Орта мектептің тәрбие іс -әрекетін ұйымдастыру мәселесін теориялық көздеу
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.6
ТАРАУ І. ОРТА МЕКТЕПТІҢ ТӘРБИЕ ІС.ӘРЕКЕТТЕРІН ҰЙЫМДАС.ТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1.Тәрбие іс.әрекетінің мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7.14
1.2.Тәрбие іс.әрекетінің ұйымдастыру ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14.16
ТАРАУ ІІ. ҚАЗІРГІ МЕКТЕПТЕГІ ТӘРБИЕ ІС.ӘРЕКЕТІН ҰЙЫМДАС.ТЫРУДЫҢ ТИІМДІ ЖОЛДАРЫ
2.1. Мектеп пен отбасының тәрбие жұмысының ұйымдастырылуы бойынша бірлескен іс.әрекеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17.27
2.2.Қазіргі орта мектептің тәрбие іс.әрекетін ұйымдастырудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27.29
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30.32
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33.34
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
ТАРАУ І. ОРТА МЕКТЕПТІҢ ТӘРБИЕ ІС.ӘРЕКЕТТЕРІН ҰЙЫМДАС.ТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1.Тәрбие іс.әрекетінің мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7.14
1.2.Тәрбие іс.әрекетінің ұйымдастыру ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14.16
ТАРАУ ІІ. ҚАЗІРГІ МЕКТЕПТЕГІ ТӘРБИЕ ІС.ӘРЕКЕТІН ҰЙЫМДАС.ТЫРУДЫҢ ТИІМДІ ЖОЛДАРЫ
2.1. Мектеп пен отбасының тәрбие жұмысының ұйымдастырылуы бойынша бірлескен іс.әрекеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17.27
2.2.Қазіргі орта мектептің тәрбие іс.әрекетін ұйымдастырудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27.29
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30.32
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33.34
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
Зерттеу жұмыстың көкейтестілігі. Бүгiнгi тәуелсiз мемлекетiмiздегi жаңа қоғам мүддесiне лайықты, жан-жақты жетiлген, бойында ұлттық сана мен ұлттық психологиясы қалыптасқан ұрпақ тәрбиелеп өсiру-отбасының, орта және жалпы бiлiм беру ошақтары мен барша халықтың мiндетi. Бұл процестiң стратегиялық негiздерi Қазақстан Республикасы Президентi Н.Ә.Назарбаевтың халықтық жолдауындағы «Қазақстан-2030» стратегиясында (1997); Қазақстан Республикасы «Бiлiм туралы» заңында (1999); Бiлiм беру жүйесiнiң басты мақсаты, ұлттық мәдениетiмiз бен халық педагогикасының негiзiнде, әрбiр жеке тұлғаның қалыптасуына қажеттi жағдай жасау-деп көрсетiлген. Осы тұжырымдарды Бiлiм және ғылым қызметкерлерiнiң II-шi съезiне (2001) қатысушылар алдында сөйлеген Президент:-«Бiлiм беру iсiндегi рухани дәстүрлердi сақтап, жаңаша жетiлдiре дамыта беру керек. Бұл жүйедегi-оқыту мен тәрбиелеудiң бiрлiгi-үзiлiп қалды. Сiздер мен бiздер тек болашақ буындарды ғана емес, жалпы азаматтық қадiр-қасиеттердiң мәнi мен маңызын түсiнетiн, жаны да, тәнi де таза бiлiмдi азаматтар тәрбиелеуге мiндеттiмiз. Олардың отаншылдық сезiмдерiн тәрбиелеуде, бiлiм берудiң мектепке дейiнгi жүйесi мен жоғары оқу аралықтарын үндестiре ұйымдастыру, көкейкестi мәселе болып табылады», - деп атап көрсеткен едi.
Әр халықтың тәлiм-тәрбиелiк мұрасы ұлттық мәдениетiнiң маңызды бөлiгi болып табылады. Ертеңгi өркениеттi қоғам мүшесi, өз ұлтының рухани байлығын, iзгi қасиеттерiн бойына сiңiрген, өз жерi мен елiн қорғай алатын ұлтжанды, жоғары мәдениеттi адамды тәрбиелеудiң негiзi-халықтық тәлiм-тәрбие. Қазақ халқының ұрпақ тәрбиесіне деген көзқарасының өзіндік ерекшелігі бар. Келешек ұрпақ тәрбиесіне үлкен мән беріп, балаларды ата-баба дәстүрінде тәрбиелеуді мақсат тұтқан қазақ отбасылары баласын мәдениеттілік-ке, зерделілікке баулып, халқының мәдениеті мен әдет-ғұрпын тәрбиенің бұлжымас құралы ретінде ұстанған.
Отбасындағы тәрбие мазмұны демократиялық қоғамның өзекті мүдде-мұраттарына орайластырылады. Қазақ педагогикалық энциклопедия сөздігінде отбасы тәрбиесі ұғымы былайша түсіндіріледі: “Отбасы тәрбиесі – туысқандық қарым-қатынастар мен тұрмыс жайттары балаға үздіксіз ықпал етуші тәрбиелік күш болып табылады. “Отбасы тәрбиесінің мәнін ашу үшін “тәрбиелеу” және “әлеуметтендіру” ұғымдарын байланыстырып түсіндіру қажет. Ұлы ғұлама әл-Фараби “Бақытқа жету жолында” деген еңбегінде: “Тәрбие деп – халықтардың бойына білімге негізделген этикалық ізгіліктер мен өнерлерді дарыту деген сөз” деп анықтама береді. Болашақтағы еңбектік, қоғамдық, отбасылық өмірге бейім дені сау, психикалық болымды, адамгершілікті, иманды, парасатты тұлға дайындау – отбасы міндеті. Жанұялық тәрбие мазмұнының құрамды бірліктері ежелден белгілі бағыт-бағдарларды, тән-дене, адамгершілік-имандылық, сана-сезім, эстетикалық, еңбек тәрбиесін қамтиды, олар өз кезегінде жас әулетті экономикалық, экологиялық, саяси, жыныстық білімдендіру істерімен толығып отырады.
Әр халықтың тәлiм-тәрбиелiк мұрасы ұлттық мәдениетiнiң маңызды бөлiгi болып табылады. Ертеңгi өркениеттi қоғам мүшесi, өз ұлтының рухани байлығын, iзгi қасиеттерiн бойына сiңiрген, өз жерi мен елiн қорғай алатын ұлтжанды, жоғары мәдениеттi адамды тәрбиелеудiң негiзi-халықтық тәлiм-тәрбие. Қазақ халқының ұрпақ тәрбиесіне деген көзқарасының өзіндік ерекшелігі бар. Келешек ұрпақ тәрбиесіне үлкен мән беріп, балаларды ата-баба дәстүрінде тәрбиелеуді мақсат тұтқан қазақ отбасылары баласын мәдениеттілік-ке, зерделілікке баулып, халқының мәдениеті мен әдет-ғұрпын тәрбиенің бұлжымас құралы ретінде ұстанған.
Отбасындағы тәрбие мазмұны демократиялық қоғамның өзекті мүдде-мұраттарына орайластырылады. Қазақ педагогикалық энциклопедия сөздігінде отбасы тәрбиесі ұғымы былайша түсіндіріледі: “Отбасы тәрбиесі – туысқандық қарым-қатынастар мен тұрмыс жайттары балаға үздіксіз ықпал етуші тәрбиелік күш болып табылады. “Отбасы тәрбиесінің мәнін ашу үшін “тәрбиелеу” және “әлеуметтендіру” ұғымдарын байланыстырып түсіндіру қажет. Ұлы ғұлама әл-Фараби “Бақытқа жету жолында” деген еңбегінде: “Тәрбие деп – халықтардың бойына білімге негізделген этикалық ізгіліктер мен өнерлерді дарыту деген сөз” деп анықтама береді. Болашақтағы еңбектік, қоғамдық, отбасылық өмірге бейім дені сау, психикалық болымды, адамгершілікті, иманды, парасатты тұлға дайындау – отбасы міндеті. Жанұялық тәрбие мазмұнының құрамды бірліктері ежелден белгілі бағыт-бағдарларды, тән-дене, адамгершілік-имандылық, сана-сезім, эстетикалық, еңбек тәрбиесін қамтиды, олар өз кезегінде жас әулетті экономикалық, экологиялық, саяси, жыныстық білімдендіру істерімен толығып отырады.
ақпанындағы қазақстандықтарға жолдауы. -Егеменді Қазақстан. 2007ж, 1-наурыз.
2. Бабаев С.Б. Оңалбек Ж.К. «Жалпы педагогика» Алматы, 2005ж.
3. Әбенбаев С. Мектептегі тәрбие жұмысының әдістемесі. -А., 1999.
4. Бержанов Қ., Мусин С. Педагогика тарихы. -А., Мектеп,1984.
5. Сейталиев К. Тәрбие теориясы. - Алматы., Мектеп,1973.
6. Тілеуова С. С, Әліпбек А. 3. «Педагогика», Шымкент, 2006 ж.
7. Сманов І,. Оңғарбаев Ә. «Педагогика», Шымкент, 2005 ж.
8. Әбиев Ж., Бабаев С, Құдиярова А.Педагогика. - Алматы: Дарын. 2004
9. Дүйсембекова Ш. Тәрбие үрдісінің ерекшеліктері. Алматы 2001
10. Калиев С. «Оқушылардың тұлғалық қасиеттерін дамытудың
педагогикалық негіздері» Алматы, 2001жыл
11. Қоянбаев Ж.Б. «Семья және балалармен жеткіншектер тәрбиесі»
Алматы 1990 жыл.
12. Қоянбаев Ж.Б. «Педогогика» Алматы 1992 жыл.
13. «Педогогикалық ізденіс» Алматы 1990 жыл.
14.Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім- тәрбиесі.- Алматы, «Санат», 1995 ж.
15.Нысанбаев Ә., Әбжанов Т. Ой. Ақыл: Адамгершілік. – А., Білім, 1994ж.
16.Богословский В.В. т.б. Жалпы психология. – А., Мектеп, 1980ж.
17.Әділова З.Ә. Этнопедагогика. – А., ҚазМӘТУ, 1997ж.
18.Сабыров Т.С. Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары. – А., Мектеп, 1978ж.
19.Айтмамбетова Б.Р., Бейсенбаева А.А. Тәрбиенің жалпы әдістері (6-лекция). – Алматы, 1991ж.
20.Болдыров Н. И. Мектептегі тәрбие жұмысының методикасы. – Алматы, 1987ж.
21.Сейталиев К. Тәрбие теориясы. – Алматы, 1986ж.
22.Мектептегі тәрбие жұмысының теориясы мен әдістемесі. / Ред. басқар. Қалиев С., т.б. – А., 1999ж.
23.Қоянбаев Ж. Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. – Алматы., 2000ж.
24.Қоянбаев Р. Тәрбие теориясы.- Алматы, 1991ж.
25.Қожахметова К.Ж. Сынып жетекшісі. –Алматы: Әлем, 2000ж.
26.Тәлім-тәрбие хрестоматиясы. / Құраст. Қалиев С. – Алматы: Рауан, 1996ж.
27.Айтмамбетова Б.Р., Бейсенбаева А.А. Эстетикалық тәрбиенің негіздері (13 -лекция). – Алматы, 1991ж.
28.Наурызбаев Ж. Ұлттық мектептің ұлы мұраты. – А., 1995ж.
29.Мектепке дейінгі және мектеп жасындағы балалардың тәрбие тұжырымдамасы. – А., 1995ж.
30.Ұстаздық шеберлікке жету жолдары. / Методикалық нұсқау/ Құраст. Нұржанова Ж.Н. – А.,1991ж.
31.Құрманбекова Ж. Эстетикалық тәрбие берудің кейбір жолдары.
32.//Қазақстан мектебі, 2007ж, №4-5, 60б.
33.Ташкенбаева С. Эстетикалық тәрбиенің мәні мен мағынасы.//Білім берудегі менеджмент, 2005ж, №4-179б.
2. Бабаев С.Б. Оңалбек Ж.К. «Жалпы педагогика» Алматы, 2005ж.
3. Әбенбаев С. Мектептегі тәрбие жұмысының әдістемесі. -А., 1999.
4. Бержанов Қ., Мусин С. Педагогика тарихы. -А., Мектеп,1984.
5. Сейталиев К. Тәрбие теориясы. - Алматы., Мектеп,1973.
6. Тілеуова С. С, Әліпбек А. 3. «Педагогика», Шымкент, 2006 ж.
7. Сманов І,. Оңғарбаев Ә. «Педагогика», Шымкент, 2005 ж.
8. Әбиев Ж., Бабаев С, Құдиярова А.Педагогика. - Алматы: Дарын. 2004
9. Дүйсембекова Ш. Тәрбие үрдісінің ерекшеліктері. Алматы 2001
10. Калиев С. «Оқушылардың тұлғалық қасиеттерін дамытудың
педагогикалық негіздері» Алматы, 2001жыл
11. Қоянбаев Ж.Б. «Семья және балалармен жеткіншектер тәрбиесі»
Алматы 1990 жыл.
12. Қоянбаев Ж.Б. «Педогогика» Алматы 1992 жыл.
13. «Педогогикалық ізденіс» Алматы 1990 жыл.
14.Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім- тәрбиесі.- Алматы, «Санат», 1995 ж.
15.Нысанбаев Ә., Әбжанов Т. Ой. Ақыл: Адамгершілік. – А., Білім, 1994ж.
16.Богословский В.В. т.б. Жалпы психология. – А., Мектеп, 1980ж.
17.Әділова З.Ә. Этнопедагогика. – А., ҚазМӘТУ, 1997ж.
18.Сабыров Т.С. Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары. – А., Мектеп, 1978ж.
19.Айтмамбетова Б.Р., Бейсенбаева А.А. Тәрбиенің жалпы әдістері (6-лекция). – Алматы, 1991ж.
20.Болдыров Н. И. Мектептегі тәрбие жұмысының методикасы. – Алматы, 1987ж.
21.Сейталиев К. Тәрбие теориясы. – Алматы, 1986ж.
22.Мектептегі тәрбие жұмысының теориясы мен әдістемесі. / Ред. басқар. Қалиев С., т.б. – А., 1999ж.
23.Қоянбаев Ж. Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. – Алматы., 2000ж.
24.Қоянбаев Р. Тәрбие теориясы.- Алматы, 1991ж.
25.Қожахметова К.Ж. Сынып жетекшісі. –Алматы: Әлем, 2000ж.
26.Тәлім-тәрбие хрестоматиясы. / Құраст. Қалиев С. – Алматы: Рауан, 1996ж.
27.Айтмамбетова Б.Р., Бейсенбаева А.А. Эстетикалық тәрбиенің негіздері (13 -лекция). – Алматы, 1991ж.
28.Наурызбаев Ж. Ұлттық мектептің ұлы мұраты. – А., 1995ж.
29.Мектепке дейінгі және мектеп жасындағы балалардың тәрбие тұжырымдамасы. – А., 1995ж.
30.Ұстаздық шеберлікке жету жолдары. / Методикалық нұсқау/ Құраст. Нұржанова Ж.Н. – А.,1991ж.
31.Құрманбекова Ж. Эстетикалық тәрбие берудің кейбір жолдары.
32.//Қазақстан мектебі, 2007ж, №4-5, 60б.
33.Ташкенбаева С. Эстетикалық тәрбиенің мәні мен мағынасы.//Білім берудегі менеджмент, 2005ж, №4-179б.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-6
ТАРАУ І. ОРТА МЕКТЕПТІҢ ТӘРБИЕ ІС-ӘРЕКЕТТЕРІН ҰЙЫМДАС-ТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1.Тәрбие іс-әрекетінің
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 7-14
1.2.Тәрбие іс-әрекетінің ұйымдастыру
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 14-16
ТАРАУ ІІ. ҚАЗІРГІ МЕКТЕПТЕГІ ТӘРБИЕ ІС-ӘРЕКЕТІН ҰЙЫМДАС-ТЫРУДЫҢ ТИІМДІ
ЖОЛДАРЫ
2.1. Мектеп пен отбасының тәрбие жұмысының ұйымдастырылуы бойынша бірлескен
іс-
әрекеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .17-27
2.2.Қазіргі орта мектептің тәрбие іс-әрекетін ұйымдастырудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27-29
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 30-32
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...33-34
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмыстың көкейтестілігі. Бүгiнгi тәуелсiз мемлекетiмiздегi жаңа
қоғам мүддесiне лайықты, жан-жақты жетiлген, бойында ұлттық сана мен ұлттық
психологиясы қалыптасқан ұрпақ тәрбиелеп өсiру-отбасының, орта және жалпы
бiлiм беру ошақтары мен барша халықтың мiндетi. Бұл процестiң стратегиялық
негiздерi Қазақстан Республикасы Президентi Н.Ә.Назарбаевтың халықтық
жолдауындағы Қазақстан-2030 стратегиясында (1997); Қазақстан Республикасы
Бiлiм туралы заңында (1999); Бiлiм беру жүйесiнiң басты мақсаты, ұлттық
мәдениетiмiз бен халық педагогикасының негiзiнде, әрбiр жеке тұлғаның
қалыптасуына қажеттi жағдай жасау-деп көрсетiлген. Осы тұжырымдарды Бiлiм
және ғылым қызметкерлерiнiң II-шi съезiне (2001) қатысушылар алдында
сөйлеген Президент:-Бiлiм беру iсiндегi рухани дәстүрлердi сақтап, жаңаша
жетiлдiре дамыта беру керек. Бұл жүйедегi-оқыту мен тәрбиелеудiң бiрлiгi-
үзiлiп қалды. Сiздер мен бiздер тек болашақ буындарды ғана емес, жалпы
азаматтық қадiр-қасиеттердiң мәнi мен маңызын түсiнетiн, жаны да, тәнi де
таза бiлiмдi азаматтар тәрбиелеуге мiндеттiмiз. Олардың отаншылдық
сезiмдерiн тәрбиелеуде, бiлiм берудiң мектепке дейiнгi жүйесi мен жоғары
оқу аралықтарын үндестiре ұйымдастыру, көкейкестi мәселе болып табылады, -
деп атап көрсеткен едi.
Әр халықтың тәлiм-тәрбиелiк мұрасы ұлттық мәдениетiнiң маңызды бөлiгi
болып табылады. Ертеңгi өркениеттi қоғам мүшесi, өз ұлтының рухани
байлығын, iзгi қасиеттерiн бойына сiңiрген, өз жерi мен елiн қорғай алатын
ұлтжанды, жоғары мәдениеттi адамды тәрбиелеудiң негiзi-халықтық тәлiм-
тәрбие. Қазақ халқының ұрпақ тәрбиесіне деген көзқарасының өзіндік
ерекшелігі бар. Келешек ұрпақ тәрбиесіне үлкен мән беріп, балаларды ата-
баба дәстүрінде тәрбиелеуді мақсат тұтқан қазақ отбасылары баласын
мәдениеттілік-ке, зерделілікке баулып, халқының мәдениеті мен әдет-ғұрпын
тәрбиенің бұлжымас құралы ретінде ұстанған.
Отбасындағы тәрбие мазмұны демократиялық қоғамның өзекті мүдде-
мұраттарына орайластырылады. Қазақ педагогикалық энциклопедия сөздігінде
отбасы тәрбиесі ұғымы былайша түсіндіріледі: “Отбасы тәрбиесі – туысқандық
қарым-қатынастар мен тұрмыс жайттары балаға үздіксіз ықпал етуші тәрбиелік
күш болып табылады. “Отбасы тәрбиесінің мәнін ашу үшін “тәрбиелеу” және
“әлеуметтендіру” ұғымдарын байланыстырып түсіндіру қажет. Ұлы ғұлама әл-
Фараби “Бақытқа жету жолында” деген еңбегінде: “Тәрбие деп – халықтардың
бойына білімге негізделген этикалық ізгіліктер мен өнерлерді дарыту деген
сөз” деп анықтама береді. Болашақтағы еңбектік, қоғамдық, отбасылық өмірге
бейім дені сау, психикалық болымды, адамгершілікті, иманды, парасатты тұлға
дайындау – отбасы міндеті. Жанұялық тәрбие мазмұнының құрамды бірліктері
ежелден белгілі бағыт-бағдарларды, тән-дене, адамгершілік-имандылық, сана-
сезім, эстетикалық, еңбек тәрбиесін қамтиды, олар өз кезегінде жас әулетті
экономикалық, экологиялық, саяси, жыныстық білімдендіру істерімен толығып
отырады.
Тәуелсiз Қазақстан Республикасының өркениеттi ел қатарына қосу жолында
келер ұрпақты жоғары мәдениеттiлiк пен имандылыққа тәрбиелеуде жаңа ғылыми
көзқарас қалыптастыратын отырып, тәрбие іс-әрекетттерін ұйымдастыру мiндетi
тұр. Солардың бiрi жастар тәрбиесiне байланысты, олардың дүниеге келген
күнiнен бастап аса көп көңiл бөлуi қажет, педагогикалық негiзiнде салт-
дәстүрiмiзге жақындатып оны рухани өрлеу құралына айналдыру қажет.
Кез-келген халықтың бүкiл адамгершiлiк–рухани өмiрi халық педагоги-
касында екендiгiн әрбiр халық мойындайды. Осы заманғы тәрбиенiң мәнi-
халықтардың ғасырлық, прогресшiл, адамгершiлiк дәстүрлерiнiң сабақтасты-ғын
нығайтуға мүмкiндiк туғызып отыр. Демек, тәрбие-бұл қоғам талабына сай
адамды қалыптастыруда белгілі бір мақсатқа сәйкес жүйелі әрі саналы түрде
әсер ету болып табылады екен. Тәрбие қоғамдық өмірдің жалпы және қажетті
категориясы болып табылып тәрбиенің мақсат-мазмұны, ұйымдастыру түрі, әдісі
қоғамдық қатынастардың тарихи дамуына сәйкес өзгеріп отырады.
Оқу-тәрбиелiк қарым-қатынаста оқушылар мен мұғалiмнiң iс-әрекетiн ғылыми
тұрғыда ұйымдастырудың маңызы зор. Iс-әрекеттi ұйымдастыруда ең алдымен
белгiлi мақсат көзделуi керек. Мақсат iс-әрекет арқылы жүзеге асырылады.
Мектептегi iс-әрекеттер сыртқы формасы жағынан оқу әрекетi, сыныптық және
мектептегi iс-шаралар, сыныптан тыс әрекеттер (үйiрме, клуб, секция
жұмыстары) болып бөлiнедi. Ал мазмұны, бағыты жағынан: ақыл-ой, дене-қимыл,
эмоциялық ерiк, адамгершiлiк-моральдық, қасиеттiк iс-әрекет болып бөлiнедi,
сондай-ақ топ басқарушылық-ұйымдастырушылық iс-әрекет, орындаушылық қарым-
қатынастық iс-әрекеттерi бар.
Мектепте оқудан тыс уақытта оқушының таңдауына сәйкес келетiн, олардың
қабiлетi мен iшкi қажеттiлiгiн қамтамасыз ететiн iс-әрекеттердi ұйымдастыру
көзделедi. Соған сай олардың қабiлетiн ашуға мүмкiндiк туғызатын спорт,
дене еңбегi, қолөнер, көркемөнер, техникалық шығармашылық т.б. iс-әрекетке
үйрету үйiрмелерi мен секциялар ұйымдастырылады. Әр оқушы кез келген
үйiрмеге, секцияға, клубқа өз жүрегiнiң қалауымен қатысып, өзiнiң жеке
басына тән қасиетiн, яғни өзiндiк менiң басқаларға танытуға мүмкiндiк
алады.
Мектепте ұйымдастырылатын iс-шаралардың әр жасөспiрiмнiң дүниетаны-мын
қалыптастыру, өмiр жайындағы түсiнiгiн кеңейтудi көздеп, жеке басына тән
қасиетi мен қабiлетiн ескере отырып жүргiзiлуi керек.
Қазiргi уақытта оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру мәселесіне мүлдем
жаңаша психофизиологиялық көзқараспен қарауды замана сипаты ерекше талап
етуде. Бүгiнгi таңда жалпы оқу-тәрбие іс-әрекеттерін ұйымдастыру, сонымен
бiрге келешек ұрпағымыздың тәлiмiне де, халық педагогикасының тигiзер
жерлерiн, тiптi ештемемен салыстыруға келмейдi. Бұл жайында ғұлама-
педагогтар (Бержанов Қ, Жолабаев М, Қожахметова К.Ж. А.Бейсенбаева,
А.Қалыбекова және т.б.) тамаша зерттеулерi бар.
Сондай-ақ А.А.Вербицкий, Э.Д.Днепровтар отбасымен мектептің бала
тәрбиесіне әсер ету тенденциясын анықтауға бағытталған зерттеулері кеңінен
қолданылды.
Ж.Аймауытов өзінің тәлім-тәрбие саласындағы бағыт-бағдарын. 1918 жылы
ақпан айында Семей қаласында шыққан әдеби және ғылыми-қоғамдық Абай атты
журналдың бас мақаласынан аңғартады. Онда Аймауытов: ...қазақ-сахарасында
мыңмен жалғыз алысып, жапа шеккен ұлы ағартушы Абайдың көздеген мақсаты
халқын өнер-білімге, оқуға, отырықшылыққа, мәдениетті ел дәрежесіне жеткізу
еді-деп жазады. Ол Абай ұстаған ағартушылдық жолды тыныс-тіршілігінің
негізгі арқауы етіп алады.
Аймауытовтың Тәрбие атты- көлемді мақаласында тәлім-тәрбиелік ой-
пікірлер ғылыми тұрғыдан терең баяндалған.
Мақала авторы адам меп хайуанның өмір сүруінің айырмашылықтарын
көрсете келіп адамдық қасиет саналы өмір суру, қауым болып бірлесіп,
тіршілік ету дейді. Ол сондай-ақ адамның қоғамдық еңбегінің жемісті,
нәтижелі болуы тәрбиеге байланысты, деп қорытынды жасайды.
Ж.Аймауытов адам мінезінің ақыл-қайратының әр-түрлі болуы тәрбиенің
түрлі-түрлі болуынан... Адам баласының ұрлық істеуі, өтірік айтуы, кісі
тонауы, өлтіруі сықылды бұзақылықтарды жасауы, тәрбиенің жетіспегендігі-
нен дейді. Ол тәрбиенің екі түрлі болатынын: дене тәрбиесі және жан (рух)
тәрбиесі болып бөлінетіндігін атап көрсетеді. Аймауытұлы еңбектерінде адам
мен хайуанның жаратылысы, іс-әрекеттері әр түрлі нақты мысал-деректермен
көрсетілген.
Тәрбие екі түрлі деп жазды автор, - дене тәрбиесі және жан (рух)
тәрбиесі. Хайуан көбінесе денесін тәрбиелейді. Адам баласына дене
тәрбиелеудің үстіне жанын (рухын), ақылын, сезімін, жігерін, мінезін тәрбие
қылу керек. Денесі мен жаны бірдей тәрбиеленбеген кісі сынаржақтау бола
береді. Мінездің, ақыл-қайраттың әр түрлі болмағы тәрбиенің түрлі-түрлі
болмағынан. Расында, дене және ой тәрбиесі, оны бірлігі мен пайдалы
тұстарын бүгінгі өмір де жоққа шығармайды. Өйткені оқу мен тәрбие бірін-
бірі толықтыратын біртұтас әлем.
Ж.Аймауытұлы тәрбиенің шын мағынасы мен мақсатын–адам табиғатымен,
тұрмысымен, өмірімен байланыстырады. Бұл ретте бес түрлі сипат айрықшаа
аталады. Олар: дене сезімдері зат; жан қайраты бар зат; адамгершілік сапа;
әлеуметтік - мемлекеттік зат; шеберлік, суретшілік зат. Ол аталмыш сипаттар
адам тәрбиесінде қоғам, мемлекет ісінде айрықша орынға ие. Автор оттан да
ыстық Отанды адамшылықтың биік белесі, ал оған құрмет пен сезім өзгеше болу
керектігін айрықша айтады. "Адам тек адамдар арасында ғана адам бола алады"
(И.Бехер) деген қағиданы бетке ұстап, әр адам қоғам, заман, уақыт
бедерлерімен ғана биіктей түседі, ең негізгісі, тәрбие тәлімі белгілі бір
ортада қалыптасып, дамып отыратынына автор ерекше мән береді.
Зерттеу жұмыстың мақсаты-орта мектептің тәрбие іс -әрекетін ұйымдастыру
мәселесін теориялық көздеу.
Зерттеу жұмыстың міндеттері:
1.Тәрбие іс-әрекетінің мәнін анықтау.
2.Тәрбие іс-әрекетінің ерекшеліктеріне сипаттама беру.
3.Мектеп пен отбасының тәрбие жұмысының ұйымдастырылуы бойынша бірлескен іс-
әрекеттерін сипаттау;
4.Қазіргі орта мектептің тәрбие іс-әрекетін ұйымдастырудың ерекшеліктерін
ашып көрсету.
Зерттеу базасы: Т.Тәжібаев атындағы №47 тарихи-гуманитарлық мектеп
гимназиясы.
Зерттеу әдістері: Мектеп тұжырымдамасын зерделеу,бақылау, әңгімелесу,
озық педагогикалық тәжирбиені зерттеу.
ТАРАУ І. ОРТА МЕКТЕПТІҢ ТӘРБИЕ ІС-ӘРЕКЕТТЕРІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1.Тәрбие іс-әрекетінің мәні
Тәрбие – халықтың ғасырлар бойы жинақтап, іріктеп алған озық
тәжірибесі мен ізгі қасиеттерін жас ұрпақтың бойына сіңіру, олардың
айналамен қарым – қатынасын, өмірге көзқарасын және соған сай мінез –
құлқын қалыптастыру құралы.
Тәрбиелеу – халықтар бойына білімге негізделген этикалық ізгіліктер
мен өнерлерді дарыту (Әл – Фараби).
Тәрбие – біз кімдерді тәрбиелейміз, солардың жүрегіне ықпал ету...
Тәрбие – бізге мәлім адамгершілік әдет – ғұрыптарын меңгеруді мақсат
көздеп, бір адамның екінші адамға ықпал етуі(Л.Н.Толстой).
Тәрбие – кең мағынасында – бұл рухани жағынан үнемі жетілу және баюда
көпсалалы процесс (В.А.Сухомлинский).
Тәрбие, кең мағынасымен алғанда, қандай да болса бір жан иесіне
тиісті азық беріп, сол жан иесінің дұрыс өсуіне көмек көрсету деген сөз. Ал
енді, адамзат туралы айтылғанда, адамның баласын кәмл жасқа толып, өзіне -
өзі қожа болғанша тиісті азық беріп, өсіру деген мағынада жүргізіледі
(М.Жұмабаев).
Тәрбие – бұл адам жанын жетілдіру өнері. Тәрбиеде адам табиғатын
жетілдірудің ең күшті сыры бар (Иммануил Кант).
Тәрбие – тұлғаны мақсатты түрде дамуын басқару процесі
(Х.Й.Лийметса).
Олай болса, тәрбие процесінде жеке тұлғаның сана-сезімі мен ақыл-ойына
жүйелі түрде әсер етіп, оның дүние танымының дамуына, ерік – жігері мен
моральдық бейнесінің қалыптасуына оң ықпал етеді.
Сонымен қатар тәрбие – адамдарды қоғамда еңбекке және басқа да пайдалы
әрекеттерді орындауға, көптеген әлеуметтік қызметтерді атқаруға дайындаудың
табиғи заңдылық процесі.
Н.К.Крупская Тәрбие атты мақаласында (1929ж.): Тар мағынада алып
қарағанда, тәрбие деген сөз арқылы балалар мен жеткіншектердің мінез –
құлқына әдетте ересек адамдардың алдын ала ойластырылған және жүйелі түрде
жасайтын белгілі бір ықпалы, ал кең мағынасында ... қоғамдық мекемелер,
айналаны қоршаған бүкіл жағдай, бүкіл қоғамдық құрылыс тәрбиелейді - деп
түсіндіреді.
Осы жағдайға байланысты К.Д.Ушинский ... мектеп, тәрбиеші және
ұстаздар – адамның тіпті жалғыз ғана тәрбиешілері емес, оның сонша күшті,
ал мүмкін және әлдеқайда күшті әдейі тәрбиешілері: табиғат, отбасы, қоғам,
халық ... және оның тілі болады, - деген осы мәселеге қатысты
тұжырымдамасы тәрбие жайындағы ұғымның мәні зор екенін дәлелдейді.
Олай болса, тәрбие көптің ісі. Тәрбие мәселесімен қоғамдық ұйымдар,
мекемелер және жұртшылық болып айналысқан жағдайда ғана ол нәтижелі болмақ.
Соған сай тәрбие туралы ұғымға тар мағынада емес, кең мағынасында, бір
жақты емес, кең көлемде, яғни табиғат және әлеуметтік ортаның, мектеп пен
ата – аналардың жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуына мақсатты түрде ықпалы,
өзара әрекетінің нәтижесі ретінде қараған жөн.
Сондықтан да тәрбиенің мәнісі, біріншіден, қоғам үшін саналы,
белсенді, ізгіленген, іскер азаматты қалыптастыру болса, екіншіден, жеке
адам үшін – оны өмір сүре білуге, өзін қоршаған ортамен қарым – қатынас
жасай білуге үйрету.
Олай болса тәрбие процесі деп – қоғамның талап – тілектеріне сай әрбір
жеке тұлғаның ақыл – ойын, сана сезімін, ерік – жігерін, мінез – құлыұ
ерекшеліктерін жүйелі түрде қалыптастырып, дамытудағы тәрбиешілер мен
тәрбиеленушілердің өзара бірлескен әрекетін айтамыз.
Адамды табиғт жаратса да, қоғам әрбір жеке адамның қабілетін дамыту
үшін, бәріне бірдей жағдай жасап, ортақ тәрбие беруге тиіс. Кезінде
б.э.д.ІVғ. Аристотель тәрбиенің қоғамдағы атқаратын қызметінің маңызына
айрықша назар айдарып, ... заң шығарушының жастар тәрбиесіне айрықша мән
беруі тиістігіне ешкімнің де күмәні болмауы тиіс. Себебі мемлекеттің ең
негізгі бір мақсатты, барлық адамдарға бір ғана ортақ тәрбиенің болуы тиіс
және онда жеке дара емес, бәріне бірдей ортақ қамқор болуы тиіс. Тәрбиеге
қатысты заң болуы тиіс және ол ортақ болуы тиіс деп есептеген. Сондықтан
да ол тәрбиені ұлттар мәдениетінің мирасқорлық процесі деп қарастырған.
Платон тәрбиешінің әрекетінде кең түрде және қатаң бақылаудың болуы
қажет дей отыра, Бізде заңды қорғаушы қырағы болуы тиіс; ол балалардың
тәрбиесіне өте қамқор болуы тиіс; олардың мінез – құлқын түзетуі және
әркезде оларды заңға сәйкес игілікке бағыттап отыруы тиіс деп есептеген.
Ертедегі Римде ұжымдық оқу б.э.д. ІІІ ғасырда жүргізіле бастаған.
Ондағы антикалық педагогиканың теориясы мен практикасының негізін жасаған
Квинтиллиан Римде бірінші рет мемлекеттік тұрғыдағы мектептің іргесін
қалап, жылма – жыл мемлекеттен сыйақы алып тұрған. Соған сәйкес Римдік
қауымдастықта оқытудың мазмұны және оны ұйымдастыру мәселелері ғана
талқыланып қоймай, сонымен бірге көбінесе тәрбие әдістеріне де үлкен маңыз
беріліп, тәрбиені мемлекеттік басқару әрекетінде маңызды сала ретінде
қарастырған.
1758 жылы М.В.Ломоносовтың Академиялық гимназия тәртібінің үлгісі
атты педагогикалық тұрғыдан құнды еңбегі жарық көріп, гимназистер арасында
үлкен сұранысқа ие болды.
Қазіргі кезде біздің қоғамда өркениеттілікке бағытталған Білім беру
заңы бар. Онда азаматтық қоғам орнатуда өскелең ұрпақтың оқу және тәрбие
мәселелерінің сұрыпталған қатаң ғылыми негіздегі тың жүйесі қалыптасқан.
Бүгінде оны тәрбие процесінде басшылыққа алу барлық әлеуметтік
мекемелерінің міндетті ортақ ісіне айналып отыр.
Тәрбиенің қоғамдағы атқаратын қызметіне орай өзіндік ерекшеліктері
бар.
Тәрбие қоғамдық құбылыс. Себебі қоғамның материалдық жағдайының өсуі,
идеологиясының өзгеруімен байланысты тәрбиенің мақсат – міндеттері, мазмұны
мен ұйымдастыру тәсілдері де толығып, жаңа жағдайға сәйкес жақсарып
отырады. Әрине адам жеке тұлға болғанымен, қоғамнан тыс өмір сүрмейді. Ал
қоғам дегеніміз – адамдардың тіршілік ету, өмір сүру үшін топтасқан ортасы.
Тәрбие мақсатты процесс. Тәрбие мақсаты айқын әрі нақты өмір жағдайына
сай белгіленсе ғана өз нәтижесін дұрыс береді. Оны тәрбиеші – лердің өз
қалауымен анықтауға болмайды. Себебі тәрбие мақсаты қоғамның, мемлекеттің
әл – ауқаты және оның саясатымен әрқашан тығыз байланысты болады.
Тәрбие – біртұтас процесс. Себебі тұлға жеке адам ретінде
тәрбиеленеді. Сондықтан жеке тұлғаның кісілік қасиеттерін қалыптастыру жеке
– дара атқарылмайды, керісінше бір мезгілде, бірыңғай жағдайда жүзеге
асырылады. Өйткені тұлғаның қалыптасып, дамуы тұтас процесс.
Тәрбие ұзақ әрі күрделі процесс. Жеке адамның қалыптасуы бүтіндей бір
ұзақ дәуірді қажет етеді. Адам баласы туғаннан бастап, есейіп ержеткенге
дейін тәрбиенің ықпалында болса, кейінгі уақытта ол өзін - өзі тәрбиелеу
процесімен жалғасып отырады.
Екіншіден, тәрбиелеу барысында қойылған мақсаттың нәтижесін көбінесе
жуық арада байқауға болмайды. Өйткені әрбір жеке тұлғаның мінез- құлқында
дара ерекшеліктері, қабілеттері, дүниетанымы бірыңғай қалыптасып дамымайды.
Оған ықпал ететін ішкі және сыртқы факторлардың да әсері мол.
Тәрбие - көпжақты процесс. Жасөспірімдерді азамат етіп тәрбиелеу,
қоғамдық пайдалы еңбекке әзірлеу процесі қоғамның барлық азаматтарының
міндеті, отбасы, мектеп пен жұртшылықпен бірлесіп атқаратын ортақ мақсаты.
Дегенмен де ата – аналар мен жұртшылық әрекетін қадағалап, бағыт – бағдар
беріп, олардың бала тәрбиесіндегі жұмыстарын бірыңғай бағытта ұйымдастырып
отыратын ол – ұстаздар тобы. Оның орталығы – мектеп.
Тәрбие процесін табысты, нәтижелі ұйымдастыру тәрбиешілерге, алдымен
тәрбие заңдылықтарын жете түсінуді қажет етеді.
Тәрбиенің заңдылықтарына:
1. Баланың үнемі жетілуі, даму жағдайында болуы, бұл – табиғи
заңдылық;
2. Баланың өзінің түрлі әрекетінсіз және оның сыртқы орта мен
табиғи қарым – қатынасынан тыс тәрбиенің болмауы жағдайы;
3. Тәрбие мен дамудың бірлігі және өзара байланыстылығы;
4. Тәрбие мен өзін - өзі тәрбиелеудің бірлігі және өзара
байланыстылығы;
5. Тәрбиеде бірыңғай дайын рецептің болмауы және оны қолдану мүмкін
еместігі;
6. Қоғамның үнемі өркендеп дамуы, онда өмір сүріп отырған әрбір
жеке адамның күш - қуатымен өмірлік ұстанымына тәуелді
екендігінде, сондықтан да тұлға тәрбиесі, бұл заңды құбылыс.
Мақсат – бұл ғылыми түсінік, ол белгілі бір әрекеттің түпкі нәтижесін
сезіну деп түсіну керек. Оны ойдан шығаруға болмайды.
Мақсат – белгілі бір межеге қол жеткізуге бағытталған әрекеттің ой –
санадағы көрінісі. Мақсат тікелей міндет ретінде іс – қимылды бағыттап,
реттеп отырады. ... Мақсат адам санасының белсенді жағын білдіре отырып,
объективті заңдарға, қоршаған ортаның және субъектінің нақты
мүмкіндіктеріне сай келуі керек, сонда ғана адамдардың нысаналы қызметінде
азаттық пен қажеттілік арасындағы дидактикалық қарым – қатынас көрініс
табады. Мақсат шындықты жүзеге асыру үшін қажет белгілі құралдармен бірлесе
іс – қимыл жасағанда ғана оны өзгерте алатын күшке айналады. Мақсат
келешектегі, таяудағы тікелей, жалпылама, жеке, аралық және түпкі
мақсаттарға бөлінеді. Шартты мағынада Мақсат терминімен ғылымда кері
байланыс.
Орыстың ұлы сыншысы В.Г.Белинский Адамды табиғат жаратқанмен, оны
өсіріп, тәрбиелейтін - қоғам, - деп өте орынды айтқан. Педагогика
ғылымында тәрбие мен оқытудың мақсаты мен міндеттерін қарастырғанда оны
әрқашанда қоғаммен бірлікте, қоғамдық құбылыс ретінде, қоғамның
талаптарымен байланысты қарастырады.
Тәрбие мен оқыту қоғамдық категория ретінде оның талаптарын объективті
түрде білдіреді. Яғни, тәрбиесіз қоғам, қоғамсыз тәрбие өмір сүрмейді
деген қағидаға сүйенсек, онда тәрбиенің мақсаты қоғамның мақсатымен
бірлікте болады. Сондықтан да қоғамдағы тәрбиенің қызметі қоғамның
мақсатын, талап – тілектерін іс жүзіне асыру болып табылады. Бұл талаптар
әр кезде қоғамдағы өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастардың даму
дәрежесімен байланысты анықталады. Олай болса, Тәрбиедегі мақсат адамды,
һәм сол адамның ұлтын, асса барлық адамзат дүниесін бақытты қылу. Ұлт
мүшесі әрбір адам бақытты болса, ұлты бақытты. Адамзат дүниесінің мүшесі
әрбір ұлт бақытты болса, адамзат дүниесі бақытты. Қысқасын айтқанда,
тәрбиедегі мақсат – адам деген атты құр жала қылып жапсырмай, шын
мағынасымен адам қылып шығару.
Адамзат дамуының қай кезеңінде болмасын тәрбиенің тиімділігін жетілдіру
ісі жүзеге асырылып келді. Бұл істі жүзеге асыру процесі әрбір қоғамдағы
мемлекет қажеттігіне бағындырады. Өйткені мемлекет қажеттігінің орындалуы
оның экономикалық күш-куаты мен саясатына тәуелді екендігі белгілі. Олай
болса тәрбие тиімділігінің ен басты шарты мемлекет мүмкіндігінен туындайтын
қажеттікке сай тәрбиенің мақсатын нақты анықтау болып табылады .
Жалпы адамзаттық тұрғыдан қарағанда тәрбие мақсаты-әрбір тұлғаны әржақты
және жарасымды етіп тәрбиелеу. Адам-жер бетіндегі тірі организмнің жоғарғы
сатысы, қоғамдық-тарихи іс-әрекетімен мәдениет субъектісі, басқаша айтқанда
іс-әрекеті мен қарым-қатынас иесі.
Адам іс-әрекеті, сезімі мен ойлау ерекшеліктері оның өмір сүріп отырған
қоғамдық-тарихи жағдайларына тәуелді болады.
Қоғам дамуының белгілі сатысында педагогикалық философиялық ой-пікірлер
пайда болып, қалыптаса бастады. Тәрбие беру мақсатын анықтау ең басты
мәселеге айналды. Осыған орай, балаларға білім мен тәрбие берудің негізгі
жолдары белгіленеді, тәрбиелік іс-әрекеттердің мазмұны анықталады, білім
беру мен тәрбиені ұйымдастырудың нақтылы мәселелері мен әдістері
қарастырылады.
Егер тәрбие мақсатының қалай өзгеріп отырғанына көз жіберсек, тәрбие
мақсатын белгілеудің қаншалықты маңызды екенін айқын байқауға болады.
Тәрбие қоғамдық құбылыс, онсыз ешбір қоғамның өмірі ілгері дамуы мүмкін
емес.
Тәрбие қоғамның пайда болуымен бірге пайда болады, онсыз қоғам жоқ ол
өмір сүруін тоқтатады, ілгері дамымайды деді ол. Философия, социология,
этика ілімдерімен қаруланған педагогика ғылымы адамды барлық жағынан
дамытып, жарасымды етіп тәрбиелеуді өз алдына айқын мақсат етіп қойды.
Халыққа білім беру кәсіптік даярлық жүйесін үздіксіз жетілдіріп отыруды
көздейді. Бұл әсіресе қазіргі қайта құру кезеңінде ерекше маңызды.
Педагогика ғылымы тәрбиенің мақсатын жеке адамды жаң-жақты дамыту,
әділетті қоғамды өз қолымен құратын және оны қорғай алатын етіп тәрбиелеу
деп қарастырады. Тұлғаны жан-жақты жетілдіріп, дамыту деген ұғымды оқу мен
жастардың практикалық еңбегінің тікелей байланысы, дегенің және ақыл -ой
дамуының біртұтастығы деп түсіну керек .
Адам баласының жарқын болашағы толығымен жас ұрпақты тәрбиелеу ісіне
тәуелді. Мектепте тәрбиенің басты міндеттері-теориялық білімді еңбекпен,
өмірімен байланыстыра жүргізу, оқушыларды еңбек тәрбиесіне баулу, оларды
политехникалық, экономикалық, экологиялық біліммен қаруландыру, кәсіптік
бағдар беруге тәрбиелеу. Олай болса, әрбір азамат тәрбиеге тікелей қатысы
бар адамдар, ұйымдар мен мекемелер тәрбиенің мәніне, міндеттері мен
мақсатын жете түсінуі қажет. Осыған орай, тәрбиенің негізгі мақсаттары:
а) жастардың дүниеге ғылыми-материалистік көзқарасын қалыптастыру;
ә)тұлғаның рухани және дене қабілеттерін жан-жақты дамытып, эстети-калық
талғамдары мен сезімдерін қоғамның талаптарына сай тәрбиелеу.
Әрбір адамның дүниеге көзқарасын қалыптастыру-негізгі шарттардың бірі.
Дүниетаным дегеніміз адамның табиғат пен әлеуметтік ортаны түсінуін және
онымен қарым-қатынасын, оның барлық іс-әрекеттерінің бағытын бейнелейтін
көзқарастарының жүйесі. Ал дүниеге көзқарас дегеніміз дүниенің даму
заңдылықтарын ғылым негізінде ашатын көзқарас.
Дүниеге ғылыми көзқарастағы адамдардың басты қасиеттері өзінің Отанына
шексіз берілгендігінде, жанқиярлықпен күресуге әзірлігінде. Мұндай көзқарас
болмайынша, адам өз өмірінің мақсаттарын, халқымыздың жалпы күресіндегі өз
орнын дұрыс түсіне алмайды.
Сонымен, еліміздің болашағына сай адам-ол теориялық іліммен қаруланған,
оны шығармашылықпен іс жүзіне асыратын белсенді қоғам қайраткері, жаңа
қоғамның өмір үшін күресуге қабілеті мол, жоғары моәдениетті, білімді, өз
ісіне асқан шебер адам.
Тұлғаны барлық жағынан дамытып тәрбиелеу, жас ұрпақты қоғам құрылысына
белсене қатысуға әзірлеу міндеттері мектеп арқылы жүзеге асырылады.
Мектепте білім және тәрбие алу барысында жас түлектердің ақыл-ойы дамиды,
адамгершілік қасиеттері қалыптасады, ой еңбегіне тәселеді, рухани өмір
байлығын меңгереді, эстетикалық талғамы, сезімі артады. Өмір жастарды осы
заманғы ғылым мен халық шаруашылығының кеңінен өркендеу дәрежесіне қарай
жан-жақты тәрбиелеу міндеттерін талап етеді. Қоғамдық және мемлекеттік
өмірдің түрлі салаларында белсенді қызмет етуге қабілетті, сана-сезімді
және жоғары білімді адамдарды тәрбиелеп, даярлап шығаруды көздейді.
Мектеп реформасын жүзеге асырудың барысында оқу мен тәрбие жұмысының
көптеген мәселелеріне түбегейлі өзгерістер енгізіп, қайта кұру қажеттігі
туды. Солардың бастыларының бірі, мұғалім мен оқушы, мектеп басшылары мен
педагог арасындағы қарым-қатынас сипатының өзін бүтіндей өзгерту қажет.
Осындай идеямен қаруланған халық ағарту кызметкерлерінің, жалпы орта
білім беретін мектеп мұғалімдерінің негізгі міндеттері-оқушылардың ғылыми-
техникалық дамудың қазіргі талаптарына сай баянды ғылым негіздерімен
қаруландыру, политехникалық білім беру, еңбекке тәрбиелеу, сыныптан тыс
тәрбие жұмыстарын, оқушылардың қоғамдық пайдалы еңбегін ұйымдастыру
барысында жүзеге асыра білу болып табылады. Осы мәселелерді өскелең өмір
талабына сай ұйымдастыру және іске асыру жас ұрпақты үйлесімді етіп
тәрбиелеудің, дамыту мен қалыптастырудың негізі болады. Ал тұлғаны жан-
жақты дамыту бұл тәрбиенің мақсаты.
Тәрбиенің жалпы мақсатын жүзеге асыру ең алдымен тәрбие бөліктерін
байланыстырын шешуді талап етеді. Тәрбиенің құрамды бөліктері: ақыл-ой
тәрбиесі, құлақ тәрбиесі, еңбек тәрбиесі, экономикалық және экологиялық
тәрбие, эстетикалық және дене тәрбиесі т. б.
Тәрбиенің құрамды бөліктерінің бірлігі мен өзара байланысының нәтижелі
болуы ең алдымен мұғалімнің шеберлігіне, жалпы дайындығына байланысты.
Сондықтан ол өзін-өзі дамытып, барлық іскерлігі мен білімін баланың бойына
қоғамда өмір сүру үшін жеке оның істерін басқару үшін қажетті адамгершілік
қасиеттерді тәрбиелеуге және қалыптастыруға әрқашан да дайын болуы қажет.
Міне, сонда ғана мектептегі тәрбие жұмысының жемісті болуы мүмкін.
Тәрбие-қоғамның негізгі қызметтерінің бірі, жеке адамды мақсатты, жүйелі
қалыптастыру процесі, аға ұрпақтың тәжірибесін кейінгі буынға меңгертіп,
олардың сана-сезімін, жағымды мінез-құлқын дамытушы. Тәрбие материалдық
игіліктерді өндіруге қабілетті, іскер адамдарды дайындауға бағытталуы
қажет. Басты өндіруші күш–жеке тұлға. Адам жүйелі түрде күрделі
қатынастарға араласып, қоғамдағы қалыптасқан идеяны, саяси және моральдық
көзқарас-тарды, сенімдерді қоғамдағы адамдардың өмір сүру тәртібін
меңгереді.
Әрбір мемлекетте балаларға білім беру мен тәрбиені ұйымдастырудың нақтылы
мәселелері мен әдістері қарастырылады.
Тәрбиенің мақсаты–бұл жастарды өмірге әзірлеу мақсатымен жүргізілетін
тәрбие жұмыстарының нәтижесін ерте болжау. Тәрбиенің мақсаты мен жүйесі
мемлекеттің саясаты мен экономикасына тәуелді. Тәрбие мен қоғам бір
мезгілде пайда болды. Тәрбие қоғамдық құбылыс, онсыз қоғам өмірі ілгері
дамымайды. Себебі қоғамның материалдық жағдайының өсуі, идеологиясының
өзгеруімен байланысты тәрбиенің мақсат-міндеттері, мазмұны мен ұйымдас-тыру
тәсілдері де толығып, жаңа жағдайға сәйкес жақсарып отырады,
Тәрбие мақсатты процесс. Тәрбие мақсаты айқын әрі нақты өмір жағдайына
сай белгіленсе ғана өз нәтижесін дұрыс береді. Оны тәрбиешілердің өз
қалауымен анықтауға болмайды. Себебі тәрбие мақсаты қоғамның мемлекеттің әл-
ауқаты және оның саясатымен әрқашанда тығыз байланысты болады.
Тәрбие біртұтас процесс. Себебі тұлға жеке адам ретінде тәрбиеленеді.
Сондықтан жеке тұлғаның кісілік қасиеттерін қалыптастыру жеке-дара атқа-
рылмайды, керісінше бір мезгілде, бірыңғай жағдайда жүзеге асырылады.
Өйткені тұлғаның қалыптасып, дамуы тұтас процесс.
Тәрбие ұзақ әрі күрделі процесс. Жеке адамның қалыптасуы бүтіндей бір
ұзақ дәуірді қажет етеді. Адам баласы туғаннан бастап, есейіп ержеткенге
дейін тәрбиенің ықпалында болса, кейінгі уақытта ол өзін-өзі тәрбиелеу
процесімен жалғасып отырады.
Екіншіден, тәрбиелеу барысында қойылған мақсаттың нәтижесін көбінесе
жуық арада байқауға болмайды. Өйткені әрбір жеке тұлғаның мінез-құлқында
дара ерекшеліктері, қабілеттері, дүниетанымы бірыңғай қалыптасып дамымай-
ды. Оған ықпал ететін ішкі және сыртқы факторлардың да әсері мол.
Тәрбие-көпжақты процесс.Жасөспірімдерді азамат етіп тәрбиелеу, қоғамдық
пайдалы еңбекке әзірлеу процесі қоғамның барлық азаматтарының міндеті,
отбасы, мектеп пен жұртшылықпен бірлесіп атқаратын ортақ мақсаты. Дегенімен
де ата–аналар мен жұртшылық әрекет қадағалап, бағыт-бағдар беріп, олардың
бала тәрбиесіндегі жұмыстарын бірыңғай бағытта ұйымдастырып отыратын ол –
ұстаздар тобы. Оның орталығы – мектеп.
Жеке тұлғаның жан-жақты дамуын қалыптастыру дегеніміз:
-Отанына берілгендікті, оның бостандығы мен тәуелсіздігін қорғауға
дайындығын, бейбітшілік үшін, халықтардың достығы мен ынтымағы үшін,
еңбекшілердің бақыты үшін арнаулы даярлықта тәрбиелеу;
-ғылым, мәдениет, техника саласындағы білімдер жүйесін және өндірісті
ұйымдастырудың даму жағдайларын игеру білуін тәрбиелеу;
-адамгершілік қаситтерін барынша құрметтеушілік, адамдарға деген
қамқорлық жасау және оларға ілтипатпен қараушылық, жолдастық пен адал-дық,
шыншылдық, жауапкершілік сезімдерге тәрбиелеу;
- еңбекте адал қарым-қатынасын, қоғам игілі үшін материалдық өндіріс
саласында еңбек етуге даяр болуы, еңбек ету қажеттілігін түсінуге, еңбек
адамын құрмет етуге тәрбиелеу;
- әсемдікті барынша сезіне білуді, шын көріктілікті жасандылықтан
ажырата білуді, өнерге, әдебиетке ынтасын үнемі жетілдіруге талпынысын,
құштарлы-ғын, табиғатта сүюге тәрбиешілерді тәрбиелеу;
-денсаулығы мықты және дене құрылысы жақсы дамыған, дене шынықтыру-мен,
спортпен үнемі шұғылданатын адамды тәрбиелеу;
-табиғатты қорғау, оның байлығын көздің қарашығындай сақтау, адам
өмірінің бастауы-жер, су, ауа, аң, өсімдіктерді бағалау, қастерлеу, сақтау
рухында тәрбилеу, т.с.с.
Тұлғаны барлық жағынан дамытып тәрбиелеу, жас ұрпақты қоғам құрылысына
белсене қатысуға әзірлеу міндеттері мектеп арқылы жүзеге асырылады.
Мектепте білім және тәрбие алу барысында жас түлектердің ақыл-ойы
дамиды, адамгершілік қасиеттері қалыптасады, ой еңбегіне тәселеді, рухани
өмір байлығын меңгереді, эстетикалық сезім, талғамы артады. Соған сәйкес
мектеп тәрбие беру ісі бірыңғай мақсатты, жүйелі түрде ұйымдастырылуын
қамтамасыз етеді .
Тәрбие мақсатына сай бұл мәселелерді ұйымдастыру немесе жүзеге асыру
тәрбиенің салалары: ақыл-ой тәрбиесі, азаматтық тәрбие, адамгершілік
тәрбиесі, эстетикалық тәрбие, дене тәрбиесі, мінез-құлық тәрбиесі, экономи-
калық тәрбие, патриоттық тәрбие, экологиялық тәрбие, жыныстық тәрбие т.б.
көптеген тәрбие міндеттерін жүзеге асыру негізінде атқарылады.
Тәрбие жұмысын жоспарлау–формальды іс, тәрбие процесін ұйымдастыру-дың
қажетті шарты. Жоспар жасай отырып, сынып жетекшісі сынып коллек-тивінің
және әрбір мектеп оқушысының дамуын жобалайды. Ол тәрбие міндеттерін
белгіліп қана қоймайды, сонымен қатар оқушылардың тәрбиелік дәрежесін
арттырудың жолдары мен түрлерін де көрсетеді.
Сыныптағы тәрбие жұмысының мазмұны, формалары мен әдістері жоспар
болмағанда кездейсоқ фактілермен белгіленіп, стихиялық сипат алатын болады.
Жоспар сынып жетекшісінің тәрбиелік қызметін дұрыс ұйымдастыру үшін үлкен
мүмкіндіктер ашады.
Сынып жетекшісінің тәрбие жұмысының жоспары – міндетті педагогикалық
құжат. Оны жасап, орындау үшін сынып жетекшісі мектептің ағарту органдары
алдында ерекше жауап береді. Сынып жетекшісінің ойланып, жақсы жасалған
жоспары тәрбиенің мазмұнын, түрлері мен әдістерін таңдап алуға деген
комплексті көзқарасты қамтамассыз етеді. Онда тәрбие қызметінің негізгі
түрлерінің, ең алдымен мектеп оқушыларына саяси-идеялық еңбек, адамгершілік
тәрбие берудің тығыз байланысын ескерту қажет. Сонымен қатар, ағарту
жұмысының әр түрлі практикалық іс-әдістерімен дұрыс қамтамассыз ету керек.
Жоспар жасар алдында әдетте оқушылармен (барлығымен, топқа бөліп немесе
жеке-жеке) мынандай тақырыптарға әңгімелер өткізеді: Сыныптың өмірі мен
қызметін қалай ұйымдастыру керек, Сынып ауыз бірлікті коллектив болу үшін
не істеуіміз керек және т.б.
Жоспарды қанша мерзімге жасаған жөн? Мектептердің тәжірбиесі көрсетіп
отырғанындай, жырты жылға арнап нақты,анық іске асатын жоспар жасау өте
қиын, бір жылға арнап жасау одан да қиын. Оның үстіне ол тым рабайсыз
көлемді болады. Сондықтан тәрбие жұмысын тоқсан бойынша жоспарлап отырған
жөн.
Мектептердің практикасында төртінші–алтыншы сыныптарда жоспар оқу
тоқсанына, ал жетінші–оныншы сыныптарда–жарты жылға жасалады. Мұның себебі
төменгі сыныптарда шаралар көп белгіленеді де, бірақ көлемі жағынан кішірек
және ұзаққа созылмайтын болады. Ал жоғары сыныптарда болса орындауға ұзақ
уақыт керек ететін шаралар көп белгіленеді.
Бірінші тоқсанның жоспарында кейде ұзақ уақытқа есептелінген,
перспективалық міндеттер де қарастырылады, оларды шешуге едәуір ұзақ уақыт-
жарты жыл, тіпті бүкіл оқу жылы кетуі де мүмкін.
Жарты жылдық немесе тоқсандық жоспарлардан басқа, сынып жетекшілері
көбінесе апталық жұмыс жоспарларын нақтылауға мүмкіндік беріп, сынып тәрбие
жұмысын жіті ұйымдастыруды қамтамассыз етеді.
Оқу жылы басталар алдында сынып жетекшісі жоспарды мектеп директоры-ның
бекітуіне береді. Одан әрі жоспардың қандай мерзімге жасалғанына қарай,
тоқсан сайын немесе жарты жылдың соңында бекітуге беріліп отырылады. Ірі
мектептерде, жоспарды бекітуді директор өзінің оқу тәрбие жұмысы жөніндегі
орынбасарына немесе сыныптан тыс тәрбие жұмысын ұйымдастырушыға тапсыруы
мүмкін.
Жоспар бекітілгеннен кейін онымен сыныптың барлық оқушыларын және
ата–аналар активін қатыстырады. Жоспарды орындауға байланысты ұйымдас-тыру
функцияларының кейбірін бірте-бірте оқушылар мен ата-аналар активі өздеріне
алады. Бұған әсіресе сынып коллективін ұйымдастыру және ата-аналармен жұмыс
істеу мәселелері жатады.
Жоспарға қойылатын негізгі талаптар. Сынып жетекшісінің жоспары пәрменді
құжат болуы, сынып тәрбие жұмысының тиімділігін арттыруға жәрдемдесуі үшін
ол педагогикалық талаптарға жауап беруі керек. Мектептердің тәрбие жұмысын
жоспарлау жөніндегі тәжірбиесін талдаудың негізгі жоспарға мынадай талаптар
қоюға болады .
Жоспардың белгілі мақсатқа бағытталуы. Тәрбие жұмысының жоспары іс-
әрекетке басшылық бола алады, бұл үшін ол мектеп оқушыларына тәрбие
берудегі нысаналылықты, оны мектептің ортақ мақсатына бағындыруды
қамтамассыз ететіндей идеялық жағынан мақсатқа бағытталған болуы керек.
Барлық жекелеген тәрбие міндеттері мектептің негізгі мақсатын
шешуге–оқушыларды жан-жақты дамытуға,оларды өмірге дайындауға жәрдемдесетін
болуы керек.
Ең алдымен жоспар мазмұнының идеялық-саяси, қоғамдық пайдалы бағытта
болуын қамтамассыз ету керек. Онда қоғамдық пайдалы істер басты орын алуы
тиіс. Кейбір сынып жетекшілерінде көңіл көтерушілік шараларға көбірек назар
аударушылық тенденция байқалады.
Жоспарларда ән – би кештері, Көгідір от т.с.с көп орын алады. Тәрбие
жұмысының жоспарларында, әсіресе жоғары сыныптарда, идеялық–саяси тәрбиеге
байланысты қоғамдық пайдалы істер мен шаралар көбірек болуына тырысу қажет.
Сыныптағы тәрбие жұмысы мазмұнының, формаларының және әдістерінің әр
түрлі болуы. Кейбір сыныптарда тәрбиенің бірден бір әмбебеп формасы
сыныпжиналыстары, ал жеке тәрбиенің негізгі-әдісі–артта қалушы және тәртіп
бұзушы оқушылармен әңгіме өткізу ғана болып жүр. Ал алдыңғы қатарлы сынып
жетекшілері тәрбие жұмысының әр түрлі формалары мен әдістерін қолданады.
Бұл тәрбие жұмысын эмоциялы да қызықты етуге көмектеседі. Жоспарда жалпы
шаралармен қатар, оқушылардың қызығулары мен бейімділік-терін ескере отырып
топтық та, сондай-ақ жеке-даралық та жұмыстарды қарастыру қажет.
Оқушыларды тәрбиелеудің сабақтастығын, жүйелігін және дәйектілігін
қамтамассыз ету. Жоспарда белгіленген тәрбие шаралары–біртұтас тәрбие
процесінің жеке буындары тәрізді. Әрбір келесі шаралар өзінен бұрыңғылар-
дың жалғасы болып табылады және тәрбиенің қол жеткен нәтижелеріне
негізделеді. Жоспар өткен уақыт ішінде істелген істерді және жалпы
мектептік жоспарда көрсетілген келешек міндеттерді ескере отырып жасалады.
Егер қол жеткен нәтижеге сүйенбесе, істелген жұмыстың нәтижелерін баянды
ету мүмкін емес. Оқушылар бұрын ие болған бағалы дағдыларын ұмытып қалуы
мүмкін. Сонымен қатар, тәрбиенің бір ғана формасын қайталап пайдалана беру
көп ретте оқушылардың ықыласы мен белсенділігінің төмендеуіне әкеліп
соғады.
Бірінші, екінші және үшінші тоқсанның жоспарларында күзгі, қысқы және
көктемгі каникул кездерінде жүргізілетін, ал төртінші тоқсанның жоспарында
жазғы еңбек пен демалыс мәселелерін ұйымдастыру кезіндегі жұмыстар
көрсетілуі тиіс. Оқу жұмысынан айырмашылығы оқушыларды тәрбиелеу ісінде
үзіліс болмауы керек. Бірақ демалыс кездерінде тәрбие жұмысы демалыспен
ұштастыра жүргізіледі. Сыныптас тыс оқу, экскурсия және туризм, кино көру,
физкультура–спорттық жұмыс т.б. сияқты тәрбие жұмыстарының формалары
каникул кездерінде де кеңінен қолданылады.
Жоспардың нақтылы болуы. Жоспар жасағанда орындай алмайтын міндет
қоймаған жөн. Белгіленген жұмыстардың көлемі сынып коллективінің мүмкін-
дігіне сай болуы қажет. Ананы да, мынаны да қамтимын деп тым көп шаралар
белгілеуге болмайды. Бірнеше ғана нақтылы міндеттер белгілеп, мұғалімдердің
көмегімен оқушылар коллективі арасында және ата-аналармен әр түрлі терең
мағыналы және жан-жақты жұмыстар жүргізген дұрыс. Мәселен 8 сыныптардың
сынып жетекшілерінің бірі, бірінші тоқсанның жоспарында оқушыларды достыққа
және жолдастыққа тәрбиелеу деген міндет белгіленген. Осыған байланысты ол
жоспарға бірнеше қоғамдық пайдалы істер, экскурсия-лар мен коллективтік
саяхаттар өткізу, достық пен жолдастыққа оқуда көмек ұйымдастыруға арналған
сынып қабырға газетін шығару мәселелерін енгізген. Ол сонымен қатар
көркемөнерпаздар кештерін, Достық пен жолдастық туралы тақырыпқа арналған
ата-аналар жиналыстарын дайындап, өткізуді белгілеген. Бұл сияқты белгілі
мақсатқа бағытталған жұмыстар сынып коллективінде достық пен жолдастық
қатынастарды дамытуға әсер етеді .
1.2.Тәрбие іс-әрекетінің ерекшеліктері
Кезінде орыстың әйгілі педагогы К.Д.Ушинский еуропа халықтарының
тәрбие саласында педагогикалық формулаларының ұқсастығына қарамастан,
әрқайсысының өздеріне тән ерекше ұлттық тәрбие жүйелерінің, ерекше
мақсаттарының, сол мақсаттарға жетуде өздерінің ерекше құралдарының
болғанын айтқан. Тәрбие халықтық сипатқа ие болған жағдайда ғана өз
мақсатына жетеді - деген ол. Халықтың тарихы, оның тіршілігі тәрбиенің
мақсатын анықтайды. Сондықтан оқу – тәрбие жұмысында оның бағытын,
мазмұнын, формалары мен әдістерін таңдауда көзсіз еліктеушілік оң нәтиже
бермейді – деген өнегелі өсиеті бүгінгі таңда қазақ елінің тәлім - тәрбие
саласында ұстанып отырған бағытын анықтайды. Халықтық тәрбиені бала
құрсақта жатқаннан бастайды. Бесік тәрбиесі, балдырған тәрбиесі, өрен
тәрбиесі, жасөспірім тәрбиесі, жастар тәрбиесі бір – бірімен жалғасып, өз
ерекшеліктерімен іске асырылады.
Олай болса, жасөспірім бойына халқымыздың салт – дәстүрлерін, әдет-
ғұрыптарын, имандылық пен ізгілік нұрын сіңіруге баса назар аудару, бүгінгі
таңда басты мақсат – мұраттарымызға айналып отыр. Ол үшін өз елін, өз жерін
сүйетін, өз халқының тарихын, тілін, мәдениетін қадірлеп-қастерлейтін
азаматты тәрбиелеу, ұлттық санасын дамыту – мектептердің басты міндеті
болмақ. Өз ұлтының келешегі мен бүгінінен бейхабар азаматтан қандай
жақсылық күтуге болады. Ұрпақ тәрбиесі келешек ұлт тағдыры, олай болса
тәлім – тәрбиеде бүкіл халықтың қолдауы қажет. Ұлттық мәдениетімізді
ұрпағымыздың санасына сіңіріп, салауатты азаматтарды тәрбиелеген кемелді ел
болып, өркениеттілігімізді көтеру үшін ең алдымен ұлттық тәрбиенің бүкіл
халықтық бағдарламасын жасау керек. Сол бағдарламаны үлкен де кіші де,
зиялы қауым да орындауы міндетті болуы тиіс. Сонда ғана біз бесігімізді
түзей аламыз. Оның алғашқы түрлері бар, олар Атамекен, Жұлдыз, Кәусар
бұлақ, Алтын көмбе бағдарламалары. Әдеп әліппесі (бастауыш мектеп),
Әдеп пен жантану (орталау мектеп), Қазақ этнопедагогикасы (жоғары
мектеп) пәндері арнайы бағдарламалар негізінде оқытыла бастады.
Республикада білім беру мазмұнын жаңарту, жаңа буын оқулықтары мен
кешендерін жасау жұмыстары да қатар жүргізілуде. Оқыту қазақ, орыс
тілдерінде жүретін жалпы білім беретін мектептердің 1-7 сынып- тарында жаңа
оқу жоспарларымен, бағдарламаларымен және төл оқулықта – рымен қамтылып,
соның негізінде оқуға көшкен. Сондай-ақ, барлық мек – тептердің 1-11
сыныптарында Валеологиядан факультативтік курстар оқытылуда.
Жасөспірімдердің адамгершілік – жыныстық тәрбиесі негізінде бағдарлама
әзірленуде.
Жас ұрпақты нашақорлық індетінен сақтау, бүгінгі күннің ең өзекті
мәселесіне айналып отыр. Осы бағытта Қазақстан Республикасының жалпы білім
беретін мектептерінде зиянды заттарды қолдануды болдырмау бағдарламасы
19992000 оқу жылынан бастап 1-11 сыныптарда арнайы курс ретінде енгізілді.
Бүкіл тәрбие процесі баланың жеке тұлғасын дамытуға, ұстаздар мен
оқушылар қарым – қатынасын демократияландыруға, ізгіліктендіруге, ата –
аналар қауымымен ынтымақтаса жұмыс істеуге бағытталған. Еліміздің
әлеуметтік – экономикасын жетілдіру кезеңі мен нарық экономикасы жағдайында
адам факторы жаңа негізде қаралып, жаңа адамды қалыптастыру тың мәселе
болмақ. Келешекте кез келген техникалық білімді меңгертуде тірек болатын ең
жалпы, іргелі политехникалық білімнің маңызы артпақ. Олай болса заман
талабына сай компьютер тілін меңгерген білімді де білікті ұрпақты даярлау –
бүгінгі күннің ең өзекті мәселесі бола бермек.
Осы бағытта жаңа типті оқу орындары пайда болуда: лицейлер,
гимназиялар, колледждер, жеке меншік мектептері.
Жалпы адамзаттық дамудың техникалық, экономикалық және мәдени – рухани
қарқынды кірігулері (интеграция) әлемде ешбір ұлт, ешбір халық өзімен-өзі
томаға – тұйық дамымайтындығын, оның есік терезесі әлемдік тәжірибеге
әрқашан ашық болу керектігі бүгінде еш дау тудырмауы керек. Осыған
байланысты ұлттық мектебімізді халықтық педагогикаға негіздей отырып, оны
әлемдегі басқа да озық педагогикалық идеялармен байытып отыру – нағыз
өркениеттіліктің белгісі. Қазақстанның халық педагогикасы мен ұлт
мәдениетінің озық дәстүрлерін батыс және шығыс үлгілерімен ұштастырып,
қазақтың ұлттық мектебін қалыптастыру мақсатында 1993 жылдан бастап
норвегиялық Штайнер мектептері Ассоциациясының мұғалім - өкілдері Штайнер
мектептері педагогикасын қолдану жөнінде, Евразиялық ассоциация, Алматы
қалалық білім беру басқармасымен бірлесе отырып №123 қазақ орта мектебінде
199394 оқу жылында 1 а сыныбы Вольдарф педагогикасының элементтерін
пайдаланып оқытатын сынып етіп ашылды. Оқу жоспарларына мемлекеттік
стандарттан тыс мүсіндеу, кескіндеме, қолөнер пәндері енгізілді және
қазіргі уақытта 5 сыныпта, яғни орта буында Вольдарф педагогикасының
әдістемесімен оқытуды одан әрі жалғастыруда және бастауышта 1 а сыныбы
жаңадан ашылды.
Вольдарф педагогикасының элементтерін сабақта пайдалану тәсілдері
мектеп ұстаздарына және оқушыларға ұнайды. Оқушыларды адамгершілікке, жеке
тұлға болуға тәрбиелеуде оқу – тәрбие үрдісін ізгілендіоуге көп көңіл
бөлініп, жүйелі жұмыстар жүргізілуде.
Вольдарф жүйесінің ерекшелігі Р.Штайнер антропософия негізінде
танымдық күштерді, өнерге қабілеттіліктерді, сезімдерді адамгершілік
бастауларын және діни сезінулерді біртұтас қарап, қамтитын педагогика
жасаған. Антропософия – діннің бір түрі емес немесе дайын көзқарастар
жүйесі емес, дүние мен адамды тану жолы.
Демек, ХХІ ғасырдағы мемлекеттердің ерекшелігін саяси немесе
экономикалық жүйе белгілемейді, ең алдымен сол елдердің мәдени - өркениетті
төлтумалығы белгілейді.
Түптеп келгенде, білім мен тәрбие дегеніміздің өзі, кең мағанасында,
мәдениет атты ұлы құбылыстың аясында көрініс табады. Мәдениет, негізінен,
этностық жады арқылы ұрпақтан – ұрпаққа беріледі. Мұндай киелі эстафетаны
өміршең ету біздің әрқайсымыздың ең асыл мұратымыз болуы тиіс.
Оқу мен тәрбие - өзара байланысты екі процесс. Олардың міндеттері
әрқилы, дегенмен, бір – бірімен ажырамас ұштасқан күйде бір уақытта қатар
жүріп отырады, бірақ ұйымдасу әдістері және формалары тұрғысынан түбегейлі
өзгеше.
Тәрбиелік іс - әрекет тәрбиешінің жекеленген әрекет аймағы түрінде (өз
мақсаттарына, міндеттеріне, мазмұнына ие) немесе оқу процесіне тікелей
енген (себебі оқу тәрбиелік сипатқа ие) қалыпта болуы мүмкін.
Оқу мен тәрбиенің ортақ белгілері:
- тәрбие процесі өз ішіне оқу элементтерін қамтиды: қандай да ережені
орындауды талап етуден бұрын оның іске асырылу жолдарын үйрету қажет;
- оқу процесі мұғалім мен оқушы арасындағы ықпалдасты іс - әрекеттің
ұйымдастырылу формасына сәйкес өтеді. Өз қызметі барысында мұғалім оқушыға
тәрбиелік ықпал ажсайды;
- оқу және тәрбие процестерінде бірдей әдістер (түсіндіру, қадағалау
және т.б.) пайдаланылады.
Жалпы педагогикалық процестің аталған екі қызметінің арасындағы
принциптік айырмашылық: оқу барысында шәкірт әртүрлі ғылымдар негізін
меңгереді, ал тәрбие процесі оқушының тұлғалық сапа – қасиеттерін
қалыптастыруға бағышталады.
Тәрбие процесіне тән ерекшеліктер:
- мақсатты бағыттылық (мақсаттың түсінікті болуы нәтиже тиімділігі-
нің кепілі);
- мақсаттар бірлігі (тәрбиеші мен тәрбиеленушінің арасындағы
қызметтестіктің көрсеткіші);
- нәтиже ұзақтығы (оқу процесіндегідей нәтиже бірден көрінбейді);
- көп жағдаяттылығы (тұлға көп әрі сан қилы ұнамды да, ұнамсыз да
ықпалдарға кезігеді. Тәрбие барысында олар реттеледі. Тараптардың тұлғаға
болған ықпалы өзара сәйкес келсе, тәрбие нәтижесі тиімді болады.
- ауыспалылығы (тәрбиеленуші мақсатты, көзделген және кездейсоқ
әсерлерге бірдей кезігіп отырады).
- үздіксіздігі (ешқандай науқанды, бір мәртелік шара қаншама жарқын
болмасын, аса ыждағаттылықпен жүйелі дайындалған тәрбие істерінің орнын
баса алмайды);
- баламалылығы (тәрбиеленушілер даралық ерекшеліктері және әлеуметтік
тәжірибесінің әр түрлілігімен ажыралады. Тәрбие процнсінде бұлар ескерілуі
шарт, себебі әсері бірдей болғанның өзінде де тәрбиелік нәтиже әрқилы болуы
ықтимал);
- екі тараптылығы (тәрбиелік ықпалды жүргізуші – мұғалім, ал ықпалды
қабылдаушы – оқушы);
- тәрбие процесі - өмірлік, ол қозғалмалы да ауыспалы;
-тәрбиеші тұлғасы – тәрбие барысына ықпалды маңызды жағдаят (тәрбие
процесінің өнімді болуының кепілі – мұғалім ептілігі, шеберлігі, құндылықты
бағыт – бағдары, қызметтестік қатынасқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-6
ТАРАУ І. ОРТА МЕКТЕПТІҢ ТӘРБИЕ ІС-ӘРЕКЕТТЕРІН ҰЙЫМДАС-ТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1.Тәрбие іс-әрекетінің
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 7-14
1.2.Тәрбие іс-әрекетінің ұйымдастыру
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 14-16
ТАРАУ ІІ. ҚАЗІРГІ МЕКТЕПТЕГІ ТӘРБИЕ ІС-ӘРЕКЕТІН ҰЙЫМДАС-ТЫРУДЫҢ ТИІМДІ
ЖОЛДАРЫ
2.1. Мектеп пен отбасының тәрбие жұмысының ұйымдастырылуы бойынша бірлескен
іс-
әрекеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .17-27
2.2.Қазіргі орта мектептің тәрбие іс-әрекетін ұйымдастырудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27-29
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 30-32
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...33-34
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмыстың көкейтестілігі. Бүгiнгi тәуелсiз мемлекетiмiздегi жаңа
қоғам мүддесiне лайықты, жан-жақты жетiлген, бойында ұлттық сана мен ұлттық
психологиясы қалыптасқан ұрпақ тәрбиелеп өсiру-отбасының, орта және жалпы
бiлiм беру ошақтары мен барша халықтың мiндетi. Бұл процестiң стратегиялық
негiздерi Қазақстан Республикасы Президентi Н.Ә.Назарбаевтың халықтық
жолдауындағы Қазақстан-2030 стратегиясында (1997); Қазақстан Республикасы
Бiлiм туралы заңында (1999); Бiлiм беру жүйесiнiң басты мақсаты, ұлттық
мәдениетiмiз бен халық педагогикасының негiзiнде, әрбiр жеке тұлғаның
қалыптасуына қажеттi жағдай жасау-деп көрсетiлген. Осы тұжырымдарды Бiлiм
және ғылым қызметкерлерiнiң II-шi съезiне (2001) қатысушылар алдында
сөйлеген Президент:-Бiлiм беру iсiндегi рухани дәстүрлердi сақтап, жаңаша
жетiлдiре дамыта беру керек. Бұл жүйедегi-оқыту мен тәрбиелеудiң бiрлiгi-
үзiлiп қалды. Сiздер мен бiздер тек болашақ буындарды ғана емес, жалпы
азаматтық қадiр-қасиеттердiң мәнi мен маңызын түсiнетiн, жаны да, тәнi де
таза бiлiмдi азаматтар тәрбиелеуге мiндеттiмiз. Олардың отаншылдық
сезiмдерiн тәрбиелеуде, бiлiм берудiң мектепке дейiнгi жүйесi мен жоғары
оқу аралықтарын үндестiре ұйымдастыру, көкейкестi мәселе болып табылады, -
деп атап көрсеткен едi.
Әр халықтың тәлiм-тәрбиелiк мұрасы ұлттық мәдениетiнiң маңызды бөлiгi
болып табылады. Ертеңгi өркениеттi қоғам мүшесi, өз ұлтының рухани
байлығын, iзгi қасиеттерiн бойына сiңiрген, өз жерi мен елiн қорғай алатын
ұлтжанды, жоғары мәдениеттi адамды тәрбиелеудiң негiзi-халықтық тәлiм-
тәрбие. Қазақ халқының ұрпақ тәрбиесіне деген көзқарасының өзіндік
ерекшелігі бар. Келешек ұрпақ тәрбиесіне үлкен мән беріп, балаларды ата-
баба дәстүрінде тәрбиелеуді мақсат тұтқан қазақ отбасылары баласын
мәдениеттілік-ке, зерделілікке баулып, халқының мәдениеті мен әдет-ғұрпын
тәрбиенің бұлжымас құралы ретінде ұстанған.
Отбасындағы тәрбие мазмұны демократиялық қоғамның өзекті мүдде-
мұраттарына орайластырылады. Қазақ педагогикалық энциклопедия сөздігінде
отбасы тәрбиесі ұғымы былайша түсіндіріледі: “Отбасы тәрбиесі – туысқандық
қарым-қатынастар мен тұрмыс жайттары балаға үздіксіз ықпал етуші тәрбиелік
күш болып табылады. “Отбасы тәрбиесінің мәнін ашу үшін “тәрбиелеу” және
“әлеуметтендіру” ұғымдарын байланыстырып түсіндіру қажет. Ұлы ғұлама әл-
Фараби “Бақытқа жету жолында” деген еңбегінде: “Тәрбие деп – халықтардың
бойына білімге негізделген этикалық ізгіліктер мен өнерлерді дарыту деген
сөз” деп анықтама береді. Болашақтағы еңбектік, қоғамдық, отбасылық өмірге
бейім дені сау, психикалық болымды, адамгершілікті, иманды, парасатты тұлға
дайындау – отбасы міндеті. Жанұялық тәрбие мазмұнының құрамды бірліктері
ежелден белгілі бағыт-бағдарларды, тән-дене, адамгершілік-имандылық, сана-
сезім, эстетикалық, еңбек тәрбиесін қамтиды, олар өз кезегінде жас әулетті
экономикалық, экологиялық, саяси, жыныстық білімдендіру істерімен толығып
отырады.
Тәуелсiз Қазақстан Республикасының өркениеттi ел қатарына қосу жолында
келер ұрпақты жоғары мәдениеттiлiк пен имандылыққа тәрбиелеуде жаңа ғылыми
көзқарас қалыптастыратын отырып, тәрбие іс-әрекетттерін ұйымдастыру мiндетi
тұр. Солардың бiрi жастар тәрбиесiне байланысты, олардың дүниеге келген
күнiнен бастап аса көп көңiл бөлуi қажет, педагогикалық негiзiнде салт-
дәстүрiмiзге жақындатып оны рухани өрлеу құралына айналдыру қажет.
Кез-келген халықтың бүкiл адамгершiлiк–рухани өмiрi халық педагоги-
касында екендiгiн әрбiр халық мойындайды. Осы заманғы тәрбиенiң мәнi-
халықтардың ғасырлық, прогресшiл, адамгершiлiк дәстүрлерiнiң сабақтасты-ғын
нығайтуға мүмкiндiк туғызып отыр. Демек, тәрбие-бұл қоғам талабына сай
адамды қалыптастыруда белгілі бір мақсатқа сәйкес жүйелі әрі саналы түрде
әсер ету болып табылады екен. Тәрбие қоғамдық өмірдің жалпы және қажетті
категориясы болып табылып тәрбиенің мақсат-мазмұны, ұйымдастыру түрі, әдісі
қоғамдық қатынастардың тарихи дамуына сәйкес өзгеріп отырады.
Оқу-тәрбиелiк қарым-қатынаста оқушылар мен мұғалiмнiң iс-әрекетiн ғылыми
тұрғыда ұйымдастырудың маңызы зор. Iс-әрекеттi ұйымдастыруда ең алдымен
белгiлi мақсат көзделуi керек. Мақсат iс-әрекет арқылы жүзеге асырылады.
Мектептегi iс-әрекеттер сыртқы формасы жағынан оқу әрекетi, сыныптық және
мектептегi iс-шаралар, сыныптан тыс әрекеттер (үйiрме, клуб, секция
жұмыстары) болып бөлiнедi. Ал мазмұны, бағыты жағынан: ақыл-ой, дене-қимыл,
эмоциялық ерiк, адамгершiлiк-моральдық, қасиеттiк iс-әрекет болып бөлiнедi,
сондай-ақ топ басқарушылық-ұйымдастырушылық iс-әрекет, орындаушылық қарым-
қатынастық iс-әрекеттерi бар.
Мектепте оқудан тыс уақытта оқушының таңдауына сәйкес келетiн, олардың
қабiлетi мен iшкi қажеттiлiгiн қамтамасыз ететiн iс-әрекеттердi ұйымдастыру
көзделедi. Соған сай олардың қабiлетiн ашуға мүмкiндiк туғызатын спорт,
дене еңбегi, қолөнер, көркемөнер, техникалық шығармашылық т.б. iс-әрекетке
үйрету үйiрмелерi мен секциялар ұйымдастырылады. Әр оқушы кез келген
үйiрмеге, секцияға, клубқа өз жүрегiнiң қалауымен қатысып, өзiнiң жеке
басына тән қасиетiн, яғни өзiндiк менiң басқаларға танытуға мүмкiндiк
алады.
Мектепте ұйымдастырылатын iс-шаралардың әр жасөспiрiмнiң дүниетаны-мын
қалыптастыру, өмiр жайындағы түсiнiгiн кеңейтудi көздеп, жеке басына тән
қасиетi мен қабiлетiн ескере отырып жүргiзiлуi керек.
Қазiргi уақытта оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру мәселесіне мүлдем
жаңаша психофизиологиялық көзқараспен қарауды замана сипаты ерекше талап
етуде. Бүгiнгi таңда жалпы оқу-тәрбие іс-әрекеттерін ұйымдастыру, сонымен
бiрге келешек ұрпағымыздың тәлiмiне де, халық педагогикасының тигiзер
жерлерiн, тiптi ештемемен салыстыруға келмейдi. Бұл жайында ғұлама-
педагогтар (Бержанов Қ, Жолабаев М, Қожахметова К.Ж. А.Бейсенбаева,
А.Қалыбекова және т.б.) тамаша зерттеулерi бар.
Сондай-ақ А.А.Вербицкий, Э.Д.Днепровтар отбасымен мектептің бала
тәрбиесіне әсер ету тенденциясын анықтауға бағытталған зерттеулері кеңінен
қолданылды.
Ж.Аймауытов өзінің тәлім-тәрбие саласындағы бағыт-бағдарын. 1918 жылы
ақпан айында Семей қаласында шыққан әдеби және ғылыми-қоғамдық Абай атты
журналдың бас мақаласынан аңғартады. Онда Аймауытов: ...қазақ-сахарасында
мыңмен жалғыз алысып, жапа шеккен ұлы ағартушы Абайдың көздеген мақсаты
халқын өнер-білімге, оқуға, отырықшылыққа, мәдениетті ел дәрежесіне жеткізу
еді-деп жазады. Ол Абай ұстаған ағартушылдық жолды тыныс-тіршілігінің
негізгі арқауы етіп алады.
Аймауытовтың Тәрбие атты- көлемді мақаласында тәлім-тәрбиелік ой-
пікірлер ғылыми тұрғыдан терең баяндалған.
Мақала авторы адам меп хайуанның өмір сүруінің айырмашылықтарын
көрсете келіп адамдық қасиет саналы өмір суру, қауым болып бірлесіп,
тіршілік ету дейді. Ол сондай-ақ адамның қоғамдық еңбегінің жемісті,
нәтижелі болуы тәрбиеге байланысты, деп қорытынды жасайды.
Ж.Аймауытов адам мінезінің ақыл-қайратының әр-түрлі болуы тәрбиенің
түрлі-түрлі болуынан... Адам баласының ұрлық істеуі, өтірік айтуы, кісі
тонауы, өлтіруі сықылды бұзақылықтарды жасауы, тәрбиенің жетіспегендігі-
нен дейді. Ол тәрбиенің екі түрлі болатынын: дене тәрбиесі және жан (рух)
тәрбиесі болып бөлінетіндігін атап көрсетеді. Аймауытұлы еңбектерінде адам
мен хайуанның жаратылысы, іс-әрекеттері әр түрлі нақты мысал-деректермен
көрсетілген.
Тәрбие екі түрлі деп жазды автор, - дене тәрбиесі және жан (рух)
тәрбиесі. Хайуан көбінесе денесін тәрбиелейді. Адам баласына дене
тәрбиелеудің үстіне жанын (рухын), ақылын, сезімін, жігерін, мінезін тәрбие
қылу керек. Денесі мен жаны бірдей тәрбиеленбеген кісі сынаржақтау бола
береді. Мінездің, ақыл-қайраттың әр түрлі болмағы тәрбиенің түрлі-түрлі
болмағынан. Расында, дене және ой тәрбиесі, оны бірлігі мен пайдалы
тұстарын бүгінгі өмір де жоққа шығармайды. Өйткені оқу мен тәрбие бірін-
бірі толықтыратын біртұтас әлем.
Ж.Аймауытұлы тәрбиенің шын мағынасы мен мақсатын–адам табиғатымен,
тұрмысымен, өмірімен байланыстырады. Бұл ретте бес түрлі сипат айрықшаа
аталады. Олар: дене сезімдері зат; жан қайраты бар зат; адамгершілік сапа;
әлеуметтік - мемлекеттік зат; шеберлік, суретшілік зат. Ол аталмыш сипаттар
адам тәрбиесінде қоғам, мемлекет ісінде айрықша орынға ие. Автор оттан да
ыстық Отанды адамшылықтың биік белесі, ал оған құрмет пен сезім өзгеше болу
керектігін айрықша айтады. "Адам тек адамдар арасында ғана адам бола алады"
(И.Бехер) деген қағиданы бетке ұстап, әр адам қоғам, заман, уақыт
бедерлерімен ғана биіктей түседі, ең негізгісі, тәрбие тәлімі белгілі бір
ортада қалыптасып, дамып отыратынына автор ерекше мән береді.
Зерттеу жұмыстың мақсаты-орта мектептің тәрбие іс -әрекетін ұйымдастыру
мәселесін теориялық көздеу.
Зерттеу жұмыстың міндеттері:
1.Тәрбие іс-әрекетінің мәнін анықтау.
2.Тәрбие іс-әрекетінің ерекшеліктеріне сипаттама беру.
3.Мектеп пен отбасының тәрбие жұмысының ұйымдастырылуы бойынша бірлескен іс-
әрекеттерін сипаттау;
4.Қазіргі орта мектептің тәрбие іс-әрекетін ұйымдастырудың ерекшеліктерін
ашып көрсету.
Зерттеу базасы: Т.Тәжібаев атындағы №47 тарихи-гуманитарлық мектеп
гимназиясы.
Зерттеу әдістері: Мектеп тұжырымдамасын зерделеу,бақылау, әңгімелесу,
озық педагогикалық тәжирбиені зерттеу.
ТАРАУ І. ОРТА МЕКТЕПТІҢ ТӘРБИЕ ІС-ӘРЕКЕТТЕРІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1.Тәрбие іс-әрекетінің мәні
Тәрбие – халықтың ғасырлар бойы жинақтап, іріктеп алған озық
тәжірибесі мен ізгі қасиеттерін жас ұрпақтың бойына сіңіру, олардың
айналамен қарым – қатынасын, өмірге көзқарасын және соған сай мінез –
құлқын қалыптастыру құралы.
Тәрбиелеу – халықтар бойына білімге негізделген этикалық ізгіліктер
мен өнерлерді дарыту (Әл – Фараби).
Тәрбие – біз кімдерді тәрбиелейміз, солардың жүрегіне ықпал ету...
Тәрбие – бізге мәлім адамгершілік әдет – ғұрыптарын меңгеруді мақсат
көздеп, бір адамның екінші адамға ықпал етуі(Л.Н.Толстой).
Тәрбие – кең мағынасында – бұл рухани жағынан үнемі жетілу және баюда
көпсалалы процесс (В.А.Сухомлинский).
Тәрбие, кең мағынасымен алғанда, қандай да болса бір жан иесіне
тиісті азық беріп, сол жан иесінің дұрыс өсуіне көмек көрсету деген сөз. Ал
енді, адамзат туралы айтылғанда, адамның баласын кәмл жасқа толып, өзіне -
өзі қожа болғанша тиісті азық беріп, өсіру деген мағынада жүргізіледі
(М.Жұмабаев).
Тәрбие – бұл адам жанын жетілдіру өнері. Тәрбиеде адам табиғатын
жетілдірудің ең күшті сыры бар (Иммануил Кант).
Тәрбие – тұлғаны мақсатты түрде дамуын басқару процесі
(Х.Й.Лийметса).
Олай болса, тәрбие процесінде жеке тұлғаның сана-сезімі мен ақыл-ойына
жүйелі түрде әсер етіп, оның дүние танымының дамуына, ерік – жігері мен
моральдық бейнесінің қалыптасуына оң ықпал етеді.
Сонымен қатар тәрбие – адамдарды қоғамда еңбекке және басқа да пайдалы
әрекеттерді орындауға, көптеген әлеуметтік қызметтерді атқаруға дайындаудың
табиғи заңдылық процесі.
Н.К.Крупская Тәрбие атты мақаласында (1929ж.): Тар мағынада алып
қарағанда, тәрбие деген сөз арқылы балалар мен жеткіншектердің мінез –
құлқына әдетте ересек адамдардың алдын ала ойластырылған және жүйелі түрде
жасайтын белгілі бір ықпалы, ал кең мағынасында ... қоғамдық мекемелер,
айналаны қоршаған бүкіл жағдай, бүкіл қоғамдық құрылыс тәрбиелейді - деп
түсіндіреді.
Осы жағдайға байланысты К.Д.Ушинский ... мектеп, тәрбиеші және
ұстаздар – адамның тіпті жалғыз ғана тәрбиешілері емес, оның сонша күшті,
ал мүмкін және әлдеқайда күшті әдейі тәрбиешілері: табиғат, отбасы, қоғам,
халық ... және оның тілі болады, - деген осы мәселеге қатысты
тұжырымдамасы тәрбие жайындағы ұғымның мәні зор екенін дәлелдейді.
Олай болса, тәрбие көптің ісі. Тәрбие мәселесімен қоғамдық ұйымдар,
мекемелер және жұртшылық болып айналысқан жағдайда ғана ол нәтижелі болмақ.
Соған сай тәрбие туралы ұғымға тар мағынада емес, кең мағынасында, бір
жақты емес, кең көлемде, яғни табиғат және әлеуметтік ортаның, мектеп пен
ата – аналардың жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуына мақсатты түрде ықпалы,
өзара әрекетінің нәтижесі ретінде қараған жөн.
Сондықтан да тәрбиенің мәнісі, біріншіден, қоғам үшін саналы,
белсенді, ізгіленген, іскер азаматты қалыптастыру болса, екіншіден, жеке
адам үшін – оны өмір сүре білуге, өзін қоршаған ортамен қарым – қатынас
жасай білуге үйрету.
Олай болса тәрбие процесі деп – қоғамның талап – тілектеріне сай әрбір
жеке тұлғаның ақыл – ойын, сана сезімін, ерік – жігерін, мінез – құлыұ
ерекшеліктерін жүйелі түрде қалыптастырып, дамытудағы тәрбиешілер мен
тәрбиеленушілердің өзара бірлескен әрекетін айтамыз.
Адамды табиғт жаратса да, қоғам әрбір жеке адамның қабілетін дамыту
үшін, бәріне бірдей жағдай жасап, ортақ тәрбие беруге тиіс. Кезінде
б.э.д.ІVғ. Аристотель тәрбиенің қоғамдағы атқаратын қызметінің маңызына
айрықша назар айдарып, ... заң шығарушының жастар тәрбиесіне айрықша мән
беруі тиістігіне ешкімнің де күмәні болмауы тиіс. Себебі мемлекеттің ең
негізгі бір мақсатты, барлық адамдарға бір ғана ортақ тәрбиенің болуы тиіс
және онда жеке дара емес, бәріне бірдей ортақ қамқор болуы тиіс. Тәрбиеге
қатысты заң болуы тиіс және ол ортақ болуы тиіс деп есептеген. Сондықтан
да ол тәрбиені ұлттар мәдениетінің мирасқорлық процесі деп қарастырған.
Платон тәрбиешінің әрекетінде кең түрде және қатаң бақылаудың болуы
қажет дей отыра, Бізде заңды қорғаушы қырағы болуы тиіс; ол балалардың
тәрбиесіне өте қамқор болуы тиіс; олардың мінез – құлқын түзетуі және
әркезде оларды заңға сәйкес игілікке бағыттап отыруы тиіс деп есептеген.
Ертедегі Римде ұжымдық оқу б.э.д. ІІІ ғасырда жүргізіле бастаған.
Ондағы антикалық педагогиканың теориясы мен практикасының негізін жасаған
Квинтиллиан Римде бірінші рет мемлекеттік тұрғыдағы мектептің іргесін
қалап, жылма – жыл мемлекеттен сыйақы алып тұрған. Соған сәйкес Римдік
қауымдастықта оқытудың мазмұны және оны ұйымдастыру мәселелері ғана
талқыланып қоймай, сонымен бірге көбінесе тәрбие әдістеріне де үлкен маңыз
беріліп, тәрбиені мемлекеттік басқару әрекетінде маңызды сала ретінде
қарастырған.
1758 жылы М.В.Ломоносовтың Академиялық гимназия тәртібінің үлгісі
атты педагогикалық тұрғыдан құнды еңбегі жарық көріп, гимназистер арасында
үлкен сұранысқа ие болды.
Қазіргі кезде біздің қоғамда өркениеттілікке бағытталған Білім беру
заңы бар. Онда азаматтық қоғам орнатуда өскелең ұрпақтың оқу және тәрбие
мәселелерінің сұрыпталған қатаң ғылыми негіздегі тың жүйесі қалыптасқан.
Бүгінде оны тәрбие процесінде басшылыққа алу барлық әлеуметтік
мекемелерінің міндетті ортақ ісіне айналып отыр.
Тәрбиенің қоғамдағы атқаратын қызметіне орай өзіндік ерекшеліктері
бар.
Тәрбие қоғамдық құбылыс. Себебі қоғамның материалдық жағдайының өсуі,
идеологиясының өзгеруімен байланысты тәрбиенің мақсат – міндеттері, мазмұны
мен ұйымдастыру тәсілдері де толығып, жаңа жағдайға сәйкес жақсарып
отырады. Әрине адам жеке тұлға болғанымен, қоғамнан тыс өмір сүрмейді. Ал
қоғам дегеніміз – адамдардың тіршілік ету, өмір сүру үшін топтасқан ортасы.
Тәрбие мақсатты процесс. Тәрбие мақсаты айқын әрі нақты өмір жағдайына
сай белгіленсе ғана өз нәтижесін дұрыс береді. Оны тәрбиеші – лердің өз
қалауымен анықтауға болмайды. Себебі тәрбие мақсаты қоғамның, мемлекеттің
әл – ауқаты және оның саясатымен әрқашан тығыз байланысты болады.
Тәрбие – біртұтас процесс. Себебі тұлға жеке адам ретінде
тәрбиеленеді. Сондықтан жеке тұлғаның кісілік қасиеттерін қалыптастыру жеке
– дара атқарылмайды, керісінше бір мезгілде, бірыңғай жағдайда жүзеге
асырылады. Өйткені тұлғаның қалыптасып, дамуы тұтас процесс.
Тәрбие ұзақ әрі күрделі процесс. Жеке адамның қалыптасуы бүтіндей бір
ұзақ дәуірді қажет етеді. Адам баласы туғаннан бастап, есейіп ержеткенге
дейін тәрбиенің ықпалында болса, кейінгі уақытта ол өзін - өзі тәрбиелеу
процесімен жалғасып отырады.
Екіншіден, тәрбиелеу барысында қойылған мақсаттың нәтижесін көбінесе
жуық арада байқауға болмайды. Өйткені әрбір жеке тұлғаның мінез- құлқында
дара ерекшеліктері, қабілеттері, дүниетанымы бірыңғай қалыптасып дамымайды.
Оған ықпал ететін ішкі және сыртқы факторлардың да әсері мол.
Тәрбие - көпжақты процесс. Жасөспірімдерді азамат етіп тәрбиелеу,
қоғамдық пайдалы еңбекке әзірлеу процесі қоғамның барлық азаматтарының
міндеті, отбасы, мектеп пен жұртшылықпен бірлесіп атқаратын ортақ мақсаты.
Дегенмен де ата – аналар мен жұртшылық әрекетін қадағалап, бағыт – бағдар
беріп, олардың бала тәрбиесіндегі жұмыстарын бірыңғай бағытта ұйымдастырып
отыратын ол – ұстаздар тобы. Оның орталығы – мектеп.
Тәрбие процесін табысты, нәтижелі ұйымдастыру тәрбиешілерге, алдымен
тәрбие заңдылықтарын жете түсінуді қажет етеді.
Тәрбиенің заңдылықтарына:
1. Баланың үнемі жетілуі, даму жағдайында болуы, бұл – табиғи
заңдылық;
2. Баланың өзінің түрлі әрекетінсіз және оның сыртқы орта мен
табиғи қарым – қатынасынан тыс тәрбиенің болмауы жағдайы;
3. Тәрбие мен дамудың бірлігі және өзара байланыстылығы;
4. Тәрбие мен өзін - өзі тәрбиелеудің бірлігі және өзара
байланыстылығы;
5. Тәрбиеде бірыңғай дайын рецептің болмауы және оны қолдану мүмкін
еместігі;
6. Қоғамның үнемі өркендеп дамуы, онда өмір сүріп отырған әрбір
жеке адамның күш - қуатымен өмірлік ұстанымына тәуелді
екендігінде, сондықтан да тұлға тәрбиесі, бұл заңды құбылыс.
Мақсат – бұл ғылыми түсінік, ол белгілі бір әрекеттің түпкі нәтижесін
сезіну деп түсіну керек. Оны ойдан шығаруға болмайды.
Мақсат – белгілі бір межеге қол жеткізуге бағытталған әрекеттің ой –
санадағы көрінісі. Мақсат тікелей міндет ретінде іс – қимылды бағыттап,
реттеп отырады. ... Мақсат адам санасының белсенді жағын білдіре отырып,
объективті заңдарға, қоршаған ортаның және субъектінің нақты
мүмкіндіктеріне сай келуі керек, сонда ғана адамдардың нысаналы қызметінде
азаттық пен қажеттілік арасындағы дидактикалық қарым – қатынас көрініс
табады. Мақсат шындықты жүзеге асыру үшін қажет белгілі құралдармен бірлесе
іс – қимыл жасағанда ғана оны өзгерте алатын күшке айналады. Мақсат
келешектегі, таяудағы тікелей, жалпылама, жеке, аралық және түпкі
мақсаттарға бөлінеді. Шартты мағынада Мақсат терминімен ғылымда кері
байланыс.
Орыстың ұлы сыншысы В.Г.Белинский Адамды табиғат жаратқанмен, оны
өсіріп, тәрбиелейтін - қоғам, - деп өте орынды айтқан. Педагогика
ғылымында тәрбие мен оқытудың мақсаты мен міндеттерін қарастырғанда оны
әрқашанда қоғаммен бірлікте, қоғамдық құбылыс ретінде, қоғамның
талаптарымен байланысты қарастырады.
Тәрбие мен оқыту қоғамдық категория ретінде оның талаптарын объективті
түрде білдіреді. Яғни, тәрбиесіз қоғам, қоғамсыз тәрбие өмір сүрмейді
деген қағидаға сүйенсек, онда тәрбиенің мақсаты қоғамның мақсатымен
бірлікте болады. Сондықтан да қоғамдағы тәрбиенің қызметі қоғамның
мақсатын, талап – тілектерін іс жүзіне асыру болып табылады. Бұл талаптар
әр кезде қоғамдағы өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастардың даму
дәрежесімен байланысты анықталады. Олай болса, Тәрбиедегі мақсат адамды,
һәм сол адамның ұлтын, асса барлық адамзат дүниесін бақытты қылу. Ұлт
мүшесі әрбір адам бақытты болса, ұлты бақытты. Адамзат дүниесінің мүшесі
әрбір ұлт бақытты болса, адамзат дүниесі бақытты. Қысқасын айтқанда,
тәрбиедегі мақсат – адам деген атты құр жала қылып жапсырмай, шын
мағынасымен адам қылып шығару.
Адамзат дамуының қай кезеңінде болмасын тәрбиенің тиімділігін жетілдіру
ісі жүзеге асырылып келді. Бұл істі жүзеге асыру процесі әрбір қоғамдағы
мемлекет қажеттігіне бағындырады. Өйткені мемлекет қажеттігінің орындалуы
оның экономикалық күш-куаты мен саясатына тәуелді екендігі белгілі. Олай
болса тәрбие тиімділігінің ен басты шарты мемлекет мүмкіндігінен туындайтын
қажеттікке сай тәрбиенің мақсатын нақты анықтау болып табылады .
Жалпы адамзаттық тұрғыдан қарағанда тәрбие мақсаты-әрбір тұлғаны әржақты
және жарасымды етіп тәрбиелеу. Адам-жер бетіндегі тірі организмнің жоғарғы
сатысы, қоғамдық-тарихи іс-әрекетімен мәдениет субъектісі, басқаша айтқанда
іс-әрекеті мен қарым-қатынас иесі.
Адам іс-әрекеті, сезімі мен ойлау ерекшеліктері оның өмір сүріп отырған
қоғамдық-тарихи жағдайларына тәуелді болады.
Қоғам дамуының белгілі сатысында педагогикалық философиялық ой-пікірлер
пайда болып, қалыптаса бастады. Тәрбие беру мақсатын анықтау ең басты
мәселеге айналды. Осыған орай, балаларға білім мен тәрбие берудің негізгі
жолдары белгіленеді, тәрбиелік іс-әрекеттердің мазмұны анықталады, білім
беру мен тәрбиені ұйымдастырудың нақтылы мәселелері мен әдістері
қарастырылады.
Егер тәрбие мақсатының қалай өзгеріп отырғанына көз жіберсек, тәрбие
мақсатын белгілеудің қаншалықты маңызды екенін айқын байқауға болады.
Тәрбие қоғамдық құбылыс, онсыз ешбір қоғамның өмірі ілгері дамуы мүмкін
емес.
Тәрбие қоғамның пайда болуымен бірге пайда болады, онсыз қоғам жоқ ол
өмір сүруін тоқтатады, ілгері дамымайды деді ол. Философия, социология,
этика ілімдерімен қаруланған педагогика ғылымы адамды барлық жағынан
дамытып, жарасымды етіп тәрбиелеуді өз алдына айқын мақсат етіп қойды.
Халыққа білім беру кәсіптік даярлық жүйесін үздіксіз жетілдіріп отыруды
көздейді. Бұл әсіресе қазіргі қайта құру кезеңінде ерекше маңызды.
Педагогика ғылымы тәрбиенің мақсатын жеке адамды жаң-жақты дамыту,
әділетті қоғамды өз қолымен құратын және оны қорғай алатын етіп тәрбиелеу
деп қарастырады. Тұлғаны жан-жақты жетілдіріп, дамыту деген ұғымды оқу мен
жастардың практикалық еңбегінің тікелей байланысы, дегенің және ақыл -ой
дамуының біртұтастығы деп түсіну керек .
Адам баласының жарқын болашағы толығымен жас ұрпақты тәрбиелеу ісіне
тәуелді. Мектепте тәрбиенің басты міндеттері-теориялық білімді еңбекпен,
өмірімен байланыстыра жүргізу, оқушыларды еңбек тәрбиесіне баулу, оларды
политехникалық, экономикалық, экологиялық біліммен қаруландыру, кәсіптік
бағдар беруге тәрбиелеу. Олай болса, әрбір азамат тәрбиеге тікелей қатысы
бар адамдар, ұйымдар мен мекемелер тәрбиенің мәніне, міндеттері мен
мақсатын жете түсінуі қажет. Осыған орай, тәрбиенің негізгі мақсаттары:
а) жастардың дүниеге ғылыми-материалистік көзқарасын қалыптастыру;
ә)тұлғаның рухани және дене қабілеттерін жан-жақты дамытып, эстети-калық
талғамдары мен сезімдерін қоғамның талаптарына сай тәрбиелеу.
Әрбір адамның дүниеге көзқарасын қалыптастыру-негізгі шарттардың бірі.
Дүниетаным дегеніміз адамның табиғат пен әлеуметтік ортаны түсінуін және
онымен қарым-қатынасын, оның барлық іс-әрекеттерінің бағытын бейнелейтін
көзқарастарының жүйесі. Ал дүниеге көзқарас дегеніміз дүниенің даму
заңдылықтарын ғылым негізінде ашатын көзқарас.
Дүниеге ғылыми көзқарастағы адамдардың басты қасиеттері өзінің Отанына
шексіз берілгендігінде, жанқиярлықпен күресуге әзірлігінде. Мұндай көзқарас
болмайынша, адам өз өмірінің мақсаттарын, халқымыздың жалпы күресіндегі өз
орнын дұрыс түсіне алмайды.
Сонымен, еліміздің болашағына сай адам-ол теориялық іліммен қаруланған,
оны шығармашылықпен іс жүзіне асыратын белсенді қоғам қайраткері, жаңа
қоғамның өмір үшін күресуге қабілеті мол, жоғары моәдениетті, білімді, өз
ісіне асқан шебер адам.
Тұлғаны барлық жағынан дамытып тәрбиелеу, жас ұрпақты қоғам құрылысына
белсене қатысуға әзірлеу міндеттері мектеп арқылы жүзеге асырылады.
Мектепте білім және тәрбие алу барысында жас түлектердің ақыл-ойы дамиды,
адамгершілік қасиеттері қалыптасады, ой еңбегіне тәселеді, рухани өмір
байлығын меңгереді, эстетикалық талғамы, сезімі артады. Өмір жастарды осы
заманғы ғылым мен халық шаруашылығының кеңінен өркендеу дәрежесіне қарай
жан-жақты тәрбиелеу міндеттерін талап етеді. Қоғамдық және мемлекеттік
өмірдің түрлі салаларында белсенді қызмет етуге қабілетті, сана-сезімді
және жоғары білімді адамдарды тәрбиелеп, даярлап шығаруды көздейді.
Мектеп реформасын жүзеге асырудың барысында оқу мен тәрбие жұмысының
көптеген мәселелеріне түбегейлі өзгерістер енгізіп, қайта кұру қажеттігі
туды. Солардың бастыларының бірі, мұғалім мен оқушы, мектеп басшылары мен
педагог арасындағы қарым-қатынас сипатының өзін бүтіндей өзгерту қажет.
Осындай идеямен қаруланған халық ағарту кызметкерлерінің, жалпы орта
білім беретін мектеп мұғалімдерінің негізгі міндеттері-оқушылардың ғылыми-
техникалық дамудың қазіргі талаптарына сай баянды ғылым негіздерімен
қаруландыру, политехникалық білім беру, еңбекке тәрбиелеу, сыныптан тыс
тәрбие жұмыстарын, оқушылардың қоғамдық пайдалы еңбегін ұйымдастыру
барысында жүзеге асыра білу болып табылады. Осы мәселелерді өскелең өмір
талабына сай ұйымдастыру және іске асыру жас ұрпақты үйлесімді етіп
тәрбиелеудің, дамыту мен қалыптастырудың негізі болады. Ал тұлғаны жан-
жақты дамыту бұл тәрбиенің мақсаты.
Тәрбиенің жалпы мақсатын жүзеге асыру ең алдымен тәрбие бөліктерін
байланыстырын шешуді талап етеді. Тәрбиенің құрамды бөліктері: ақыл-ой
тәрбиесі, құлақ тәрбиесі, еңбек тәрбиесі, экономикалық және экологиялық
тәрбие, эстетикалық және дене тәрбиесі т. б.
Тәрбиенің құрамды бөліктерінің бірлігі мен өзара байланысының нәтижелі
болуы ең алдымен мұғалімнің шеберлігіне, жалпы дайындығына байланысты.
Сондықтан ол өзін-өзі дамытып, барлық іскерлігі мен білімін баланың бойына
қоғамда өмір сүру үшін жеке оның істерін басқару үшін қажетті адамгершілік
қасиеттерді тәрбиелеуге және қалыптастыруға әрқашан да дайын болуы қажет.
Міне, сонда ғана мектептегі тәрбие жұмысының жемісті болуы мүмкін.
Тәрбие-қоғамның негізгі қызметтерінің бірі, жеке адамды мақсатты, жүйелі
қалыптастыру процесі, аға ұрпақтың тәжірибесін кейінгі буынға меңгертіп,
олардың сана-сезімін, жағымды мінез-құлқын дамытушы. Тәрбие материалдық
игіліктерді өндіруге қабілетті, іскер адамдарды дайындауға бағытталуы
қажет. Басты өндіруші күш–жеке тұлға. Адам жүйелі түрде күрделі
қатынастарға араласып, қоғамдағы қалыптасқан идеяны, саяси және моральдық
көзқарас-тарды, сенімдерді қоғамдағы адамдардың өмір сүру тәртібін
меңгереді.
Әрбір мемлекетте балаларға білім беру мен тәрбиені ұйымдастырудың нақтылы
мәселелері мен әдістері қарастырылады.
Тәрбиенің мақсаты–бұл жастарды өмірге әзірлеу мақсатымен жүргізілетін
тәрбие жұмыстарының нәтижесін ерте болжау. Тәрбиенің мақсаты мен жүйесі
мемлекеттің саясаты мен экономикасына тәуелді. Тәрбие мен қоғам бір
мезгілде пайда болды. Тәрбие қоғамдық құбылыс, онсыз қоғам өмірі ілгері
дамымайды. Себебі қоғамның материалдық жағдайының өсуі, идеологиясының
өзгеруімен байланысты тәрбиенің мақсат-міндеттері, мазмұны мен ұйымдас-тыру
тәсілдері де толығып, жаңа жағдайға сәйкес жақсарып отырады,
Тәрбие мақсатты процесс. Тәрбие мақсаты айқын әрі нақты өмір жағдайына
сай белгіленсе ғана өз нәтижесін дұрыс береді. Оны тәрбиешілердің өз
қалауымен анықтауға болмайды. Себебі тәрбие мақсаты қоғамның мемлекеттің әл-
ауқаты және оның саясатымен әрқашанда тығыз байланысты болады.
Тәрбие біртұтас процесс. Себебі тұлға жеке адам ретінде тәрбиеленеді.
Сондықтан жеке тұлғаның кісілік қасиеттерін қалыптастыру жеке-дара атқа-
рылмайды, керісінше бір мезгілде, бірыңғай жағдайда жүзеге асырылады.
Өйткені тұлғаның қалыптасып, дамуы тұтас процесс.
Тәрбие ұзақ әрі күрделі процесс. Жеке адамның қалыптасуы бүтіндей бір
ұзақ дәуірді қажет етеді. Адам баласы туғаннан бастап, есейіп ержеткенге
дейін тәрбиенің ықпалында болса, кейінгі уақытта ол өзін-өзі тәрбиелеу
процесімен жалғасып отырады.
Екіншіден, тәрбиелеу барысында қойылған мақсаттың нәтижесін көбінесе
жуық арада байқауға болмайды. Өйткені әрбір жеке тұлғаның мінез-құлқында
дара ерекшеліктері, қабілеттері, дүниетанымы бірыңғай қалыптасып дамымай-
ды. Оған ықпал ететін ішкі және сыртқы факторлардың да әсері мол.
Тәрбие-көпжақты процесс.Жасөспірімдерді азамат етіп тәрбиелеу, қоғамдық
пайдалы еңбекке әзірлеу процесі қоғамның барлық азаматтарының міндеті,
отбасы, мектеп пен жұртшылықпен бірлесіп атқаратын ортақ мақсаты. Дегенімен
де ата–аналар мен жұртшылық әрекет қадағалап, бағыт-бағдар беріп, олардың
бала тәрбиесіндегі жұмыстарын бірыңғай бағытта ұйымдастырып отыратын ол –
ұстаздар тобы. Оның орталығы – мектеп.
Жеке тұлғаның жан-жақты дамуын қалыптастыру дегеніміз:
-Отанына берілгендікті, оның бостандығы мен тәуелсіздігін қорғауға
дайындығын, бейбітшілік үшін, халықтардың достығы мен ынтымағы үшін,
еңбекшілердің бақыты үшін арнаулы даярлықта тәрбиелеу;
-ғылым, мәдениет, техника саласындағы білімдер жүйесін және өндірісті
ұйымдастырудың даму жағдайларын игеру білуін тәрбиелеу;
-адамгершілік қаситтерін барынша құрметтеушілік, адамдарға деген
қамқорлық жасау және оларға ілтипатпен қараушылық, жолдастық пен адал-дық,
шыншылдық, жауапкершілік сезімдерге тәрбиелеу;
- еңбекте адал қарым-қатынасын, қоғам игілі үшін материалдық өндіріс
саласында еңбек етуге даяр болуы, еңбек ету қажеттілігін түсінуге, еңбек
адамын құрмет етуге тәрбиелеу;
- әсемдікті барынша сезіне білуді, шын көріктілікті жасандылықтан
ажырата білуді, өнерге, әдебиетке ынтасын үнемі жетілдіруге талпынысын,
құштарлы-ғын, табиғатта сүюге тәрбиешілерді тәрбиелеу;
-денсаулығы мықты және дене құрылысы жақсы дамыған, дене шынықтыру-мен,
спортпен үнемі шұғылданатын адамды тәрбиелеу;
-табиғатты қорғау, оның байлығын көздің қарашығындай сақтау, адам
өмірінің бастауы-жер, су, ауа, аң, өсімдіктерді бағалау, қастерлеу, сақтау
рухында тәрбилеу, т.с.с.
Тұлғаны барлық жағынан дамытып тәрбиелеу, жас ұрпақты қоғам құрылысына
белсене қатысуға әзірлеу міндеттері мектеп арқылы жүзеге асырылады.
Мектепте білім және тәрбие алу барысында жас түлектердің ақыл-ойы
дамиды, адамгершілік қасиеттері қалыптасады, ой еңбегіне тәселеді, рухани
өмір байлығын меңгереді, эстетикалық сезім, талғамы артады. Соған сәйкес
мектеп тәрбие беру ісі бірыңғай мақсатты, жүйелі түрде ұйымдастырылуын
қамтамасыз етеді .
Тәрбие мақсатына сай бұл мәселелерді ұйымдастыру немесе жүзеге асыру
тәрбиенің салалары: ақыл-ой тәрбиесі, азаматтық тәрбие, адамгершілік
тәрбиесі, эстетикалық тәрбие, дене тәрбиесі, мінез-құлық тәрбиесі, экономи-
калық тәрбие, патриоттық тәрбие, экологиялық тәрбие, жыныстық тәрбие т.б.
көптеген тәрбие міндеттерін жүзеге асыру негізінде атқарылады.
Тәрбие жұмысын жоспарлау–формальды іс, тәрбие процесін ұйымдастыру-дың
қажетті шарты. Жоспар жасай отырып, сынып жетекшісі сынып коллек-тивінің
және әрбір мектеп оқушысының дамуын жобалайды. Ол тәрбие міндеттерін
белгіліп қана қоймайды, сонымен қатар оқушылардың тәрбиелік дәрежесін
арттырудың жолдары мен түрлерін де көрсетеді.
Сыныптағы тәрбие жұмысының мазмұны, формалары мен әдістері жоспар
болмағанда кездейсоқ фактілермен белгіленіп, стихиялық сипат алатын болады.
Жоспар сынып жетекшісінің тәрбиелік қызметін дұрыс ұйымдастыру үшін үлкен
мүмкіндіктер ашады.
Сынып жетекшісінің тәрбие жұмысының жоспары – міндетті педагогикалық
құжат. Оны жасап, орындау үшін сынып жетекшісі мектептің ағарту органдары
алдында ерекше жауап береді. Сынып жетекшісінің ойланып, жақсы жасалған
жоспары тәрбиенің мазмұнын, түрлері мен әдістерін таңдап алуға деген
комплексті көзқарасты қамтамассыз етеді. Онда тәрбие қызметінің негізгі
түрлерінің, ең алдымен мектеп оқушыларына саяси-идеялық еңбек, адамгершілік
тәрбие берудің тығыз байланысын ескерту қажет. Сонымен қатар, ағарту
жұмысының әр түрлі практикалық іс-әдістерімен дұрыс қамтамассыз ету керек.
Жоспар жасар алдында әдетте оқушылармен (барлығымен, топқа бөліп немесе
жеке-жеке) мынандай тақырыптарға әңгімелер өткізеді: Сыныптың өмірі мен
қызметін қалай ұйымдастыру керек, Сынып ауыз бірлікті коллектив болу үшін
не істеуіміз керек және т.б.
Жоспарды қанша мерзімге жасаған жөн? Мектептердің тәжірбиесі көрсетіп
отырғанындай, жырты жылға арнап нақты,анық іске асатын жоспар жасау өте
қиын, бір жылға арнап жасау одан да қиын. Оның үстіне ол тым рабайсыз
көлемді болады. Сондықтан тәрбие жұмысын тоқсан бойынша жоспарлап отырған
жөн.
Мектептердің практикасында төртінші–алтыншы сыныптарда жоспар оқу
тоқсанына, ал жетінші–оныншы сыныптарда–жарты жылға жасалады. Мұның себебі
төменгі сыныптарда шаралар көп белгіленеді де, бірақ көлемі жағынан кішірек
және ұзаққа созылмайтын болады. Ал жоғары сыныптарда болса орындауға ұзақ
уақыт керек ететін шаралар көп белгіленеді.
Бірінші тоқсанның жоспарында кейде ұзақ уақытқа есептелінген,
перспективалық міндеттер де қарастырылады, оларды шешуге едәуір ұзақ уақыт-
жарты жыл, тіпті бүкіл оқу жылы кетуі де мүмкін.
Жарты жылдық немесе тоқсандық жоспарлардан басқа, сынып жетекшілері
көбінесе апталық жұмыс жоспарларын нақтылауға мүмкіндік беріп, сынып тәрбие
жұмысын жіті ұйымдастыруды қамтамассыз етеді.
Оқу жылы басталар алдында сынып жетекшісі жоспарды мектеп директоры-ның
бекітуіне береді. Одан әрі жоспардың қандай мерзімге жасалғанына қарай,
тоқсан сайын немесе жарты жылдың соңында бекітуге беріліп отырылады. Ірі
мектептерде, жоспарды бекітуді директор өзінің оқу тәрбие жұмысы жөніндегі
орынбасарына немесе сыныптан тыс тәрбие жұмысын ұйымдастырушыға тапсыруы
мүмкін.
Жоспар бекітілгеннен кейін онымен сыныптың барлық оқушыларын және
ата–аналар активін қатыстырады. Жоспарды орындауға байланысты ұйымдас-тыру
функцияларының кейбірін бірте-бірте оқушылар мен ата-аналар активі өздеріне
алады. Бұған әсіресе сынып коллективін ұйымдастыру және ата-аналармен жұмыс
істеу мәселелері жатады.
Жоспарға қойылатын негізгі талаптар. Сынып жетекшісінің жоспары пәрменді
құжат болуы, сынып тәрбие жұмысының тиімділігін арттыруға жәрдемдесуі үшін
ол педагогикалық талаптарға жауап беруі керек. Мектептердің тәрбие жұмысын
жоспарлау жөніндегі тәжірбиесін талдаудың негізгі жоспарға мынадай талаптар
қоюға болады .
Жоспардың белгілі мақсатқа бағытталуы. Тәрбие жұмысының жоспары іс-
әрекетке басшылық бола алады, бұл үшін ол мектеп оқушыларына тәрбие
берудегі нысаналылықты, оны мектептің ортақ мақсатына бағындыруды
қамтамассыз ететіндей идеялық жағынан мақсатқа бағытталған болуы керек.
Барлық жекелеген тәрбие міндеттері мектептің негізгі мақсатын
шешуге–оқушыларды жан-жақты дамытуға,оларды өмірге дайындауға жәрдемдесетін
болуы керек.
Ең алдымен жоспар мазмұнының идеялық-саяси, қоғамдық пайдалы бағытта
болуын қамтамассыз ету керек. Онда қоғамдық пайдалы істер басты орын алуы
тиіс. Кейбір сынып жетекшілерінде көңіл көтерушілік шараларға көбірек назар
аударушылық тенденция байқалады.
Жоспарларда ән – би кештері, Көгідір от т.с.с көп орын алады. Тәрбие
жұмысының жоспарларында, әсіресе жоғары сыныптарда, идеялық–саяси тәрбиеге
байланысты қоғамдық пайдалы істер мен шаралар көбірек болуына тырысу қажет.
Сыныптағы тәрбие жұмысы мазмұнының, формаларының және әдістерінің әр
түрлі болуы. Кейбір сыныптарда тәрбиенің бірден бір әмбебеп формасы
сыныпжиналыстары, ал жеке тәрбиенің негізгі-әдісі–артта қалушы және тәртіп
бұзушы оқушылармен әңгіме өткізу ғана болып жүр. Ал алдыңғы қатарлы сынып
жетекшілері тәрбие жұмысының әр түрлі формалары мен әдістерін қолданады.
Бұл тәрбие жұмысын эмоциялы да қызықты етуге көмектеседі. Жоспарда жалпы
шаралармен қатар, оқушылардың қызығулары мен бейімділік-терін ескере отырып
топтық та, сондай-ақ жеке-даралық та жұмыстарды қарастыру қажет.
Оқушыларды тәрбиелеудің сабақтастығын, жүйелігін және дәйектілігін
қамтамассыз ету. Жоспарда белгіленген тәрбие шаралары–біртұтас тәрбие
процесінің жеке буындары тәрізді. Әрбір келесі шаралар өзінен бұрыңғылар-
дың жалғасы болып табылады және тәрбиенің қол жеткен нәтижелеріне
негізделеді. Жоспар өткен уақыт ішінде істелген істерді және жалпы
мектептік жоспарда көрсетілген келешек міндеттерді ескере отырып жасалады.
Егер қол жеткен нәтижеге сүйенбесе, істелген жұмыстың нәтижелерін баянды
ету мүмкін емес. Оқушылар бұрын ие болған бағалы дағдыларын ұмытып қалуы
мүмкін. Сонымен қатар, тәрбиенің бір ғана формасын қайталап пайдалана беру
көп ретте оқушылардың ықыласы мен белсенділігінің төмендеуіне әкеліп
соғады.
Бірінші, екінші және үшінші тоқсанның жоспарларында күзгі, қысқы және
көктемгі каникул кездерінде жүргізілетін, ал төртінші тоқсанның жоспарында
жазғы еңбек пен демалыс мәселелерін ұйымдастыру кезіндегі жұмыстар
көрсетілуі тиіс. Оқу жұмысынан айырмашылығы оқушыларды тәрбиелеу ісінде
үзіліс болмауы керек. Бірақ демалыс кездерінде тәрбие жұмысы демалыспен
ұштастыра жүргізіледі. Сыныптас тыс оқу, экскурсия және туризм, кино көру,
физкультура–спорттық жұмыс т.б. сияқты тәрбие жұмыстарының формалары
каникул кездерінде де кеңінен қолданылады.
Жоспардың нақтылы болуы. Жоспар жасағанда орындай алмайтын міндет
қоймаған жөн. Белгіленген жұмыстардың көлемі сынып коллективінің мүмкін-
дігіне сай болуы қажет. Ананы да, мынаны да қамтимын деп тым көп шаралар
белгілеуге болмайды. Бірнеше ғана нақтылы міндеттер белгілеп, мұғалімдердің
көмегімен оқушылар коллективі арасында және ата-аналармен әр түрлі терең
мағыналы және жан-жақты жұмыстар жүргізген дұрыс. Мәселен 8 сыныптардың
сынып жетекшілерінің бірі, бірінші тоқсанның жоспарында оқушыларды достыққа
және жолдастыққа тәрбиелеу деген міндет белгіленген. Осыған байланысты ол
жоспарға бірнеше қоғамдық пайдалы істер, экскурсия-лар мен коллективтік
саяхаттар өткізу, достық пен жолдастыққа оқуда көмек ұйымдастыруға арналған
сынып қабырға газетін шығару мәселелерін енгізген. Ол сонымен қатар
көркемөнерпаздар кештерін, Достық пен жолдастық туралы тақырыпқа арналған
ата-аналар жиналыстарын дайындап, өткізуді белгілеген. Бұл сияқты белгілі
мақсатқа бағытталған жұмыстар сынып коллективінде достық пен жолдастық
қатынастарды дамытуға әсер етеді .
1.2.Тәрбие іс-әрекетінің ерекшеліктері
Кезінде орыстың әйгілі педагогы К.Д.Ушинский еуропа халықтарының
тәрбие саласында педагогикалық формулаларының ұқсастығына қарамастан,
әрқайсысының өздеріне тән ерекше ұлттық тәрбие жүйелерінің, ерекше
мақсаттарының, сол мақсаттарға жетуде өздерінің ерекше құралдарының
болғанын айтқан. Тәрбие халықтық сипатқа ие болған жағдайда ғана өз
мақсатына жетеді - деген ол. Халықтың тарихы, оның тіршілігі тәрбиенің
мақсатын анықтайды. Сондықтан оқу – тәрбие жұмысында оның бағытын,
мазмұнын, формалары мен әдістерін таңдауда көзсіз еліктеушілік оң нәтиже
бермейді – деген өнегелі өсиеті бүгінгі таңда қазақ елінің тәлім - тәрбие
саласында ұстанып отырған бағытын анықтайды. Халықтық тәрбиені бала
құрсақта жатқаннан бастайды. Бесік тәрбиесі, балдырған тәрбиесі, өрен
тәрбиесі, жасөспірім тәрбиесі, жастар тәрбиесі бір – бірімен жалғасып, өз
ерекшеліктерімен іске асырылады.
Олай болса, жасөспірім бойына халқымыздың салт – дәстүрлерін, әдет-
ғұрыптарын, имандылық пен ізгілік нұрын сіңіруге баса назар аудару, бүгінгі
таңда басты мақсат – мұраттарымызға айналып отыр. Ол үшін өз елін, өз жерін
сүйетін, өз халқының тарихын, тілін, мәдениетін қадірлеп-қастерлейтін
азаматты тәрбиелеу, ұлттық санасын дамыту – мектептердің басты міндеті
болмақ. Өз ұлтының келешегі мен бүгінінен бейхабар азаматтан қандай
жақсылық күтуге болады. Ұрпақ тәрбиесі келешек ұлт тағдыры, олай болса
тәлім – тәрбиеде бүкіл халықтың қолдауы қажет. Ұлттық мәдениетімізді
ұрпағымыздың санасына сіңіріп, салауатты азаматтарды тәрбиелеген кемелді ел
болып, өркениеттілігімізді көтеру үшін ең алдымен ұлттық тәрбиенің бүкіл
халықтық бағдарламасын жасау керек. Сол бағдарламаны үлкен де кіші де,
зиялы қауым да орындауы міндетті болуы тиіс. Сонда ғана біз бесігімізді
түзей аламыз. Оның алғашқы түрлері бар, олар Атамекен, Жұлдыз, Кәусар
бұлақ, Алтын көмбе бағдарламалары. Әдеп әліппесі (бастауыш мектеп),
Әдеп пен жантану (орталау мектеп), Қазақ этнопедагогикасы (жоғары
мектеп) пәндері арнайы бағдарламалар негізінде оқытыла бастады.
Республикада білім беру мазмұнын жаңарту, жаңа буын оқулықтары мен
кешендерін жасау жұмыстары да қатар жүргізілуде. Оқыту қазақ, орыс
тілдерінде жүретін жалпы білім беретін мектептердің 1-7 сынып- тарында жаңа
оқу жоспарларымен, бағдарламаларымен және төл оқулықта – рымен қамтылып,
соның негізінде оқуға көшкен. Сондай-ақ, барлық мек – тептердің 1-11
сыныптарында Валеологиядан факультативтік курстар оқытылуда.
Жасөспірімдердің адамгершілік – жыныстық тәрбиесі негізінде бағдарлама
әзірленуде.
Жас ұрпақты нашақорлық індетінен сақтау, бүгінгі күннің ең өзекті
мәселесіне айналып отыр. Осы бағытта Қазақстан Республикасының жалпы білім
беретін мектептерінде зиянды заттарды қолдануды болдырмау бағдарламасы
19992000 оқу жылынан бастап 1-11 сыныптарда арнайы курс ретінде енгізілді.
Бүкіл тәрбие процесі баланың жеке тұлғасын дамытуға, ұстаздар мен
оқушылар қарым – қатынасын демократияландыруға, ізгіліктендіруге, ата –
аналар қауымымен ынтымақтаса жұмыс істеуге бағытталған. Еліміздің
әлеуметтік – экономикасын жетілдіру кезеңі мен нарық экономикасы жағдайында
адам факторы жаңа негізде қаралып, жаңа адамды қалыптастыру тың мәселе
болмақ. Келешекте кез келген техникалық білімді меңгертуде тірек болатын ең
жалпы, іргелі политехникалық білімнің маңызы артпақ. Олай болса заман
талабына сай компьютер тілін меңгерген білімді де білікті ұрпақты даярлау –
бүгінгі күннің ең өзекті мәселесі бола бермек.
Осы бағытта жаңа типті оқу орындары пайда болуда: лицейлер,
гимназиялар, колледждер, жеке меншік мектептері.
Жалпы адамзаттық дамудың техникалық, экономикалық және мәдени – рухани
қарқынды кірігулері (интеграция) әлемде ешбір ұлт, ешбір халық өзімен-өзі
томаға – тұйық дамымайтындығын, оның есік терезесі әлемдік тәжірибеге
әрқашан ашық болу керектігі бүгінде еш дау тудырмауы керек. Осыған
байланысты ұлттық мектебімізді халықтық педагогикаға негіздей отырып, оны
әлемдегі басқа да озық педагогикалық идеялармен байытып отыру – нағыз
өркениеттіліктің белгісі. Қазақстанның халық педагогикасы мен ұлт
мәдениетінің озық дәстүрлерін батыс және шығыс үлгілерімен ұштастырып,
қазақтың ұлттық мектебін қалыптастыру мақсатында 1993 жылдан бастап
норвегиялық Штайнер мектептері Ассоциациясының мұғалім - өкілдері Штайнер
мектептері педагогикасын қолдану жөнінде, Евразиялық ассоциация, Алматы
қалалық білім беру басқармасымен бірлесе отырып №123 қазақ орта мектебінде
199394 оқу жылында 1 а сыныбы Вольдарф педагогикасының элементтерін
пайдаланып оқытатын сынып етіп ашылды. Оқу жоспарларына мемлекеттік
стандарттан тыс мүсіндеу, кескіндеме, қолөнер пәндері енгізілді және
қазіргі уақытта 5 сыныпта, яғни орта буында Вольдарф педагогикасының
әдістемесімен оқытуды одан әрі жалғастыруда және бастауышта 1 а сыныбы
жаңадан ашылды.
Вольдарф педагогикасының элементтерін сабақта пайдалану тәсілдері
мектеп ұстаздарына және оқушыларға ұнайды. Оқушыларды адамгершілікке, жеке
тұлға болуға тәрбиелеуде оқу – тәрбие үрдісін ізгілендіоуге көп көңіл
бөлініп, жүйелі жұмыстар жүргізілуде.
Вольдарф жүйесінің ерекшелігі Р.Штайнер антропософия негізінде
танымдық күштерді, өнерге қабілеттіліктерді, сезімдерді адамгершілік
бастауларын және діни сезінулерді біртұтас қарап, қамтитын педагогика
жасаған. Антропософия – діннің бір түрі емес немесе дайын көзқарастар
жүйесі емес, дүние мен адамды тану жолы.
Демек, ХХІ ғасырдағы мемлекеттердің ерекшелігін саяси немесе
экономикалық жүйе белгілемейді, ең алдымен сол елдердің мәдени - өркениетті
төлтумалығы белгілейді.
Түптеп келгенде, білім мен тәрбие дегеніміздің өзі, кең мағанасында,
мәдениет атты ұлы құбылыстың аясында көрініс табады. Мәдениет, негізінен,
этностық жады арқылы ұрпақтан – ұрпаққа беріледі. Мұндай киелі эстафетаны
өміршең ету біздің әрқайсымыздың ең асыл мұратымыз болуы тиіс.
Оқу мен тәрбие - өзара байланысты екі процесс. Олардың міндеттері
әрқилы, дегенмен, бір – бірімен ажырамас ұштасқан күйде бір уақытта қатар
жүріп отырады, бірақ ұйымдасу әдістері және формалары тұрғысынан түбегейлі
өзгеше.
Тәрбиелік іс - әрекет тәрбиешінің жекеленген әрекет аймағы түрінде (өз
мақсаттарына, міндеттеріне, мазмұнына ие) немесе оқу процесіне тікелей
енген (себебі оқу тәрбиелік сипатқа ие) қалыпта болуы мүмкін.
Оқу мен тәрбиенің ортақ белгілері:
- тәрбие процесі өз ішіне оқу элементтерін қамтиды: қандай да ережені
орындауды талап етуден бұрын оның іске асырылу жолдарын үйрету қажет;
- оқу процесі мұғалім мен оқушы арасындағы ықпалдасты іс - әрекеттің
ұйымдастырылу формасына сәйкес өтеді. Өз қызметі барысында мұғалім оқушыға
тәрбиелік ықпал ажсайды;
- оқу және тәрбие процестерінде бірдей әдістер (түсіндіру, қадағалау
және т.б.) пайдаланылады.
Жалпы педагогикалық процестің аталған екі қызметінің арасындағы
принциптік айырмашылық: оқу барысында шәкірт әртүрлі ғылымдар негізін
меңгереді, ал тәрбие процесі оқушының тұлғалық сапа – қасиеттерін
қалыптастыруға бағышталады.
Тәрбие процесіне тән ерекшеліктер:
- мақсатты бағыттылық (мақсаттың түсінікті болуы нәтиже тиімділігі-
нің кепілі);
- мақсаттар бірлігі (тәрбиеші мен тәрбиеленушінің арасындағы
қызметтестіктің көрсеткіші);
- нәтиже ұзақтығы (оқу процесіндегідей нәтиже бірден көрінбейді);
- көп жағдаяттылығы (тұлға көп әрі сан қилы ұнамды да, ұнамсыз да
ықпалдарға кезігеді. Тәрбие барысында олар реттеледі. Тараптардың тұлғаға
болған ықпалы өзара сәйкес келсе, тәрбие нәтижесі тиімді болады.
- ауыспалылығы (тәрбиеленуші мақсатты, көзделген және кездейсоқ
әсерлерге бірдей кезігіп отырады).
- үздіксіздігі (ешқандай науқанды, бір мәртелік шара қаншама жарқын
болмасын, аса ыждағаттылықпен жүйелі дайындалған тәрбие істерінің орнын
баса алмайды);
- баламалылығы (тәрбиеленушілер даралық ерекшеліктері және әлеуметтік
тәжірибесінің әр түрлілігімен ажыралады. Тәрбие процнсінде бұлар ескерілуі
шарт, себебі әсері бірдей болғанның өзінде де тәрбиелік нәтиже әрқилы болуы
ықтимал);
- екі тараптылығы (тәрбиелік ықпалды жүргізуші – мұғалім, ал ықпалды
қабылдаушы – оқушы);
- тәрбие процесі - өмірлік, ол қозғалмалы да ауыспалы;
-тәрбиеші тұлғасы – тәрбие барысына ықпалды маңызды жағдаят (тәрбие
процесінің өнімді болуының кепілі – мұғалім ептілігі, шеберлігі, құндылықты
бағыт – бағдары, қызметтестік қатынасқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz