тәрбиенің, білім берудің, оқытудың теориясы мен тәжірибесін қарастырғанда
және оған баға бергенде марксистік-лениндік әдіснама, партиялық таптық
көзқарас тұрғысынан түсіндіріледі.
Тарихи-педагогикалық үрдісті, оның ішінде тәрбие тарихын әлеуметтік
құбылыс ретінде бағалауда таптық көзқарас басшылыққа алынды. Тарихи-
педагогикалық құбылыстарға таптық тұрғыдан қарау тәрбиенің тарихи-теориялық
теориясы мен тәжірибесінің барлық байлығын тежеп отырды, тарихтағы көрнекті
педагог тұлғалардың идеяларын жеткіліксіз бағалауға, олардың дүниетанымдық
идеяларын пайымдауда біржақтылыққа ұрындырды, сонымен қатар объективтік
тұрғыдан оларыдң тарихи-педагогикалық үрдістегі орны мен мәнін дұрыс
бағалалауға жол берілді. Әсіресе, бұл кемшіліктер педагогика тарихынан
жазылған оқулықтар мен оқу құралдарында ерекше орын алды.
Дей тұрғанмен, барлық кеңестік кезеңдегі педагогика тарихының дамуын
тек ғана біржақты жағымсыз тұрғыдан бағалау дұрыс болмаған болар еді.
Кезінде педагогика тарихынан оқулықтар мен оқу құралдарын жазған белгілі
ғалымдар Н.А.Константинов, Е.Н.Медонский, М.Ф.Шабалда, тұңғыш қазақ тілінде
шыққан “Педагогика тарихы” оқулығының авторлары, белгілі ғалымдар,
педагогика ғылымдарының докторы, профессор Қартбай Бекенұлы Бержанов пен
педагогика ғылымдарының кандидаты, профессор Сыздық Мусиннің еңбегін ерекше
атаған жөн. Бірақ бұл оқулықтар ескі әдіснама мен идеологияға негізделіп
жазылғандықтан, қазіргі уақыт талабына сай көптеген тарихи мәселелерді
тарихқа жаңа көзқарас тұрғысынан қайтадан қарастыру қажет болды.
Тарихи-педагогиканың білім беруде маңызды әдіснамалық негіздеуге
өркениет тұрғысынан қарау жатады, ол тәрбиенің тарихи педагогикалық
идеялары мен тәжірибесінің дамуын бағалауда әлеуметтік алғышарттарды
енгізуге мүмкіншілк жасайды, оның дамуын қозғалысын әлеуметтік себептермен
негіздейді.
Келесі педагогика тарихының мәнді әдіснамалық негіздеріне мәдениеттану
тұрғысынан қарауды жатқызуға болады. Оның мәні мәдениет ұғымының өз мәнімен
байланысты, мәдениетті өмір сүру үрдісінде адамзаттың жинақтаған тәжірибесі
деп анықтама беруге болады. Сонымен қатар тәрбие жалпы алғанда тәжірибені
бір ұрпақтан келесі ұрпаққа беру мағынасында қолданылады. Осы мәдениет,
адамзат тәжірибесі, тәрбие ұғымдарының өзара байланысында, мәдениеттанудың
негіздері жатыр. Екінші байланысы-тарихи-педагогикалық ілімінің өзі – бұл
мәдениеттің бір бөлігі.
Әрбір педагогикалық ілім ғылымның даму тарихында белгілі орын алады
және басқа ғылымдармен бірге мәдениеттің дамуына көмектеседі, оны байыта
түседі.
Педагогика тарихы курсында өткендегі көрнекті педагогтардың
ілімдерімен қатар аса дарынды философтардың, ойшылдардың, жазушылардың және
қоғамдық қайраткерлердің педагогикалық көзқарастары талданылады, олар
кәсіптік білімі бар педагогтар-болмағанымен, педагогикалық теорияны дамыту
үшін ерекше еңбек сіңірді, тәрбиенің мақсаттары мен міндеттері туралы,
кейбір әдістемелік мәселелер туралы құнды идеялар қалдырды.
Қазіргі кезде өткендегі Қазақстанда педагогикалық ой-пікірдің даму
тарихын зерттеуде үкіметтің “Мәдени мұра” атты мемлекеттік бағдарламасын
басшылыққа алып, сол бағдарлама саласында тарихи-педагогикалық мұраны
тарихқа жаңа көзқарас тұрғысынан зерделеуге тиіспіз. Өткен тарихи мұрамызды
зерттеуде әдіснамалық тұрғыдан тарихи-педагогикалық құбылыстарды бүгінгі
күннің мәселелерімен байланыстыра отырып пайымдауда, педагогикалық
теориялар мен көрнекті педагогтарымыздың мұраларын зерделеуде тарихилық
қағида басшылыққа алынды.
“Педагогиканың қазіргі мәселелерін,- деп жазды профессор Н.К.Гончаров,
барлық педагогика тарихына сын көзқараспен пайымдамайынша, түпкілікті шешу
мүмкін емес. Үрдістер немесе құбылыстардың мәні тарихи дамуда ашылады, ал
құбылыстың өзі педагогика тарихының жалпы фонында түсінікті болады”.
Тарихи-педагогикалық құбылыстарды зерттеуде дәстүрлі педагогикалық
әдістер кеңінен қолданылады. Дәстүрлі әдістер деп педагогика ғылымының
бастауында тұрған зерттеу ілімдерден, ағартушы-ойшылдардан мұрагерлікпен
қазіргі педагогика ғылымына жеткен әдістерді айтамыз. Бұл Платон мен
Квинтилиани, Коменский мен Песталоцци пайдаланған әдістер; олар күні
бүгінге дейін педагогика ғылымында пайдаланылып келеді.
Зерттеу жұмысының мәселесі, пәні және міндерттеріне сәйкес барлық тарих
ғылымдарына ортақ тарихи және логикалық зерттеу әдістері бір-бірімен
бірлікте қарастырылады, сонымен қатар арнаулы әдістер, атап айтқанда,
тарихи-салыстырмалы, ретроспективті, статистикалық және тағы басқа да
зерттеуге, салыстырмалы талдауға және деректі әдеби, мұрағат
материалдарын теориялық жинақтауға бағытталған әдістер қолданылады.
Тәрбиені зерттеу – педагогикалық зертеудің ертеден қолданылып келе
жатқан әдістердің бірі. Кең мағынада тәжірибені зерттеу әдісі тәрбиенің
тарихи байланысын орнатуға, жалпы, оқу-тәрбие жүйелерін айқын көрсетуге
бағытталған ұйымдасқан таным қызметі болып табылады. Бұл әдістің көмегімен
нақтылы мәселелерді шешудің жолдары талқыланады, жаңа тарихи жағдайда оны
қолданудың қажеттігі туралы ойластырылған қорытынды жасалады. Сондықтан да
қарастырып отырған әдісті кейде тарихи әдіс деп те атайды.
Бұл әдіс әдебиетпен жұмыс істеу әдісімен тығыз байланысты.
Педагогика тарихын зертеу үшін қажетті әдебиет құжаттары мен қайнар
көздеріне мыналар жатады:
1. Қазақстан Республикасы үкіметінің ресми материалдары мен құжаттары
(Ата Заңымыз, Білім беру туралы заң, 2004-2010 жылдарға дейін арналған
Білім беру тұжырымдамасы, Гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы, Қазақстан
Республикасы Білім және ғылым министрлігінің бекіткен нормативті
құжаттары);
2. Жалпы адамтану мәселелері, педагогика тарихы мәселелері бойынша
классиктердің еңбектері; тарихи-педагогикалық әдебиеттері; мұрағат
құжаттары мен басқа да тарихи-педагогикалық материалдар; мерзімді
педагогикалық басылым;
3. Мектеп, мұғалім, тәрбие туралы көркем әдебиеттер; халықтың
педагогиканың даналығы, халық ауыз әдебиетінің тәрбиелік үлгілері (мақал-
мәтелдер, ертегілер, шешендік өнері, айтыс өнері, батырлар жырлары мен
дастандар және т.б.); тәрбие мәселелері жөніндегі жазылған мемуарлық және
көркем әдеби шығармалар, ескі жазба ескерткіштер, жазушылардың,
философтардың, ойшылдардың, педагогтардың әр кезеңдердегі педагогика,
тәрбие, білім беру мәселелеріне арналған еңбектері және т.б. жатады.
Педагогика тарихы - ғылым және пән ретінде көптеген гуманитарлық
ғылымдармен байланысты. Педагогика тарихы ең алдымен мәдениет тарихымен
тығыз байланысты.
Педагогика тарихы тарих ғылымдарының өзімен, әдебиет және өнермен,
психология және социологиямен де байланысады.
Адам тәрбие субъектісі ретінде мәдениетті тұтынушы және оның иесі
болып табылады. Тәрбиенің білім берудің, оқытудың міндеттерін дұрыс шеше
білу – қоғамдағы мәдениеттің дамуының басты шарты. Жас ұрпақтың мәдениеті
мен тәрбиесінің дамуының арасындағы өзара байланысты тарихи-педагогикалық
үрдісте анықтау-педагогика тарихының ғылым және оқу пәні ретінде негізгі
міндеттерінің бірі.
Педагогикалық ой-пікірдің кез-келген өкілі мәдениеттің жаршысы,
насихаттысы болып табылады. Тарихи-педагогикалық мәселелелерді зердеулеуде
зерттеуші адамзат тарихының, мәдениет тарихының, философия тарихының,
әдебииет тарихының қайнар көздерін әртүрлі еңбектерін кеінен пайдаланады.
Педагогика тарихы азамат тарихымен байланысты. Ең алдымен педагогика
тарихын дәуірлерге бөлуде азамат тарихында алынған негізгі кезеңдермен
сәйкес келеді.
Көне дүниедегі мектеп және тәрбие.
1. Ертедегі Шығыстың өркениеті жағдайындағы тәрбие және оқыту.
2. Ертедегі Грециядағы тәрбие жүйесі.
3. Ертедегі Грецияда педагогикалық теорияның пайда болуы.
4. Ертедегі Римде тәрбие мен педагогикалық ой-пікірдің дамуы.
Ертедегі Шығыстың өркениеті жағдайындағы
тәрбие және мектеп.
Одан әрі тарихи дамудың нәтижесінде алғашқы қауымдық құрылыс жаңа
қоғамдық формация – құлдық қоғаммен ауысты. Ертедегі Шығыста алғашқы таптық
қоғам пайда болды, материалдық және рухани мәдениеттің негіздері қаланды.
Шығыс мәдениеті белгілі дәрежеде ертедегі Греция мен Рим мемлекеттеріне
әсерін тигізді. Ертедегі Шығыс елдерінде арнаулы мекемелер (мектептер)
бірте-бірте ашыла бастады. Ал мектептерде негізінен үстем тап өкілдерінің
балалары оқыды.
Ертедегі Индияда мектеп ашыла бастады. Мыңдаған жылдар бойы қарапайым
жер шаруашылығымен айналысатын қауымдардың ұйымдастыруымен қауымдық мектеп
өмір сүрді.
Сонымен қатар Кіші Азияда және Египетте мектептер дами бастады.
Адамдар табиғат құбылыстарына бақылау жүргізе бастайды, су тасқынын алдын-
ала анықтауды үйренеді, астрономия, геометрия, арифметика, медицина сияқты
ғылымдардың негіздері қалана бастады. Осы мәліметтердің барлығы үстем тап
өкілдерінің қолында жинақталған.
Ертедегі Қытайда төменгі және жоғары мектептер жұмыс істейді. Жоғары
мектептерде үстем тап өкілдерінің балалары күрделі пероглиф тәсілімен оқуға
және жазуға үйренді, философия және мораль жазушылар мен ақындардың
шығармаларыноқып үйренді. Онда астрономиядан кейбір мәліметтер берілді.
Ертедегі қолжазбаларда (Қытай, Индия, Мысыр және т.б.) тәрбие туралы
мұғалім мен тәрбиеге қойылатын талаптартуралы құнды ойлар кездеседі. Бұл
мектептерде қатаң тәртіп, дене жазалауды кеңінен қолданылады.
Ертедегі Шығыстың, Греция мен Римнің құлиеленуші мемлекеттерінде
тәрбиенің алғашқы жүйелері қалыптаса бастайды, алғашқы педагогикалық
теориялар дүниеге келеді.
Ертедегі Египетте мектепте оқыту туралы алғашқы мәліметтер б.э.дейінгі
3 мың жылдықтарға жатқызуға болады. Мыңдаған жылдар бойы Нил сағасында
белгілі психологиялық жеке тұлға қалыптасты. Ертедегі египеттіктердің
идеялы көзге сараң, дағдырдың қиындығы мен соққысына шыдай білетін, табанды
адам болып табылады. Осындай адамды оқыту және тәрбиелеу мақсатын қойды.
Ертедегі Египетте жанұя тәрбиесі мен оқыту әйелдер мен ерлердің өзара
қарым-қатынасының сипатын бейнелейді. Бұл қарым-қатынас тепе-теңдік
негізінде құрылды. Сондықтан да ер балалар мен қыз балаларға оқытуға бірдей
көңіл бөлінді.
Ертедегі Египетте қолданылған әдістер мен тәсілдер тәрбие мен оқытудың
мақсаттары мен идеялына сәйкес келеді. Оқушыға ең алдымен тыңдай білуге
үйретті. “Тыңдай білу – адамның ең негізгі қасиеті” қанатты сөзі кеңінен
қолданылды. Мұғалім күнделікті өз шәкіртіне мынадай сөздерді жиі қолданды:
“зейінді бол және менің сөзімді тыңда, менің саған айтқан сөзімнің
ешқайсысын да ұмытпа”.
Египеттіктер дене жағынан жазалауға ерекше мән берді. Дене жағынан
жазалау табиғи және қажетті деп есептеді. Көп ғасырлар бойы Египетте
әкенің, тәлімгердің ерекше беделін қастерледі. “Әруақытта да әкенің және
ата-бабаңның адалымен жүр” деген дәстүрмен тұқым арқылы мамандықты беру
дәстүрі тығыз байланысты.
Ертедегі Индия тарихы ені дәуірге бөлінеді: дравид-арийлік және будда
дәуірі. Индия жартыаралының б.э.2-мыңыншы жылдықтың бірінші жартысына дейін
жергілікті халықтың давид тайпаларының өркениеті Екі өзеннің арасындағы
алғашқы мемлекеттердің мәдени деңгейіне сәйкес келеді. Тәрбие мен оқыту
жанұялық-тектілік сипатта болды, жанұяның ролі ерекше болды.
Ертедегі Индиядағы тәрбие мен оқытудың дамуына касталық құрылыс
өзіндік із қалдырды. Тәрбие мен оқытудың инезисінің екінші негізгі
жағдайларының біріне діни идеологияның (буддизмнің) әсері болды.
Индияда әлеуметтік жағынан үстемдік еткен каста-брахмандар болды.
Әрбір адам өзінің адамгершілік, ақыл-ой және дене сапаларын дамыту қажет
болды. Брахмандарда ең негізгі сапалар интеллеутуалдық артықшылыққа, екінші
каста – кшатрийлер – мықтылық пен ерлікке, вайшьилер – еңбек сүйгіштікке
және шыдамдылыққа, ал шудралар – құлшылық етуге ерекше мән беріледі.
Идеялық тәрбие беруге тек ғана жоғарғы касталардың мүмкіндігі болды.
Тәрбиенің мақсаты - ақыл-ой дамуы, рухани тәрбие, дене жағынан жетілу,
табиғатқа, сұлулыққа сүйіспеншілік, өзін-өзі меңгеру және ұстамдылық.
Ертедегі Индияда ерекше қасеитті және сонымен бірге оқу кітабі болып
табылатын “Бхагавадгита” (б.э.д. 1-мыңжылдықта) ерекше атауға болады,
шәкірттерді тәрбиелеу және оқыту мазмұны мен жолдарының үлгілері ұсынылды.
Басқа да алғашқы адамзат өркениеттері сияқты Ертедегі Қытайдың бай
және өзіндік педагогикалық дәстүрінің негізіне түбірімен алғашқы қауымдық
құрылысқа кететін жанұялық-қоғамдық тәрбие тәжірибесі жатады.
Әрбір жанұядағы өмір ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлер мен
түсініктердің белгісімен іске асты. Барлық жанұя мүшелері белгілі
ережелерді және шектеушіліктерді сақтау қажет болды, мәселен, жаман сөздер
айтуға, үлкендерге және басқа да туысқандарға зиянды қылықтарға тиым салу.
Қытайда ғасырлар бойы педагогикалық идеал қалыптасты, ол көп білетін,
“өзінің жандүниесінде бейбітшілік пен үйлесілімділікті қалыптастыратын
адамды тәрбиелеу” мақсатын қойды. Тәрбиелік қатынастардың негізіне
жастардың үлкендерді сыйлай білуін жатқызды.
Ертедегі кітаптар бойынша, бірінші мектептер Қытайда б.э.д. 3-
мыңжылдықта пайда болды. Олар сян және су сюй деп аталды. Оқытудың негізгі
мақсаты пероглифті жазуды меңгеру болды. Оқыту және тәрбиелеу
бағдарламасына 6 өнердің түрі кіреді: мораль, жазу, санау, саз, садақ ату,
атқа міне білу.
Қытай – ертедегі өркениеттің негізін қалаған мемлекеттің бірі ретінде
тәрбие мен білім беруді теориялық тұрғыдан пайымдауға алғашқы қадамдар
жасалды. Ертедегі Қытайда педагогикалық ой-пікірдің дамуына Конфуций және
оның ізбасарлары ерекше ықпал етті.
Конфуций (551-479жж. б.э.д.) өзінің мектебін құрды, онда 3 мыңға тарта
шәкірт даярлады. Конфуций Ертедегі Қытайда тәрбиелеу және оқыту тәрбиесін
жинақтады және өзінің тамаша ойлары мен идеяларын ұсынды. Конфуцийдің
айтуынша, идеялдық тәрбиеленген адам адамгершілігі жоғары, шындыққа ұмтылу,
әділдік, рухани мәдениеті бай адам болу керектігін ерекше жоғары бағалады.
2. Ертедегі Грециядағы тәрбие жүйесі.
Ертедегі Греция – көптеген құлиеленуші мемлекеттерді- полистерді
біріктіретін ел. Греция тарихында екі мемлекеттің (полистің) – Афина және
Спартаның ерекше мәні, ықпалы зор болды. Олардың әрқайсысында ерекше тәрбие
жүйесі қалыптасты, оның ерекшелігі мынадай жағдайларға байланысты болды:
бір жағынан, құлиеленуші құрылыстың жалпы заңдылықтарымен, екінші жағынын,
сол елдің даму ерекшеліктерімен байланысты.
Ертедегі Грецияда тәрбиенің екі жүйесі қалыптасты: спартандық және
афиналық. Кейбір жалпы ерекшеліктерімен қатар бір-бірінен елеулі
айырмашылықтары да болды.
Спартандық тәрбие жүйесі. Спарта мемлекеті Ертедегі Грециядағы ең
алғашқылардың бірі болды. Спартандық құл иеленушілік мемлекеттің негізгі
шаруашылығы егіншілікпен айналысты. Құлдар бұл мемлекетте мемлекеттің
жекеменшілігіне айналды. Спартандық және афиналық жүйенің айырмашылығы бұл
мемлекеттердің экономикалық және саяси дамуының және мәдениеті жағдайының
кейбір ерекшеліктерімен байланысты. Бұл екі мемлекетте құлиеленуші
мемлекеттер болды, қоғамдық тәрбие жүйесі тек ғана құлиеленушілердің
бағаларын оқыту және тәрбиелеу ісімен айналысты. Бұл мемлекеттерде құлдар
барлық адамзат құқықтарынан айырылған болатынды. Сондықтан да Спарта
мемлекетінде құлдардың көтерілісі жиі болып тұрды. Осы жағдай спартактарды
қарудың күшімен өздерінің үстемдігін орнатып отырды.
Осындай жағдайда ерекше спартандық мемлекеттік тәрбие жүйесі
қалыптасты, оның мақсаты-спартиат балаларының әскери даярлығы күшті,
шыныққан, табанды болашақ құлиеленушілерді дайындау болды. Мемлекет
балаларды туғаннан бастап, жанұя тәрбиесін бақылап отырды. Ақсақалдар жаңа
туған баланы тексеріп, тек ғана дендері сауларын ғана әкесіне қайтарып
берген ал аурулары мен әлсіздерін жоққылып өлтіріп отырған.
Осы аталғандар спартандық тәрбие жүйесінің ерекшеліктерін білдіреді. 7
жасқа дейін спартиаттар – балалар (спартиаттар деп аристократтар-
құлиеленушілерді атады) үйде тәрбиеленді. 7 жастан бастап мемлекеттік
тәрбие мекемелерінде дене тәрбиесі және әскери жаттығуларға ерекше мән
берілді.
Балалардың денесін шынықтыру, аштыққа, суықтыққа, шөлге, қиындыққа
шыдамды етіп үйрету. Жас спартиаттарды жүгіруге, секіруге, найзаласуға,
күресе білуге, жекпе-жек тәсілдерін меңгеруге, әскери әндер айтуға үйретті.
Дене тәрбиесімен қатар саз, ән айту және діни билер қатар жүргізілді. Саз
және ән айту әскери сипатта берілді.
18-20 жаста жастар эфебия деп аталатын ерекше топқа аударылды, онда
әскери қызметін атқарды. Спартада қыз балаларға да әскери дене тәрбиесі
берілді. Оның мақсаты – ерлер әскери жорықтарға қатысқан кезде әйелдер
ерлердің орнына әскери міндеттерін атқару үшін қажет.
Афиналық тәрбие жүйесі. Афинаның географиялық жағынан ыңғайлы
орналасуының арқасында ертедегі Шығыс елдерімен сауда-саттық ісі ерте
дамыды. Егін шаруашылығынан басқа онда кейбір қолөнер кәсібі жан-жақты дами
бастады.
Афинада мәдениет өз дамуының жоғары дәрежесіне жетті. Афина мемлекеті
Спарта мемлекетінен өзінің қоғамдық құрылысы, мәдениет деңгейі жағынан
өзгешелігі бар. Сонымен қатар тәрбие және білім беру жүйесінде де
ерекшеліктер кездеседі. Афина тәрбиесі мен білім беру жүйесі әскери
жауынгерді дайындау емес, одан гөрі білімді, қабілетті жан-жақты үйлесімді
дамыған жастарды тәрбиелеу.
Афиналық тәрбие жүйесі Ү-ҮІ ғғ.б.э.д.төмендегіше қалыптасты: 7 жасқа
дейін ер балалар мен қыз балалар анасының басшылығымен үйде тәрбиеленді
және бекітілген құлдар тәрбие ісіне араласады. Қыз балалар 7 жасқа
толғаннан кейін ананың басшылығымен үйде жанұя тәрбиесіне жалғастырады
(олар негізінен үй шаруашылығына үйретіледі). Ер балалар 7 жастан бастап
үйде жеке меншік мектептерге қатынасады (мемлекеттік мектептер болмады): 7
жастан 14 жасқа дейін грамматист мектебіне (оқу, жазу, санау) және кифарист
мектебіне (саз, ән-күй, тақпақ айту), 14 жастан полестра-мектебіне (күрес
мектебі) қатынасады, онда 2-3 және жаттығулармен айналысады. Полестра
мектебінде жаттығулардан басқа оқушылармен саяси және адамгершілік
тақырыптарында әңгімелер өткізіледі: Ауқатты жанұялардан шыққан жастар
кейіннен мемлекетте басқару лауазымдарына даярланады, гимназияда білімдерін
жалғастырады, онда философия мен саясатты оқып үйренеді.
18 жастан 20 жасқа дейін жастар әскери қызметке даярланады, онда
әскери даярлығын арттырумен қатар, өздерінің саяси білімін жалғастырады,
елдің заңдарын оқып үйренеді.
Афиналық тәрбие жүйесінде дене тәрбиесі ақыл-ой, адамгершілік және
эстетикалық тәрбиемен қатар ерекше роль атқарды. Сонымен қатар Спартада да,
Афинада да құлиеленушілердің балалары дене еңбегіне жеккөрушілікпен қарады.
Қарапайым ата-аналардың балалары өз әкелерінен қандай болмасын
қолөнердің түріне үйренді. Спартада да, Афинада да құлдардың балалары білім
алуға мүмкіншілігі болмады.
3. Ертедегі Грецияда педагогикалық
теорияның пайда болуы.
Ертедегі грек ғалымдары мен философтары еңбектерінде тәрбие және оқыту
мәселелеріне ерекше мән берді. Педагогика ғылымы алғашында философия
ғылымының құрамында дамыды. Ертедегі ғұлама грек ойшылдары Сократ, Платон,
Демокрит, Аристотель және т.б. Грецияда педагогикалық теориялардың пайда
болуында және қалыптасуында ерекше орын алады.
Демокриттің педагогикалық теориясы.
Ертедегі грек философиясының шыңы, ғұлама философ-материалист,
атомистік теорияның негізін алушы Демокрит (460-370 жж.б.э.д) болды. Оның
бізге жеткен көптеген шығармаларының үзінділерінен біз Демокриттің
ғылымының барлық салаларында қолтаңбасын қалдырғандығын аңғаруға болады,
оның философия, педагогика, математика, физика, биология, медицина,
психология, өнер салаларында қалдырған ғылыми мұралары белгілі. Оны К.Маркс
Демокритке былай деп баға берген болатынды: “Гректердің арасынан шыққан
бірінші әмбебап ақыл-ой”.
Демокриттің тәрбие туралы ойлары педагогикалық ой-пікірдің тарихында
ерекше мәні зор. Өзінің атомистік теориясының негізінде Демокрит жеке тұлға
дамуының материалистік тұжырымдамасын ұсынды. Ол дүние материалдың, бір-
бірінен түрі, қатарға және жағдайы жағынан ерекшеленетін атомдардан тұрады.
Ақзалардың өмірі мен өлімі атомдардың бірігуіне және ыдырауына алып келеді.
Демокрит жанның өлмейтіндігін жоққа шығарды. Демокрит адамның
қалыптасуы оның табиғатына және тәрбиесіне байланысты деп түсіндірді.
Мәселен, Демокрит еңбектерінен кейбір үзінді келтіретін болсақ; “Егер де
оқымаса, ешкімнің де өнерді де, даналықты да меңгермеген болар еді”,
“Табиғаттан гөрі, жаттығудың арқасында көптеген адамдар жақсылық
қасиеттерді меңгереді”, “Кейде жас адамдарға ақыл, ал қарттарға ақылсыздық
тән болса, ақылға үйрететін уақыт емес, ол дұрыс қойылған тәрбие және
табиғат”.
Демокрит ортаға, үлкендердің үлгі-өнегесіне (“Әкенің жағымды ойы-
балаларға ең жақсы өсиет”), сөздік әсеріне, сендірумен тәрбиелеуге, еңбекке
үйретуге ерекше мән берді.
Демокриттің бізге жеткен еңбектерінің үзінділерінде балаларға
кішкентай кезінен бастап талаптар қою туралы жан-жақты айтылды.
Демокриттің материалистік таным теориясы бойынша, білімнің басы
түйсіктер екендігін, ал шындық ақыл арқылы іске асатындығын (теориялық
ойлау), дәлелдеу, ақыл-ой тәрбиесінің мәселелерін шешуде мәні ерекше болды.
Демокрит ойды, ақылды дамыту туралы мынадай мәнерлі сөздермен аяқтады:
“Көптеген көп білетіндер (білгіштер) – ақылсыз (ойсыз)” деген болатынды.
Сократтың педагогикалық теориясы.
Сократ (469-399жж.б.э.д) философ-идеалист болды, өзінің демократиялық
шығу тегіне қарамастан (кедей қолөнершінің баласы), оның консервативтік жер
аристократиясының идеологі болып табылады. Болғандығы оның философиялық
және педагогикалық көзқарастарында бейнеленді. Оның түсіндіруінше, дүниенің
құрылымы, заттардың физикалық табиғатын тануға болмайды, адамдар тек ғана
өзін-өзі тануы мүмкін, жалпыға бірдей, мәңгілік және өзгермейтін
адамгершілік ұғымдар өмір сүреді.
Тәрбиенің мақсаты, Сократтың көзқарасы бойынша, заттардың табиғатын
зерттеу емес, ал өзін-өзі танып білу, адамгершілікті жетілдіру болу керек
деді.
Платонның педагогикалық теориясы.
Платон (427-347 жж.б.э.д) белгілі грек философы, идеалисі, Сократтың
шәкірті болды. Оның айтуынша, тәрбиені мемлекет ұйымдастыруы қажет, өзінің
мақсаты, мазмұны, әдістемесі бойынша үстем таптың мүддесіне толықтай сәйкес
келуі керек.
Платон философияда идеялар туралы іліммен белгілі. Оның пікірінше, тек
ғана идеялар нағыз шындық ретінде өмір сүреді. Олар мәңгілік және
өзгермейді. Бізді қоршаған заттар иек ғана идеялардың әлсіз бейнеленуі,
көленкесі болып табылады.
Өзінің педагогикалық жүйесінде Платон спартандық және афиналық
тәрбиенің кейбір белгілерін біріктіруге ұмтылды.
Платонның пікірінше, тәрбие дегеніміз үлкендердің балаларға әсер етуі,
балаларда адамгершілікті, қайырымдылықты қалыптастыруы. Ол “оқу” ұғымына
ғылымдарды оқып-үйрену арқылы білімді меңгеруді жатқызды, ол “шындық үшін
ойлауды пайдалануда жанды ояту” деп түсінді. Кішкентай балалардың ішкі
негізі Платон айтуынша, эмоциялар болып табылады деді.
Ол тәрбие құралы ретінде ойындарға сонымен қатар әдеби шығармаларды,
мифтерді балаларға оқу және айтып беруге ерекше мән берді.
Көптеген шығармалардың авторы ретінде Платон тәрбие мәселелеріне
ерекше мән берді. Тәрбиені ұйымдастыруда өзінің көзқарастар жүйесін
“Мемлекет” және “Заңдар” сияқты трактаттарында қарастырды.
“Мемлекет” атты еңбегінде Платон кішкентай жас кезінен бастап
балаларға қоғамдық тәрбие беру идеясын ұсынды және ооны ұйымдастырудың
белгілі жүйесін қарастырды.
3 жастан 6 жасқа дейін барлық балаларды мемлекеттің тағайындаған
тәрбиешілердің басшылығымен алаңдарда ойын ұйымдастыруға ерекше мән берді.
Кішкентай балаларды тәрбиелеудің негізгі құралы ретінде ойынның ролін
жоғары бағалады.
7 жастан 12 жасқа дейін балалар мемлекеттік мектепке барады, онда
оқуға, жазуға, сынауға, саз өнеріне және ән-күйге үйренеді. 12 жастан 16
жасқа дейін дене тәрбиесімен жан-жақты айналысатын мектепке – полестраға
қатысады. Онда гимнастикалық жаттығулармен айналысады.
16 жастан бастап ғылым негіздерін арифметикалы, геометрияны,
астрономияны, практикалық мақсатта оқып-үйренеді. 18 жастан 20 жасқа дейін
эфебияда аранулы әскери-дене даярлығын алады. 20 жастан бастап, ақыл-ой
сабақтарына ешқандай қабілеттілік аңғартпаған жастар әскер қатарына
алынады. Ал жастардың аз ғана бөлігі, қабілеттілері 30 жасқа дейін білім
берудің жоғары үшінші сатысына өтеді, онда философияны, арифметиканы,
геометрияны, астрономияны және саз теориясын философиялық-теориялық негізде
оқып-үйренеді. Олар мемлекеттік қызметке даярланады. Ерекше дарындылық
аңғартқан кейбіреулері философиялық білімін тағы да 5 жыл жалғастырады (35
жасқа дейін) одан кейін 35 тен 50 жасқа дейін мемлекет басқару ісімен
айналысады.
Платонның тәрбие жүйесі дене тәрбиесіне деген жеккөрушілікке
негізделеді, құлдардың балаларына білім алуға тыйым салынады.
Бірақ, Платон мектепке дейінгі тәрбие туралы, тәрбиенің бірізді
мемлекеттік жүйесі туралы, жағымды үлгі-өнеге арқылы тәрбиелеу талаптарын
және т.б. ұсынды.
Аристотельдің педагогикалық теориясы.
Аристотель (384-322 жж.б.э.д), Платонның шәкірті, көрнекті философ-
идеалист және ертеден Грецияның ғұлама ғалымы. Ал Платонның шәкірті бола
отырып, өз ұстазының көзқарасымен келіспеді. Аристотель Платонның екі түрлі
ерекше дүние туралы ілімін сынға алады: идеялар дүниесі және құбылыстар
дүниесі. Аристотель дүниенің бірлігін мойындады, заттар идеяларын заттардың
өзінен бөлуге болмайды. Кез-келген зат материямен түрдің бірлігі болып
табылады.
Аристотель өзінің даму туралы теориясына сүйене отырып, жанның 3 түрі
туралы айтты: тағамда және көбеюде байқалатын өсімдік түрі; түйсіктерде
және қажеттілікте байқалатын жануар түрі; ойлау және таным тән ақыл-ой түрі
жатады.
Жанның 3 түріне сәйкес олардың әрқайсысы ерекше әсер етуді қажет
етеді. Аристотель тәрбиенің 3 түрін бөліп көрсетті – дене, адамгершілік
және ақыл тәрбиесі.
Аристотель адамда тәні мен жаны болатындығы, материя мен түр сияқты
бөлінбей өмір сүреді. Тәрбиенің мақсаты табиғатпен тығыз байланысты жанның
барлық жақтарын үйлесімді дамыту. Аристотель баланың табиғатына сәйкес
дене, адамгершілік, ақыл-ойтәрбиесін ұйымдастыру, сонымен қатар балалардың
1 жас ерекшеліктерін ескеріп атқаруды ұсынды.
Аристотель педагогикалық ой-пікірдің тарихында алғаш рет балаларды жас
кезеңдерге бөлуді ұсынды. Балалардың өмірін үш кезеңге бөліп қарастырды:
1) туғаннан бастап, 7 жасқа дейін кезең; 2) 7 жастан 14 жасқа дейін;
3) 14 жастан 28 жасқа дейін. Аристотельдің пікірінше, бұл жас кезеңдері
табиғатына сәйкес келеді.
Аристотель жанұя тәрбиесіне ерекше мән берді. Ал 7 жасқа дейін балалар
жанұяда тәрбиеленуі тиіс дей келіп, өзінің табиғатқа сәйкес тәрбиелеу
қағидасына сүйенеді.
7 жастан бастап балалар мемлекеттік мектептерге барады (ерлер сияқты
әйелдерге ондай білім берудің қажеттілігі жоқ екендігін Аристотель атап
көрсетті). Аристотель мектептер мемлекеттік болу керек, жеке меншік болмау
қажет, себебі бала тәрбиелеу ісі мемлекеттің қамқорлығында екендігін атап
өтті. Мектептерде дене тәрбиесіне ерекше мән берілді, басқа мектептерде
балалар оқуға, жазуға, санауға, сурет салуға және саз өнеріне оңай
үйренеді. Ал одан жоғары жас кезеңінде жастар әдебиетті, тарихты,
философияны, математиканы, астрономияны оқып-үйренеді. Аристотель
эстетикалық және адамгершілік тәрбиесінің құралы ретінде саз өнеріне ерекше
мән берді.
Аристотель бойынша, балаларды адамгершілікке тәрбиелеу адамгершілік
мінез-құлықтағы жаттығуларға негізделеді – қажетті әрекеттері жиі қайталау.
Балалардың адамгершілік тәрбиесімен негізінен ата-аналар айналысуы қажет.
Өзінің педагогикалық теориясын дамыта отырып, Аристотель құлиеленуші
аристократияның өкілі ретінде ерікті туған азаматтарды тәрбиелеу туралы,
құл иеленуші мемлекет туралы қамқорлық жасағаны белгілі.
Аристотельдің көзқарасы антигнал педагогикаға және педагогика
ғылымының кейінгі дамуына ерекше ықпал етті.
4. Ертедегі Римде тәрбие мен педагогикалық
ой-пікірдің дамуы.
Ертедегі Римде көп ғасырлық тарихының, дамуында жанұя және мектеп
тәрбиесі мен білім берудің өзіндік тәжірибесі қалыптасты.
Ұзақ уақыт Рим жанұясында рулық қауымның тәрбие дәстүрі сақталған
болатын-ды, соған қарамастан үй тәрбиесінің сипаты ең алдымен Рим қоғамының
әлеуметтік баспалдағынан жанұяның қандай орын алатындығына байланысты.
Римде әйел белгілі құққа ие болады (мәселен тұқым қуалау саласында),
бірақ ерлер өз балалары мен әйеліне толық үстемдік ете, басқара білді.
4-5 жасқа дейін балалар мен қыздар жанұяда бірге тәрбиеленді, содан
кейін оларды бөліп тәрбиеледі. Қыздар анасының, қызметшілердің бақылауында
болды. Қыздардың негізгі жұмысы тігіншілікпен айналысады, оларды сонымен
қатар саз өнеріне, биге үйретті, ауқатты жанұяларда – грек тілін оқыды. Ер
балалардың тәрбиесімен ерлер адамдар шұғылданды: әкелері, тәрбиешілер,
кейде Грециядан шақырылғандары. Ер балаларды ерлердің айналысатын кәсібіне
үйретті, ең алдымен қаруды қалай ұстай білуге үйретті.
Бастауыш білімді ауқатты емес балалар элементарлық мектептерде алды,
олар ақылы, жекеменшік мектептер болды, оларға қыздар да қабылданды.
Ауқатты ата-аналардың балаларын, тәртіп бойынша, үй мұғалімдері оқытты, ең
алдымен грек тілі мен әдебиетіне үйретті.
Грецияның әсерімен грамматикалық мектептер пайда болды, онда 12 жастан
16 жасқа дейін бай, ауқатты ата-аналардың балалары оқыды. Оларға грек
тілін, шешендік өнерін, әдебиет пен тарихтан кейбір мәліметтер берілді.
Римде шешендік мектептер ашылды, онда ауқаттылардан шыққан жастар
жоғары ақыға грек тіліне, шешендік өнеріне, заңтануға, математикаға,
философияға оқыды. Оларды жоғары мемлекеттік қызметке даярлады.
Рим империясының пайда болуымен (ІІ ғ.б.э.д) императорлар
грамматикалық мектептер мен шешендік мектептерді мемлекеттік мектептерге
айналдырды, олардың міндеті – императорлық өкіметке берілген чиновниктерді
тәрбилеу.
Христиан діні мемлекеттік дінге айналған кезде мұғалімдік қызметке дін
өкілдері тағайындала бастады. Жанұядағы және мектептердегі тәрбие бірте-
бірте діни сипатқа ие бола бастады.
Квинтилианның педагогикалық көзқарасы.
Марк Фабий Квинтилиан – белгілі Рим шешені және педагог, Римдегі ең
таңдаулы шешендік мектептердің бірінің негізін салушы, көп кешікпей оның
есімі кеңінен таныла бастады және мемлекеттік болды.
Өз мектебінің тәжірибесі және античный дүниенің педагогикалық ой-
пікірінің жетістіктері негізінде Квинтилиан “Шешеннің тәрбиесі туралы”
алғашқы арнаулы педагогикалық еңбекті жазды, онда кейбір жалпы
педагогикалық мәселелер сөз болды.
Квинтилиан адам табиғатының оның дамуындағы ролі туралы мәселені
түсінуге өз үлесін қосты. Ол адамның табиғи көрсеткіштеріне үлкен мән
берді, балалардың табиғи қабілеттерін өте жоғары бағалады, ерте жас кезінің
өзінде қабілеттіліктердің дәрежесін анықтауға болатындығына ешқандай күмән
келтірмеді (кішкентай балалардың ойының алғашқы белгілері – есі, тез және
дәл қабылдауы және қабылдағанды ұзақ сақтау, балада еліктеуге ұмтылудың
ерте дамуы) сонымен қатар тәрбие арқылы көп нәрсеге қол жеткізуге
болатындығын түсінді.
Квинтилиан Рим қоғамының билігінің жоғары деңгейіндегі жанұя тәрбиесін
сынға алды, балалардың жағымсыз адамгершілік қасеиттерін және үлкендердің
жағымсыз мінез-құлқын қатты сынаған болатынды, жеке тұлғаның қалыптасуында
балалардың жас ерекшеліктерін бағаламағаны үшін ата-аналарға ескерту
жасады.
5-тен 7 жасқа дейін Квинтилиан Аристотель сияқты мектепке даярлыққа
ерекше мән берді. Оның айтуынша, балалар 7 жасқа дейін екі тілді меңгеруге
тиісті – ана тілін және грек тілін, әуелі грек тілін содан кейін ана тілін.
Квинтилиан балаларды мадақтап отыруға кеңес берді, өз құрбыларымен бірге
оларды жарысқа шақырып отыруға, марапаттардың қажеттігін айтты.
Рим педагогі балалардың сауаттылығын дамыту үшін оқытуға әдістемелік
кеңестер беріп отырды. Ол оқыту үрлісін көрнекті құралдар арқылы өткізуге
ерекше мән берді, оқытуда біржүйелік және бірізділік қағидаларды сақтап
отыруға құнды кеңестер берді.
Квинтилиан болашақ шешенге дамыған ес, көркем сөз, жақсы дауыс ырғағы
және интонация, мәнерлі сөз, мимика қажет деген болатынды.
Шешенді тәрбиелеудің негізгі құралы Квинтилиан өлеңдерді жаттау
екенін, оның адамгершілікке тәрбиелеуге көмектесетіндігіне тоқталды.
Логикалық ойлауды, ойдың бір жүйелігін, бірізділігін тәрбиелеу мақсатында
ол математиканы оқытудың қажеттігіне тоқталды, оқытуды теориялық үйретуге,
еліктеуге және жаттығуларға негіздей отырып, құру керектігіне мән берді.
Педагогикалық ой-аікірдің даму тарихында Квитилиан дидактика мен
әдістеменің негізін қалаған, мектепке дейінгі жастағы балаларды
тәрбиелеудің талаптарын біржүйеге келтірген алғашқы арнаулы педагогикалық
еңбектің авторы ретінде ерекше орын алады.
Еуропалық орта ғасыр әдебиеті
Антик құл иеленушілік қоғамның ыдырауы бір кезде Рим империясымен
біріккен Солтүстік Америка және Орта Азиядағы сансыз көп тағы тайпалардың
көшуіне жол ашты (ирландықтар, славяндар, арабтар, монғолдар, түріктер).
Осы тайпалардың негізінде орта ғасырлық феодалдық мемлекеттер және қазіргі
заманның европалық халықтары құрылды.
Орта ғасыр әдебиетінің тууы мен дамуына үш ең басты фактор әсер етті:
халық ауыз әдебиеті, антик әлемі және христиандық дін.
Батыс Европада үстемдік алған варвар халықтарда сол кезде өздерінің
өте жақсы дамыған поэзиясы болған. Сол поэзия кейінгі Европа әдебиетінің
негізін салды.
Ежелгі поэзияның бір түрі – еңбек өлеңдері. Бұл өлеңдер еңбек
процесін қостайтын әр түрлі дыбыстардан пайда болған. Еңбек өлеңдерінен
әдет-ғұрып өлеңдері өріс алды.
Орта ғасыр әдебиетінің алғашқы дамуына католиктік шіркеу үлкен әсер
етті. Сол кездегі бірнеше әйгілі әдеби жанрлар шіркеу әсерімен туған: діни
гимндер мен өлеңдер, әулиелер өмірі, таурат парафразалар тағы да басқалар.
Шіркеу ішінде діни драма да туды.
Орта ғасыр әдебиетіне едәуір әсер еткен екінші ірі фактор – антик
әлемі (өнер мен әдебиет). Алғашқы кезде германдық жаушылар антик мұраның
барлығын жойды. Бірақ және мәдениетті құру үшін негізгі материал керек
болды. Үлгі ретінде жойылған антик мұраның қалдығын жинау басталды.
Мемлекеттік заң және жоғарғы әкімшіліктің тілі ретінде латын тілі
қабылданды.
Орта ғасыр әдебиетінің дәуірге бөлінуі сол кездегі Европа
халықтарының қоғамдық дамуының кезеңдерімен бірыңғай келеді: 1) рулық
қоғамның ыдырауы және феодалдық қатынастардың пайда болу кезінің әдебиеті,
2) өркендеген феодализмнің әдебиеті. Бірінші дәуір шамамен Х ғасырдың
аяғына дейін созылады. Әр түрлі халықтардың тарихи және әдеби дамуы бірдей
болған жоқ. Бәрінен бұрын ортағасырлық әдебиет Францияда дамыды. Ол елде
феодализм негізінде ІХ ғасырда құрылған. Ал Германия, Европа елдері және
Англия Франциядан біраз артта қалды. Даму жағынан соңғы орында қалған
скандинавтар және кельттер басып алған Еуропаның шеткі солтүстік және
солтүстік-батыстық аймақтары. І кезеңнің әдебиеті ІІ кезеңмен салыстырғанда
біртұтас және бірыңғай болып көрінеді.
Ал, ортағасырлық әдебиеттің екінші кезеңіне келсек, Европа мен
Англияда ХІ ғасырдан XV ғасырға дейін өркендеген феодализм дәуірінің
әдебиеті әлдеқайда қиын жағдайда дамыды. Мұнда сол елдердің даму жолымен
анықталатын әдеби творчествоның бірнеше кезеңдерін айыруға болады. ХІІІ
ғасырға дейін қоғамдық-саяси күрес негізінде феодалдар мен шаруа, басқаша
айтқанда, бұқара халық арасында жүрді. Бұлардың арасында дін басылары
өзгеше орын алады.
Сонымен, ХІІІ ғасырға дейін үш ерекше әдеби ағым дамыды – халықтық,
клерикалық және феодалдық-рыцарьлық әдебиет. Клерикалық әдебиет – шіркеудің
әсерінен туған әдеби ағым. (клерикализм – шіркеудің саяси және мәдени
үстемдігін күшейтуге бағытталған реакцияшыл ағым).
ХІІ ғасырда қалалар көбейіп, өркендей бастайды. Оларда ерекше
(қалалық деп аталған) өнер мен әдебиет пайда болады.
Германдық эпос. Ежелгі германдық эпостың идеологиялық мазмұны сол
кездегі барлық халықтарға тән. Батырлар жыры жауынгерлердің ерлігінің
даңқын шығарады. Германдық эпоста кейіпкерлердің арасында жаңа қарым-
қатынастар тағайындалады, бөлек-бөлек аңыздар циклдарға бірігеді.
Эпостық қаһарман ерекше күштің, сұлулықтың, батылдықтың өнегесі болып
табылады. Әр түрлі адамдардың ерліктері бір эпостық қаһарманның ерлігі
болып есептеледі.
Ежелгі германдық эпос арфаның қостауымен айтылған. Өлеңдерді
(жырларды) орындаушы, шығарушылар және айтушылар – жасақшы – әншілер. Олар
басқа жауынгерлермен бірге шайқастарға қатысып, солардың ерліктері туралы
жырлаған. Сонымен қатар, жасақшы – әншілер ауыз әдебиетінде сақталған ескі,
көне заманның оқиғалары туралы баяндаған. Жасақшы әншілер ерекше үлкен
құрметке ие болған. Олар өздерінің айтқан немесе шығарған өлеңдері үшін
бағалы сыйлықтарды алып тұрды (корольдің қазынасынан алтын сақиналар,
білезіктер т.б.)
Ежелгі неміс әдебиеті пайда болғаннан бастап (VIII ғасыр) монастырлық
оқу мен христиандық дінге қызмет етті.
Ежелгі германдық эпостың сақталған жалғыз ескерткіші – Хильдебрант
туралы өлеңнен үзінді. Бұл өлең әкесі мен ұлының кездесуінен басталады.
Мұндай сюжет басқа халықтардың эпосында кездеседі (мысалы, орыс былиналарда
Илья Муромец пен Сокольниктің кездесуі, парсылар эпосында – Фирдоусидің
Шахнамесінде – Рустам мен Сохрабтың кездесуі т.б.). Бұл аңыздарда
қаһарманның ұлы басқа елде басқа әйелден туады (некесіз туған бала). Ол ер
жетіп әкесін іздеуге кетеді. Көптеген сюжеттерде әкесі шайқаста ұлын
жеңіп, оны танымастан бұрын өлтіреді.
Ежелгі германдық эпостың сақталған ескерткіштерінің бірі – англосакс
тілінде жазылған Беовульф туралы поэма. Англосакс тілі деп ежелгі ағылшын
тілін айтады. Бұл тілде V ғ. Британияны басып алған германдық тайпалар
сөйлеген. Беовульф туралы поэма біздерге дейін тек жалғыз қолжазба
түрінде жетті. Ол Х ғасырдың басында жазылған ежелгі өлеңдер. Поэма 2
бөлімнен және оларға кірген 3000 өлеңнен тұрады. Сол 2 бөлімді біріктіретін
бейне – Беовульф бейнесі. Беовульф тарихи адам емес, поэмада тарихи
оқиғалар көрсетілгенмен, көптеген эпизодтары басқа халық ертегілерімен
салыстырмалы. Ежелгі германдықтар өзінің поэзиясын өлең түрінде ұрпақтан-
ұрпаққа ауызша жалғастырды.
“Эдда” деген сөздің мағынасы әлі күнге дейін анықталған жоқ.
“Эдда” жинағына кірген батырлар туралы өлеңдердің көбі Зифгридке,
Нибелунгтар өліміне, Эрманарик пен Сванхильдаға арналған. Бұл сюжеттер
Германияда пайда болып, соңынан Норвегия арқылы Исландияға жетіп, қайта
жөнделген.
IX – XIII ғғ. Норвегия мен Исландияда скальдтар өнері өркендейді.
Скальд деп Скандинавияда жасақ көсемінің қарауындағы әншіні айтады.
Скальдтар өздерінің заманы туралы және князьдар мен жасақшылардың ерлігін
дәріптейтін өлеңдерді шығарды. Скальдтардың өлеңдері біздің уақытымызға
дейін көбінесе үзінді түрде жетті.
Басқа ежелгі герман халықтарымен салыстырғанда исландықтардың өте
бай прозалық әдебиеті болған. Бұл әдебиет ана тілінде шығарылған. Оны
“сагалар” деп атайды. Бұл әдебиеттің негізінде Исландияның алғашқы
тұрғындары туралы әңгімелер, рулық аңыздар жатады. Олардың көбі XII – XIII
ғ аралығында жазылған.
Рулық сагалар тарихи фактілерді, адамдар мен қалалардың аттарын дәл
көрсетеді. Әсіресе Исландия және Норвегияға байланысты оқиғаларды дәл
көрсетеді. Рулық сагалар әдетінше бірнеше ұрпақтың тарихын, өмірін
бейнелейді. Сагалар бас кейіпкердің өмірбаянынан басталады. Алдымен оның
балалық шағы, алғашқы ерлігі туралы айтылады. Содан кейін оның теңіз
саяхаттары, Норвегия королінің жасағына кіруі, теңіз жорықтарынан даңқы
шығып, құрметпен еліне оралуы, үйленуі, бейбітшілікте өмір сүруі, атақты
рулар арасындағы күндестігі мен өшпенділігі және солардың кесірінен тұған
қанды шайқастар туралы баяндалады. Рулық сагаларда кейіпкерлер батырлар
жырындағы қаһармандай дәріптелмейді.
Мифологиялық және қиял – ғажайып ирландық сагалармен салыстырғанда
исландық рулық сагалар сол кездегі Скандинавия халықтарының тұрмысын,
қоғамдық және жанұялық қарым – қатынастарды, әдет – ғұрыптары мен
діншілдігін көрсетті. Исландық сагалар бұл жағынан германдықтардың
этнографиясын зерттеу үшін таптырмайтын материал болып табылады.
Сансыз көп рулық сагалардың ішінде классикалық түрде жазылған және
тарихи материалды дұрыс көрсеткен – “Эгил туралы сага”
Рулық және тарихи сагалармен қатар аңыздар мен фантастикаға
негізделген сагалар да болды.
Халық поэзиясы. Қоғамның түрлі жеңілдіктерін пайдаланушы таптар
өздерінің мүдделері мен көзқарастарын рыцарлық және клерикалық әдебиеттен
тапты. ХІІ ғ. бастап қалалардың ролі күшейіп, олар өздерінің ерекше қалалық
әдебиетін шығарды. Ал жазу білмеген бұқара халық өз шығармашылығын орта
ғасырлардың ортасына дейін тек қана ауызша жалғастырды.
Ортағасырлық әдебиеттің негізгі бағыттарының әлеуметтік тегі әртүрлі
болса да, олар бір-бірімен байланысты болды. Халық ауыз әдебиеті жазба
әдебиетіне өте бай материал беріп, оны өзінің сюжеттері мен бейнелерімен
түрлендіріп, қамтамасыз етті. Халық поэзиясы өте бай және өз бетімен
дамыған әдебиет болса да, ол ауызша дамығанның кесірінен тек XIV-XV ғғ.
дейін өркендеді.
Халық өмірі туралы өлеңдердің авторы болған кәсіби әншілер. Оларды
Францияда жонглерлер, Испанияда – хугларлар, Германияда – шпильмандар деп
атаған. Жонглерлер ортағасырлық қоғамның барлық топтарына танымал болған.
Олар жүргінші жолдармен жиһан кезіп, жолында кездескен қамалдарға,
қалаларға және селоларға кірді. Жонглерлер сол кездегі жаңалықтарды жинап
таратушы болды. Олар өз заманының барлық оқиғаларына үн қосты. Оларсыз
ешбір сарай салтанаты, жәрмеңке, діни я халық мейрамы өтпейтін болды.
Халық поэзиясының барлық түрлерінен ең жақсы сақталған батырлар
жыры. Бұл жанр Ирландияда жақсы дамыған. Оның негізінде рулық және
жергілікті аңыздар жатады. Батырлар жырын орындайтын ақын жыршыларды бард
деп атаған. Бард әнін музыкамен (сазбен) қостап, әртүрлі тарихи және
аңыздарға айналған оқиғалар туралы, әр түрлі батырлар мен князьдардың
құрметіне арналған өлеңдерді айтты.
Француз батырлар жыры. Батырлар жыры туралы материал әсіресе
Францияда жақсы сақталған. Бұл шығармалар жүзге жақын поэма түрінде
сақталған. Олардың ең көне түрлері XI ғ. аяғында, соңғылары XIV ғ.
жазылған.
Француз эпосының негізгі мазмұнын үш тақырыпқа бөлуге болады: 1)
елін қорғау (мавр, норман, сакс жауларынан); 2) корольге адал қызмет ету;
3) қанды феодалдық шайқастар. Алдыңғы екі тақырып мейрімді және дана
корольдың бейнесімен байланысты. Көптеген поэмаларда бұл король Ұлы Карл
болып аталады. Карл поэмаларда шындыққа жатпайтын бейне: ол әрқашан
мейірімді, әділ, ұрыстарда жеңімпаз, сатқындарға қатал король болып
бейнеленеді.
Роланд туралы жыр. Француз эпосының әйгілі шығармасы,
ортағасырлық поэзияның шыңы болып есептелетін поэма – Роланд туралы жыр.
Бұл поэма 4002 өлеңнен тұрады, жазылу уақыты – 1100 ж. шамасы, алғашқы
крестік жорығы кезіне дейін. Авторы белгісіз.
Поэма Ұлы Карлдың жиені граф Роландтың Ронсеваль шатқалында
маврлармен шайқаста ерлікпен қаза тапқаны туралы баяндайды. Эпос Роландтың
қазаға ұшырауына себеп болған өгей әкесі Ганелонның сатқындығы және Ұлы
Карлдың Роланд және 12 пэр үшін кек алуы туралы баяндайды.
Роланд поэмада рыцарлық ерлік пен аса мейірімділіктің өнегесі болып
көрсетілген. Роландта феодалдарға тән эгоизм, қомағойлық, қатыгездік жоқ.
Ол өзінің отанына, халқына, короліне шын берілген рыцарь. Ол өзінің өмірін
сүйікті Францияға арнаған.
Рыцарь болғанымен Роланд халыққа жақын, ол нағыз халық қаһарманы
болды. Сондықтан Роланд туралы жыр тек қана Францияда емес, басқа Еуропа
елдерінде де танымал болды. Поэманың аудармалары орта ғасырдың өзінде-ақ
неміс, ағылшын, итальян, испан, скандинавтар, кельттер тілінде болған.
Клерикалық әдебиет. ХІІ – ХІІІ ғ. аяғына дейін халық поэзиясымен
қатар клерикалық әдебиет өркендеді. ХІІ ғ. дейін тек дін басылары мен
ақсүйектер ғана монастырлық мектептерде оқып білім алатын болған.
Клерикалық әдебиетте әулиелер өмірі мен әртүрлі діни аңыздар
үлкен орын алады. Бұл аңыздар латын және басқа тілдерде елден елге,
халықтан халыққа көптеген варианттарда тараған.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz