Қазақстан Республикасындағы жаңа нарықтық экономикаға байланысты зияткерлік меншіктің түсінігі мен ерекшеліктері, Қазақстан Республикасында зияткерлік меншік құқығын қорғау жүйесі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Меншік жүйесіндегі зияткерлік меншіктің орны
1.1 Зияткерлік меншік институтының түсінігі мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Зияткерлік меншіктің негізгі институттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2. Зияткерлік меншік құқығын қорғау мәселелері
2.1 ҚР зияткерлік меншік құқығын қорғау тәсілдерінің негізгі мәселелері ... ... 35
2.2 Зияткерлік меншік институттарын қорғау ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ...38
2.3 Азаматтардың зияткерлік меншік құқығын қорғау саласындағы құқық қорғау органдарының құзыреттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
2.4 Зияткерлік меншік құқығы саласындағы халықаралық келісімдердің рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
Корытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
1 Меншік жүйесіндегі зияткерлік меншіктің орны
1.1 Зияткерлік меншік институтының түсінігі мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Зияткерлік меншіктің негізгі институттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2. Зияткерлік меншік құқығын қорғау мәселелері
2.1 ҚР зияткерлік меншік құқығын қорғау тәсілдерінің негізгі мәселелері ... ... 35
2.2 Зияткерлік меншік институттарын қорғау ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ...38
2.3 Азаматтардың зияткерлік меншік құқығын қорғау саласындағы құқық қорғау органдарының құзыреттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
2.4 Зияткерлік меншік құқығы саласындағы халықаралық келісімдердің рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
Корытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан бастап, дүниежүзілік қауымдастықтың толыққанды мүшесі болды, сол арқылы халықаралық қатынастарда өзіне сәйкесқұқықтар мен міндеттерді қабылдап отыр. Солардың бірі зияткерлік меншік құқығын қөорғау. Қазақстан Дүниежүзілік зияткерлік меншік ұйымының мүшесі, сондықтан да зияткерлік еңбек әрбір азаматтың жеке меншігі болып табылады.
Авторлық және сабақтас құқықтар, өнеркәсіптік және зияткерлік меншіктің маңзды құрамасы бола келіп, келесі интелектуалдық шығармашылық қызметтердің нәтижелеріне таралады: ғылым, әдебиет және өнер туындылары; эфирлік және кабельдік хабар тарату ұйымдарының орындалуы, қойылымдары, фонограммалары мен хабарларын жасауға және пайдалануға байланысты туындайтын қатынастарды реттейді.
Сонымен бірге, азаматтық айналымға қатысушыларды, тауарларды, жұмыстарды немесе қызмет көрсетулерді дараландыру құралдарына: өнертабыс, пайдалы үлгілері, өндірістік үлгілері, селекциялық жетістіктер, интегралдық микросызба топологиялары, ашылмаған ақпарат, оның ішінде өндіріс құпиялары, фирмалық атаулар, тауарлық белгілер, тауарлар шығарылатын жерлердің атаулары. Осы атап айтылғанның иегерлері жеке тұлғалар болып табылғанымен, жалпы мемлекеттің зияткерлік ресурсы және адамзаттың мұрасы болып есептеледі. Дәлірек зияткерлік тұрақты дамудың бас қозғаушы күші болып есептеледі. Сондықтан, мемлекеттің міндеті – барынша зияткерлік шығармашылықты көтермелеу, сонымен қатар тиімді авторлық құқықты қорғау арқылы және қосарлас қалыптасуы мен индустрия мәдениеті дамуына, шығармалардың кең таратушылығына және авторлардың тіршілік етуге қажетті қаражаттармен қамтамасыз етуге, жаңашыл өнертапқыштарды қолдауына мүмкіндік туғызады. Мұнсыз елдің зияткерлік әлеуетін қалптастырылуы мүмкін емес. Азаматтардың зияткерлік меншік обьектісі Конституция бойынша сақталады, заң жүзінде қорғалады. Біздің елімізде Қазақстан азаматтары мен қатар шетел азаматтарының да зияткерлік меншік құқығы заң алдында бірдей қорғалады. Сонымен қатар, Қазақстан азаматтарының зияткерлік саласындағы жетістіктері ұйымға мүше елдердің бәрінде бірдей қорғалады.
Азаматтардың зияткерлік меншік құқығын қорғау арқылы мемлекет олардың шығармашылық өрісінің дамуын, сол арқылы ел экономикасының дамуына қолайлы жағдай жасайды. Зияткерлік меншік құқығын қорғау мәселесі тек қана өзінің шығармашылық қызметінде обьектілерімен ие болып жатқан азаматтарды алаңдатпайды, олармен бірге қызметі авторлардың және өнертапқыштардың құқықтарын қорғауына бағытталған мемлекеттік органдардың да зияткерлік меншікті шеттетпеді, өйткені осы бағытқа арналған мемлекеттік органдардың жұмысы жалпы Республиканың халықаралық шарттарына қосылуына және халықаралық ұйымдарға, ассоциацияларға және зияткерлік меншікті қорғау одақтарына кіруіне қажет.
Авторлық және сабақтас құқықтар, өнеркәсіптік және зияткерлік меншіктің маңзды құрамасы бола келіп, келесі интелектуалдық шығармашылық қызметтердің нәтижелеріне таралады: ғылым, әдебиет және өнер туындылары; эфирлік және кабельдік хабар тарату ұйымдарының орындалуы, қойылымдары, фонограммалары мен хабарларын жасауға және пайдалануға байланысты туындайтын қатынастарды реттейді.
Сонымен бірге, азаматтық айналымға қатысушыларды, тауарларды, жұмыстарды немесе қызмет көрсетулерді дараландыру құралдарына: өнертабыс, пайдалы үлгілері, өндірістік үлгілері, селекциялық жетістіктер, интегралдық микросызба топологиялары, ашылмаған ақпарат, оның ішінде өндіріс құпиялары, фирмалық атаулар, тауарлық белгілер, тауарлар шығарылатын жерлердің атаулары. Осы атап айтылғанның иегерлері жеке тұлғалар болып табылғанымен, жалпы мемлекеттің зияткерлік ресурсы және адамзаттың мұрасы болып есептеледі. Дәлірек зияткерлік тұрақты дамудың бас қозғаушы күші болып есептеледі. Сондықтан, мемлекеттің міндеті – барынша зияткерлік шығармашылықты көтермелеу, сонымен қатар тиімді авторлық құқықты қорғау арқылы және қосарлас қалыптасуы мен индустрия мәдениеті дамуына, шығармалардың кең таратушылығына және авторлардың тіршілік етуге қажетті қаражаттармен қамтамасыз етуге, жаңашыл өнертапқыштарды қолдауына мүмкіндік туғызады. Мұнсыз елдің зияткерлік әлеуетін қалптастырылуы мүмкін емес. Азаматтардың зияткерлік меншік обьектісі Конституция бойынша сақталады, заң жүзінде қорғалады. Біздің елімізде Қазақстан азаматтары мен қатар шетел азаматтарының да зияткерлік меншік құқығы заң алдында бірдей қорғалады. Сонымен қатар, Қазақстан азаматтарының зияткерлік саласындағы жетістіктері ұйымға мүше елдердің бәрінде бірдей қорғалады.
Азаматтардың зияткерлік меншік құқығын қорғау арқылы мемлекет олардың шығармашылық өрісінің дамуын, сол арқылы ел экономикасының дамуына қолайлы жағдай жасайды. Зияткерлік меншік құқығын қорғау мәселесі тек қана өзінің шығармашылық қызметінде обьектілерімен ие болып жатқан азаматтарды алаңдатпайды, олармен бірге қызметі авторлардың және өнертапқыштардың құқықтарын қорғауына бағытталған мемлекеттік органдардың да зияткерлік меншікті шеттетпеді, өйткені осы бағытқа арналған мемлекеттік органдардың жұмысы жалпы Республиканың халықаралық шарттарына қосылуына және халықаралық ұйымдарға, ассоциацияларға және зияткерлік меншікті қорғау одақтарына кіруіне қажет.
1.Төлеуғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. Оқулық. Алматы, 2001. Т.1., 112 бет.
2.Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 30 тамыздағы Конституциясы .
3.Е.А.Суханов ″Лекции о праве собственности″. Юридическая литература., М.1991г.- 14 бет.
4.Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (жалпы бөлім) 1994 жылғы 27 желтоқсан N 269-XIII.
5.Зияткерлік меншікті қорғау саласындағы Халықаралық стандарты және Еуропалық одақтық стандарты. Нұсқама. Астана, 2004ж. 128 бет.
6. ҚР Президентiнiң 2009 жылғы 28 тамыздағы N 858 Жарлығымен бекiтiлген Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейiнгi кезеңге арналған Құқықтық саясат тұжырымдамасы.
7.Грибанов В.П. Пределы осуществления и защиты гражданских прав. Из-во МГУ, 1972. 17б.
8. Сергеев А.П. Право интеллектуальной собственности в Российской Федерации. – М.: «Теис», 1996, - 170б.
9. Қаудыров Е.Т. Гражданско-правовая охрана объектов промышленной собственности в Республике Казахстан: Дис...д-ра юр.наук. – Алматы, 2002. – 35б.
10.Зенин И.А. Основы Гражданского права России: Конспект лекций для специалистов по праву интеллектуальной собственности. – М.: ВТИ, 1993. – 15бет.
11. Сергеев А.П. Право интеллектуальной собственности в Российской Федерации. – М.: «Теис», 1996 - 304б.
12.ҚР "Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы" 1996 ж. 10 маусымдағы № 6-I Заңы.
13."Сабақтас құқықтар" түсінігі және оларды қорғау мүмкіншілектері. Ғ.Темирбаев. Егеменді Қазақстан газетасы, 2001 №145.
14. Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 16 шiлдедегi N 427 Патент заңы.
15.Амангелді А.А. Современное патентное законодательство Республики Казахстан: Дис..кан-та юр. Наук. Алматы, 2002, - 179с.
16.ҚР "Тауар белгілері, қызмет көрсету белгілері және тауар шығарылған жерлердiң атаулары туралы" 1999 жылғы 26 шiлдедегi N 456 Заңы.
17. ҚР азаматтық кодексі (ерекше бөлім) 1999 жылғы 1 шілдедегі № 409.
18.ҚР "Қазақстан Республикасындағы тiл туралы" 1997 жылғы 11 шiлдедегі Заңы.
19. Қазақстан Республикасының «Зияткерлік меншік құқықтарын сақтау және қорғау саласындағы бірыңғай реттеу қағидаттары туралы келісім» 2011 жылғы 30 маусымдағы Заңы.
20.ҚР Қылмыстық кодекс, 1997 жылы 16 шiлде.
21.Қазақстан Республикасының Зият¬керлік меншік мәселесі бой¬ынша бірқатар заң актілеріне өзг嬬ріс¬тер мен толықтырулар енгізу туралы” Заңы 2012ж
22.ҚР Азаматтық іс жүргізу кодексі,13.07.1999ж.
23. Қазақстан Республикасының 2009 жылғы 10 шілдесіндегі № 179-4 «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне зияткерлік меншік мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заңы.
24. Өнеркәсiп үлгiсiне өтiнiмдi жасау, ресiмдеу және қарау, мәлiметтердi Қазақстан Республикасының өнеркәсiптік үлгiлерiнiң мемлекеттiк тiзiлiмiне енгiзу, сондай-ақ қорғау құжатын беру ережесін бекіту туралы. ҚР Әділет министрінің 2012 жылғы 24 ақпандағы № 91 Бұйрығы.
25.Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 29 маусымдағы «Интегралдық микросхемалар топологияларын құқықтық қорғау туралы» № 217 Заңы.
26.ҚР "Селекциялық жетістіктерді қорғау" туралы 1999 жылғы 13 шілдедегі № 422-1 Заңы.
27. Қазақстан Республикасы Қазақстан Республикасы Әділет министрінің 2008 жылғы 21 сәуір № 102 бұйрығымен бекiтiлген Әдiлет министрлігінің Зияткерлiк меншiк құқығы комитетi туралы Ереже.
28. Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің «Зияткерлік меншік құқығы комитетінің Ұлттық зияткерлік меншік институты» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2002 жылғы 11 шілдедегі № 756 қаулысы.
29.Зияткерлік меншік құқықтарын қорғау жөнінде комиссия құру туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 9 наурыздағы № 181 Қаулысы.
30.Қазақстан Республикасындағы кеден ісі туралы Қазақстан Республикасының 2010 жылғы 30 маусымдағы № 296-IV Кодексі.
31. www.wto.org .Дүниежүзілік сауда ұйымының ресми сайты.
Қосымша әдебиеттер тізімі:
1.Мэггс П.Б., Сергеев А.П. Интеллектуальная собственность. — М.: Юрист, 2000. 230с
2.Гаврилов Э.П. Комментарий к закону «Об авторском праве и смежных правах». – М.: Фонд «Правовая культура», 1996.
3.Гордон М.В. Советское авторское право. — М.: Изд. юрид. литература, 1995. 196с
4. Гражданское право: Учебник. в 2т./ под ред. Е.А. Суханова, 1993.
5. Бабенко В. Воровство как политика, Книжное обозрение, №7, 1995 105с
6.Гражданское право: Учеб. / Под ред. М.К. Сулейменова, Ю.Г. Басина. Алматы, 2000. 298с
7.Патентное право [Текст] : Сб.нормативно-правовых актов / сост.Каудыров Т.Е. - Алматы : Жеті жарғы, 1996. - 301 c. - (Сборник нормативно-правовых актов).
Пайдаланылған сайттар:
1. www. Google. Kz
2. www.google.ru
3. www. E.gov. kz
4. www. Akorda.rz
5. www.bsh.kz/news/1256186443.ht
2.Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 30 тамыздағы Конституциясы .
3.Е.А.Суханов ″Лекции о праве собственности″. Юридическая литература., М.1991г.- 14 бет.
4.Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (жалпы бөлім) 1994 жылғы 27 желтоқсан N 269-XIII.
5.Зияткерлік меншікті қорғау саласындағы Халықаралық стандарты және Еуропалық одақтық стандарты. Нұсқама. Астана, 2004ж. 128 бет.
6. ҚР Президентiнiң 2009 жылғы 28 тамыздағы N 858 Жарлығымен бекiтiлген Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейiнгi кезеңге арналған Құқықтық саясат тұжырымдамасы.
7.Грибанов В.П. Пределы осуществления и защиты гражданских прав. Из-во МГУ, 1972. 17б.
8. Сергеев А.П. Право интеллектуальной собственности в Российской Федерации. – М.: «Теис», 1996, - 170б.
9. Қаудыров Е.Т. Гражданско-правовая охрана объектов промышленной собственности в Республике Казахстан: Дис...д-ра юр.наук. – Алматы, 2002. – 35б.
10.Зенин И.А. Основы Гражданского права России: Конспект лекций для специалистов по праву интеллектуальной собственности. – М.: ВТИ, 1993. – 15бет.
11. Сергеев А.П. Право интеллектуальной собственности в Российской Федерации. – М.: «Теис», 1996 - 304б.
12.ҚР "Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы" 1996 ж. 10 маусымдағы № 6-I Заңы.
13."Сабақтас құқықтар" түсінігі және оларды қорғау мүмкіншілектері. Ғ.Темирбаев. Егеменді Қазақстан газетасы, 2001 №145.
14. Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 16 шiлдедегi N 427 Патент заңы.
15.Амангелді А.А. Современное патентное законодательство Республики Казахстан: Дис..кан-та юр. Наук. Алматы, 2002, - 179с.
16.ҚР "Тауар белгілері, қызмет көрсету белгілері және тауар шығарылған жерлердiң атаулары туралы" 1999 жылғы 26 шiлдедегi N 456 Заңы.
17. ҚР азаматтық кодексі (ерекше бөлім) 1999 жылғы 1 шілдедегі № 409.
18.ҚР "Қазақстан Республикасындағы тiл туралы" 1997 жылғы 11 шiлдедегі Заңы.
19. Қазақстан Республикасының «Зияткерлік меншік құқықтарын сақтау және қорғау саласындағы бірыңғай реттеу қағидаттары туралы келісім» 2011 жылғы 30 маусымдағы Заңы.
20.ҚР Қылмыстық кодекс, 1997 жылы 16 шiлде.
21.Қазақстан Республикасының Зият¬керлік меншік мәселесі бой¬ынша бірқатар заң актілеріне өзг嬬ріс¬тер мен толықтырулар енгізу туралы” Заңы 2012ж
22.ҚР Азаматтық іс жүргізу кодексі,13.07.1999ж.
23. Қазақстан Республикасының 2009 жылғы 10 шілдесіндегі № 179-4 «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне зияткерлік меншік мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заңы.
24. Өнеркәсiп үлгiсiне өтiнiмдi жасау, ресiмдеу және қарау, мәлiметтердi Қазақстан Республикасының өнеркәсiптік үлгiлерiнiң мемлекеттiк тiзiлiмiне енгiзу, сондай-ақ қорғау құжатын беру ережесін бекіту туралы. ҚР Әділет министрінің 2012 жылғы 24 ақпандағы № 91 Бұйрығы.
25.Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 29 маусымдағы «Интегралдық микросхемалар топологияларын құқықтық қорғау туралы» № 217 Заңы.
26.ҚР "Селекциялық жетістіктерді қорғау" туралы 1999 жылғы 13 шілдедегі № 422-1 Заңы.
27. Қазақстан Республикасы Қазақстан Республикасы Әділет министрінің 2008 жылғы 21 сәуір № 102 бұйрығымен бекiтiлген Әдiлет министрлігінің Зияткерлiк меншiк құқығы комитетi туралы Ереже.
28. Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің «Зияткерлік меншік құқығы комитетінің Ұлттық зияткерлік меншік институты» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2002 жылғы 11 шілдедегі № 756 қаулысы.
29.Зияткерлік меншік құқықтарын қорғау жөнінде комиссия құру туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 9 наурыздағы № 181 Қаулысы.
30.Қазақстан Республикасындағы кеден ісі туралы Қазақстан Республикасының 2010 жылғы 30 маусымдағы № 296-IV Кодексі.
31. www.wto.org .Дүниежүзілік сауда ұйымының ресми сайты.
Қосымша әдебиеттер тізімі:
1.Мэггс П.Б., Сергеев А.П. Интеллектуальная собственность. — М.: Юрист, 2000. 230с
2.Гаврилов Э.П. Комментарий к закону «Об авторском праве и смежных правах». – М.: Фонд «Правовая культура», 1996.
3.Гордон М.В. Советское авторское право. — М.: Изд. юрид. литература, 1995. 196с
4. Гражданское право: Учебник. в 2т./ под ред. Е.А. Суханова, 1993.
5. Бабенко В. Воровство как политика, Книжное обозрение, №7, 1995 105с
6.Гражданское право: Учеб. / Под ред. М.К. Сулейменова, Ю.Г. Басина. Алматы, 2000. 298с
7.Патентное право [Текст] : Сб.нормативно-правовых актов / сост.Каудыров Т.Е. - Алматы : Жеті жарғы, 1996. - 301 c. - (Сборник нормативно-правовых актов).
Пайдаланылған сайттар:
1. www. Google. Kz
2. www.google.ru
3. www. E.gov. kz
4. www. Akorda.rz
5. www.bsh.kz/news/1256186443.ht
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Меншік жүйесіндегі зияткерлік меншіктің орны
1.1 Зияткерлік меншік институтының түсінігі мен
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Зияткерлік меншіктің негізгі
институттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2. Зияткерлік меншік құқығын қорғау мәселелері
2.1 ҚР зияткерлік меншік құқығын қорғау тәсілдерінің негізгі
мәселелері ... ... 35
2.2 Зияткерлік меншік институттарын қорғау
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... .38
2.3 Азаматтардың зияткерлік меншік құқығын қорғау саласындағы құқық қорғау
органдарының
құзыреттілігі ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .54
2.4 Зияткерлік меншік құқығы саласындағы халықаралық келісімдердің
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
Корытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .67
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...69
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан бастап,
дүниежүзілік қауымдастықтың толыққанды мүшесі болды, сол арқылы халықаралық
қатынастарда өзіне сәйкесқұқықтар мен міндеттерді қабылдап отыр. Солардың
бірі зияткерлік меншік құқығын қөорғау. Қазақстан Дүниежүзілік зияткерлік
меншік ұйымының мүшесі, сондықтан да зияткерлік еңбек әрбір азаматтың жеке
меншігі болып табылады.
Авторлық және сабақтас құқықтар, өнеркәсіптік және зияткерлік
меншіктің маңзды құрамасы бола келіп, келесі интелектуалдық шығармашылық
қызметтердің нәтижелеріне таралады: ғылым, әдебиет және өнер туындылары;
эфирлік және кабельдік хабар тарату ұйымдарының орындалуы, қойылымдары,
фонограммалары мен хабарларын жасауға және пайдалануға байланысты
туындайтын қатынастарды реттейді.
Сонымен бірге, азаматтық айналымға қатысушыларды, тауарларды,
жұмыстарды немесе қызмет көрсетулерді дараландыру құралдарына: өнертабыс,
пайдалы үлгілері, өндірістік үлгілері, селекциялық жетістіктер, интегралдық
микросызба топологиялары, ашылмаған ақпарат, оның ішінде өндіріс құпиялары,
фирмалық атаулар, тауарлық белгілер, тауарлар шығарылатын жерлердің
атаулары. Осы атап айтылғанның иегерлері жеке тұлғалар болып табылғанымен,
жалпы мемлекеттің зияткерлік ресурсы және адамзаттың мұрасы болып
есептеледі. Дәлірек зияткерлік тұрақты дамудың бас қозғаушы күші болып
есептеледі. Сондықтан, мемлекеттің міндеті – барынша зияткерлік
шығармашылықты көтермелеу, сонымен қатар тиімді авторлық құқықты қорғау
арқылы және қосарлас қалыптасуы мен индустрия мәдениеті дамуына,
шығармалардың кең таратушылығына және авторлардың тіршілік етуге қажетті
қаражаттармен қамтамасыз етуге, жаңашыл өнертапқыштарды қолдауына мүмкіндік
туғызады. Мұнсыз елдің зияткерлік әлеуетін қалптастырылуы мүмкін емес.
Азаматтардың зияткерлік меншік обьектісі Конституция бойынша сақталады, заң
жүзінде қорғалады. Біздің елімізде Қазақстан азаматтары мен қатар шетел
азаматтарының да зияткерлік меншік құқығы заң алдында бірдей қорғалады.
Сонымен қатар, Қазақстан азаматтарының зияткерлік саласындағы жетістіктері
ұйымға мүше елдердің бәрінде бірдей қорғалады.
Азаматтардың зияткерлік меншік құқығын қорғау арқылы мемлекет
олардың шығармашылық өрісінің дамуын, сол арқылы ел экономикасының дамуына
қолайлы жағдай жасайды. Зияткерлік меншік құқығын қорғау мәселесі тек қана
өзінің шығармашылық қызметінде обьектілерімен ие болып жатқан азаматтарды
алаңдатпайды, олармен бірге қызметі авторлардың және өнертапқыштардың
құқықтарын қорғауына бағытталған мемлекеттік органдардың да зияткерлік
меншікті шеттетпеді, өйткені осы бағытқа арналған мемлекеттік органдардың
жұмысы жалпы Республиканың халықаралық шарттарына қосылуына және
халықаралық ұйымдарға, ассоциацияларға және зияткерлік меншікті қорғау
одақтарына кіруіне қажет.
Әрбір кәсіпкер, өз жұмысында зияткерлік меншік обьектілерін
қолданып, пайда табыс табу мақсатында лицензиясыз өнімдерді пайдалану
немесе меншік иесінің рұқсатынсыз жұмыс жасау заң алдында жауапкершілікке
тартылатындығын білуі қажет.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - Қазақстан Республикасындағы жаңа нарықтық
экономикаға байланысты зияткерлік меншіктің түсінігі мен ерекшеліктері,
Қазақстан Республикасында зияткерлік меншік құқығын қорғау жүйесін
анықтау.
Дипломдық жұмысының объектісі: Зияткерлік меншiк объектiлерi.
Алдымызға қойылған мақсатқа сүйене отырып бiз өзімізге мынандай
міндеттерді қоямыз:
- меншік жүйесіндегі зияткерлік меншіктің орнын анықтау;
- зияткерлік меншік құқығының обьективтік және субъективтік мағынада
қарап, зияткерлік меншіктің заңды мазмұнын ашу;
- зияткерлік меншік институттарын қорғау ерекшеліктерін қарастыру;
-зияткерлік меншікті қорғауға қатысты Қазақстан Республикасының
заңдарын анықтау:
- зияткерлік меншік құқығын қорғау жөніндегі мемлекеттік органдардың
құзыреттерін қарастыру.
- зияткерлік меншікті қорғау саласындағы халықаралық келісімдерді
зерттеу.
Дипломдық жұмысты жазу барысында қазақстандық және ресейлік заңгерлердің,
соның ішінде Г.Төлеуғалиев, Е.Т.Қаудыров,А.П.Сергеев, Ю.К. Толстой, А.Зенин
және т.б. еңбектеріне сүйендік.
Дипломдық жумыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Меншік жүйесіндегі зияткерлік меншіктің орны
1. Зияткерлік меншік институтының түсінігі мен түрлері
Дүние жүзінің тарихи дамуындағы қай кезенді алып қарайтын болсақ та,
негізгі мәселе меншіктің айналасына топталады. Сондықтан да болу керек,
меншіктің адамзат даму процесінде алытын орны ерекше.
Оғын бірден-бір дәлел, еліміздің қазіргі даму сипаты. Қазақстан және
бұрынғы одақ көлеміндегі мемлекеттердің жоспарлы экономикадан нарықтық
экономикаға өтуінің өзі меншік қатынастарының өзгеруіне, мемлекеттік
меншікті жекешелендіру нәтижесінде жеке меншіктің дамуына және де жеке
кәсіпкерлікке қолайлы жағдай жасауға мүмкіндіктер туындады [1].
Ата Заңымызда көрсетілгендей, мемлекеттеріміздің ең асыл қазынасының
бірі – адам құқықтары Сонымен бірге Қазақстан Республикасының азаматтары
заңды түрде алған қандай да болсын мүлкін жеке меншігінде ұстай алатындығы,
меншік құқығына заңмен кепілдік берілетіндігі айтылған [2].
Азаматтық құқықтағы меншік құқығы матералдық игіліктердің нақтылы
тұлғаға тистілігін бекітуші, реттеуші, қорғаушы құқықтық нормаларды
қамтиды. Бәрін біріктіре алғанда олар меншік құқығын құрайды, яғни ол
біріңғай тұтас құқық институты болып табылады.
Меншік дегеніміз - қоғам өмірінің шарты. Меншік бұл базистегі,
сипаттағы экономикалық санат, ал меншік құқығы дегеніміз - субъектінің
өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иеленуге, пайдалануға және
оған билік етуге заңмен танылатын және қорғалатын құқығы.
Кез-келген мүліктік игілік одан оның иемдену мақсатына жасалады,
сондықтан да өндіріс қатынастарының негізі болып, меншікті иемденудің өзі
болып табылады.
Сонымен, меншік затты иелену, меншіктену екен, оның өзі заттың пайдалы
қасиеттеріне орай жүзеге асады, демек, оны меншіктенген соң өдіріс
барысында пайдаланып, оған билік етіледі. Меншіктен экономикалық қатынасы
құқық нормаларымен реттеліп, меншік құқығына айналады [3].
Азаматтардың құқық қабілеттілігінің мазмұнына тоқталатын болсақ, ол
жайында ҚР Азаматтық Кодекстің 14-ші бабында "... азаматтың Қазақстан
Республикасы шегiнде де, одан тыс жерлерде де мүлiктi, соның iшiнде
өнертабыстарға, ғылым, әдебиет және өнер шығармаларына, Зияткерлік
қызметтiң өзге де туындыларына зияткерлік меншiк құқығы болуға" деп айқын
көрсетілген [4].
Адамзат қоғам мен мемлекет құрған кезеңнен бастап олардың өмірі мен
тарихы туралы шығармалар туындап өз орынын тапқан. Шығармашылық бар жерде,
туындыгерлердің иелігіндегі меншікті дүниесі бар жерде оны сақтау
мақсатында қандайда бір жұмыстардың істелгені ақиқат нәрсе. Мысалы, ежелгі
Греция мен Римде автордың, жеке мүліктік құқығы, оған алатын сыйақысы
ескеріліп отырған. Біреудін шығармасын ұрлап, иемденген адамды — арсыз деп
танып, жұрт алдында дүре соққан. Римде авторлар шығармаларымен атағын ғана
шығарып қоймай, табыс та тауып отырғанын зерттеушілер дәлелдейді.
Жалпы, зияткерлік құқық дегеніміз, шығармашылық қызметтің қорғалуы
болып табылады. Ол авторлық және сабақтас құқықтар деп екі санатқа
бөлінеді. Прозалық, поэзиялық, сатиралық, драматургиялық, музыкалық жанрлар
және қылқалам туындылары, фотосуреттер, фильмдер, мүсіндер, сәулет өнері –
авторлық құқыққа жатады. Әртістің туындыларды орындаушылығы, хабар таратушы
ұжымның телерадио бағдарламалары – сабақтас құқыққа енеді. Сондай-ақ,
өндірістік меншік тобына тауарлық белгілер, интегралды микросызбалардың
топологиялары, селекциялық жетістіктер, географиялық сілтемелер мен
өндірістік пайдалы үлгілер, өнер табыстары кіреді.
Жалпылай жинақтық ұғым деп қарауға болады: заңды және жеке тұлғаның
зияткерлік қызметінің арқасындағы нәтижесі, орындауды қажет ететін жеке
өнім. зияткерлік меншікті материалдық емес игілік деп қарастыруға болады,
осындай материалдық емес игілік – заңды тұлғалар мен адамдардың зияткерлік
қызметінің нәтижесі. Алайда, зияткерлік меншік бір жеке меншіктен екінші
біреуіне құрылмай тұрып та ауысуы мүмкін. Қалай болғанмен зияткерлік меншік
– жеке құқық, мемлекеттік басқару, мемлекетаралық келісім әдісін,
халықаралық құқықты да еңгізуге болады. зияткерлік меншік – бұл меншік,
бірақ әлемнің көпшілік жерлерінде жалпы жеке меншік заңдылығынан да тыс
қаралады, авторлық құқық, патенттік және басқа да зияткерлік меншік
түрлеріне көп ден қойылады.
Зияткерлік меншік құқығын қорғау - аймақтық қорғауға жатады, яғни,
қорғау тек сол мемлекет аясында ғана жүргізіледі, сұраныс пен талап сол
мемлекетте ғана іске асады, әдеби шығармашылық немесе өнертабыс сол
мемлекеттің заңымен қорғалады, басқа мемлекет қорғауына енбейді. Ал басқа
мемлекеттің қорғауын талап етсе, халықаралық келісім қажет болады.
Халықаралық Зияткерлік, мәдени және сауда келісімдерінің кеңейуіне
байланысты, XIX ғ. 80 жылдары көп қырлы Париж конвенциясы 1883 ж.
Өндірістік меншікті қорғау және 1886 ж. Берн конвенциясы, яғни, Әдеби
және көркем шығармаларды қорғау туралы реформалар жасалды. Кейінірек басқа
да аймақтық және екі жақты халықаралық келісімдер болды.
1967 жылы Стокгольм конвенциясы аса маңызды орын алды, Бүкіләлемдік
Зияткерлік меншік мекемесі (БИММ) халықаралық қызметте Зияткерлік меншіктің
жиынтығы болып саналды. Тағы да бір ерекше жаңалық – 1994 жылы жасалаған
Уругвай раундағы Марракештік пакетті атап өтуге болады. Сауда
аспектілеріндегі Зияткерлік меншік құқығындағы (САИМҚ) келісімге Зияткерлік
меншіктің әртүрлі салаларын еңгізуге болады [5].
Халықаралық құқықтық тәртіп саласында зияткерлік меншік құқығын ретке
келтіру, басқаша айтсақ, зияткерлік меншікке халықаралық құқық барлық
келісімдердің жиынтығы болып табылады. ҚР Президентiнiң 2009 жылғы 28
тамыздағы N 858 Жарлығымен бекiтiлген Қазақстан Республикасының 2010 жылдан
2020 жылға дейiнгi кезеңге арналған Құқықтық саясат тұжырымдамасында:
"зияткерлiк меншiк құқығын айқындайтын нормативтiк құқықтық актiлердi
ұлттық мүдделердi ескере отырып, осы саладағы халықаралық стандарттарға
сәйкес келтiруге баса назар аудару қажет" деп көрсетілген [6].
Бүгінгі таңдағы осындай құқықтық пайда болуы, біріншіден, сауданың күрт
өсуі, зияткерлік құқық меншігінің жалпы тауар құнына әсері, әсіресе жоғары
технологиялы фармацевтік және химиялық тауарлар өсуіне байланысты. Жалпы
әлемдік тауар айналымының 15-20% зияткерлік меншікке, қорғалатын патенттер,
сауда маркалары және т.б. сай келеді. Тағы да бір негізгі фактор –
халықаралық Зияткерлік меншік құқығын дамыту – жоғары технологиялық өнім
шығарушыларды (АҚШ, Германия, Ұлыбритания, Франция және басқа) қысқарту,
өйткені ғылыми-техникалық жетістіктер, арзан жұмыс күші арқылы бәсекеге
қабілеттілік жойылып, контрафактік (қарсы) өндіріс (Оңтүстік-Шығыс Азия
елді-мекендерінде) орын алуда. Жоғарыда айтылып өткендей, зияткерлік
материалдық құқық ұлттық деңгейде қарастырылады. Халықаралық деңгейде
материалдық құқық тар аймақта қарастырылады, негізінен ұлттық заңдылық
басқа елдердің пайдаланушысына ғана қатысты болады. Авторлық және патенттік
құқық отандық ғылым аясында қарастырылып, дәстүрлі халықаралық келісім
негізінде шешіледі, ал Зияткерлік меншік иесі-жеке тұлғалар. Халықаралық
келісім-шарттар ашық түрде жасалып, ешқандай күмән тудырмайды.
Халықаралық зияткерлік меншік құқығы қарапайым негізде қарастырылады,
себебі, халықаралық келісім-шартқа қатысушылар мемлекетке қарайды. Осындай
келісім-шарттардан міндеттер мен құқықтар туындайды, күмәнсіз – халықаралық
құқық келісімі, нақтырақ – экономикалық, мүліктік – зияткерлік меншіктің
халықаралық құқығы. Зияткерлік меншік құқығы мемлекетаралық конвенциялық
нормаларда сақталуы керек, сақтауға мемлекет тікелей міндетті. Париж және
Берн келісімдерінен сақталып келе жатқан дәстүрдің негізгі блогы бар.
Алайда, айырмашылық шартты түрде ғана: патенттік құқық және авторлық құқық.
Бүгінгі таңдағы сауды экономикасында Қазақстан меншік объектілерінде
маңызды элементі болып: фирмалық атау, тауар белгісі, қызмет көрсету
белгісі және тауар шығару орындарының атауы саналады. әртүрлі типті тауар
иеленушілерге бәсекеге қабілетті, өз ісіне жауапкершілікте негіз болатын
мүмкіндіктер тудыру, сауда айналымындағы тауарлар мен қызмет көрсету
деңгейі Зияткерлік меншік құқығында өзіндік бағалауда негіз болады.
Патенттік құқық өндіріс меншігімен тығыз байланысты, яғни өндірістік
өткізімге тікелей сай, онымен қоса қызмет көрсету, сауда қатынасы енеді,
бірақ кәсіпкерлердің қаражаты және олардың өнімдерінің сапасын
қарастырмайды. Зияткерлік меншік құқығын қорғауда негізгі функция жеке
өндірушілер, олардың тауарлары, жұмысы және қызметі негізге алынады.
Фирмалық атаулар, кәсіпорынның коммерциялық атауымен байланысты
болғандықтан іскерлігіне нұқсан келтірмеуі керек. Осы атаумен кәсіпкер
мәміле және басқа заңды істер атқарады, заңды түрде жауапкершілікке ие
болып, өзінің де құқығы мен міндеттерін іске асырады, өзінің шығарған
өнімін жарнамалайды не саудаға салады. Фирмалық атаулар көпке танымалғана
болмай, әріптестерінің арасында сый-сияпат әкеліп, кәсіпкерге табыс қана
емес, қоғамда мойындау әкеледі, сол себептен фирма тек жеке меншік емес
мүліктік игілік болуы керек.
Фирмалық атаулар ақпараттық та рөл атқарады, өйткені үшінші біреулерге
кәсіпорын типі мен ұйымдастыру формасы, кімге тән екендігі жайлы дерек
береді.
Тауарлық және қызмет көрсету белгілері даярлаушы және тұтынушы
арасындағы тілсіз сатушы рөлін атқарады. Көпке танымал тауарлық белгі
тұтынушыға тауар сапасы жайында арнайы кепілдік береді. Тауарлық белгі
шығарылатын өнімді сауда саласында қорғап, сапасыз бәсекеге
қабілетсіздікпен күресте қолданылады. Осылайша зияткерлік меншік
объектілері заңды түрде қорғалады.
Ғылыми, әдеби немесе мәдени шығармалар, сондай-ақ өнертабыс, өндіріске
пайдалы үлгілеп сан қырлы шығармашылық қызметті толық қамтымайды. Олармен
қоса адамдардың шығармашылық жұмылуы арқасында қоғамға бағалы және мойындау
мен құқықтық қорғауды қажет ететін объектілер көптеп табылады. Осындай
объектілердің көп болуы оларға баға беру және құқықтық қорғауды көбіне көп
мемлекет қарамағында.
Сонымен, зияткерлік меншік – жинақтық ұғым, мыналарға қатысты
қолданылады:
- ғылым, техника, әдебиет, өнер және басқа да шығармашылық саласында
зияткерлік қызмет жетістігі;
- тауар және қызмет, азаматтық айналымда қатысушылардың дараландыру
қаражаты;
- сапасыз бәсекеге қабілетсіздіктен сақтау.
Зияткерлік меншікке нақты анықтама беру қиынға соғады, себебі,
зияткерлік меншік ұғымы техника дамуына, нарықтық қатынас пен заңдылық,
оларды жинақтаушы ұғым кең мағыналы.
Зияткерлік меншік объектілері төмендегі талаптарға сай болуы керек:
- материалды-заттай (нақты) құрылымы болмау керек;
- ұйымды басқа мүлікпен сәйкестендіру мүмкіндігі (бөліну, еншілеу);
- ұйымды басқару қызметінде өндірісте өндірілетін өнімді не қызметті
пайдалану;
- ұйым аталған мүлікті алып-сатуды көздемейді;
- ұйымның келешекте экономикалық табыс (пайда) әкеле алу мүмкіндігі;
- осы ұйымның нақты барлығын дәделдейтін және Зияткерлік қызмет
нәтижесіне құқығы барлығын дәделдейтін құжаттарының болуы (патент, куәлік,
басқа да қорғаушы құжаттар, келісім шарттар, тауар белгісі және т.б.)
Зияткерлік меншік объектілері өз алдына былайша бөлінеді:
- ғылыми-техникалық және өндірістік саладағы Зияткерлік меншік
объектілері:
- өнеркәсіптік меншік (өнертабыс, пайдалы модельдер, өнеркәсіптік
үлгілер, тауарлық және қызмет көрсету белгілері, іріктелім жетістіктері,
сапасыз өнімдері болдырмау құқығы).
- құпия сақтау құқығы (ноу-хау)
- авторлық құқық объектілері (ЭЕМ, деректер бағдарламалары, интегралды
топологиялар, ғылыми басылымдар).
Зияткерлік меншік объектісі болып саналатын өнертабыстардың өз алдына
құрылғысы, заты, әдісі, микроорганизм штампы (белгісі), өсімдіктер мен
жануарлардың мәдени клеткалары, сондай-ақ оларды жаңа қолданыста құрылғысы,
пайдалану әдісі болуы қажет, өнертабыс объектілер құрылғысына құрастырушы
және бұйым жатады. Мысалы, құрастырушы объектілер құрылғысына-машиналар,
құралдар, механизмдер, көлік қаражаты, жабдықтар, ғимараттар енеді.
Өнертабыс болып практика жүзінде техника саласында арнайы бір мәселені
шеше алатын жаңа идея саналады. Сол себепті өнертабыс саласындағы
заңдылықтарға орай, көпшілік елдерде қолданып жүргендей, өнертабыс жаңа
болуы керек, бұрын-сонды болғандығы туралы дерек болмауы керек; оның
ерекшелігі сол саладағы маман ешқандай кедергісіз, қиындықсыз қолдана
алынуы қажет, ол өндірілетін және пайдалы болуы керек. Патент - өнертабысқа
айқындаушы құжат бере алатын құқықтық құжат, онда өнер табыстың толық
мазмұны жазылады (қашан даярланды, қолданылды, сатылды, әкелінді),
өзгерістерді тек патент иегері енгізе алады.бұл қорғау белгілі бір уақытқа
ғана арналған (15-20 жыл болуы мүмкін).
Сонымен, зияткерлік шығармашылық қызмет нәтижелерiнiң авторлары осы
нәтижелерге қатысты жеке мүлiктiк емес және мүлiктiк құқықтарға ие болады.
Зияткерлік шығармашылық қызмет нәтижесiнiң авторы болып танылу құқығы
(авторлық құқық) жеке мүлiктiк емес құқық болып табылады және оған
шығармашылық еңбегiмен Зияткерлік шығармашылық қызметтiң нәтижесiн жасаған
адам ғана ие бола алады.
Зияткерлік шығармашылық қызметтiң нәтижелерi мен дараландыру құралдарын
пайдалану туралы шарттар бұзылған жағдайда мiндеттемелердi бұзғаны үшiн
жауапкершiлiк туралы жалпы ережелер қолданылады. Зияткерлік меншiк
объектiлерiне құқық оларды құру фактiсiнiң күшiмен не Кодексте немесе өзге
де заң актiлерiнде көзделген жағдайлар мен тәртiп бойынша уәкiлеттi
мемлекеттiк органның құқықтық қорғауды беруi нәтижесiнен туындайды.
Зияткерлік шығармаларға және оларға теңестірілген объектілірге
қатысты ерекше құқықтарға арналған Қазақстан Республикасының Азаматтық
Кодексінің нормалары өзінің жиынтығы бойынша қазақстандық азаматтық
құқықтың ерекше саласын құрайды. Зияткерлік меншік объектілердің жиындық
көлемі бойынша және қайнар көздерінің жүйесі бойынша қарастырып отырған
азаматтық құқық саласы өзара тәуелсіз төрт институтқа бөлінеді. Өзара
ұқсас ерекшеліқтеріне қарамастан, әрбір институттың құқықтық нормаларда
көрініс тапқан өзіне тиесілі белгілері бар.
Ең алдымен Авторлық құқық пен сабақтас құқық ерекшеленеді. Бұл
құқықпен ғылым, әдебиет пен өнер, фонограмма, қойылым, эфирлік хабарларды
(сабақтас құқық) шығару және қолданумен байланысты қатынастар реттеледі.
Кейінне авторлық құқық деп аталатын екі құқықтық институттың бірігуі
сабақтас құқықтың пайда болуы мен қамсыздандырылуында автордың шығармашылық
құқықтарына бағыныштылығымен сипатталады, сонымен қатар жоғары аталған
құқықтарға байланысты қатынастар бір заңмен реттеледі.
Зияткерлік меншік құқығы саласына кіретін тағы бір институты болып
патенттік құқық табылады. Ол шығармаларды және маңызды өндірістік үлгілерді
қалыптастыру мен қолдануда пайда болатын мүліктік және олармен байланысты
жеке мүліктік емес қатынастарды реттейді.
Қазақстанда тауар-ақша қатынастарының дамуына байланысты нарықтық
экономиканы дамыту барысында оның элементтері болып табылатын фирмалардың
атаулары, тауар белгілері, қызмет көрсету таңбалары және тауар шығарылған
жерлердің атаулары сияқты өндірістік меншік объектілері аса маңызды
элементтері болып табылады.
Тауар иеленушілері үшін шаруашылықтың теңдігін орнату, олардың
әрекеттеріне бәсекелік бастау мен оның нәтижелері үшін жауапкершілікті
көбейтуді енгізу, тұтынушылардың қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін
нарықты тауармен және қызметпен қамсыздандыру құқықтық тетіктегі (механизм)
кәсіпорын мен ұйымдардың, сондай-ақ олар өндіретін тауар мен қызметтің
лайықты дербестігін қамтамасыз етудегі объективтік қажеттілікті ескертеді.
Мұндай құқықтық тетік (механизм) азаматтық құқықтың сала ішіндегі саласы,
нақтырақ айтатын болсақ, азаматтық айналымдағы қатысушылар мен олармен
өндірілетін өнімнің (жұмыс, қызмет) дербестік құрал институты болып
табылады. Бұл құқықтық институт патенттік құқық сияқты өндірістік
меншікпен, яғни өндіріс сферасындағы жүзеге асырылатын ерекше құқықтармен,
сауда айналымы, қызмет көрсету т.б. байланысты. Қарастырып отырған
Зияткерлік меншік институтының негізгі функциясы өндірушелердің және
олардың тауарлар, жұмыс пен қызметтің тиісті дербестігін қамтамасыз ету
болып табылады.
Ғылым, әдебиет пен өнердің өнімі болып табылатын шығармалар, сонымен
бірге өндірістік үлгі мен модельдер шығармалары шығармашылық әрекетінің
нәтижелерінің әртүрлілік қабілеттерін таусылтпайды. Солармен қатар
адамдардың шығармашылық қабілеті нәтижесінде пайда болатын басқа да
объектілер бар, олардың қоғам үшін аса зор маңызы бар, және де оларды
қоғамның тануы мен құқықтық қорғауда мұқтаж болады. Авторлық құқық пен
патенттік құқықпен қорғалатын қарапайым объектілер, сонымен қатар азаматтық
айналым қатысушылардың дербестік құрал институтымен қатар, қазақстандық
азаматтық құқық селикциондық жетістіктердің, интегралды микросхемалардың
топологияларының, коммерциялық құпия ақпараттарының және зияткерлік
әрекеттің басқа да нәтижелерінің қорғауын қамтамасыз етеді. Аталған
зияткерлік әрекеттің нәтижелерінің дәстүрлі зияткерлік меншік
объектілерінен айырмашылығына сүйене отырып, оларды біртұтас құқықтық
институтына, яғни зияткерлік меншіктің дәстүрлі емес
объектілерді қорғау институтына жатқызуға болады.
2008 жылы мемлекеттік тіркеуді жүргізуде халықтың шығармашылық
қатарында және зияткерлік меншік объектілерін қолданатын субъектілерінде
заңдық хабардарлығы және құқықтық сауаттылықтың артуы байқалады. Оны
Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің зияткерлік меншік құқығы
комитетке авторлық құқықтарды және лицензиялық шарттарды тіркеу үшін келіп
түсетін азаматтар өтініштерінің өсуі куәландырады.
Мемлекеттік тіркеу куәлігін берумен туындыларды және сабақтас құқықтар
объектілерін пайдалануға 1401 лицензиялық шарт тіркелді, бұл 2010 жылға
(2009 жылы – 640) қарағанда 57% көп, зияткерлік меншік объектілерін тіркеу
туралы 681 куәлік берілді (2009 жылы - 620).
Сонымен, азаматтық құқықтың сала ішіндегі саласы – зияткерлік меншік
құқығы – жоғарыда аталған төрт институт көлемімен сипатталған, олар:
авторлық құқық, патенттік құқық, азаматтық айналымдағы қатысушылар мен
олармен өндірілетін өнімнің (жұмыс, қызмет) дербестік құрал институты және
зияткерлік меншіктің дәстүрлі емес объектілерді қорғау институты.
Қазақстан егемендік алғаннан бастап, дүниежүзілік қауымдастықтың
толыққанды мүшесі болды, сол арқылы халықаралық қатынастарда өзіне сәйкес
құқықтар мен міндеттерді қабылдап отыр. Солардың бірі зияткерлік меншікті
қорғау. Қазақстан Дүниежүзілік зияткерлік меншік Ұйымының мүшесі, сондықтан
да зияткерлік еңбек әрбір азаматтың жеке мүліктік және мүліктік құқығы,
немесе оның жеке меншігі.
Зияткерлік меншікке құқықтары адамның оның ақыл туындысына қатысты
құқықтарына мемлекет беретін құқықтары болып табылады зияткерлік меншікке
құқықтарын ең басты сипаттамаларының бірі осы құқықтар оның иесінен белгілі
уақыт ішінде, оның ұзақтығы зияткерлік меншіктің түріне байланысты құбылтып
отыратын туындының немесе өнертабысты айрықша пайдалану құқығын береді.
Әдетте зияткерлік меншіктің көпшілік түрінен (мысалы, патенттер мен тауар
белгілері үшін) құқықтарын тану үшін олардың ресми тіркеуі талап етіледі,
ал басқаларында (мысалы авторлық құқық) талап етілмейді. Әрбір мемлекетте
зияткерлік меншіктің осы немесе өзге де түрлерін қорғау үшін қажетті
рәсімдерді белгілейтін сәйкес заң болады.
Зияткерлік меншікке құқықтарды екі негізгі топқа бөлуге болады.
1) авторлық құқықтар және олармен сабақтас құқықтар;
2) өндірістік меншікке құқықтар.
Авторлық және сабақтас құқықтар, өнеркәсіптік және зияткерлік меншіктің
маңызды құрамасы бола келіп, келесі интелектуалдық шығармашылық
қызметтердің нәтижелеріне таралады: ғылым, әдебиет және өнер туындылары;
эфирлік және кабельдік хабар тарату ұйымдарының орындалуы, қойылымдары,
фонограммалары мен хабарларын жасауға және пайдалануға байланысты
туындайтын қатынастарды реттейді.
Сонымен қатар, азаматтық айналымға қатысушыларды, тауарларды,
жұмыстарды немесе қызмет көрсетулерді дараландыру құралдарына: өнертабыс,
пайдалы үлгілері, өндірістік үлгілері; селекциялық жетістіктер; итегралдық
микросызба топологиялары; ашылмаған ақпарат, оның ішінде өніріс құпиялары;
фирмалық атаулар; тауарлық белгілер; тауарлар шығарылатын жерлердің
атаулары. Осы атап айтылғанның иегерлері жеке тұлғалар болып табылғанымен,
жалпы мемлекеттің зияткерлік ресурсы және адамзаттың мұрасы болып
есептеледі. Дәлірек зият тұрақты дамудың бас қозғаушы күші болып
есептеледі. Сондықтан, мемлекеттің міндеті – барынша зияткерлік
шығармашылықты көтермелеу, сонымен қатар, тиімді авторлық құқықтық қорғау
арқылы және қосаралас қалыптасуы мен индустрия мәдениеті дамуына,
шығармалардың кең таратушылығына және авторлардың тіршілік етуге қажетті
қаражаттарымен қамтамасыз етуге, жаңашыл өнертапқыштарды қолдауына
мүмкіндік туғызады. Бұлсыз елдің зияткерлік әлеует қалыптастыруы мүмкін
емес. Азаматтардың зияткерлік меншік обьектісі конституция бойынша
сақталады, заң жүзінде қорғалады. Біздің елімізде Қазақстан азаматтары мен
қатар шетел азаматтарының да зияткерлік меншік құқығы заң алдында бірдей
қорғалады. Сонымен қатар, Қазақстан азаматтарының зияткерлік саладағы
жетістіктері ұйымға мүше елдердің бәрінде бірдей қорғалады.
Азаматтардың зияткерлік меншігін қорғау арқылы мемлекет олардың
шығармашылық өрістің дамуын, сол арқылы ел экономикасының дамуына қолайлы
жағдай жасайды. Зияткерлік меншік құқығын қорғау мәселесі тек қана өзінің
шығармашылық қызметінде объектілерімен ие болып жатқан азаматтарды
алаңдатпайды, олармен бірге қызметі авторлардың және өнертапқыштардың
құқықтарын қорғауына бағытталған мемлекеттік органдары да зияткерлік
меншікті шеттетпейді, өйткені осы бағытқа арналған мемлекеттік органдардың
жұмысы жалпы Республиканың халықаралық шарттарына қосылуына және
халықаралық ұйымдарға, ассоциацияларға және зияткерлік меншікті қорғау
одақтарына кіруіне қажет.
Зияткерлік меншік құқығы, басқа да меншік құқықтары сияқты, авторға
немесе патент, тауар таңбасы иесіне өз туындысынан не шығармашылық
жұмысынан табыс алуға мүмкіндік береді. Бұл құқық Дүниежүзілік адам
құқықтары декларациясының 27-бабында мазмұндалған, онда ғылыми туындының
авторлығынан шығатын моральдық және экономикалық мүделлерін қорғау
басымдылығын пайдалануға құқық көзделген.
Зияткерлік меншіктің және оны қорғаудың маңыздылығы алғаш рет 1883 жылы
Париждік өнеркәсіптік меншікті қорғау конвенциясымен және 1886 жылы Әдеби
және көркем туындыларын қорғау туралы Берн конвенциясымен мойындалды. Екі
конвенцияда Дүниежүзілік зияткерлік меншік ұйымымен (ДЗМҰ) басқарылады .
Зияткерлік меншікті неліктен қорғау және қолдау қажет?
Бұған бірнеше бұлтартпас негіз бар. Бірінші, адамзаттың әл-ауқаты мен
үдерісі үшін технологиялар мен өнер саласындағы жаңа туындыларға мүмкіндік
беру. Екінші, жаңа туындыларды заңды қорғау, инновацияны қолдауды
бастамалыққа ала отырып, қосымша ресурстарды тұтынуды қолдайды. үшінші,
зияткерлік меншікті қорғау және қолдау экономиканың өсуін ынталандырады,
жаңа жұмыс орындары мен өңдірістердің ашылуына жол береді, өмір сапасы мен
өмірден ләззат алуды арттырады.
Зияткерлік меншіктің тиімді және әділді жүйесі экономикалық, әлеуметті,
мәдениетті әл-ауқаттың дамуы үшін мықты құрал ретінде зияткерлік меншік
әлеуетін жүзеге асыруға барлық мемлекеттерге көмектесе алады. Зияткерлік
меншік жүйесі новатарлар мүдделері мен қоғам мүдделері арасында баланс
ұстап тұруға, туындылар мен өнертабыстардың барлығына бірдей табыспен
өркендеуіне қолдау көрсетеді.
Зияткерлік меншік құқығы адам талпыныстары мен шығармашылығына сыйақы
береді, бұл адамзаттың үдерісін қамтамасыз етеді. Бірнеше мысал:
Көп миллиардты фильмдер, дыбыстау-бейнелеу жазулары, публикациялар,
компьютерлік бағдарламалар индустриясы, дүниенің төрт бұрышындағы
миллиондаған адамдарды қанағаттандырады, олар авторлық және сабақтас
құқықтарды қорғаусыз бола алмас еді.
Тұтынушылар тауарды не қызметті сатып ала отырып, халықаралық тауар
таңбасын заңды пайдалану, яғни конрафактті және қарақшылық өнімдердін
болмауынан қорғалғаны туралы ақпаратты білмеуі мүмкін.
Патенттік жүйені сыйақымен қамтамасыз етпей зерттеушілер мен
өнертабысшылар әлем жүзіндегі тұтынушылар үшін тиімді өнімдер шығаруға тым
кішкене ынталы болады.
ХХ ғасырдың соңымен ХХI ғасырдың басы дүниежүзінде ақпараттың
кеңістіктің қалыптасуымен, дамуымен ерекшеленеді. Дүниежүзілік
қауымдастықта жаңа технология, коммуникация, микроэлектроника жүйелері мен
олардың өзара қатынасы, бір – біріне байланыстылығы қарқынды даму үстінде.
Әрбір кәсіпкер, өз жұмысында зияткерлік меншік обьектілерін қолданып,
пайда – табыс табу мақсатында лицензиясыз өнімдерді пайдалану, немесе
меншік иесінің ұлықсатынсыз жұмыс жасау заң алдында жауапкершілікке
тартылатындығын білуі қажет.
Құқықты қорғау ұғымын кең мағынасында алғанда құқықты қорғау деп-
құқықтың бұзылуына жол берілмейтіндей жағдай жасайтын қоғамдық қатынастар
тәртібін мемлекеттің қолдауын айтамыз.
Қорғау құқығы бұзылған азаматтық құқықтары қалпына келтіруді қамтамасыз
ету принципі, оларды сот арқылы қорғау азаматтық заңның негізгі бастауы
ретінде айтылады (АК-тің 2-бабы).
Қатысушылардың қарауындағы субъективті азаматтық құқықтар тек қана
нақты жүзеге асырылуға тиіс емес, сонымен бірге олар субъективтік құқықтың
бұзылуымен пайда болған барлық жоғалтуларды өтеп, қалпына келтіруді,
бұзылған құқықтарды түзетуге мүмкіндіктер береді. Бұл тұрғыдан проф. В.П.
Грибановтың мынадай пікірін еске түсіруге болады: "құқық қорғау сипатының
мүмкіндігі оның құқық өкілеттігі ретінде субъективтік материалдық талаптар
мазмұнының өзімен белгіленеді" [7].
Демек кез келген субъективті азаматтық құқық қорғауға жатады, сонымен
бірге осы құқықтың жүзеге асырушысы заңда қаралған құралдардың көмегімен
оны қорғауға тиісті құқықты еншілейді.
Азаматтық кодекстің 9-бабы жалпы тәртіппен қатар әкімшілік тәртібін де
қарастырған. Әкімшілік тәртіппен жүзеге асырылатын меншік иесінің құқығын
қорғау құралы шағым болып табылады, ол құқық бұзушылық нәтижесінде зардап
шеккен құқық иесі мүддесін қорғауға орай тиісті өкілетті органға беріледі.
Азаматтық құқықтың өзін өзі қорғауы өзінің зандық табиғатында құқық
қорғау әдісі болып табылмайтын өзіндік нысанын еншілейді деген пікір де
бар. Мәселен, профессор А.П.Сергеев қорғанудың дербес түрі ретінде өзін өзі
қорғау құқығы сот және әкімшілік нысандарымен бірдей қаралуы керек дейді
[8]. Қазақстан цивилисті Ғ.Төлеуғалиевтің пікірінше өзін өзі қорғау
құқығына ешкімнің тиіспейтіңдігін қамтамасыз етуге, бұзылған құқықты
қалпына келтіріп, оның салдарын жоюға бағытталған өкілетті тұлғаның заң
немесе шарт негізінде әрекет етуге жол берілген азаматтық кұқықты қорғаудың
дербес нысаны болып табылады [1,20] .
Осы анықтама талап қоюды белгілі бір тұлғаның тиісті мүддесіне қатысты
сот шешімімен болатынын айқындап берген Рим құқығының анықтамасымен сәйкес
келеді.
Авторлардың енді бір тобы талап қоюға құқықты материалдық мағынада және
талап қоюға кұқықты іс жүргізу мағынасында бөліп қарау керектігін ұсынады.
Бұл орайда талап қою құқығына қатысты проблемаларды зерттеген авторлардың
талап қоюды материалдық-құқықтық және іс жүргізу (процессуалдық) нысандарын
бірлікте қарауы көңілге қонады. Сондықтан да В.П. Грибанов құқықты қорғау
проблемасы тек талап қою корғау нысанымен шектелмейтіндігін және талап
қоюдан басқа да қорғау түрлерінің бар екендігін көлденең тартады
Қазiргi кезде Қазақстан Республикасының аумағында негiзiнен шетелден
келiп түсетiн контрафактiлiк өнiмдердiң таралғанын туралы атап өтуге тура
келедi. Бiрақ мұндай өнiмдердiң келiп түсуiнiң және таралуының алдын алу
жөнiндегі шаралардың, сондай-ақ Қазақстан Республикасында Зияткерлік меншiк
құқығын қорғау жөнiндегi шаралар тиiмдiлiгi жеткiлiксiз, осыған байланысты
мемлекет тарапынан анағұрлым қатаң шаралар қабылдауды қажет етедi. Оларды
қабылдау Қазақстан Республикасының әлемдiк қауымдастықта санаткерлiк меншiк
құқығын қорғауды қамтамасыз етушi мемлекет ретiнде оң бейнесiн
қалыптастыруға ықпал ететiн болады. Тиiстi құқық қолдану практикасының
болмауы әсер етуде, бақылаусыздыққа жол берiлуіде, қызметтiң жеке түрлерiн
лицензиялау сияқты бақылау тетігі пайданылмауда.
Сонымен қатар, авторлық және сабақтас құқықтар, өнеркәсiп меншiк
объектiлерiн қорғау құжаттарын сараптау және беру жүйесi жолға қойылды,
жоғары бiлiктi патенттiк сенiмдi өкiлдердiң штаты құрылуда. Мемлекет заңдық
негізде өзiнiң атқарушы органдарының, мемлекеттiк емес ұйымдарының iс-
қимылын үйлестiредi, санаткерлiк меншiк объектiлерiнiң құқық иеленушiлерi
мен пайдаланушылары арасында өзара өркениеттi қатынастардың қалыптасуына
ықпал етедi.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 115-бабында азаматтық құқық
объектілерінің ішінде зияткерлік шығармашылық қызметтің нәтижелері де
көрсетілген. Объектілердің осы түріне құқықтардың табиғатын анықтауға
қатысты заң ғылымында екі бағыт қалыптасқан. Бірінші бағыт, зияткерлік
шығармашылық қызметтің нәтижелеріне құқықтарды затқа меншік құқығымен
теңестіруге негізделсе, екінші бағыт құқықтарды заттық құқықтарға емес,
керісінше ерекше сипатты құқықтарға жатқызуға негізделеді.
Т.Е. Каудыров интеллектуалдық меншік құқығын азаматтық құқықтардың
объектісі ретінде түбегейлі ерекшелігін көрсететін сипатты белгілерін,
жүйелі түрде топшалап көрсетеді, оның пікірінше бұл белгілерге:
- интеллектуалдық меншік құқығы объектілерінің денесіздігі және
мінсіздігі;
- құқықтың абсолюттік сипаттылығы;
- құқықтың қатаң заңмен белгіленген жағдайда ғана қорғалуы;
- интеллектуалдық меншік құқығының қатаң түрде аумақтық сипатта болуы
және уақытпен шектелуі;
- құқықты қорғаудың көптеген мүмкіншілігі;
- интеллектуалдық меншік құқығы объектілеріне иелену және құқықты
бекітудің өзгеше нысаны жатады [9].
2. Зияткерлік меншіктің негізгі институттары
Қазақстан Республикасының Авторлық құқығы контингенттік еуропалық
құқықтан бастау алады және Кеңес дәуірі кезінде де соның негізінде дамыды.
Негізінен отандық авторлық құқықтың қорғалу деңгейі және даму деңгейі
еуропалық авторлық құқыққа қарағанда төмен екеніне қарамастан, қазақстандық
авторлық құқықтың ішінде негізгі орынды субъективтік авторлық құқықтар
алады. Бұл құқықтар құрамында мүліктік емес жеке құқықтар ерекшеленеді және
авторлық құқық иеліктен шығарылмайтын деп саналады.
Халықаралық деңгейде авторлық құқық туралы идея Еуропада кітап басу
ісімен байланысты XV ғасырда пайда болды. Бұрын баспа ісі жоқ кезде
қолжазбаны көбейту өте қиын болатын да, автор мүлкіне қол сұғу сирек
кездесетін. Кейіннен кітап басатын станок дүниеге келісімен кітап шығару
күрт өсіп, шығарма иесіне пайда түсіре бастады. Творчестволық еңбек саудаға
айналды. Жақсы кітапты ұрлап шығаратындар, біреудің шығармасын екіншілердің
жөнсіз пайдаланып кетуі, кітап басу арқылы пайда табатындардың арасындағы
бәсекелестік алғашкы әдебиет карақшыларын тудырды. Баспа өнімдерінің
экономикалық пайдасымен қоса, саяси және әлеуметтік күш-қуатын тани білген
билік иелері XV ғасырдың аяқ шенінде өздеріне ыңғайлы жеке баспагерлерге
ғана ерекше мүмкіндік тудырып, қалғандарын патшалар мен корольдердің
жарлығы арқылы тежеп, реттеп, басқарып отырды [11].
Авторлық құқық саласында Еуропадағы алғашқы Заң XVII ғасырда Англияда
дүниеге келді. Ағылшынның баспагерлері мен кітап саудагерлері компаниясының
автор құқын қорғауға байланысты талаптарына сәйкес әзірленген заң жобасы
1709 жылы талкыланып, ол 1710 жылдың сәуірінде Королева Аннаның статуты
деген атпен күшіне енді. Бұл Заң тек баспагерлердің ғана мүддесін қорғады.
Ал суретшілердің авторлық құқық туралы заң Англияда 1735 жылы қабылданды.
Ал бүгінгі заманда авторлық құқықты қорғауда өз жүйесін жасаған
Америкада авторлық құқық туралы заң тұңғыш рет 1790 жылы қабылданған
болатын. Содан бері талай өзгерістер мен толықтыруларға ұшыраған ол заңның
бүгінгі күш-қуаты орасан. Авторлық құқықты қорғаудың американдық жүйесі
қазір әлемнің өркениетті елдерінің барлығына өз ықпалын тигізіп отыр.
Себебі жыл сайын мемлекет бюджетіне 350 миллиард доллар пайда келтіретін
санаткерлік меншікке иелік жасап, өз елінің рухани қазынасын, ғалым мен
жазушының, суретші мен кино шеберлерінің, т.б. азаматтарының көкірегін
жарып шыққан көркем дүниесін, ғылыми жаңалықтарын, өнер табыстарын қорғау
арқылы ел байлығын еселей түсетінін олар жақсы біледі. Сондықтан бұл істі
дамытуға күш-жігерді де, қаражатты да аяп қалмайды.
Шынайы көркем туынды, әдеби шығарма, музыка, сурет пен сәулет, талантты
әнші, сахна шеберлерінің өнері ешқашанда томаға тұйық қалпында, бір
халықтың ғана құшағында қала алмайды. Ел мен елдің байланысы дамыған сайын,
олардың өнері де бір-біріне ауысып, рухани қазынасын байытады. Халықаралық
байланыстың дамуы санаткерлік меншік иесін анықтап, оны тудырушы ел мен
пайдаланушылар арасындағы қарым-қатынасты реттеудің, яғни осы саланы бір
жүйеге келтіретін халықаралық заңдарды қабылдаудың қажеттігін тудырды.
Міне, сондай тұңғыш Заң 1886 жылы қабылданған, әдеби туындылар мен керкем
шығармаларды қорғайтын Берн конвенциясы болатын. Қазір бұл заңды 140-қа
жуық мемлекет мойындап отыр. Әлемнің 175 елін біріктіріп, үкіметтерімен
жұмыс жүргізетін және санаткерлік меншікке байланысты жүздеген қоғамдық
ұйымдардың мүддесін қоса қорғайтын Дүниежүзілік Зияткерлік Меншік ¥йымының
(WІРО-ВОИС) құрылуына да осы заң түрткі болғанын айту қажет.
Қазақстандағы авторлық құқықты қорғаудың мемлекеттік негізі 1973 жылы
Букілодақтық Авторлық құқық женіндегі Агенттіктін (ВААП) Қазақстандағы
бөлімшесі жұмыс істей бастаған күннен басталады. Шағын ғана топтан тұратын
бұл бөлімше авторлардың қаламақысын реттеумен шұғылданып, Мәскеуден келетін
нұсқауларды орындаудан аса алған жоқ. Өз тарапынан авторлық құқықты
реттейтін бірде-бір құжат әзірлеген емес. Оған мүмкіндіктері де жоқ еді.
Дегенмен де бұл мекеменін өмірге келуі — әдебиет пен өнер өкілдерінін,
творчестволық еңбегінің ақысын қорғау мүмкіндігін тудырды. Баспа мен газет,
журналдарда, радио мен телевидениеде, театр сахнасы мен эстрадада жарық
көрген туындылары үшін автор мен сабақтас құқық иелері — актерлер, әншілер,
цирк ойыншылары, т.б. өз енерінің жемісін үкімет белгілеген мөлшер бойынша
алатын дәрежеге жетті. Бөлімшеде Қазакстан авторлары мен орындаушылардың,
олардың шығармаларының аса мол деректері жинақталды.
Авторлық құқықты қорғаудың жаңа кезеңі Қазақстанның тәуелсіздік алуымен
тікелей байланысты. 1992 жылы Бүкілодақтық Агенттіктің қазақ бөлімшесінің
негізінде Қазақстанның Авторлық құқық және сабақтас құқықтар жөніндегі
Мемлекеттік Агенттігі құрылды. Облыс орталықтарында өкілдері бар, орталық
аппараты әлденеше есе көбейген бұл мекеменің мойнына жүктелген міндеттер
зор болса да, бес жыл бойына мардымды іс тындырған жоқ. Авторлық құқық
саласындағы мемлекеттік саясатты кең ауқымда жүргізудің орнына ескі
сүрлеуден шыға алмай, бұрынғыша қаламақы жинаумен ғана шектелді. Тәуелсіз
мемлекетіміздің дүниежүзілік қауымдастыққа кіруімен байланысты Зияткерлік
меншікті корғаудың алуан түрлі мәселелері ескерусіз қалды.
1996 жылғы маусым айында қабылданған Авторлық
құқық және сабақтас құқық туралы заңның жобасын әзірлеуден басқа кырықтан
аса адамы бар бұл мекеме өз қолдарынан келетін, авторларды қорғайтын аса
зәру нұсқаулықтар шығаруға да көңіл бөлген жоқ. Республикамыздағы авторлық
және сабақтас құқықтың мән-жайын талдайтын, тіпті, істелген жұмыстары мен
алдағы атқаратын кызметтерін анықтайтын құжаттар да бірде бір рет
әзірленбеді. Бұған, Агенттіктің бір жыл ішінде екі министрліктің, Экономика
министрлігі мен Энергетика, өнеркәсіп және сауда министрлігінің құзырында
көшіп-қонып жүруі де зиянын тигізді. Бір-бірімен мақсат-мұраттары
түйіспейтін министрліктердің Агенттікке басшылық ықпалы да, пайдасы да тие
қойған жоқ.
Келесі оңтайластыруда, яғни 1999 жылдың басында, Агенттік, Әділет
министрлігінің құрамына беріліп, енді Авторлық құқық жөніндегі комитет
деп аталды.
Мемлекет құрылымдарын реформалаудын басты мақсаты — басқару жүйесін
жетілдіріп, басы артық, қосалқы құрылымдарды қысқартып экономикалық жағынан
тиімді болуын көздеу әркімге белгілі жай.
Экономика министрлігіне қосар кезде реформаторлар Агенттіктен түсетін
азын-аулақ пайданы есептеп, ең дұрыс жол осы деп дәлелдесе, жарты жылдан
соң (1997 ж.) оның саудаға қатынасын ескеріп, Энергетика, өнеркәсіп және
сауда министрлігінің құрамына берілді. Содан бір жыл өтпей Авторлық құқық
деген сөзді негізге алып Агенттік Әділет министрлігінің құрамына енгізілді.
Қазір Дүниежүзілік Зияткерлік Меншік Ұйымына (ВОИС) мүше болып отырған
175 мемлекеттің 98 пайызында бұндай мекемелер Президентке, немесе
парламентке, жиі үкіметке тікелей бағынып, осы саладағы мемлекеттік
саясатты жүргізеді. Мысалы, АҚШ-та авторлық құқық мекемесі Конгреске
бағынса, Қытайда екі жыл бұрын Мемлекеттік комитет болып қайта құрылды.
Ал Россия мен Белоруссияны қоспағанда бұрынғы КСРО-ның құрамында болған
елдердің бәрінде де Үкіметке тікелей бағынатын Авторлық құқық, жөніндегі
Мемлекеттік Агенттіктер жұмыс істеп келеді. Россия өткен жылы өздері бір
кезде жойып жіберген авторлық құқыққа қатысты мемлекеттік органды коғамдык
ұйымдардың талап етуімен Үкіметке қарайтын Роспатенттің құрамында
қайтадан ашуға мәжбүр болды. Әрине бұл жартыкеш шара болғанымен, оның
келешекте кеңейетіні сөзсіз. Белоруссияда ғана Авторлық құқық жөніндегі
Комитет Әділет министрлігінің құрамына кірген.
1999 жылы Қазақстанда авторлық құқықты қорғауды жетілдіріп, дамытудың
таяу жылдарға арналған стратегиялық жоспары бекіп, кең ауқымды бағдарлама
жасалды. 1999 жылы маусым айында Үкімет қаулысымен бекіткен Комитеттің
Ережесіне сай бұл Бағдарламада Қазақстандағы авторлық құқыққа қатысты
заңдарды жетілдіру, халықаралық қатынастарды күшейту, жеке авторлардың
құқығын қорғау, ұжымдық негізде мүліктік құқықтарды басқаратын ұйымдардың
кызметін бақылау, республикамызға ендеп кіре бастаған дыбыс-бейнетаспаларды
заңсыз сататын қарақшылық топтармен күресті өрістету, құқық қорғау, заң
орындарымен қарым-қатынасты күшейтіп, бірлесе қимыл жасау, т.б. мәселелер
қамтылып, оны жүзеге асыру үшін көлемді қаражат бөлгізуге қол жетті. Бұл
санаткерлік меншікті қорғауға байланысты үкіметіміздің аса игі қадамы
болды. Соның нәтижесінде 2000 жылы республиканың барлық аймақтарындағы
әділет, прокуратура, құқық қорғау, заң, кеден, салық мекемелерінің жауапты
қызметкерлерінін, басын қосқан семинар-кеңестер өтті. Облыстардағы, ірі
қалалардағы авторлық құқықтың қорғалуын тексерген шаралар жүзеге асты.
Қазақстан Республикасының 10 маусым 1996 жылғы “Авторлық құқық және
сабақтас құқықтар туралы” Заңы автор және авторлық құқыққа мынандай
сипаттамалар берген:
автор - шығармашылық еңбегiмен туынды жасаған жеке тұлға.
авторлық құқық - автордың мүлiктiк және мүлiктiк емес жеке құқықтары
[12].
Авторлық құқық мақсатына, мазмұны мен маңызына, сондай-ақ берiлу әдiсi
мен нысанына қарамастан, шығармашылық еңбектiң нәтижесi болып табылатын
ғылым, әдебиет және өнер туындыларына қолданылады.
Авторлық құқық белгiлi бiр объективтi түрге ие болған:
1) жазбаша (қолжазба, машинкаға басылған, нотаға жазылған және сол
сияқты);
2) ауызша (көпшiлiк алдында айтушылық, көпшiлiк алдында орындаушылық
және сол сияқты);
3) үнжазба немесе бейнежазба (механикалық, сандық, магниттiк, оптикалық
және сол сияқты);
4) бейнелеу (сурет, нобай, көркемсурет, жоспар, сызба, кино, телебейне
- немесе фотокадрлар және сол сияқты);
5) көлемдi - кеңiстiктi (мүсiн, үлгi, макет, ғимарат, және сол сияқты)
түрiндегi жарияланған туындыларға да, жарияланбаған туындыларға да
қолданылады.
Авторлық құқық мақсатына, мазмұны мен маңызына, сондай-ақ берiлу әдiсi
мен нысанына қарамастан, шығармашылық еңбектiң нәтижесi болып табылатын
ғылым, әдебиет және өнер туындылары және дербес қолдануға болатын туынды
бөлiгi (оның атауымен қоса) авторлық құқық объектiсi болып табылады.
Авторлық құқық идеялардың, тұжырымдамалардың, принциптердiң,
әдiстердiң, жүйелердiң, процестердiң, жаңалықтардың, фактiлердiң өздерiне
қолданылмайды.
Туындыға деген авторлық құқық туынды жасалған материалдық объектiнi
меншiктену құқығымен байланысты емес.
Материалдық объектiнi меншiктену құқығының немесе материалдық объектiнi
иелену құқығының өзгеге берiлуi, сол объектiде көрсетiлген туындыға қандай
да болсын авторлық құқықтың ауысуына өздiгiнен әкеп соға алмайды.
Қазақстан Республикасының “Авторлық құқық және сабақтас құқықтар
туралы” Заңы авторлық құқық объектiлерi болып табылатын туындылар
анықтаған.
Мыналар авторлық құқық объектiлерi болып табылады:
1) әдеби туындылар;
2) драмалық және музыкалық-драмалық туындылар;
3) сценарий туындылары;
4) хореография және пантомима туындылары;
5) мәтiнi бар немесе мәтiнi жоқ музыкалық туындылар;
6) дыбыс-бейнежазу туындылары (кино-, теле- және бейнефильмдер,
диафильмдер және басқа кино- және телетуындылар);
7) мүсiндеме, кескiндеме, графика және бейнелеу өнерiнiң басқа да
туындылары;
8) қолданбалы өнер туындылары;
9) сәулет, қала құрылысы және бау-саябақ өнерi туындылары;
10) суретке түсiру туындылары және суретке түсiруге орайлас әдiстермен
жасалған туындылар;
11) карталар, жоспарлар, нобайлар, безендiрулер және географияға,
топография мен басқа ғылымдарға қатысты үш өлшемдi туындылар;
12) ЭЕМ-ге арналған бағдарламалар;
13) өзге де туындылар.
ЭЕМ-ге арналған бағдарламаларды қорғау ЭЕМ-ге арналған бағдарламалардың
(соның iшiнде операциялық жүйелердiң) бастапқы мәтiн мен объектiлiк кодты
қоса алғанда, кез-келген тiлде және кез-келген нысанда жасалуы мүкiн барлық
түрiне қолданылады.
Авторлық құқық объектiлерiне мыналар да жатады:
1) туынды шығармалар (аудармалар, өңделген дүниелер, аннотациялар,
рефераттар, түйiндер, шолулар, инсценировкалар, музыкалық өңдеулер және
басқа да ғылым, әдебиет пен өнер шығармаларын өңдеулер);
2) жинақтар (энциклопедиялар, антологиялар, деректер базалары) және
материалдарының iрiктелуi және (немесе) орналасуы жағынан шығармашылық
еңбектiң нәтижесi болып табылатын басқа да құрама туындылар.
Туынды және құрама шығармалар, өздерiнiң негiзге алынған немесе
өздерiне енген туындылардың авторлық құқық объектiлерi болу болмауына
қарамастан, авторлық құқықпен қорғалады.
Сондай-ақ аталмыш заңда авторлық құқық объектiлерi болмайтын туындылар
тізімі де келтірілген. Олар:
1) ресми құжаттар (заңдар, сот шешiмдерi, заң әкiмшiлiк, сот
сипатындағы және дипломатиялық сипаттағы өзге де мәтiндер), сондай-ақ
олардың ресми аудармалары;
2) мемлекеттiк нышандар мен белгiлер (жалаулар, елтаңбалар, ордендер,
ақша белгiлерi және өзге де мемлекеттiк нышандар мен белгiлер);
3) халық шығармашылығы туындылары;
4) оқиғалар мен фактiлер туралы ақпараттық сипаттағы хабарлар (ҚР
Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы Заңның 8-бабы).
ҚР “Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы” Заңға сәйкес
авторлық құқық:
1) авторларының немесе олардың құқық мұрагерлерiнiң азаматтығына
қарамастан, Қазақстан Республикасының аумағында жарияланған не
жарияланбаған, бiрақ қандай болсын объективтi нысандағы туындыларға;
2) жарияланған не жарияланбаған, бiрақ Қазақстан Республикасынан тыс
жерлердегi қандай да болсын объективтi нысандағы туындыларға қолданылады
және Қазақстан Республикасының азаматтары авторлар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Меншік жүйесіндегі зияткерлік меншіктің орны
1.1 Зияткерлік меншік институтының түсінігі мен
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Зияткерлік меншіктің негізгі
институттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2. Зияткерлік меншік құқығын қорғау мәселелері
2.1 ҚР зияткерлік меншік құқығын қорғау тәсілдерінің негізгі
мәселелері ... ... 35
2.2 Зияткерлік меншік институттарын қорғау
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... .38
2.3 Азаматтардың зияткерлік меншік құқығын қорғау саласындағы құқық қорғау
органдарының
құзыреттілігі ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .54
2.4 Зияткерлік меншік құқығы саласындағы халықаралық келісімдердің
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
Корытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .67
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...69
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан бастап,
дүниежүзілік қауымдастықтың толыққанды мүшесі болды, сол арқылы халықаралық
қатынастарда өзіне сәйкесқұқықтар мен міндеттерді қабылдап отыр. Солардың
бірі зияткерлік меншік құқығын қөорғау. Қазақстан Дүниежүзілік зияткерлік
меншік ұйымының мүшесі, сондықтан да зияткерлік еңбек әрбір азаматтың жеке
меншігі болып табылады.
Авторлық және сабақтас құқықтар, өнеркәсіптік және зияткерлік
меншіктің маңзды құрамасы бола келіп, келесі интелектуалдық шығармашылық
қызметтердің нәтижелеріне таралады: ғылым, әдебиет және өнер туындылары;
эфирлік және кабельдік хабар тарату ұйымдарының орындалуы, қойылымдары,
фонограммалары мен хабарларын жасауға және пайдалануға байланысты
туындайтын қатынастарды реттейді.
Сонымен бірге, азаматтық айналымға қатысушыларды, тауарларды,
жұмыстарды немесе қызмет көрсетулерді дараландыру құралдарына: өнертабыс,
пайдалы үлгілері, өндірістік үлгілері, селекциялық жетістіктер, интегралдық
микросызба топологиялары, ашылмаған ақпарат, оның ішінде өндіріс құпиялары,
фирмалық атаулар, тауарлық белгілер, тауарлар шығарылатын жерлердің
атаулары. Осы атап айтылғанның иегерлері жеке тұлғалар болып табылғанымен,
жалпы мемлекеттің зияткерлік ресурсы және адамзаттың мұрасы болып
есептеледі. Дәлірек зияткерлік тұрақты дамудың бас қозғаушы күші болып
есептеледі. Сондықтан, мемлекеттің міндеті – барынша зияткерлік
шығармашылықты көтермелеу, сонымен қатар тиімді авторлық құқықты қорғау
арқылы және қосарлас қалыптасуы мен индустрия мәдениеті дамуына,
шығармалардың кең таратушылығына және авторлардың тіршілік етуге қажетті
қаражаттармен қамтамасыз етуге, жаңашыл өнертапқыштарды қолдауына мүмкіндік
туғызады. Мұнсыз елдің зияткерлік әлеуетін қалптастырылуы мүмкін емес.
Азаматтардың зияткерлік меншік обьектісі Конституция бойынша сақталады, заң
жүзінде қорғалады. Біздің елімізде Қазақстан азаматтары мен қатар шетел
азаматтарының да зияткерлік меншік құқығы заң алдында бірдей қорғалады.
Сонымен қатар, Қазақстан азаматтарының зияткерлік саласындағы жетістіктері
ұйымға мүше елдердің бәрінде бірдей қорғалады.
Азаматтардың зияткерлік меншік құқығын қорғау арқылы мемлекет
олардың шығармашылық өрісінің дамуын, сол арқылы ел экономикасының дамуына
қолайлы жағдай жасайды. Зияткерлік меншік құқығын қорғау мәселесі тек қана
өзінің шығармашылық қызметінде обьектілерімен ие болып жатқан азаматтарды
алаңдатпайды, олармен бірге қызметі авторлардың және өнертапқыштардың
құқықтарын қорғауына бағытталған мемлекеттік органдардың да зияткерлік
меншікті шеттетпеді, өйткені осы бағытқа арналған мемлекеттік органдардың
жұмысы жалпы Республиканың халықаралық шарттарына қосылуына және
халықаралық ұйымдарға, ассоциацияларға және зияткерлік меншікті қорғау
одақтарына кіруіне қажет.
Әрбір кәсіпкер, өз жұмысында зияткерлік меншік обьектілерін
қолданып, пайда табыс табу мақсатында лицензиясыз өнімдерді пайдалану
немесе меншік иесінің рұқсатынсыз жұмыс жасау заң алдында жауапкершілікке
тартылатындығын білуі қажет.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - Қазақстан Республикасындағы жаңа нарықтық
экономикаға байланысты зияткерлік меншіктің түсінігі мен ерекшеліктері,
Қазақстан Республикасында зияткерлік меншік құқығын қорғау жүйесін
анықтау.
Дипломдық жұмысының объектісі: Зияткерлік меншiк объектiлерi.
Алдымызға қойылған мақсатқа сүйене отырып бiз өзімізге мынандай
міндеттерді қоямыз:
- меншік жүйесіндегі зияткерлік меншіктің орнын анықтау;
- зияткерлік меншік құқығының обьективтік және субъективтік мағынада
қарап, зияткерлік меншіктің заңды мазмұнын ашу;
- зияткерлік меншік институттарын қорғау ерекшеліктерін қарастыру;
-зияткерлік меншікті қорғауға қатысты Қазақстан Республикасының
заңдарын анықтау:
- зияткерлік меншік құқығын қорғау жөніндегі мемлекеттік органдардың
құзыреттерін қарастыру.
- зияткерлік меншікті қорғау саласындағы халықаралық келісімдерді
зерттеу.
Дипломдық жұмысты жазу барысында қазақстандық және ресейлік заңгерлердің,
соның ішінде Г.Төлеуғалиев, Е.Т.Қаудыров,А.П.Сергеев, Ю.К. Толстой, А.Зенин
және т.б. еңбектеріне сүйендік.
Дипломдық жумыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Меншік жүйесіндегі зияткерлік меншіктің орны
1. Зияткерлік меншік институтының түсінігі мен түрлері
Дүние жүзінің тарихи дамуындағы қай кезенді алып қарайтын болсақ та,
негізгі мәселе меншіктің айналасына топталады. Сондықтан да болу керек,
меншіктің адамзат даму процесінде алытын орны ерекше.
Оғын бірден-бір дәлел, еліміздің қазіргі даму сипаты. Қазақстан және
бұрынғы одақ көлеміндегі мемлекеттердің жоспарлы экономикадан нарықтық
экономикаға өтуінің өзі меншік қатынастарының өзгеруіне, мемлекеттік
меншікті жекешелендіру нәтижесінде жеке меншіктің дамуына және де жеке
кәсіпкерлікке қолайлы жағдай жасауға мүмкіндіктер туындады [1].
Ата Заңымызда көрсетілгендей, мемлекеттеріміздің ең асыл қазынасының
бірі – адам құқықтары Сонымен бірге Қазақстан Республикасының азаматтары
заңды түрде алған қандай да болсын мүлкін жеке меншігінде ұстай алатындығы,
меншік құқығына заңмен кепілдік берілетіндігі айтылған [2].
Азаматтық құқықтағы меншік құқығы матералдық игіліктердің нақтылы
тұлғаға тистілігін бекітуші, реттеуші, қорғаушы құқықтық нормаларды
қамтиды. Бәрін біріктіре алғанда олар меншік құқығын құрайды, яғни ол
біріңғай тұтас құқық институты болып табылады.
Меншік дегеніміз - қоғам өмірінің шарты. Меншік бұл базистегі,
сипаттағы экономикалық санат, ал меншік құқығы дегеніміз - субъектінің
өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иеленуге, пайдалануға және
оған билік етуге заңмен танылатын және қорғалатын құқығы.
Кез-келген мүліктік игілік одан оның иемдену мақсатына жасалады,
сондықтан да өндіріс қатынастарының негізі болып, меншікті иемденудің өзі
болып табылады.
Сонымен, меншік затты иелену, меншіктену екен, оның өзі заттың пайдалы
қасиеттеріне орай жүзеге асады, демек, оны меншіктенген соң өдіріс
барысында пайдаланып, оған билік етіледі. Меншіктен экономикалық қатынасы
құқық нормаларымен реттеліп, меншік құқығына айналады [3].
Азаматтардың құқық қабілеттілігінің мазмұнына тоқталатын болсақ, ол
жайында ҚР Азаматтық Кодекстің 14-ші бабында "... азаматтың Қазақстан
Республикасы шегiнде де, одан тыс жерлерде де мүлiктi, соның iшiнде
өнертабыстарға, ғылым, әдебиет және өнер шығармаларына, Зияткерлік
қызметтiң өзге де туындыларына зияткерлік меншiк құқығы болуға" деп айқын
көрсетілген [4].
Адамзат қоғам мен мемлекет құрған кезеңнен бастап олардың өмірі мен
тарихы туралы шығармалар туындап өз орынын тапқан. Шығармашылық бар жерде,
туындыгерлердің иелігіндегі меншікті дүниесі бар жерде оны сақтау
мақсатында қандайда бір жұмыстардың істелгені ақиқат нәрсе. Мысалы, ежелгі
Греция мен Римде автордың, жеке мүліктік құқығы, оған алатын сыйақысы
ескеріліп отырған. Біреудін шығармасын ұрлап, иемденген адамды — арсыз деп
танып, жұрт алдында дүре соққан. Римде авторлар шығармаларымен атағын ғана
шығарып қоймай, табыс та тауып отырғанын зерттеушілер дәлелдейді.
Жалпы, зияткерлік құқық дегеніміз, шығармашылық қызметтің қорғалуы
болып табылады. Ол авторлық және сабақтас құқықтар деп екі санатқа
бөлінеді. Прозалық, поэзиялық, сатиралық, драматургиялық, музыкалық жанрлар
және қылқалам туындылары, фотосуреттер, фильмдер, мүсіндер, сәулет өнері –
авторлық құқыққа жатады. Әртістің туындыларды орындаушылығы, хабар таратушы
ұжымның телерадио бағдарламалары – сабақтас құқыққа енеді. Сондай-ақ,
өндірістік меншік тобына тауарлық белгілер, интегралды микросызбалардың
топологиялары, селекциялық жетістіктер, географиялық сілтемелер мен
өндірістік пайдалы үлгілер, өнер табыстары кіреді.
Жалпылай жинақтық ұғым деп қарауға болады: заңды және жеке тұлғаның
зияткерлік қызметінің арқасындағы нәтижесі, орындауды қажет ететін жеке
өнім. зияткерлік меншікті материалдық емес игілік деп қарастыруға болады,
осындай материалдық емес игілік – заңды тұлғалар мен адамдардың зияткерлік
қызметінің нәтижесі. Алайда, зияткерлік меншік бір жеке меншіктен екінші
біреуіне құрылмай тұрып та ауысуы мүмкін. Қалай болғанмен зияткерлік меншік
– жеке құқық, мемлекеттік басқару, мемлекетаралық келісім әдісін,
халықаралық құқықты да еңгізуге болады. зияткерлік меншік – бұл меншік,
бірақ әлемнің көпшілік жерлерінде жалпы жеке меншік заңдылығынан да тыс
қаралады, авторлық құқық, патенттік және басқа да зияткерлік меншік
түрлеріне көп ден қойылады.
Зияткерлік меншік құқығын қорғау - аймақтық қорғауға жатады, яғни,
қорғау тек сол мемлекет аясында ғана жүргізіледі, сұраныс пен талап сол
мемлекетте ғана іске асады, әдеби шығармашылық немесе өнертабыс сол
мемлекеттің заңымен қорғалады, басқа мемлекет қорғауына енбейді. Ал басқа
мемлекеттің қорғауын талап етсе, халықаралық келісім қажет болады.
Халықаралық Зияткерлік, мәдени және сауда келісімдерінің кеңейуіне
байланысты, XIX ғ. 80 жылдары көп қырлы Париж конвенциясы 1883 ж.
Өндірістік меншікті қорғау және 1886 ж. Берн конвенциясы, яғни, Әдеби
және көркем шығармаларды қорғау туралы реформалар жасалды. Кейінірек басқа
да аймақтық және екі жақты халықаралық келісімдер болды.
1967 жылы Стокгольм конвенциясы аса маңызды орын алды, Бүкіләлемдік
Зияткерлік меншік мекемесі (БИММ) халықаралық қызметте Зияткерлік меншіктің
жиынтығы болып саналды. Тағы да бір ерекше жаңалық – 1994 жылы жасалаған
Уругвай раундағы Марракештік пакетті атап өтуге болады. Сауда
аспектілеріндегі Зияткерлік меншік құқығындағы (САИМҚ) келісімге Зияткерлік
меншіктің әртүрлі салаларын еңгізуге болады [5].
Халықаралық құқықтық тәртіп саласында зияткерлік меншік құқығын ретке
келтіру, басқаша айтсақ, зияткерлік меншікке халықаралық құқық барлық
келісімдердің жиынтығы болып табылады. ҚР Президентiнiң 2009 жылғы 28
тамыздағы N 858 Жарлығымен бекiтiлген Қазақстан Республикасының 2010 жылдан
2020 жылға дейiнгi кезеңге арналған Құқықтық саясат тұжырымдамасында:
"зияткерлiк меншiк құқығын айқындайтын нормативтiк құқықтық актiлердi
ұлттық мүдделердi ескере отырып, осы саладағы халықаралық стандарттарға
сәйкес келтiруге баса назар аудару қажет" деп көрсетілген [6].
Бүгінгі таңдағы осындай құқықтық пайда болуы, біріншіден, сауданың күрт
өсуі, зияткерлік құқық меншігінің жалпы тауар құнына әсері, әсіресе жоғары
технологиялы фармацевтік және химиялық тауарлар өсуіне байланысты. Жалпы
әлемдік тауар айналымының 15-20% зияткерлік меншікке, қорғалатын патенттер,
сауда маркалары және т.б. сай келеді. Тағы да бір негізгі фактор –
халықаралық Зияткерлік меншік құқығын дамыту – жоғары технологиялық өнім
шығарушыларды (АҚШ, Германия, Ұлыбритания, Франция және басқа) қысқарту,
өйткені ғылыми-техникалық жетістіктер, арзан жұмыс күші арқылы бәсекеге
қабілеттілік жойылып, контрафактік (қарсы) өндіріс (Оңтүстік-Шығыс Азия
елді-мекендерінде) орын алуда. Жоғарыда айтылып өткендей, зияткерлік
материалдық құқық ұлттық деңгейде қарастырылады. Халықаралық деңгейде
материалдық құқық тар аймақта қарастырылады, негізінен ұлттық заңдылық
басқа елдердің пайдаланушысына ғана қатысты болады. Авторлық және патенттік
құқық отандық ғылым аясында қарастырылып, дәстүрлі халықаралық келісім
негізінде шешіледі, ал Зияткерлік меншік иесі-жеке тұлғалар. Халықаралық
келісім-шарттар ашық түрде жасалып, ешқандай күмән тудырмайды.
Халықаралық зияткерлік меншік құқығы қарапайым негізде қарастырылады,
себебі, халықаралық келісім-шартқа қатысушылар мемлекетке қарайды. Осындай
келісім-шарттардан міндеттер мен құқықтар туындайды, күмәнсіз – халықаралық
құқық келісімі, нақтырақ – экономикалық, мүліктік – зияткерлік меншіктің
халықаралық құқығы. Зияткерлік меншік құқығы мемлекетаралық конвенциялық
нормаларда сақталуы керек, сақтауға мемлекет тікелей міндетті. Париж және
Берн келісімдерінен сақталып келе жатқан дәстүрдің негізгі блогы бар.
Алайда, айырмашылық шартты түрде ғана: патенттік құқық және авторлық құқық.
Бүгінгі таңдағы сауды экономикасында Қазақстан меншік объектілерінде
маңызды элементі болып: фирмалық атау, тауар белгісі, қызмет көрсету
белгісі және тауар шығару орындарының атауы саналады. әртүрлі типті тауар
иеленушілерге бәсекеге қабілетті, өз ісіне жауапкершілікте негіз болатын
мүмкіндіктер тудыру, сауда айналымындағы тауарлар мен қызмет көрсету
деңгейі Зияткерлік меншік құқығында өзіндік бағалауда негіз болады.
Патенттік құқық өндіріс меншігімен тығыз байланысты, яғни өндірістік
өткізімге тікелей сай, онымен қоса қызмет көрсету, сауда қатынасы енеді,
бірақ кәсіпкерлердің қаражаты және олардың өнімдерінің сапасын
қарастырмайды. Зияткерлік меншік құқығын қорғауда негізгі функция жеке
өндірушілер, олардың тауарлары, жұмысы және қызметі негізге алынады.
Фирмалық атаулар, кәсіпорынның коммерциялық атауымен байланысты
болғандықтан іскерлігіне нұқсан келтірмеуі керек. Осы атаумен кәсіпкер
мәміле және басқа заңды істер атқарады, заңды түрде жауапкершілікке ие
болып, өзінің де құқығы мен міндеттерін іске асырады, өзінің шығарған
өнімін жарнамалайды не саудаға салады. Фирмалық атаулар көпке танымалғана
болмай, әріптестерінің арасында сый-сияпат әкеліп, кәсіпкерге табыс қана
емес, қоғамда мойындау әкеледі, сол себептен фирма тек жеке меншік емес
мүліктік игілік болуы керек.
Фирмалық атаулар ақпараттық та рөл атқарады, өйткені үшінші біреулерге
кәсіпорын типі мен ұйымдастыру формасы, кімге тән екендігі жайлы дерек
береді.
Тауарлық және қызмет көрсету белгілері даярлаушы және тұтынушы
арасындағы тілсіз сатушы рөлін атқарады. Көпке танымал тауарлық белгі
тұтынушыға тауар сапасы жайында арнайы кепілдік береді. Тауарлық белгі
шығарылатын өнімді сауда саласында қорғап, сапасыз бәсекеге
қабілетсіздікпен күресте қолданылады. Осылайша зияткерлік меншік
объектілері заңды түрде қорғалады.
Ғылыми, әдеби немесе мәдени шығармалар, сондай-ақ өнертабыс, өндіріске
пайдалы үлгілеп сан қырлы шығармашылық қызметті толық қамтымайды. Олармен
қоса адамдардың шығармашылық жұмылуы арқасында қоғамға бағалы және мойындау
мен құқықтық қорғауды қажет ететін объектілер көптеп табылады. Осындай
объектілердің көп болуы оларға баға беру және құқықтық қорғауды көбіне көп
мемлекет қарамағында.
Сонымен, зияткерлік меншік – жинақтық ұғым, мыналарға қатысты
қолданылады:
- ғылым, техника, әдебиет, өнер және басқа да шығармашылық саласында
зияткерлік қызмет жетістігі;
- тауар және қызмет, азаматтық айналымда қатысушылардың дараландыру
қаражаты;
- сапасыз бәсекеге қабілетсіздіктен сақтау.
Зияткерлік меншікке нақты анықтама беру қиынға соғады, себебі,
зияткерлік меншік ұғымы техника дамуына, нарықтық қатынас пен заңдылық,
оларды жинақтаушы ұғым кең мағыналы.
Зияткерлік меншік объектілері төмендегі талаптарға сай болуы керек:
- материалды-заттай (нақты) құрылымы болмау керек;
- ұйымды басқа мүлікпен сәйкестендіру мүмкіндігі (бөліну, еншілеу);
- ұйымды басқару қызметінде өндірісте өндірілетін өнімді не қызметті
пайдалану;
- ұйым аталған мүлікті алып-сатуды көздемейді;
- ұйымның келешекте экономикалық табыс (пайда) әкеле алу мүмкіндігі;
- осы ұйымның нақты барлығын дәделдейтін және Зияткерлік қызмет
нәтижесіне құқығы барлығын дәделдейтін құжаттарының болуы (патент, куәлік,
басқа да қорғаушы құжаттар, келісім шарттар, тауар белгісі және т.б.)
Зияткерлік меншік объектілері өз алдына былайша бөлінеді:
- ғылыми-техникалық және өндірістік саладағы Зияткерлік меншік
объектілері:
- өнеркәсіптік меншік (өнертабыс, пайдалы модельдер, өнеркәсіптік
үлгілер, тауарлық және қызмет көрсету белгілері, іріктелім жетістіктері,
сапасыз өнімдері болдырмау құқығы).
- құпия сақтау құқығы (ноу-хау)
- авторлық құқық объектілері (ЭЕМ, деректер бағдарламалары, интегралды
топологиялар, ғылыми басылымдар).
Зияткерлік меншік объектісі болып саналатын өнертабыстардың өз алдына
құрылғысы, заты, әдісі, микроорганизм штампы (белгісі), өсімдіктер мен
жануарлардың мәдени клеткалары, сондай-ақ оларды жаңа қолданыста құрылғысы,
пайдалану әдісі болуы қажет, өнертабыс объектілер құрылғысына құрастырушы
және бұйым жатады. Мысалы, құрастырушы объектілер құрылғысына-машиналар,
құралдар, механизмдер, көлік қаражаты, жабдықтар, ғимараттар енеді.
Өнертабыс болып практика жүзінде техника саласында арнайы бір мәселені
шеше алатын жаңа идея саналады. Сол себепті өнертабыс саласындағы
заңдылықтарға орай, көпшілік елдерде қолданып жүргендей, өнертабыс жаңа
болуы керек, бұрын-сонды болғандығы туралы дерек болмауы керек; оның
ерекшелігі сол саладағы маман ешқандай кедергісіз, қиындықсыз қолдана
алынуы қажет, ол өндірілетін және пайдалы болуы керек. Патент - өнертабысқа
айқындаушы құжат бере алатын құқықтық құжат, онда өнер табыстың толық
мазмұны жазылады (қашан даярланды, қолданылды, сатылды, әкелінді),
өзгерістерді тек патент иегері енгізе алады.бұл қорғау белгілі бір уақытқа
ғана арналған (15-20 жыл болуы мүмкін).
Сонымен, зияткерлік шығармашылық қызмет нәтижелерiнiң авторлары осы
нәтижелерге қатысты жеке мүлiктiк емес және мүлiктiк құқықтарға ие болады.
Зияткерлік шығармашылық қызмет нәтижесiнiң авторы болып танылу құқығы
(авторлық құқық) жеке мүлiктiк емес құқық болып табылады және оған
шығармашылық еңбегiмен Зияткерлік шығармашылық қызметтiң нәтижесiн жасаған
адам ғана ие бола алады.
Зияткерлік шығармашылық қызметтiң нәтижелерi мен дараландыру құралдарын
пайдалану туралы шарттар бұзылған жағдайда мiндеттемелердi бұзғаны үшiн
жауапкершiлiк туралы жалпы ережелер қолданылады. Зияткерлік меншiк
объектiлерiне құқық оларды құру фактiсiнiң күшiмен не Кодексте немесе өзге
де заң актiлерiнде көзделген жағдайлар мен тәртiп бойынша уәкiлеттi
мемлекеттiк органның құқықтық қорғауды беруi нәтижесiнен туындайды.
Зияткерлік шығармаларға және оларға теңестірілген объектілірге
қатысты ерекше құқықтарға арналған Қазақстан Республикасының Азаматтық
Кодексінің нормалары өзінің жиынтығы бойынша қазақстандық азаматтық
құқықтың ерекше саласын құрайды. Зияткерлік меншік объектілердің жиындық
көлемі бойынша және қайнар көздерінің жүйесі бойынша қарастырып отырған
азаматтық құқық саласы өзара тәуелсіз төрт институтқа бөлінеді. Өзара
ұқсас ерекшеліқтеріне қарамастан, әрбір институттың құқықтық нормаларда
көрініс тапқан өзіне тиесілі белгілері бар.
Ең алдымен Авторлық құқық пен сабақтас құқық ерекшеленеді. Бұл
құқықпен ғылым, әдебиет пен өнер, фонограмма, қойылым, эфирлік хабарларды
(сабақтас құқық) шығару және қолданумен байланысты қатынастар реттеледі.
Кейінне авторлық құқық деп аталатын екі құқықтық институттың бірігуі
сабақтас құқықтың пайда болуы мен қамсыздандырылуында автордың шығармашылық
құқықтарына бағыныштылығымен сипатталады, сонымен қатар жоғары аталған
құқықтарға байланысты қатынастар бір заңмен реттеледі.
Зияткерлік меншік құқығы саласына кіретін тағы бір институты болып
патенттік құқық табылады. Ол шығармаларды және маңызды өндірістік үлгілерді
қалыптастыру мен қолдануда пайда болатын мүліктік және олармен байланысты
жеке мүліктік емес қатынастарды реттейді.
Қазақстанда тауар-ақша қатынастарының дамуына байланысты нарықтық
экономиканы дамыту барысында оның элементтері болып табылатын фирмалардың
атаулары, тауар белгілері, қызмет көрсету таңбалары және тауар шығарылған
жерлердің атаулары сияқты өндірістік меншік объектілері аса маңызды
элементтері болып табылады.
Тауар иеленушілері үшін шаруашылықтың теңдігін орнату, олардың
әрекеттеріне бәсекелік бастау мен оның нәтижелері үшін жауапкершілікті
көбейтуді енгізу, тұтынушылардың қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін
нарықты тауармен және қызметпен қамсыздандыру құқықтық тетіктегі (механизм)
кәсіпорын мен ұйымдардың, сондай-ақ олар өндіретін тауар мен қызметтің
лайықты дербестігін қамтамасыз етудегі объективтік қажеттілікті ескертеді.
Мұндай құқықтық тетік (механизм) азаматтық құқықтың сала ішіндегі саласы,
нақтырақ айтатын болсақ, азаматтық айналымдағы қатысушылар мен олармен
өндірілетін өнімнің (жұмыс, қызмет) дербестік құрал институты болып
табылады. Бұл құқықтық институт патенттік құқық сияқты өндірістік
меншікпен, яғни өндіріс сферасындағы жүзеге асырылатын ерекше құқықтармен,
сауда айналымы, қызмет көрсету т.б. байланысты. Қарастырып отырған
Зияткерлік меншік институтының негізгі функциясы өндірушелердің және
олардың тауарлар, жұмыс пен қызметтің тиісті дербестігін қамтамасыз ету
болып табылады.
Ғылым, әдебиет пен өнердің өнімі болып табылатын шығармалар, сонымен
бірге өндірістік үлгі мен модельдер шығармалары шығармашылық әрекетінің
нәтижелерінің әртүрлілік қабілеттерін таусылтпайды. Солармен қатар
адамдардың шығармашылық қабілеті нәтижесінде пайда болатын басқа да
объектілер бар, олардың қоғам үшін аса зор маңызы бар, және де оларды
қоғамның тануы мен құқықтық қорғауда мұқтаж болады. Авторлық құқық пен
патенттік құқықпен қорғалатын қарапайым объектілер, сонымен қатар азаматтық
айналым қатысушылардың дербестік құрал институтымен қатар, қазақстандық
азаматтық құқық селикциондық жетістіктердің, интегралды микросхемалардың
топологияларының, коммерциялық құпия ақпараттарының және зияткерлік
әрекеттің басқа да нәтижелерінің қорғауын қамтамасыз етеді. Аталған
зияткерлік әрекеттің нәтижелерінің дәстүрлі зияткерлік меншік
объектілерінен айырмашылығына сүйене отырып, оларды біртұтас құқықтық
институтына, яғни зияткерлік меншіктің дәстүрлі емес
объектілерді қорғау институтына жатқызуға болады.
2008 жылы мемлекеттік тіркеуді жүргізуде халықтың шығармашылық
қатарында және зияткерлік меншік объектілерін қолданатын субъектілерінде
заңдық хабардарлығы және құқықтық сауаттылықтың артуы байқалады. Оны
Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің зияткерлік меншік құқығы
комитетке авторлық құқықтарды және лицензиялық шарттарды тіркеу үшін келіп
түсетін азаматтар өтініштерінің өсуі куәландырады.
Мемлекеттік тіркеу куәлігін берумен туындыларды және сабақтас құқықтар
объектілерін пайдалануға 1401 лицензиялық шарт тіркелді, бұл 2010 жылға
(2009 жылы – 640) қарағанда 57% көп, зияткерлік меншік объектілерін тіркеу
туралы 681 куәлік берілді (2009 жылы - 620).
Сонымен, азаматтық құқықтың сала ішіндегі саласы – зияткерлік меншік
құқығы – жоғарыда аталған төрт институт көлемімен сипатталған, олар:
авторлық құқық, патенттік құқық, азаматтық айналымдағы қатысушылар мен
олармен өндірілетін өнімнің (жұмыс, қызмет) дербестік құрал институты және
зияткерлік меншіктің дәстүрлі емес объектілерді қорғау институты.
Қазақстан егемендік алғаннан бастап, дүниежүзілік қауымдастықтың
толыққанды мүшесі болды, сол арқылы халықаралық қатынастарда өзіне сәйкес
құқықтар мен міндеттерді қабылдап отыр. Солардың бірі зияткерлік меншікті
қорғау. Қазақстан Дүниежүзілік зияткерлік меншік Ұйымының мүшесі, сондықтан
да зияткерлік еңбек әрбір азаматтың жеке мүліктік және мүліктік құқығы,
немесе оның жеке меншігі.
Зияткерлік меншікке құқықтары адамның оның ақыл туындысына қатысты
құқықтарына мемлекет беретін құқықтары болып табылады зияткерлік меншікке
құқықтарын ең басты сипаттамаларының бірі осы құқықтар оның иесінен белгілі
уақыт ішінде, оның ұзақтығы зияткерлік меншіктің түріне байланысты құбылтып
отыратын туындының немесе өнертабысты айрықша пайдалану құқығын береді.
Әдетте зияткерлік меншіктің көпшілік түрінен (мысалы, патенттер мен тауар
белгілері үшін) құқықтарын тану үшін олардың ресми тіркеуі талап етіледі,
ал басқаларында (мысалы авторлық құқық) талап етілмейді. Әрбір мемлекетте
зияткерлік меншіктің осы немесе өзге де түрлерін қорғау үшін қажетті
рәсімдерді белгілейтін сәйкес заң болады.
Зияткерлік меншікке құқықтарды екі негізгі топқа бөлуге болады.
1) авторлық құқықтар және олармен сабақтас құқықтар;
2) өндірістік меншікке құқықтар.
Авторлық және сабақтас құқықтар, өнеркәсіптік және зияткерлік меншіктің
маңызды құрамасы бола келіп, келесі интелектуалдық шығармашылық
қызметтердің нәтижелеріне таралады: ғылым, әдебиет және өнер туындылары;
эфирлік және кабельдік хабар тарату ұйымдарының орындалуы, қойылымдары,
фонограммалары мен хабарларын жасауға және пайдалануға байланысты
туындайтын қатынастарды реттейді.
Сонымен қатар, азаматтық айналымға қатысушыларды, тауарларды,
жұмыстарды немесе қызмет көрсетулерді дараландыру құралдарына: өнертабыс,
пайдалы үлгілері, өндірістік үлгілері; селекциялық жетістіктер; итегралдық
микросызба топологиялары; ашылмаған ақпарат, оның ішінде өніріс құпиялары;
фирмалық атаулар; тауарлық белгілер; тауарлар шығарылатын жерлердің
атаулары. Осы атап айтылғанның иегерлері жеке тұлғалар болып табылғанымен,
жалпы мемлекеттің зияткерлік ресурсы және адамзаттың мұрасы болып
есептеледі. Дәлірек зият тұрақты дамудың бас қозғаушы күші болып
есептеледі. Сондықтан, мемлекеттің міндеті – барынша зияткерлік
шығармашылықты көтермелеу, сонымен қатар, тиімді авторлық құқықтық қорғау
арқылы және қосаралас қалыптасуы мен индустрия мәдениеті дамуына,
шығармалардың кең таратушылығына және авторлардың тіршілік етуге қажетті
қаражаттарымен қамтамасыз етуге, жаңашыл өнертапқыштарды қолдауына
мүмкіндік туғызады. Бұлсыз елдің зияткерлік әлеует қалыптастыруы мүмкін
емес. Азаматтардың зияткерлік меншік обьектісі конституция бойынша
сақталады, заң жүзінде қорғалады. Біздің елімізде Қазақстан азаматтары мен
қатар шетел азаматтарының да зияткерлік меншік құқығы заң алдында бірдей
қорғалады. Сонымен қатар, Қазақстан азаматтарының зияткерлік саладағы
жетістіктері ұйымға мүше елдердің бәрінде бірдей қорғалады.
Азаматтардың зияткерлік меншігін қорғау арқылы мемлекет олардың
шығармашылық өрістің дамуын, сол арқылы ел экономикасының дамуына қолайлы
жағдай жасайды. Зияткерлік меншік құқығын қорғау мәселесі тек қана өзінің
шығармашылық қызметінде объектілерімен ие болып жатқан азаматтарды
алаңдатпайды, олармен бірге қызметі авторлардың және өнертапқыштардың
құқықтарын қорғауына бағытталған мемлекеттік органдары да зияткерлік
меншікті шеттетпейді, өйткені осы бағытқа арналған мемлекеттік органдардың
жұмысы жалпы Республиканың халықаралық шарттарына қосылуына және
халықаралық ұйымдарға, ассоциацияларға және зияткерлік меншікті қорғау
одақтарына кіруіне қажет.
Зияткерлік меншік құқығы, басқа да меншік құқықтары сияқты, авторға
немесе патент, тауар таңбасы иесіне өз туындысынан не шығармашылық
жұмысынан табыс алуға мүмкіндік береді. Бұл құқық Дүниежүзілік адам
құқықтары декларациясының 27-бабында мазмұндалған, онда ғылыми туындының
авторлығынан шығатын моральдық және экономикалық мүделлерін қорғау
басымдылығын пайдалануға құқық көзделген.
Зияткерлік меншіктің және оны қорғаудың маңыздылығы алғаш рет 1883 жылы
Париждік өнеркәсіптік меншікті қорғау конвенциясымен және 1886 жылы Әдеби
және көркем туындыларын қорғау туралы Берн конвенциясымен мойындалды. Екі
конвенцияда Дүниежүзілік зияткерлік меншік ұйымымен (ДЗМҰ) басқарылады .
Зияткерлік меншікті неліктен қорғау және қолдау қажет?
Бұған бірнеше бұлтартпас негіз бар. Бірінші, адамзаттың әл-ауқаты мен
үдерісі үшін технологиялар мен өнер саласындағы жаңа туындыларға мүмкіндік
беру. Екінші, жаңа туындыларды заңды қорғау, инновацияны қолдауды
бастамалыққа ала отырып, қосымша ресурстарды тұтынуды қолдайды. үшінші,
зияткерлік меншікті қорғау және қолдау экономиканың өсуін ынталандырады,
жаңа жұмыс орындары мен өңдірістердің ашылуына жол береді, өмір сапасы мен
өмірден ләззат алуды арттырады.
Зияткерлік меншіктің тиімді және әділді жүйесі экономикалық, әлеуметті,
мәдениетті әл-ауқаттың дамуы үшін мықты құрал ретінде зияткерлік меншік
әлеуетін жүзеге асыруға барлық мемлекеттерге көмектесе алады. Зияткерлік
меншік жүйесі новатарлар мүдделері мен қоғам мүдделері арасында баланс
ұстап тұруға, туындылар мен өнертабыстардың барлығына бірдей табыспен
өркендеуіне қолдау көрсетеді.
Зияткерлік меншік құқығы адам талпыныстары мен шығармашылығына сыйақы
береді, бұл адамзаттың үдерісін қамтамасыз етеді. Бірнеше мысал:
Көп миллиардты фильмдер, дыбыстау-бейнелеу жазулары, публикациялар,
компьютерлік бағдарламалар индустриясы, дүниенің төрт бұрышындағы
миллиондаған адамдарды қанағаттандырады, олар авторлық және сабақтас
құқықтарды қорғаусыз бола алмас еді.
Тұтынушылар тауарды не қызметті сатып ала отырып, халықаралық тауар
таңбасын заңды пайдалану, яғни конрафактті және қарақшылық өнімдердін
болмауынан қорғалғаны туралы ақпаратты білмеуі мүмкін.
Патенттік жүйені сыйақымен қамтамасыз етпей зерттеушілер мен
өнертабысшылар әлем жүзіндегі тұтынушылар үшін тиімді өнімдер шығаруға тым
кішкене ынталы болады.
ХХ ғасырдың соңымен ХХI ғасырдың басы дүниежүзінде ақпараттың
кеңістіктің қалыптасуымен, дамуымен ерекшеленеді. Дүниежүзілік
қауымдастықта жаңа технология, коммуникация, микроэлектроника жүйелері мен
олардың өзара қатынасы, бір – біріне байланыстылығы қарқынды даму үстінде.
Әрбір кәсіпкер, өз жұмысында зияткерлік меншік обьектілерін қолданып,
пайда – табыс табу мақсатында лицензиясыз өнімдерді пайдалану, немесе
меншік иесінің ұлықсатынсыз жұмыс жасау заң алдында жауапкершілікке
тартылатындығын білуі қажет.
Құқықты қорғау ұғымын кең мағынасында алғанда құқықты қорғау деп-
құқықтың бұзылуына жол берілмейтіндей жағдай жасайтын қоғамдық қатынастар
тәртібін мемлекеттің қолдауын айтамыз.
Қорғау құқығы бұзылған азаматтық құқықтары қалпына келтіруді қамтамасыз
ету принципі, оларды сот арқылы қорғау азаматтық заңның негізгі бастауы
ретінде айтылады (АК-тің 2-бабы).
Қатысушылардың қарауындағы субъективті азаматтық құқықтар тек қана
нақты жүзеге асырылуға тиіс емес, сонымен бірге олар субъективтік құқықтың
бұзылуымен пайда болған барлық жоғалтуларды өтеп, қалпына келтіруді,
бұзылған құқықтарды түзетуге мүмкіндіктер береді. Бұл тұрғыдан проф. В.П.
Грибановтың мынадай пікірін еске түсіруге болады: "құқық қорғау сипатының
мүмкіндігі оның құқық өкілеттігі ретінде субъективтік материалдық талаптар
мазмұнының өзімен белгіленеді" [7].
Демек кез келген субъективті азаматтық құқық қорғауға жатады, сонымен
бірге осы құқықтың жүзеге асырушысы заңда қаралған құралдардың көмегімен
оны қорғауға тиісті құқықты еншілейді.
Азаматтық кодекстің 9-бабы жалпы тәртіппен қатар әкімшілік тәртібін де
қарастырған. Әкімшілік тәртіппен жүзеге асырылатын меншік иесінің құқығын
қорғау құралы шағым болып табылады, ол құқық бұзушылық нәтижесінде зардап
шеккен құқық иесі мүддесін қорғауға орай тиісті өкілетті органға беріледі.
Азаматтық құқықтың өзін өзі қорғауы өзінің зандық табиғатында құқық
қорғау әдісі болып табылмайтын өзіндік нысанын еншілейді деген пікір де
бар. Мәселен, профессор А.П.Сергеев қорғанудың дербес түрі ретінде өзін өзі
қорғау құқығы сот және әкімшілік нысандарымен бірдей қаралуы керек дейді
[8]. Қазақстан цивилисті Ғ.Төлеуғалиевтің пікірінше өзін өзі қорғау
құқығына ешкімнің тиіспейтіңдігін қамтамасыз етуге, бұзылған құқықты
қалпына келтіріп, оның салдарын жоюға бағытталған өкілетті тұлғаның заң
немесе шарт негізінде әрекет етуге жол берілген азаматтық кұқықты қорғаудың
дербес нысаны болып табылады [1,20] .
Осы анықтама талап қоюды белгілі бір тұлғаның тиісті мүддесіне қатысты
сот шешімімен болатынын айқындап берген Рим құқығының анықтамасымен сәйкес
келеді.
Авторлардың енді бір тобы талап қоюға құқықты материалдық мағынада және
талап қоюға кұқықты іс жүргізу мағынасында бөліп қарау керектігін ұсынады.
Бұл орайда талап қою құқығына қатысты проблемаларды зерттеген авторлардың
талап қоюды материалдық-құқықтық және іс жүргізу (процессуалдық) нысандарын
бірлікте қарауы көңілге қонады. Сондықтан да В.П. Грибанов құқықты қорғау
проблемасы тек талап қою корғау нысанымен шектелмейтіндігін және талап
қоюдан басқа да қорғау түрлерінің бар екендігін көлденең тартады
Қазiргi кезде Қазақстан Республикасының аумағында негiзiнен шетелден
келiп түсетiн контрафактiлiк өнiмдердiң таралғанын туралы атап өтуге тура
келедi. Бiрақ мұндай өнiмдердiң келiп түсуiнiң және таралуының алдын алу
жөнiндегі шаралардың, сондай-ақ Қазақстан Республикасында Зияткерлік меншiк
құқығын қорғау жөнiндегi шаралар тиiмдiлiгi жеткiлiксiз, осыған байланысты
мемлекет тарапынан анағұрлым қатаң шаралар қабылдауды қажет етедi. Оларды
қабылдау Қазақстан Республикасының әлемдiк қауымдастықта санаткерлiк меншiк
құқығын қорғауды қамтамасыз етушi мемлекет ретiнде оң бейнесiн
қалыптастыруға ықпал ететiн болады. Тиiстi құқық қолдану практикасының
болмауы әсер етуде, бақылаусыздыққа жол берiлуіде, қызметтiң жеке түрлерiн
лицензиялау сияқты бақылау тетігі пайданылмауда.
Сонымен қатар, авторлық және сабақтас құқықтар, өнеркәсiп меншiк
объектiлерiн қорғау құжаттарын сараптау және беру жүйесi жолға қойылды,
жоғары бiлiктi патенттiк сенiмдi өкiлдердiң штаты құрылуда. Мемлекет заңдық
негізде өзiнiң атқарушы органдарының, мемлекеттiк емес ұйымдарының iс-
қимылын үйлестiредi, санаткерлiк меншiк объектiлерiнiң құқық иеленушiлерi
мен пайдаланушылары арасында өзара өркениеттi қатынастардың қалыптасуына
ықпал етедi.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 115-бабында азаматтық құқық
объектілерінің ішінде зияткерлік шығармашылық қызметтің нәтижелері де
көрсетілген. Объектілердің осы түріне құқықтардың табиғатын анықтауға
қатысты заң ғылымында екі бағыт қалыптасқан. Бірінші бағыт, зияткерлік
шығармашылық қызметтің нәтижелеріне құқықтарды затқа меншік құқығымен
теңестіруге негізделсе, екінші бағыт құқықтарды заттық құқықтарға емес,
керісінше ерекше сипатты құқықтарға жатқызуға негізделеді.
Т.Е. Каудыров интеллектуалдық меншік құқығын азаматтық құқықтардың
объектісі ретінде түбегейлі ерекшелігін көрсететін сипатты белгілерін,
жүйелі түрде топшалап көрсетеді, оның пікірінше бұл белгілерге:
- интеллектуалдық меншік құқығы объектілерінің денесіздігі және
мінсіздігі;
- құқықтың абсолюттік сипаттылығы;
- құқықтың қатаң заңмен белгіленген жағдайда ғана қорғалуы;
- интеллектуалдық меншік құқығының қатаң түрде аумақтық сипатта болуы
және уақытпен шектелуі;
- құқықты қорғаудың көптеген мүмкіншілігі;
- интеллектуалдық меншік құқығы объектілеріне иелену және құқықты
бекітудің өзгеше нысаны жатады [9].
2. Зияткерлік меншіктің негізгі институттары
Қазақстан Республикасының Авторлық құқығы контингенттік еуропалық
құқықтан бастау алады және Кеңес дәуірі кезінде де соның негізінде дамыды.
Негізінен отандық авторлық құқықтың қорғалу деңгейі және даму деңгейі
еуропалық авторлық құқыққа қарағанда төмен екеніне қарамастан, қазақстандық
авторлық құқықтың ішінде негізгі орынды субъективтік авторлық құқықтар
алады. Бұл құқықтар құрамында мүліктік емес жеке құқықтар ерекшеленеді және
авторлық құқық иеліктен шығарылмайтын деп саналады.
Халықаралық деңгейде авторлық құқық туралы идея Еуропада кітап басу
ісімен байланысты XV ғасырда пайда болды. Бұрын баспа ісі жоқ кезде
қолжазбаны көбейту өте қиын болатын да, автор мүлкіне қол сұғу сирек
кездесетін. Кейіннен кітап басатын станок дүниеге келісімен кітап шығару
күрт өсіп, шығарма иесіне пайда түсіре бастады. Творчестволық еңбек саудаға
айналды. Жақсы кітапты ұрлап шығаратындар, біреудің шығармасын екіншілердің
жөнсіз пайдаланып кетуі, кітап басу арқылы пайда табатындардың арасындағы
бәсекелестік алғашкы әдебиет карақшыларын тудырды. Баспа өнімдерінің
экономикалық пайдасымен қоса, саяси және әлеуметтік күш-қуатын тани білген
билік иелері XV ғасырдың аяқ шенінде өздеріне ыңғайлы жеке баспагерлерге
ғана ерекше мүмкіндік тудырып, қалғандарын патшалар мен корольдердің
жарлығы арқылы тежеп, реттеп, басқарып отырды [11].
Авторлық құқық саласында Еуропадағы алғашқы Заң XVII ғасырда Англияда
дүниеге келді. Ағылшынның баспагерлері мен кітап саудагерлері компаниясының
автор құқын қорғауға байланысты талаптарына сәйкес әзірленген заң жобасы
1709 жылы талкыланып, ол 1710 жылдың сәуірінде Королева Аннаның статуты
деген атпен күшіне енді. Бұл Заң тек баспагерлердің ғана мүддесін қорғады.
Ал суретшілердің авторлық құқық туралы заң Англияда 1735 жылы қабылданды.
Ал бүгінгі заманда авторлық құқықты қорғауда өз жүйесін жасаған
Америкада авторлық құқық туралы заң тұңғыш рет 1790 жылы қабылданған
болатын. Содан бері талай өзгерістер мен толықтыруларға ұшыраған ол заңның
бүгінгі күш-қуаты орасан. Авторлық құқықты қорғаудың американдық жүйесі
қазір әлемнің өркениетті елдерінің барлығына өз ықпалын тигізіп отыр.
Себебі жыл сайын мемлекет бюджетіне 350 миллиард доллар пайда келтіретін
санаткерлік меншікке иелік жасап, өз елінің рухани қазынасын, ғалым мен
жазушының, суретші мен кино шеберлерінің, т.б. азаматтарының көкірегін
жарып шыққан көркем дүниесін, ғылыми жаңалықтарын, өнер табыстарын қорғау
арқылы ел байлығын еселей түсетінін олар жақсы біледі. Сондықтан бұл істі
дамытуға күш-жігерді де, қаражатты да аяп қалмайды.
Шынайы көркем туынды, әдеби шығарма, музыка, сурет пен сәулет, талантты
әнші, сахна шеберлерінің өнері ешқашанда томаға тұйық қалпында, бір
халықтың ғана құшағында қала алмайды. Ел мен елдің байланысы дамыған сайын,
олардың өнері де бір-біріне ауысып, рухани қазынасын байытады. Халықаралық
байланыстың дамуы санаткерлік меншік иесін анықтап, оны тудырушы ел мен
пайдаланушылар арасындағы қарым-қатынасты реттеудің, яғни осы саланы бір
жүйеге келтіретін халықаралық заңдарды қабылдаудың қажеттігін тудырды.
Міне, сондай тұңғыш Заң 1886 жылы қабылданған, әдеби туындылар мен керкем
шығармаларды қорғайтын Берн конвенциясы болатын. Қазір бұл заңды 140-қа
жуық мемлекет мойындап отыр. Әлемнің 175 елін біріктіріп, үкіметтерімен
жұмыс жүргізетін және санаткерлік меншікке байланысты жүздеген қоғамдық
ұйымдардың мүддесін қоса қорғайтын Дүниежүзілік Зияткерлік Меншік ¥йымының
(WІРО-ВОИС) құрылуына да осы заң түрткі болғанын айту қажет.
Қазақстандағы авторлық құқықты қорғаудың мемлекеттік негізі 1973 жылы
Букілодақтық Авторлық құқық женіндегі Агенттіктін (ВААП) Қазақстандағы
бөлімшесі жұмыс істей бастаған күннен басталады. Шағын ғана топтан тұратын
бұл бөлімше авторлардың қаламақысын реттеумен шұғылданып, Мәскеуден келетін
нұсқауларды орындаудан аса алған жоқ. Өз тарапынан авторлық құқықты
реттейтін бірде-бір құжат әзірлеген емес. Оған мүмкіндіктері де жоқ еді.
Дегенмен де бұл мекеменін өмірге келуі — әдебиет пен өнер өкілдерінін,
творчестволық еңбегінің ақысын қорғау мүмкіндігін тудырды. Баспа мен газет,
журналдарда, радио мен телевидениеде, театр сахнасы мен эстрадада жарық
көрген туындылары үшін автор мен сабақтас құқық иелері — актерлер, әншілер,
цирк ойыншылары, т.б. өз енерінің жемісін үкімет белгілеген мөлшер бойынша
алатын дәрежеге жетті. Бөлімшеде Қазакстан авторлары мен орындаушылардың,
олардың шығармаларының аса мол деректері жинақталды.
Авторлық құқықты қорғаудың жаңа кезеңі Қазақстанның тәуелсіздік алуымен
тікелей байланысты. 1992 жылы Бүкілодақтық Агенттіктің қазақ бөлімшесінің
негізінде Қазақстанның Авторлық құқық және сабақтас құқықтар жөніндегі
Мемлекеттік Агенттігі құрылды. Облыс орталықтарында өкілдері бар, орталық
аппараты әлденеше есе көбейген бұл мекеменің мойнына жүктелген міндеттер
зор болса да, бес жыл бойына мардымды іс тындырған жоқ. Авторлық құқық
саласындағы мемлекеттік саясатты кең ауқымда жүргізудің орнына ескі
сүрлеуден шыға алмай, бұрынғыша қаламақы жинаумен ғана шектелді. Тәуелсіз
мемлекетіміздің дүниежүзілік қауымдастыққа кіруімен байланысты Зияткерлік
меншікті корғаудың алуан түрлі мәселелері ескерусіз қалды.
1996 жылғы маусым айында қабылданған Авторлық
құқық және сабақтас құқық туралы заңның жобасын әзірлеуден басқа кырықтан
аса адамы бар бұл мекеме өз қолдарынан келетін, авторларды қорғайтын аса
зәру нұсқаулықтар шығаруға да көңіл бөлген жоқ. Республикамыздағы авторлық
және сабақтас құқықтың мән-жайын талдайтын, тіпті, істелген жұмыстары мен
алдағы атқаратын кызметтерін анықтайтын құжаттар да бірде бір рет
әзірленбеді. Бұған, Агенттіктің бір жыл ішінде екі министрліктің, Экономика
министрлігі мен Энергетика, өнеркәсіп және сауда министрлігінің құзырында
көшіп-қонып жүруі де зиянын тигізді. Бір-бірімен мақсат-мұраттары
түйіспейтін министрліктердің Агенттікке басшылық ықпалы да, пайдасы да тие
қойған жоқ.
Келесі оңтайластыруда, яғни 1999 жылдың басында, Агенттік, Әділет
министрлігінің құрамына беріліп, енді Авторлық құқық жөніндегі комитет
деп аталды.
Мемлекет құрылымдарын реформалаудын басты мақсаты — басқару жүйесін
жетілдіріп, басы артық, қосалқы құрылымдарды қысқартып экономикалық жағынан
тиімді болуын көздеу әркімге белгілі жай.
Экономика министрлігіне қосар кезде реформаторлар Агенттіктен түсетін
азын-аулақ пайданы есептеп, ең дұрыс жол осы деп дәлелдесе, жарты жылдан
соң (1997 ж.) оның саудаға қатынасын ескеріп, Энергетика, өнеркәсіп және
сауда министрлігінің құрамына берілді. Содан бір жыл өтпей Авторлық құқық
деген сөзді негізге алып Агенттік Әділет министрлігінің құрамына енгізілді.
Қазір Дүниежүзілік Зияткерлік Меншік Ұйымына (ВОИС) мүше болып отырған
175 мемлекеттің 98 пайызында бұндай мекемелер Президентке, немесе
парламентке, жиі үкіметке тікелей бағынып, осы саладағы мемлекеттік
саясатты жүргізеді. Мысалы, АҚШ-та авторлық құқық мекемесі Конгреске
бағынса, Қытайда екі жыл бұрын Мемлекеттік комитет болып қайта құрылды.
Ал Россия мен Белоруссияны қоспағанда бұрынғы КСРО-ның құрамында болған
елдердің бәрінде де Үкіметке тікелей бағынатын Авторлық құқық, жөніндегі
Мемлекеттік Агенттіктер жұмыс істеп келеді. Россия өткен жылы өздері бір
кезде жойып жіберген авторлық құқыққа қатысты мемлекеттік органды коғамдык
ұйымдардың талап етуімен Үкіметке қарайтын Роспатенттің құрамында
қайтадан ашуға мәжбүр болды. Әрине бұл жартыкеш шара болғанымен, оның
келешекте кеңейетіні сөзсіз. Белоруссияда ғана Авторлық құқық жөніндегі
Комитет Әділет министрлігінің құрамына кірген.
1999 жылы Қазақстанда авторлық құқықты қорғауды жетілдіріп, дамытудың
таяу жылдарға арналған стратегиялық жоспары бекіп, кең ауқымды бағдарлама
жасалды. 1999 жылы маусым айында Үкімет қаулысымен бекіткен Комитеттің
Ережесіне сай бұл Бағдарламада Қазақстандағы авторлық құқыққа қатысты
заңдарды жетілдіру, халықаралық қатынастарды күшейту, жеке авторлардың
құқығын қорғау, ұжымдық негізде мүліктік құқықтарды басқаратын ұйымдардың
кызметін бақылау, республикамызға ендеп кіре бастаған дыбыс-бейнетаспаларды
заңсыз сататын қарақшылық топтармен күресті өрістету, құқық қорғау, заң
орындарымен қарым-қатынасты күшейтіп, бірлесе қимыл жасау, т.б. мәселелер
қамтылып, оны жүзеге асыру үшін көлемді қаражат бөлгізуге қол жетті. Бұл
санаткерлік меншікті қорғауға байланысты үкіметіміздің аса игі қадамы
болды. Соның нәтижесінде 2000 жылы республиканың барлық аймақтарындағы
әділет, прокуратура, құқық қорғау, заң, кеден, салық мекемелерінің жауапты
қызметкерлерінін, басын қосқан семинар-кеңестер өтті. Облыстардағы, ірі
қалалардағы авторлық құқықтың қорғалуын тексерген шаралар жүзеге асты.
Қазақстан Республикасының 10 маусым 1996 жылғы “Авторлық құқық және
сабақтас құқықтар туралы” Заңы автор және авторлық құқыққа мынандай
сипаттамалар берген:
автор - шығармашылық еңбегiмен туынды жасаған жеке тұлға.
авторлық құқық - автордың мүлiктiк және мүлiктiк емес жеке құқықтары
[12].
Авторлық құқық мақсатына, мазмұны мен маңызына, сондай-ақ берiлу әдiсi
мен нысанына қарамастан, шығармашылық еңбектiң нәтижесi болып табылатын
ғылым, әдебиет және өнер туындыларына қолданылады.
Авторлық құқық белгiлi бiр объективтi түрге ие болған:
1) жазбаша (қолжазба, машинкаға басылған, нотаға жазылған және сол
сияқты);
2) ауызша (көпшiлiк алдында айтушылық, көпшiлiк алдында орындаушылық
және сол сияқты);
3) үнжазба немесе бейнежазба (механикалық, сандық, магниттiк, оптикалық
және сол сияқты);
4) бейнелеу (сурет, нобай, көркемсурет, жоспар, сызба, кино, телебейне
- немесе фотокадрлар және сол сияқты);
5) көлемдi - кеңiстiктi (мүсiн, үлгi, макет, ғимарат, және сол сияқты)
түрiндегi жарияланған туындыларға да, жарияланбаған туындыларға да
қолданылады.
Авторлық құқық мақсатына, мазмұны мен маңызына, сондай-ақ берiлу әдiсi
мен нысанына қарамастан, шығармашылық еңбектiң нәтижесi болып табылатын
ғылым, әдебиет және өнер туындылары және дербес қолдануға болатын туынды
бөлiгi (оның атауымен қоса) авторлық құқық объектiсi болып табылады.
Авторлық құқық идеялардың, тұжырымдамалардың, принциптердiң,
әдiстердiң, жүйелердiң, процестердiң, жаңалықтардың, фактiлердiң өздерiне
қолданылмайды.
Туындыға деген авторлық құқық туынды жасалған материалдық объектiнi
меншiктену құқығымен байланысты емес.
Материалдық объектiнi меншiктену құқығының немесе материалдық объектiнi
иелену құқығының өзгеге берiлуi, сол объектiде көрсетiлген туындыға қандай
да болсын авторлық құқықтың ауысуына өздiгiнен әкеп соға алмайды.
Қазақстан Республикасының “Авторлық құқық және сабақтас құқықтар
туралы” Заңы авторлық құқық объектiлерi болып табылатын туындылар
анықтаған.
Мыналар авторлық құқық объектiлерi болып табылады:
1) әдеби туындылар;
2) драмалық және музыкалық-драмалық туындылар;
3) сценарий туындылары;
4) хореография және пантомима туындылары;
5) мәтiнi бар немесе мәтiнi жоқ музыкалық туындылар;
6) дыбыс-бейнежазу туындылары (кино-, теле- және бейнефильмдер,
диафильмдер және басқа кино- және телетуындылар);
7) мүсiндеме, кескiндеме, графика және бейнелеу өнерiнiң басқа да
туындылары;
8) қолданбалы өнер туындылары;
9) сәулет, қала құрылысы және бау-саябақ өнерi туындылары;
10) суретке түсiру туындылары және суретке түсiруге орайлас әдiстермен
жасалған туындылар;
11) карталар, жоспарлар, нобайлар, безендiрулер және географияға,
топография мен басқа ғылымдарға қатысты үш өлшемдi туындылар;
12) ЭЕМ-ге арналған бағдарламалар;
13) өзге де туындылар.
ЭЕМ-ге арналған бағдарламаларды қорғау ЭЕМ-ге арналған бағдарламалардың
(соның iшiнде операциялық жүйелердiң) бастапқы мәтiн мен объектiлiк кодты
қоса алғанда, кез-келген тiлде және кез-келген нысанда жасалуы мүкiн барлық
түрiне қолданылады.
Авторлық құқық объектiлерiне мыналар да жатады:
1) туынды шығармалар (аудармалар, өңделген дүниелер, аннотациялар,
рефераттар, түйiндер, шолулар, инсценировкалар, музыкалық өңдеулер және
басқа да ғылым, әдебиет пен өнер шығармаларын өңдеулер);
2) жинақтар (энциклопедиялар, антологиялар, деректер базалары) және
материалдарының iрiктелуi және (немесе) орналасуы жағынан шығармашылық
еңбектiң нәтижесi болып табылатын басқа да құрама туындылар.
Туынды және құрама шығармалар, өздерiнiң негiзге алынған немесе
өздерiне енген туындылардың авторлық құқық объектiлерi болу болмауына
қарамастан, авторлық құқықпен қорғалады.
Сондай-ақ аталмыш заңда авторлық құқық объектiлерi болмайтын туындылар
тізімі де келтірілген. Олар:
1) ресми құжаттар (заңдар, сот шешiмдерi, заң әкiмшiлiк, сот
сипатындағы және дипломатиялық сипаттағы өзге де мәтiндер), сондай-ақ
олардың ресми аудармалары;
2) мемлекеттiк нышандар мен белгiлер (жалаулар, елтаңбалар, ордендер,
ақша белгiлерi және өзге де мемлекеттiк нышандар мен белгiлер);
3) халық шығармашылығы туындылары;
4) оқиғалар мен фактiлер туралы ақпараттық сипаттағы хабарлар (ҚР
Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы Заңның 8-бабы).
ҚР “Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы” Заңға сәйкес
авторлық құқық:
1) авторларының немесе олардың құқық мұрагерлерiнiң азаматтығына
қарамастан, Қазақстан Республикасының аумағында жарияланған не
жарияланбаған, бiрақ қандай болсын объективтi нысандағы туындыларға;
2) жарияланған не жарияланбаған, бiрақ Қазақстан Республикасынан тыс
жерлердегi қандай да болсын объективтi нысандағы туындыларға қолданылады
және Қазақстан Республикасының азаматтары авторлар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz