Адамгершілік тәрбиенің теориялық негізі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
I.Адамгершілік тәрбиенің теориялық негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1.Адамгершілік ұғымының мәні мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Ұлттық тәрбиедегі адамгершілік құндылықтарды қалыптастырудың тәрбиелік мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
II. Ауыл мектебінде оқушылардың адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.1 Қазақ халықының адамгершілік құндылықтарының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.2 Халық педагокикасының құралдары арқылы адамгершілік құндылықтарды ауыл мектебінің оқушыларында қалыптастыру мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
I.Адамгершілік тәрбиенің теориялық негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1.Адамгершілік ұғымының мәні мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Ұлттық тәрбиедегі адамгершілік құндылықтарды қалыптастырудың тәрбиелік мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
II. Ауыл мектебінде оқушылардың адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.1 Қазақ халықының адамгершілік құндылықтарының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.2 Халық педагокикасының құралдары арқылы адамгершілік құндылықтарды ауыл мектебінің оқушыларында қалыптастыру мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
Намысқа кір келтірушілік, моральдық рухтың асқақтығын қорлау – масқара болушылық.
Б.Момышұлы
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкстілігі. Халыққа білім беру жүйесінде қазіргі ауыл мектебі оқушыларын адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру мәселесі бүкіл қоғамның дағдарысты ауыл мектеп оқушыларын адамгершілік жағдайынан туындайтыны еліміздің қоғамдық экономикалық өміріне нарықтық қатынастардың енуіне байланысты өзгеріске түскен саяси, экономикалық, әлеуметтік мәдени, рухани жағдайлар ауыл мектептің жас ұрпақтардың тәрбиесінің проблемаларын жаңаша ойластыруды талап етеді.
Елбасы Н. Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына арналған жолдауында «Ауыл мектебі» атты бағдарламасында: «Ауыл дегеніміз -сайып келгенде, халықтың тұрмыс салтын, мәдениетіміздің, дәстүріміздің, әдет ғұрпымыз бен рухани тіршілігіміздің қайнары. Біз кез келген ұлттың түп тамыры ауыл жұртында жататынын естен шығармауға тиіспіз. Бәрінен бұрын тұрақтылық пен байсалды эволюциялық дамуға нақ осы жұрттың ықыласты екені де аян. Тәуелсіздік пен қуатты мемлекет мұраттарын айрықша қастерлеп терең сезінетінде осы жұрт, өйткені оның қаны мен жанында бабаларымыздың арманы мен үміті сол қалпында жатыр. Біз білім беру жүйесіндегі істің жағдайын міндет санаймын. Еліміз үшін мұғалім мәртебесін арттыру, ең алдымен, ауылды жерде арттыру ең бір өзекті мәселе» /1/.
Университет түлектеріне әлемдік деңгейде, өркениетті негізде білім, тәрбие беру - дүниежүздік кеңістікте зор мәні бар проблемаға айналып отыр. Осы проблемаға байланысты одан әрі жетілдіру ерекше мән берілуде.
Казіргі кездегі саяси және экономикалық жағдайдың тұрақтылығы мен кемелденеуі, адамгершілік құндылықтардың кемуі, білімге, адал еңбекке деген ұмтылудың азаюы, еңбек етуге, әр адамның, қоғамның, ұлттық және мәдени дәстүрлерден өзін шектеуге жас ұрпаққа теріс ықпалын тигізуде.
Б.Момышұлы
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкстілігі. Халыққа білім беру жүйесінде қазіргі ауыл мектебі оқушыларын адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру мәселесі бүкіл қоғамның дағдарысты ауыл мектеп оқушыларын адамгершілік жағдайынан туындайтыны еліміздің қоғамдық экономикалық өміріне нарықтық қатынастардың енуіне байланысты өзгеріске түскен саяси, экономикалық, әлеуметтік мәдени, рухани жағдайлар ауыл мектептің жас ұрпақтардың тәрбиесінің проблемаларын жаңаша ойластыруды талап етеді.
Елбасы Н. Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына арналған жолдауында «Ауыл мектебі» атты бағдарламасында: «Ауыл дегеніміз -сайып келгенде, халықтың тұрмыс салтын, мәдениетіміздің, дәстүріміздің, әдет ғұрпымыз бен рухани тіршілігіміздің қайнары. Біз кез келген ұлттың түп тамыры ауыл жұртында жататынын естен шығармауға тиіспіз. Бәрінен бұрын тұрақтылық пен байсалды эволюциялық дамуға нақ осы жұрттың ықыласты екені де аян. Тәуелсіздік пен қуатты мемлекет мұраттарын айрықша қастерлеп терең сезінетінде осы жұрт, өйткені оның қаны мен жанында бабаларымыздың арманы мен үміті сол қалпында жатыр. Біз білім беру жүйесіндегі істің жағдайын міндет санаймын. Еліміз үшін мұғалім мәртебесін арттыру, ең алдымен, ауылды жерде арттыру ең бір өзекті мәселе» /1/.
Университет түлектеріне әлемдік деңгейде, өркениетті негізде білім, тәрбие беру - дүниежүздік кеңістікте зор мәні бар проблемаға айналып отыр. Осы проблемаға байланысты одан әрі жетілдіру ерекше мән берілуде.
Казіргі кездегі саяси және экономикалық жағдайдың тұрақтылығы мен кемелденеуі, адамгершілік құндылықтардың кемуі, білімге, адал еңбекке деген ұмтылудың азаюы, еңбек етуге, әр адамның, қоғамның, ұлттық және мәдени дәстүрлерден өзін шектеуге жас ұрпаққа теріс ықпалын тигізуде.
1.Назарбаев Н.Ә. Ауыл мектебі бағдарламасы. // Егемен Қазақстан, 27 маусым, 2003 ж
2. С.Қабдиева. Ұрпақ тәрбиесіндегі адамгершілік мәселелері. //Бастауыш мектеп, №2, 2005. –Б.26-29.
3.Т.Сламбекова.Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу - басты мақсат Бастауыш мектеп, №2, 2004. –Б.5-8.
4.А.Бүркітбаева. Әңгіме арқауы –адамгершілік. //Ақиқат, №5, 2006. –Б.54-56.
5.Х.Наубаева. Адамгершілікке тәрбиелеу.//Қазақстан мектебі, 2005, №3.-Б.12-15.
6.Л.Омарова. Адамгершілік тәрбиесін қалыптастыру мәселелері.//Бастауыш мектеп, №2, 2004. –Б.26-29.
7.Б.Иманбекова. Адамгершілік - тәрбиенің қайнар көзі.//Дүние, №9, 2003. –Б.30-32
8.Философиялық сөздік../Ред.кол Р.Н.Нұрғалиев, Ғ.Ғ.Ақмамбетов, Ж.М.Әбдильдин және т.б.-Алматы:Қазақ университеті, 1996. - Б.525.
9.Макаренко А.С. Цель воспитания.Соч. в семи томах,5 том. –М, 1958.
10.Әл-Фараби. Әлеуметтік-этикалық трактаттар. - Алматы: Ғылым, 1975.- 418 б.
11. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. - Алматы: Ғылым, Т.I :А-К, 1959; Т.II Қ-Я, 1961.
12.ХХI ғасыр- Бейбітшілік пен Адамгершілік ғасыры. //Қазақстан Республикасы Парламентінің әлем парламентарияларына Жолдау. // Егемен Қазақстан, 27 маусым, 2000 ж
13. Ильин Е.Воспитание нравственных качеств- важная проблема в школе. //Педагогика, 2004, №5.С.15-18.
14. Назарбаев Н.Ә..Тарих толқынында.-Алматы, 2006.
15. Байтұрсынов А. Қай әдіс жақсы? Жаңа мектеп», 1928, №4.
16.Аймауытов Ж. М. Әуезов. Қазақтың өзгеше мінездері. //Алаш, 1917, 30 наурыз.
17.Ш.Уәлиханов. Таңдамалы шығармалары.-Алматы, 1989.236 б.
18.Ы.Алтынсарин. Мұсылмандықтың тұтқасы.
19. Ә.Табылдиев. Халық тағлымы. –Алматы:Қазақ университеті, 1992.
20. Ә.Қоңыратбаев. Қазақ фольклорының тарихы. –Алматы: Ана тілі, 1992.
21.Педагогика тағлымдары. –Алматы:Рауан, 1991.
22.Халықтық педагогиканы зерттеудің кейбір ғылыми және теориялық мәселелері. –Алматы, 1995.
23.Ж.Б.ж-е Р.М.Қоянбаевтар. Педагогика. Педагогика. Университеттер студентеріне арналған оқу құралы.-Астана, 1998.- Б.204-215.
24.И.С. Марьенко. Оқушыларды сапалы тәртіпке ж/е мінез – құлық мәдениетіне тәрбиелеу.//Поиск, 2002, №4.
25.Елікбаев Н. Ұлттық психология.- Алматы, 2003.
26.Турсунов Б.Ж. Нравстенность – духовнное просвешение //Достояние нации, 2004 №6.С.25-28.
27.К.У.Биекенов, З.Ж.Жаназарова Ж.А., Нұрбекова Ж.А. Отбасымен әлеуметтік жұмыс. // Бастауыш мектеп, №2, 2004. –Б.26-29.
28. Д. Нұрғалиева. Адамгершілік құндылықтары қалыптастырудың педагогикалық диагностикасы. //Бастауыш мектеп, №2, 2004. –Б.26-29.
29.Т. Ермұханова. Адамгершілік арқауы ұлттық білім. //Дүние, №9, 2003. –Б.30-32
30.С.Х. Ғаббасов. Тән – жан – рух тәрбиесі.//Қазақстан мектебі, 2004, №4.
31.Омарова Л. Адамгершілік тәрбиесін қалыптастыру мәселелері. //Бастауыш мектеп, №2, 2004. –Б.26-29.
32. Игенбаева Б. Бала жанның бағбаны. //Бастауыш мектеп, №2, 2004. –Б.26.
33. Нұрғалиева Д. Адамгершілік құндылыққа жаңа бетбұрыс. //Қазақстан мектебі, 2004, №4.
34. Ботабаева Ә. Өзін сыйлағанды, өзге де сыйлайды.//Ізденіс, 2005.№3.
35. Жарықбаев Қ. Қалиев С. Қазақ тәлім – тәрбиесі.- Алматы, 1989.
36. Жарықбаев Қ. Табылдиев Ә. Әдеп және тәнтану.- Алматы, 1989.
37. Кішікбаев Д. Қазақ менталитеті: кеше , бүгін , ертең.// Ізденіс, 2005.№3.
2. С.Қабдиева. Ұрпақ тәрбиесіндегі адамгершілік мәселелері. //Бастауыш мектеп, №2, 2005. –Б.26-29.
3.Т.Сламбекова.Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу - басты мақсат Бастауыш мектеп, №2, 2004. –Б.5-8.
4.А.Бүркітбаева. Әңгіме арқауы –адамгершілік. //Ақиқат, №5, 2006. –Б.54-56.
5.Х.Наубаева. Адамгершілікке тәрбиелеу.//Қазақстан мектебі, 2005, №3.-Б.12-15.
6.Л.Омарова. Адамгершілік тәрбиесін қалыптастыру мәселелері.//Бастауыш мектеп, №2, 2004. –Б.26-29.
7.Б.Иманбекова. Адамгершілік - тәрбиенің қайнар көзі.//Дүние, №9, 2003. –Б.30-32
8.Философиялық сөздік../Ред.кол Р.Н.Нұрғалиев, Ғ.Ғ.Ақмамбетов, Ж.М.Әбдильдин және т.б.-Алматы:Қазақ университеті, 1996. - Б.525.
9.Макаренко А.С. Цель воспитания.Соч. в семи томах,5 том. –М, 1958.
10.Әл-Фараби. Әлеуметтік-этикалық трактаттар. - Алматы: Ғылым, 1975.- 418 б.
11. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. - Алматы: Ғылым, Т.I :А-К, 1959; Т.II Қ-Я, 1961.
12.ХХI ғасыр- Бейбітшілік пен Адамгершілік ғасыры. //Қазақстан Республикасы Парламентінің әлем парламентарияларына Жолдау. // Егемен Қазақстан, 27 маусым, 2000 ж
13. Ильин Е.Воспитание нравственных качеств- важная проблема в школе. //Педагогика, 2004, №5.С.15-18.
14. Назарбаев Н.Ә..Тарих толқынында.-Алматы, 2006.
15. Байтұрсынов А. Қай әдіс жақсы? Жаңа мектеп», 1928, №4.
16.Аймауытов Ж. М. Әуезов. Қазақтың өзгеше мінездері. //Алаш, 1917, 30 наурыз.
17.Ш.Уәлиханов. Таңдамалы шығармалары.-Алматы, 1989.236 б.
18.Ы.Алтынсарин. Мұсылмандықтың тұтқасы.
19. Ә.Табылдиев. Халық тағлымы. –Алматы:Қазақ университеті, 1992.
20. Ә.Қоңыратбаев. Қазақ фольклорының тарихы. –Алматы: Ана тілі, 1992.
21.Педагогика тағлымдары. –Алматы:Рауан, 1991.
22.Халықтық педагогиканы зерттеудің кейбір ғылыми және теориялық мәселелері. –Алматы, 1995.
23.Ж.Б.ж-е Р.М.Қоянбаевтар. Педагогика. Педагогика. Университеттер студентеріне арналған оқу құралы.-Астана, 1998.- Б.204-215.
24.И.С. Марьенко. Оқушыларды сапалы тәртіпке ж/е мінез – құлық мәдениетіне тәрбиелеу.//Поиск, 2002, №4.
25.Елікбаев Н. Ұлттық психология.- Алматы, 2003.
26.Турсунов Б.Ж. Нравстенность – духовнное просвешение //Достояние нации, 2004 №6.С.25-28.
27.К.У.Биекенов, З.Ж.Жаназарова Ж.А., Нұрбекова Ж.А. Отбасымен әлеуметтік жұмыс. // Бастауыш мектеп, №2, 2004. –Б.26-29.
28. Д. Нұрғалиева. Адамгершілік құндылықтары қалыптастырудың педагогикалық диагностикасы. //Бастауыш мектеп, №2, 2004. –Б.26-29.
29.Т. Ермұханова. Адамгершілік арқауы ұлттық білім. //Дүние, №9, 2003. –Б.30-32
30.С.Х. Ғаббасов. Тән – жан – рух тәрбиесі.//Қазақстан мектебі, 2004, №4.
31.Омарова Л. Адамгершілік тәрбиесін қалыптастыру мәселелері. //Бастауыш мектеп, №2, 2004. –Б.26-29.
32. Игенбаева Б. Бала жанның бағбаны. //Бастауыш мектеп, №2, 2004. –Б.26.
33. Нұрғалиева Д. Адамгершілік құндылыққа жаңа бетбұрыс. //Қазақстан мектебі, 2004, №4.
34. Ботабаева Ә. Өзін сыйлағанды, өзге де сыйлайды.//Ізденіс, 2005.№3.
35. Жарықбаев Қ. Қалиев С. Қазақ тәлім – тәрбиесі.- Алматы, 1989.
36. Жарықбаев Қ. Табылдиев Ә. Әдеп және тәнтану.- Алматы, 1989.
37. Кішікбаев Д. Қазақ менталитеті: кеше , бүгін , ертең.// Ізденіс, 2005.№3.
МАЗМҰН
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
I.Адамгершілік тәрбиенің теориялық
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 6
1.1.Адамгершілік ұғымының мәні мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...6
1.2. Ұлттық тәрбиедегі адамгершілік құндылықтарды қалыптастырудың
тәрбиелік
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..16
II. Ауыл мектебінде оқушылардың адамгершілік құндылықтарын
қалыптастыру
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .26
2.1 Қазақ халықының адамгершілік құндылықтарының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...26
2.2 Халық педагокикасының құралдары арқылы адамгершілік құндылықтарды
ауыл мектебінің оқушыларында қалыптастыру
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .40
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...64
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...67
Намысқа кір келтірушілік, моральдық рухтың асқақтығын қорлау –
масқара болушылық.
Б.Момышұлы
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкстілігі. Халыққа білім беру жүйесінде қазіргі ауыл
мектебі оқушыларын адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру мәселесі бүкіл
қоғамның дағдарысты ауыл мектеп оқушыларын адамгершілік жағдайынан
туындайтыны еліміздің қоғамдық экономикалық өміріне нарықтық қатынастардың
енуіне байланысты өзгеріске түскен саяси, экономикалық, әлеуметтік мәдени,
рухани жағдайлар ауыл мектептің жас ұрпақтардың тәрбиесінің проблемаларын
жаңаша ойластыруды талап етеді.
Елбасы Н. Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына арналған жолдауында Ауыл
мектебі атты бағдарламасында: Ауыл дегеніміз -сайып келгенде, халықтың
тұрмыс салтын, мәдениетіміздің, дәстүріміздің, әдет ғұрпымыз бен рухани
тіршілігіміздің қайнары. Біз кез келген ұлттың түп тамыры ауыл жұртында
жататынын естен шығармауға тиіспіз. Бәрінен бұрын тұрақтылық пен байсалды
эволюциялық дамуға нақ осы жұрттың ықыласты екені де аян. Тәуелсіздік пен
қуатты мемлекет мұраттарын айрықша қастерлеп терең сезінетінде осы жұрт,
өйткені оның қаны мен жанында бабаларымыздың арманы мен үміті сол қалпында
жатыр. Біз білім беру жүйесіндегі істің жағдайын міндет санаймын. Еліміз
үшін мұғалім мәртебесін арттыру, ең алдымен, ауылды жерде арттыру ең бір
өзекті мәселе 1.
Университет түлектеріне әлемдік деңгейде, өркениетті негізде білім,
тәрбие беру - дүниежүздік кеңістікте зор мәні бар проблемаға айналып отыр.
Осы проблемаға байланысты одан әрі жетілдіру ерекше мән берілуде.
Казіргі кездегі саяси және экономикалық жағдайдың тұрақтылығы
мен кемелденеуі, адамгершілік құндылықтардың кемуі, білімге, адал еңбекке
деген ұмтылудың азаюы, еңбек етуге, әр адамның, қоғамның, ұлттық және
мәдени дәстүрлерден өзін шектеуге жас ұрпаққа теріс ықпалын тигізуде.
Осындай кезеңде жас жеткіншектерге құлықтық немесе адамгершілік тәрбие
берудің маңызы зор болып отыр. Ұрпақ тәрбиесіндегі адамгершілік тәрбие
мәселелері баспа беттерін барлық уақытта орын алып тұрады.
Мысалы: С.Қабдиева,Т.Сламбекова, А.Бүркітбаева, Х.Наубаева, Л.Омарова,
Б.Иманбековалардың еңбектерінде орын тапқан 2; 3; 4; 5; 6; 7. Ауыл мектеп
оқушыларын адамгершілік тәрбиесі тікелей моральмен немесе құлықпен
байланысты. Ауыл мектеп оқушыларына құлықтық, немесе, адамгершілік тәрбие
беру - зерттеудің көкейтестілігін анықтауға жол береді деп есептейміз.
Мектептегі, ұжымдағы, отбасындағы рухани адамгершілік тәрбие
баланың Отанға деген сүйспеншілгін, еңбекке деген ұмтылысын
нығайтады. Оның нәтижесі, дұрыс жеке тұлғалылық, адамға деген
көңіл бөлушілік, өзіне деген талаптылықтан көрінеді.
Ауыл мектебі оқушыларын рухани-адамгершілікке тәрбиелеуге негіз
болатын педагогикалық шарттарын белгілеп алуымыз керек.
Жасөспірімдерді рухани-адамгершілік қасиеттерге тәрбиелеу -адамдармен
достық, мейірімділік, біреулердің қайғысы мен қуанышына
ортақтасу, өзгелердің мінез-құлқы мен пікіріне төзімділік таныту
кезінде жетіле түседі. Өйткені, біздің ойымызша, тәрбиенің
заңдылықтары мен ұстанымдары тәжірибеде іске асады.
Зерттеудің мақсаты:
1. Педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерді оқып танысу, талдау.
2. Ауыл мектеп оқушыларына адамгершілікке байланысты мәтіндермен,
әдебиеттермен, халық ауыз әдебетінің құралдарымен таныстыру.
3.Адамгершілік құндылықтарды қалыптастыратын тәрбие сағаттар өткізу.
Зерттеудің міндеттері:Адам бойындағы бар игі қасиет мектеп қабырғасында
қаланады. Сондықтан еліміздің ұлт тізгінін ұстап жастарымыздың тәрбиесіне
мән беру - біздің негізгі мақсатымыз. Осыған орай мектептегі тәрбие ұлттық
қағидалармен толықтыру өте қажеттілікті талап етеді.
Зерттеу нысаны: Ауыл мектептегі оқушыларда адамгершілік құндылықтар
туралы түсінік беру.
Дипломдық жұмыстың ғылыми болжамы: Егерде ауыл мектептің оқушыларына
адамгершілік туралы түсінік берсе, олардың адамгершілік құндылықтары асады.
Эксперимент базасы: Отырар ауданындағы А.Дәрібаев атындағы орта мектеп
Зерттеу жұмысы. Кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I.АДАМГЕРШІЛІК ТӘРБИЕНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1.Адамгершілік ұғымының мәні мен маңызы
Адамгершілік тәрбие әр уақытта, әр қоғамда болып келген. Яғни,
адамгершіліктің
кейбір бағыттары заман өзгеруіне байланысты өзгеріп отырады. Себебі тәрбие
– қоғамдық құбылыс.
Адамгершілік тәрбиесі дегеніміз – оқушылардың бойында
мінез-құлықтың белгілі бір сипаттарын қалыптастыру және олардың өздерінің
де бір-біріне, отбасына, басқа адамдарға, мемлекетке, Отанға деген
қатынасын анықталатын мінез нормалары мен ережелерін дарыту жөніндегі
ұстаздардың арнаулы мақсат көздеген қызметі.
Адамгершілікті мемлекет қайраткерлері, ғалым ұстаздар,
көсемдер, небір жақсылар уағыздаған. Олар өз заманына сай ізгілікті
парасатылықты, сананы, сезімді, саналылықты, инабаттылықты, салауаттылықты,
адалдықты, шыншылдықты т.б.қасиеттерді насихаттаған. Адамгершілік тәрбиесі
- біртұтас оқу-тәрбие процесінің негізі болып табылады. Адамгершілік
қасиеттер мораль, этика, өнеге арқылы айқындалады. Мораль, этика, өнеге
адамгершіліктің күретамыры болып табылады. Сондықтан да біз адамгершілік
тәрбиені осылардан бастағанды жөн деп отырмыз.
Мораль (латыншасы- моралис, құлық) - әлеуметтік шындықтың этикалық
саналарын (ізеттілік, мейірбандық, әділеттік, мінез-құлық, әдет-ғұрып
т.б.) бейнелейтін қоғамдық сананың бір түрі 8. Мораль дегеніміз -
адамдардың бір-біріне және қоғамға деген міндеттері мен қарым-
қатынастарын анықтайтын қауымның өмір сүру ережелерінің жинтығы. Мораль
дегеніміз олардың бір-біріне және қоғамға деген міндеттері мен
қатынастарын анықтайтын адамдардың ортақ тұрмысы мен мінез -құлқының
нормалары мен ережелері болып келеді. Бұл нормалар мен ережелерді сақтау,
ең алдымен ішкі жан дүние ойысуына байланысты болады.
Моральдың осы ұғымымен екі негізгі мәселе: адамдардың қатынасын
реттеп отыратын осы нормалар мен ережелер немен және қалай
анықталатындығы, әрі қандай да болсын адамның қылығын белгілейтін және
қоғамдағы оның мінез-құлқының бүкіл бағытын анықтайтын ішкі жан дүние
ойысуларының қалай қалыптасатындығына байланысты болады.
Мораль қоғамдық сананың ерекше формасы болып саналады. Сөйтіп,
мораль таптық болып табылады да, тарихи сипатқа ие болады. Бұл, ең
алдымен, сол бір тарихи дәуірде адамдардың сол бір қылықтары мен іс-
әрекеттерін түрлі адамдар – түрлі таптың өкілдері – түрліше бағалайды,
яғни бір адамдарға олар ізгі, әділетті адамгершілікті, ал екінші
адамдарға зұлым, әділетсіз, қисық-қыңыр болып көрінеді деген сөз.
Дәл бір сондай әрекеттер мен қылықтар бір қоғамдық-тарихи
формацияда, бір құрылыс тұсында бір бағаны алады, әрі басқа заманда,
екінші құрылыс тұсында мүлде басқа бағаны алады.
Бірдей көрінетін моральдық қасиеттерге баға беруге әр түрлі көз-
қарасты А.С.Макаренко өзінің еңбектерінде жақсы көрсеткен. Ол былай деп
жазды: Мысалға іскерлік сияқты аса маңызды қабілетті алайық.
Буржуазиялық ұғымда да іскерлік дегеніміз жақсы қасиет қой. Бірақ
буржуазиялық дүниеде іскерлік қалай ұғынылады? Сен іскер болуға
тиіссің9. Буржуазиялық іскерлік дегеніміз ынжықтарды жану, олардың
барлығынан асып түсу болып табылады.
Мұндай іскерлік дегеніміз - қанаудың құралы. Ал бізде әрбір қазақ
азаматы іскер болуға тиіс. Бір адамның іскерлігі басқа адамның
іскерлігіне кедергі жасай алмайды. Демек, бізде іскерлік дегеніміз
адамгершілік қасиеті және іскерлікті талап ету-моральдық талап. Сөйтіп,
біз әрбір адамның бойында іскерлікті тәрбиелеуге тиіспіз.
Адам бойындағы бар игі қасиет - мектеп қабырғасында қаланады.
Сондықтан, еліміздің ұлт тізгінін ұстар жастарымыздың тәрбиесіне мән беру
- біздің негізгі мақсатымыз. Осыған орай мектептегі тәрбие ұлттық
қағидалармен толықтыру өте қажеттілікті талап етеді. Бүгінгі таңда
мектептер балаларға жекеленген ғылыми пәндерді терең оқытуға тырысса,
адамгершілік құндылықтар арқылы тәрбиеленуге мән бермей келеді. Соның
салдарынан жастарымыз жағымсыз қылықтарға бой алдырып, имандылық дегеннің
не екенін білмей өсуіне әкеліп соғуда. Ендеше рухани – адами
салауаттылық жолын қалыптастыру уақыты жеткен тәрізді.
Егер бұрын базалық білім беру ұғымы аясында жас ұрпақтың сауат ашу мен
оларға ғылым негізін игеру әрекетін түсіндіріліп келсе, қазіргі бұл ұғым
оқушылардың бойындағы адами құндыдықтарды, қайырымдылықты,
сүйіспеншілікті дамытуды, сондай-ақ әділдікке зорлық-зомбылық жасамауға,
бақытты бағалай білуге тәрбиелей отырып талап етеді.
Білім беру жүйесінің негізін оқушылардың рухани-адамгершілік
тұрғысынан кемелденуге назар аудару керек. Жақсылыққа ұмтылып, жағымды
істермен айналысатын адамның айналасындағыларға көрсетер үлгісі берер
тәлім-тәрбиесі мол болмақ.. Ал оның бәрі адамның бойында жас кезінен
бастап қаланса тұрақты қалыптаспақ. Сонда ғана дұрыс бағыт алып, бағдарды
ерте айқындаған баланың бойында бұл құндылықтардың қатары көбейіп саны
арта түседі.
Тәлім-тәрбие баланың даму кезеңдерінде адамның рухани өзін қоректеуші
болып, білімнен бұрын жеткізілуі тиіс. Тәрбиесіз берілген білім –
адамзаттың қас жауы, ол келешекте оның өміріне опат әкеледі деген Аль-
Фараби 10. Оқушылардың рухани – адамгершілігн дамыта отырып тәрбиелеу -
адам бойындағы жағымды қасиеттер мен жағымсыз ойлар бала мен ішкі
сезімдік байланыс орнатқанда ғана бір-біріне ауысады. Нәтижесінде өзіндік
түсінік пайда болып, қимастық сезім туатындай жағдай туындауы мүмкін.
Ондай кезде оқушы сабақтың тез аяқталуын күтпейді, керісінше жағымды
қатынас мерзімін ұзартуға тырысады. Мұндай қатынас білім мазмұнын игеруге
ең қолайлы сәттердің бірі болып табылады.
Көп бағыттағы әр салалы ұлттық тәрбиенің бір маңызды ұшы экологиялық
туған жер табиғатын ойлауға келіп тіреледі. Міне, бала бойына
адамгершілік құндылықтарын осындай пәндерді оқыту барысында қалыптастыру
қажет. Ұлттық тәрбиенің өркенді мақсатының бірі – қазақстандық
патриотизм. Бұл жалпы өмірде сана – сезім, идеология, саясат пен тәрбие
үрдісі мен астарлас құбылыс. Жас жеткіншектерге ұлт қаһармандарының
бейнесі мен тіршілік әрекеттері қашанда үлгі. Олар еліне, жеріне деген
сүйіспеншілігін, айтқан құндылықтарының көрінісін сіңіру - мұғалімнің
шеберлігіне байланысты.
Моральдың сипаты экономикалық және қоғамдық құрылыспен анықталады,
өйткені оның нормаларынан белгілі бір таптың, әлеуметтік топтың, халықтың
мүдделері де қарама-қайшы болады, әр түрлі моральдар қатар өмір сүреді.
Бүгінгі жағдайда бұрынғы кеңестік моральдың кейбір түрлері өзгерді.
Мораль барлық қоғамда өмірдің саласында – еңбекте, тұрмыста, саясатта,
ғылымда, отбасыда, әр түрлі қатынаста адамның мінезін, іс-әрекетін,
қатынасын, санасын рет-тейді.Мораль этикамен байланысты
Этика - бұл философиялық ғылым, қоғамдық сананың формасы, қоғамдық
қатынастардың түрі.
Этика (грек тілінен - әдет, мінез-құлық) – мораль туралы, оның шығуы
мен дамуы туралы, адамның өмір сүру салтының аса мәнді жақтарының бірі
болып табылатын адамгершіліктің әр түрлі қоғамдық құрылыстардағы сан алуан
формалары мен нормалары туралы ілімдер жүйесі11. Этикаға нормативті
этика (этикалық норма) және мораль теориясы кіреді.
Этикалық норма - адамдардың ұқсас қылық-мінездерін жалпы ережелер
бойынша немесе тыйым салу арқылы реттеп отыратын адамгершілік
Этикалық норма - ешкімнің жарлығымен немесе үкімет шешімімен болмайды,
дәстүр, қоғамдық пікір негізінде стихиялы түрде қалыптасатын құбылыс.
Этикалық норма жалпы адамзаттық, таптық сипатта болады. Бұл қоғамдық-
экономикалық формацияның ауысу кезінде ескі этикалық норма жаңа этикалық
норма мен күреске түседі. Этикалық норма және мораль теориясы әрбір
адамзатты саналылыққа тәрбиелеуде, адамгершілікке
тәрбиесі теориясы мен тәжірибесін
дамытуда елеулі орын алады. Этикалық норма мен мораль теориясының
негізіндегі моральдың түрлері: ұжымдық, гуманистік, қарекетшіл, белсенді
мораль болып бөлінеді.
Кеңес дәуірінде ұжымдық мораль бірінші орында болған.
Ол жеке адамды
еңбектегі және күнделікті тірліктегі іс-әрекетімен белгіленеді. Өзімдікі
дегенде өгіз қара күшім бар, деген қағида осыдан шыққан. Қарекетшіл
моральдың екі жағы бар: өзім үшін, ұжым үшін. Әрбір өнегелі азамат қоғам
өміріне қайшы жағымсыз құбылыстармен мансапқорлық, алдау, сөзінде тұрмау,
кертартпалық, нысапсыздық, әділетсіздік т.б.тікелей күресіп, жағымсыз
қылықтарға тосқауыл қоюы керек.
Гуманистік мораль шынайы
адамгершілік қарым-қатынастары, ынтымақтастықты, ізеттілікті, адалдықты,
кішіпейілдікті, қарапайымдылықты, қайырымдылықты, қуаттап уағыздайды.
Ұжымдық мораль. Моральдың бұл түрі бүгінгі
кішігірігім ұйым, қоғам, серіктестік, жеке қожалық т.б. кездеседі. Шынайы
ұжымдық моральдың ұраны У жесең де руыңмен же, немесе Біріміз бәріміз
үшін, бәріміз біріміз үшін. Мұндай принцип өзімізшілдікпен,
менмендікпен, пайдакүнемдікпен сыйыспайды, жалпы халықтық, ұжымдық
мүдделерді ұштастырады. Әр қоғамда бүкіл адам баласына тән ұзақ уақыт
өзгермейтін моральдық этикалық нормалар бар. Бұл халықтың ұлттық әдеп-
ғұрыптары, қалыптасқан дәстүрлер. Осылар ұрпақтан-ұрпаққа ауысып
отырады, жастарға үлкен әсер етеді, ықпал жасайды.Мораль адамның мінез-
құлқын,
сана-сезімін реттейді, қарым-қатынас мәдениетін жасайды.
Бірақ өмірде моральды бұзушылар жеткілікті. Әсіресе мына заманда:
нашақорлық, жезөкшелік, алдау, жауыздыққа бару.
Мораль - қоғамдық сананың бір түрі. Ол адамдардың ара-қатынасынан
туындайды: адамгершілікке жататын немесе адамгершілікке жатпайтын
қылықтар арқылы белгіленеді. Немесе біз оны өнегелі, өнегесіз қылықтар
дейміз.
Адамгершілік, өнегеліліктің өзі: өнегелілік сана, өнегелілік идеал деп
бөлінеді.
Өнегелі немесе адамгершілікті сана - адамның қарым-қатынасынан,
эмоционалдық іс-әрекетінен, мінез-құлқынан көрінеді. Өнегелілік баланың
жас күнінен бастап, ата-ананың үлгісінен басталып ағайын-туыстың, жора-
жолдастың ықпалымен, мектептің тікелей басшылығымен қалыптасады. Өнеге -
адамның бір-біріне, қоғамға деген міндеттерімен қарым-қатынастарын
анықталғанда көрінетін, олардың тәлім-тәрбиелілігі, үлгілігі, саналылығы,
ережелерінің жиынтығы.
Өнегелік сезім ұяттан, ардан басталады. Сезімі, ар-ұяты бар адам
адамгершіліктігін жоғалтпайды, қашанда да өнегелі болуға тырысады. Ондай
адамның өнегелі идеалы (мұраты, мақсаты) болады.
Адам баласы қоғамда өзінің адамгершілік қасиеттерімен,
қайырымдылығымен, адалдығымен, әділеттілігімен ардақталады. Моральдық
қасиеттер адамдардың қимыл-әрекетінен, қарым-қатынасынан шығады.
Жақсылық пен жамандық, зұлымдық пен махаббат, әділеттік пен
әділетсіздік, борыш пен намыс ар мен ождан адамның іс-әрекеті арқылы
өлшенеді. Бұларды адам бойына жастайынан мінез-құлық ережесі етіп
қалыптасыру тәрбиеге байланысты. Осыны ұстанған қазақ халқы жастарды от
басында кішіпейілділікке, ізеттілікке, имандылыққа, инабатылыққа
тәрбиелеуді бірінші міндет етіп қойған. Ер балаларға ауылдың үлкендеріне
қос қолдап сәлем беруді, қыз балаларға инабалық жасап, үлкендерге жол
беруді, олардың алдын кесіп өтпеуді уағыздаған.
Адамгершілік қасиеттің өзекті мәселесі - қайырымдылық, достық.
Халық ұғымында жақсылық пен жамандық, достық пен қастық адамгершілік
қасиеттің екі түрлі белгісі ретінде егіздің сыңарындай қатар салыстыра
суреттеген. Еліне қайырымды, бойындағы бар қасиетті халыққа жақсылық
жасауға адамды Ел қамын жеген - ер,- деп дәріптеген.
Қазақстан Республикасы Парламентінің (27 маусым, 2000 ж) әлем
парламентарияларына жолдаған ХХI ғасыр - Бейбітшілік пен Адамгершілік
ғасыры қаулысында басты көзделген міндет - еліміздің тыныштығы мен
ұрпақ тәрбиесіндегі әлемдік рухани ынтымақтастық, асқақ адамгершілік
сияқты асыл қасиеттерімізді санаға сіңіріп, адамгершілік
тұрғысынан болмасты түсіндіре отырып руханилыққа тәрбиелеу 12.
ХХI ғасырдың табалдырығынан аттаған Қазақстан әлемнің дамыған
елдерінің қауымдастығына, жалпы әлемдік, саяси-қоғамдық, әлеуметтік-
экономикалық және әлеуметтік-мәдени құрылымдарға кіруге бет алды.
Сондықтан, еліміздің туын биікке көтерер келер ұрпақтың білімді,
білікті, ұлтжанды, жоғары мәдени, биік адамгершілік пен рухани
қалыптасқан ұрпақ тәрбиелеу - адамзат алдындағы ең басты міндет.
Педагогика ғылымында баланы тәрбиелеуде бірнеше бағытта
басшылыққ алады, олар: қазақстандық патриотизм мен азаматтық тәрбие,
рухани-адамгершілік, салауатты өмір салты, экологиялық,
экономикалық, эстетикалық және отбасылық мәдениет. Көп жылдық
педагогикалық тәжірибе көрсеткеніндей, тәрбиенің толып жатқан
түрлерінің нәтижесіз болуы оның рухани тәрбиемен байланыспауы.
Ендеше тәрбиенің барлық салалары бір арнаға тоғысуы керек.
Қазіргі кезеңде ұстаздар қауымының алдында қойылатын
міндет – жастарға рухани-адамгершілік тәрбие беру және осы мақсатта
ұлтымыздың ұлы мұраларын жаңғырту, яғни, ұлттық құндылықтарымызды
басшылыққа алу. Қазір мектеп жасындағы балалардың шылым шегуі,
ішімдік ішуі, есірткі қолдану, т.б. келеңсіз көріністер жасыратын
жағдай емес. Қылмыстың ең ауыр түрлеріне баратын жастар аз емес.
Бұл қиындықтан шығудың жолын табу – ата-ана, педагогтердің
алдында тұрған шешімі қиын міндеттердің бірі.
Е.Ильиннің: Оқушылардың рухани дүниесін дамытпай, білім
беру қажетсіз дүние. Мұғалімнің зерттеу нысаны – оқушының жеке
жан дүниесін қалыптастыра отырып рухани-адамгершілікке
тәрбиелегенде ғана олардың өздігінен жетілуіне мүмкіндік жасалады,
- дегені мәлім 13. Оның идеясы бойынша, мұғалім жеткіншектің
рухани қалыптасуына ықпал жасау арқылы оның өздігінен жетілуіне
мүмкіндік жасайды екен.
Елбасы Н. Назарбаевтың Тарих толқынында еңбегіндегі
Мағжанның жүрек тебірентерлік мөп-мөлдір лирикасы, Мұхтардың
эпикалық көркем прозасы, Шоқанның барша әлемді таңқалдырған
жаңалықтары, ұлы Абайдың түпсіз терең философиялық толғаулары
сияқты осынша мол ұлттық құндылықтарымыз әрбір адамның ішкі жан
дүниесін рухани байытып, сана-сезімін шарықтата көтеретініне күмән
келтіре алмайсың ,- деген салиқалы сөздер біз көтеріп отырған
мәселені шешуде ұлттық құндылықтарды тиімді пайдалану керектігін
көрсетеді 14.
Демек ұлттық құндылықтарды игерген, рухани бай, өресі
жоғары, білімді, ел болашағын ойлайтын тұлға қалыптастыру
мәселесімен жұмыс істеу керек. Ең бастысы – тәрбиеге ерекше көңіл
бөліп, білім беру. Мәселен, ғұлама ұлы бабамыз Әл-Фараби:
Тәрбиесіз қолға білім салма десе, А.Байтұрсынов Біз әрқашанда
білімге ұмтыламыз. Негізінде, ең бірінші тәлімге ұмтылуымыз керек.
Бізге тәлімді рух, тәрбиелі білім қажет 15, деп білімнен бұрын
тәрбиеге көңіл аудару керектігін, тәрбиесіз адамға берілген
білімнен ешқандай пайда жоқтығын атап өтеді. Ендеше осы
қағидаларды біз арқашан жадымызда ұстауымыз керек. Ең алдымен,
таза-жанды, иманды, арлы, намысты, ұлты мен ұлттық құндылықтарды
сыйлайтын, сүйетін тұлға тәрбиелеуге тырысуымыз қажет.
Өшпес мұра қалдырған ойшылдарымыз Баласағұн, Қашқари,
Ясауи, т.б. еңбектері – қазіргі ұрпақ тәрбиесі үшін теңдесі жоқ
қазыналар. Сондай-ақ, Асан-қайғы, Ақтамберді сияқты ақын-жыраулардың
толғаулары мен дана өсиеттерінің қазіргі жастардың тәрбиесі
мен біліміне берер пайдасы, қосар үлесі қаншама?! Абай
мұрасының, оның педагогикалық көзқарастарының алар орны тіпті
ерекше. Жарық жұлдыздарымыз Шоқан, Ыбыраймен қатар ХХ ғасыр
басында тәлімдік ой-пікірлерімен барша қазақ даласын дүр
сілкіндерген Шәкәрім, Ахмет, Міржақып, Жүсіпбек, Мағжандардың
педагогикалық, психологиялық тұжырымдары қазіргі заман
талабымен үйлесіп жатыр.
Біз ауызекі сөйлеу тілімізде де, әдеби тілімізде де
рухани-адамгершілік, рухани бай, рухани байлық, рухани
дүние,т.б. сөздер мен сөз тіркестерін жиі қолданамыз. Алайда,
көпшілігіміз сол рух деген сөздің түпкі мағынасына мән
бермейміз. Философиялық сөздікте рух көбінесе идеалды, сана,
ойлау сияқты тірі түсініктер ретінде пайдаланылады.
Философия жоспарындағы рухтың негізгі сұрағы материяға қарсы
тұрады. Яғни, дінге сүйенетін болсақ, Хижра сүресіне рух
туралы сөз қозғалған. Рух – таза және пәк әлемнің тамшысы. Оны
адамның денесіне әкеліп салады. Денесінде рух салынған сәби ана
құрсағында сол сәттен бастап қимылдай бастайды. Ол адамның
жүрегінде мекендейді. Әр адамда екі қуат бар: біріншісі – тән,
екіншісі – рух. Ж. Аймауытов бұл туралы өзіңнің еңбегінде:
Тәрбие екі түрлі: дене тәрбиесі және рух тәрбиесі. Хайуан
көбінесе денесін тәрбиелейді, ал адам баласына дене тәрбиелеумен
бірге рухын, ақылын, сезімін, жігерін, мінезін тәрбиелеуі керек.
Дене мен рухы бірдей тәрбиеленген кісі сыңаржақтау болады деп
жазады 16.
Бүгінгі таңда білімнің өзінің шынайы міндетіне жауап беруден
қалғанына бүкіл дүние жүзінің педагогтары алаңдатушылық танытуды.
Оқушылардың ғылым негіздері туралы білімдер мен шектен тыс жұмысбасты
етумен білімнің мақсаты айтарлықтай кеміп кетті. Үлгерімнің жоғары
процентіне қол жеткізу бірінші кезектегі маңызды міндет болып санала
бастады. Сол үшін де оқытудың барлық үрдісі әр түрлі тестілер мен
емтихандарды жаттап алуға және тапсыруға алып келді.
Қазіргі кездегі білімнің мәні материя заңдары үстемдік ететін
үлкендердің әлеміне сәттілікпен кіруге мүмкіндік беретін білімдердің
белгілі бір көлемін игеруге жағдай туғызатын құрал ретінде түсіндіріледі.
Рас, материалдық қажеттіліктер өте маңызды, оған ешкімнің таласы жоқ.
Күн сайын жеу, ішу, киіну қажет, басында бастаған болу керек. Сол себепті
де кейбір ата-аналар бала тәрбиелеу ісіне өзінің қатысын, тек
материалдық қамқорлық жасау: киіндіру, тамақтандыру... деп түсініп жүр.
Алайда адам – тек қана тән емес, сонымен қатар үлкен қажеттігі бар жан
да. Нақты өз аттарымен атайтын болсақ, жан деп отырғанымыз - рух, ал тән
- нәпсі. Қазақта мынадай фразеологиялық сөз тіркестері көп кездеседі:
рухани бай адам, адамның рухы, рухы жоқ, рухы жоғары, рухтанып кетті,
рухани байлық, ұлттық рух, рухани ұстаз, т.с.с . Осы тіркестерге мұқият
зер сала отырып, рух деген нәрсенің адам денесіндегі бір қуат
екендігіне көз жеткізуге болады. Оның адам бойында кездесетін барлық
жақсы қасиеттері мен жасайтын барлық игі істерінің қайнар көзі екендігін
аңғару қиын емес.
Жаратылыстың барлығы екі қарама-қарсы нәрседен тұрады: ақ - қара, күн
- түн, ыстық - суық, тәтті - ащы, жақсы -жаман... Сол сияқты, адам
бойындағы барлық жақсы қасиеттер рухтан туындайды да, барлық жаман
қасиеттер нәпсінің көрінісі болып табылады. Адам денесі бір болғандықтан
оның ішінде билік үшін үнемі осы екі қуаттың күресі жүріп жатады.
Жақсыны, я жаманды таңдап жататынымыз да осыдан. Қазіргі кезде білім
беру ісінде, жеке тұлғаны жан-жақты жетілдіріп, танымдық іс-
әрекеті мен ой-санасын дамытып, қалыптастыру барысында білім берудің
ұлттық, педагогикалық, психологиялық негізін айқындау
керек.
Елімізде болып жатқан әлеуметтік, экономикалық,
экологиялық, саяси, мәдени өзгерістерге байланысты оқу –
тәрбие үрдісін ұлттық сипатта ұйымдастыру - өмір талабы. Әр
халықтың ұлтттық-тарихи дәстүр, оның адамзаттық білім берудегі
оқу-тәрбие үрдісіне тікелей байланысты.
Қазақ халқы – елін, жерін, оның табиғи, мәдени байлығын,
өнері мен тілін, тарихын, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпын сақтап,
қорғап, рухани-адамгершілік тағылымдарын ұрпағына мұра етіп
қалдырған. Сондықтан, оқу-тәрбие үрдісінде қолданылатын
бағдарламалар, оқулықтар, дидактикалық материалдар, ұлттық психологиялық
ерекшеліктер ескеріле отырылып, жасалуы керек.
1.2. Ұлттық тәрбиедегі адамгершілік құндылықтарға қалыптастырудың
тәрбиелік мақсаты
Ата-бабаларымыз ұлан байтақ елін, байлыққа толы жерін
ғасырлар бойы қорғап, халқының бостандығы мен тәуелсіздігі үшін
ел қамын ойлаған батырларын, халқының сөзін сөйлеп, ел қамын
жеген білімпаз шешендері мен билерін мақтан еткен. Шежіреге
толы Отанымызды қорғау, шешен де өткір тілімізді, дәстүрімізді
сақтау, оны зерттеп, білу- азаматтық парыз. Әр ұлттың өзіне тән
ғасырлар бойы қалыптасып, ұрпақтан – ұрпаққа жалғасын тауып келген
ұлттық психологиялық ерекшеліктің болғаны. Сондықтан барлық
халықтың мақсаты өзінің ұрпағына тәрбие беруде күнделікті
айналысатын шаруашылығын, шұғылданатын кәсібін ұлттық
психологиялық арнада ұйымдастырып және рухани-адамгершілік
тәрбиесімен ұштастыра білген.
Қазақстан Республикасының Ұлттық энцикиклопедиясында адамгершілік
ұғымына былай деп анықтама берілген: Адамгершілік – адам бойындағы
гуманистік құндылық, әдеп ұғымы. Кісілік, Ізгілік, Имандылық
тәрізді ұғымдармен мәндес. Халықтық дүниетанымда мінез-құлықтың әр түрлі
жағымды жақтары осы ұғымнан таратылады. Мінез-құлық пен іс-әрекеттерде
көзге түсетін төмендегідей адамгершілік белгілерін атап өтуге болады:
Адамды қастерлеу, сыйлау, сену, ар-ұятты сақтау, имандылық пен
рақымдылық, ізеттілік пен кішіпейілділік, әділдік, қанағатшылық т.б.
Адамгершілікке тәрбиелеудің маңызды педагогикалық міндеттері –
оқушылардың белсенді өміршілік позициясын, қоғамдық борышқа сапалық
көзқарасын, сөз бен істің бірлігін, адамгершілік нормаларынан
ауытқушыларға жол бермеуді қалыптастыру. Ол баланың жеке басын
қалыптастыру мен дамытудың аса маңызды бір саласы.
Адагершілік тәрбиесі – белгілі бір мақсатқа негізделген
көзқарасты, сенімді, парасатты, мінез-құлық дағдылары мен
әдеттерді қалыптастырудағы және адамгершілік сезімді, ұлттық
сананы, қарым-қатынасты дамытуда, жалпы адамзаттық, құндылықтарды
тиімді пайдалануға бағытталған жалпы адамзаттық тәрбиенің
құрамдас бір бөлігі.
Ғылыми, филосифиялық, психологиялық әдебиеттердегі құлықтық тәрбие
жалпы тәрбиенің аса маңызды құрамды бөлігі екені айқындалған.
Шәкірттердің саналы тәртібі, пайымды мінезі туралы түсінігін
қалыптастыру, оған сәйкес сезімін және сенімін тәрбиелеу құлық тәрбиесіне
байланысты.
Адамгершілік тәрбие туралы ой-пікірлер VI ғасырдағы Орхон-Енисей
жазуларынан басталып, Орта ғасыр ғұламалары (Әль-Фараби, Ж.Баласағұн,
М.Қашғари, А.Жүгінеки) мен Алтын Орда дәуірі оқымыстары (С.Сари,
Қ.Жалаири), XIV - XV ғасырда өмір сүрген ақын-жазушылар (Асан-қайғы,
Шалкиіз, Бұхар, Махамбет, Әсет және т.б.) айтылып келген. XIX ғасырдың II
жартысында (Шоқан, Ыбырай, Абай), одан бері ортамызға қайта оралған
қазақтың зиялылары А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Дулатов, С.Сейфуллин,
т.б. еңбектерінде бүгінгі күнге дейін осы мәселе өз өзектігін
жоғалтпаған. Адамгершілік тәрбиесінің бүкіл жүйесі гуманистік
мазмұнға толы, имандылық негізінде жеке адамның жан-жақты дамып
жетілуіне бағытталған.
Моральдық қасиеттер адамның қимыл-әрекетінен, қарым-қатынасынан
шығады. Ғұлама, философ Әл-Фараби өз еңбектерінде адамдар
арасындағы қарым-қатынас мәселесін қарастырған. Адамдардың ойлы,
парасатты болуының қажеттілігі адам деген ардақты атақты алып
жүрудің өзі бақыттылық екенін айтқан. Қазақ халқының
ағартушылары А.Құнанбаев, Ы. Алтынсарин, Ш. Уалиханов т.б. өз
еңбектерінде адамдар арасындағы қарым-қатынас мәселесін
философиялық, педагогикалық, психологиялық тұрғыда қарастырған. А.
Құнанбаев адамдар арасындағы қарым-қатынастың бірі – адамгершілік
мәселесіне тоқталған.
Адамгершілік дегеніміз-қоғамның, өмірдің объективтік
заңдылықтарына сәйкес адамдар арасындағы қарым-қатынасты реттеуге
негіз болып табылатын талапқа сай белгілі бір гуманистік
принциптерді білдіретін жалпы адамзаттық ұғым. Адамгершілік
қоғамдық сананың басты белгілері болғандықтан, адамның мінез-
құлқы. Іс-әрекеті, қарым-қатынас, көзқарастары арқылы сипатталады,
әдептілік, меиірімділік, қайырымдылық, инабаттылық, қарапайымдылық
т.б. Адамгершілік - әлеуметтіліктің биік шыңы, адам ұрпағының
негізін қалаушы, халық мәдениеті басқалардан айырмашылығы –
адамның рухани байлығы мәңгілік. Әлеуметтік ортаға әсер ететін
белгілердің бірі - адамдардың бір-біріне, қоршаған табиғатқа қарым-
қатынасы.
Адамгершілік тәрбиесі мәселесі негізінен ұлттық
психологиялық ерекшеліктерге сүйене отырып, тәрбие берудің
әдістемелік жолдарын қарастырады:
- Ұлттық дәстүрлер арқылы оқу-тәрбие үрдісінде адамның
бойында рухани мәдениетті қалыптастыру.
- Ұлттық дәстүрлер арқылы адамның психологиялық
ерекшеліктерін зерттеп, дамыту.
- Салт-дәстүр негізінде, ұлттық психологиялық
ерекшіліктерді ескере отырып, рухани-адамгершілік құндылықтарын
тәрбиелеу.
Адамның ішінде болмайды аласы,
Оларды бұзатын нәпсінің таласы, - деп уақытында Шәкәрім айтқан.
Бұл екі таңдаудың қалау - қажеттіліктері мен азығы бар. Қайсысы
қуаттырақ, қайсысы үстем болса, ақыл соның талабын қанағаттандырады,
соған қызмет жасайды. Адамдардың жақсы-жаман болып жіктелуінің себебі де
осыған байланысты.
Ақыл деген өлшеусіз бір жарық нұр,
Сол нұрды тән қамы үшін жан жұмсап жүр.
Тағдырдың қиын, сырлы сиқырымен
Жан тәнге, ақыл жанға матаулы тұр.
Асылында, жаман адам болмайды, бойындағы нәпсісі рухынан үстем
болғандықтан, барлық ақылы, білімі, қайрат -жігері мен өнері нәпсінің
құлына айналғандықтан, жақсы іс-әрекеттер мен көркем амалдардың табылуы
қиын.
Рухтың мекені - адамның жүрегі. Жүректің жылуы, махаббат, ар - намыс,
қайрат - жігер деген сезімдердің барлығы да осы рухтан туындайды.
Түсіну үшін мынадай салыстыру келтіруге болады: Күн – адамның рухы
болса, сәулесі - оның ақылы. Рухани бай адам ең алдымен әділ, мейірімді
және қанағатшыл болады.
Ұлы Абай ақыл мен жан туралы уақытында былай деген:
Ақыл мен жан мен - өзім, тән менікі,
Менімен менікінің мағынасы екі.
Мен өлмекке тағдыр жоқ әуел бастан,
Менікі өлсе өлсін, оған бекі
Өлсе, өлер табиғат, адам өлмес,
Ол бірақ та қайтып келіп, ойнап-күлмес.
Мені мен менікінің айрылғанын,
Өлді деп ат қойыпты өңшең білмес.
Жалпы жаратылыс та адам денесі сияқты екі бөліктен тұрады. Біріншісі –
бес сезу мүшелерімізбен сезіп, ақылымызбен ажырататын материалдық дүние.
Екіншісі - сезу мүшелеріміз бен сезе алмайтын, бірақ ішкі жанымызбен
сезіп, ақылымыз ажырататын рухани дүние. Рух азығын осы рухани
әлемнен алады.
Қазір адамдардың барлығының да көздері ашық, ғылыми- техникалық
дамудың шарықтап тұрған кезеңі – компьютер дәуірінде өмір сүріп жатыр.
Бірақ бір нәрсе жетіспейді. Бүкіл адамзат соны іздеумен әлек. Ол – рух
қажеттілігі, рухани азық.
Рухани азықты тауып, дәмін татып мейірін қандырған адам ғана бұл
дүниенің қызыл-жасылы мен баянсыз бақыттарына жүрек байламай, алаңсыз
толық қанағат кейпіне келіп, өмірден өзінің нақты орнын табады. Сонда
ғана ол өзінің адам деген атына заты сай көзі ашық, көкірегі ояу кемел
дәрежесіне жетеді.
Әрбір халықтың рухани азығының қайнар бұлағы - оның халықтық
педагогикасы мен ұлттық салт-дәстүрлері болып табылады. Тән азығы мен жан
азығының тепе-теңдігін сақтап, әсіресе, жан азығына басым көңіл бөлген
халқымыз өміртануды діттеп, оның пәлсапалық заңдылықтарын терең ұғынған.
Жан азығынан мақұрым қалған адамның адамдық қасиеті жойылып, оның
хайуанға айналатынын ертеден ұғынған халқымыз жан азығын ең әуелі
нәрестеге бесік жыры арқылы әуезді әуенмен беруді бастайды, одан соң жас
балдырған жеке сөздерді ұғына бастағанда-ақ, оған жақсы мен жаманды
ажыратып түсіндіреді.
Адам өмірінің алтын бесігі – мектептің есігін ашқан балдырған
жарығы мол жаңаша өмірде адамдық асыл қасиеттерді қастерлеп өмір
заңдылықтарын үйренеді.
Әдептілік, имандылық, мейірімділік, қайырымдылық, ізеттілік,
қонақжайлылық құндылықтары қалыптасқан халқымыздың осы асыл да абыройлы
қасиеттерін жас ұрпақтың ақыл-парасатына азық ете білу үшін, әрбір
тәрбиеші, ұстаз халық педагогикасын сан ғасырларда қалыптасқан салт-
дәстүрлерді, әдет-ғұрыптарды жан-жақты терең білумен қатар, өзінің бойына
адамдық құндылықтарды терең сіңірген, рухани жаны таза адам болуы шарт.
Ол рухани-адамгершілік тағылымдарды өркениетті өмірмен байланыстыра
отырып, білім берудің барлық кезеңдерінде негізге алғаны жөн. Сонда ғана
өзінің міндетін айқын сезіне білетін, мінез-құлқы жетілген саналы адам
қалыптасады.
Құлықтық тәрбие туралы ежелгі ойшылардың, ғалымдардың ойлары
бүгігі зерттеулерде жалғасып келеді.
Адамгершілік тәрбие – адамның моральдық қасиеттерін белгілі бір
мақсатқа бағыттап қалыптастыру. Мораль – барлық қоғамдық өмірдің
саласында – еңбекте, тұрмыста, саясатта, ғылымда, үйелменде және
халақаралық қатынаста адамның мінезін және санасын реттейді. Сол себептен
құлықтық тәрбиені кіші мектеп жасындағы балалардан бастау керек.
Адамгершілік тәрбиесі – адамгершілікті тәрбиелудің құралдың бөлігі. Мұның
міндеті моральдық межелер мен талаптарды қоғамның әрбір мүшесінің игілігі
ету, оларды терең құлықтық сенімдеріне жоғарғы құлықтық қылықтарына және
шын мінез-құлқына айналдыру.
Адамгершілік сана – адамдардың көзқарасында шындықты, қоғамдық
болмысты бейнелейтін қоғамдық сананың бір түрі. Құлықтық сананың
құрамына: мұраттар, моральдық межелер. Құлықтық құндылықтар кіреді.
Адамгершілік сезім – тұлғаның рухани құлықтық көңіл-күйде сезіну.
Құлықтық сезімдерге намыс, ар,ұят, абырой, мақтаныш, махаббат,
өшпенділік, қызғаныш, өзімшілдік, атақ құмарлық жатады.
Адамгершілік құндылықтар - әлеуметтік құбылыстарды, адам әрекеттері
мен мінез-құлықтарын, олардың моральдық жағынан қарағандағы жақсылық пен
зұлылымдылық жөніндегі түсініктерін бағалауға мүмкіндік беретін адамның
мінез-құлықтарындағы бағдарлары.
Әдіс қандай болмасын (мақтау, ұялту, көзін жеткізу, көндіру)
тәрбиешіден асқан имандылық, ізетті талап етеді.
Жетілген мінез-құлық – бұл үш нәрсенің: жүректің, ақылдың және қолдың
бірлігі мен келісімі. Егер бала өзінің жүрегін тыңдауға үйренсе, және тек
қана жүрегінің айтқанын істейтін болса, онда ол өмірде өз орнын табады
да, Жер үстіндегі Адамның қызметін атқарады.
Бұл мақсатқа нағыз мұғалімдердің (тәрбиешілердің, ата-аналардың,
педагогтардың) қатысуымен ғана қол жеткізуге болады. Балаларды сүйетін
және өзінің ісіне берілген Мұғалім ғана мейірбан адамның қалыптасуына
баға жетпес көмек көрсетуге қабілетті.
Білім өзінің шынайы міндетіне жауап беруі үшін балаларда жас
кезінен бастап, ең маңызды адамдық саналарды – адамгершілікті: сүюді,
аяушылықты, төзімділікті, имандылықты, әдептілікті, мейірбандықты,
шыншылдықты және басқа асыл қасиеттерді дамыту керек.
Қазіргі жағдайларда бұны жүзеге асырудың мүмкіндіктері бар:
1.Рухани адамгершілік құндылықтарды кез-келген пәнді оқытудың мазмұнына
енгізу;
2.Сыныптан тыс сабақтарды баланың адамдық асыл қасиеттерді игеруіне
ықпал ететіндей бағытта ұйымдастыру;
3.Жеке пән ретінде жүргізілетін сабақтардың бағдарламасына енгізу;
Рухани тәрбие өзінің қуатын әлемнің әрбір құбылысынан алуы мүмкін.
Олай болса, кез-келген оқу пәні балалардың адамгершілігін, жақсы мінез-
құлығын қалыптастыру құралы бола алады.
Алайда, соңғы кезде үлкен мән баланың қарым-қатынасы мұғалімнің
оқушыға деген қарым-қатынасы үнемі байланыспай келгені ешкімге де құпия
емес. Балалардың өзінің мұғаліміне деген жақсы көрушіліктен барынша
шалғай жатқан қорқыныш, жек көру, сыйламау сияқты сезімдерді бастан
кешіретіні жиі кездеседі. Мұның себебі, мұғалім мен оқушылардың жеке
бастарының сапасы мен оқыту әдістернің сапасына байланысты болуы мүмкін.
Мұғалім әрбір сабақты жан-тәнімен беріле оқытуды, бала жанына әсер
ететін құндылықтарды қалыптастыруды өзі үшін заң санауы қажет. Үлкен адам
қай жерде болмасын өзі рухани белсенділік танытатын болса, сол арқылы
тәрбие бере алады. Шын мәнінде жалпы адамзаттық құндылықтар ұғымына
енетін өмір құбылыстарының бәрін сабақтардың кез-келгенінде көрсетуге
болады.
Бүгінгі таңда үлкендерге балалардың ынтасы мен назарын өзіне
аударуға қол жеткізу оңайға түспейді. Баланың рухани-адамгершілік
тағылымына кері әсер етуші факторлар: соғыс ойыншықтары, жатқылықты
жариялайтын фильмдер, бейнетаспалар мен компьютерлік ойындар бар.
Сондықтан мектептен тыс кездегі сабақтарды ұйымдастыруда мұғалім барынша
тапқырлық танытқаны жөн. Мұндай кездесулерді балалар оларға қатысуға
құмартып тұратындай және оның жалғасын асыға күтетіндей дәрежеде тартымды
етіп өткізу керек.
Спорт, табиғатқа серуен, мектептен тыс кездесулер кезіндегі пікірталас,
әсерлі әңгімелер, мұражайға, театрға немесе классикалық музыка концертіне
бірге бару, үйірмелердегі театрланған сабақтар – осының бәрі рухани
адамгершілік тәрбие үшін тамаша құралдар.
Олар баланың шығармашылығын оятып, жан дүниесімен сезінетін тамаша
ойларға жетелейді. Ал, одан тек жағымды қасиеттер туындайтыны белгілі.
Қазіргі таңда еліміздегі оқу-тәрбие жұмысына байланысты болып жатқан
жаңартулар білім мен тәрбие қайта қарауды міндеттейді. Бүгінгі таңда
тиянақты білім беру жүйесінде оқушылармен тәрбие жұмысын дамыту басты
мақсат болып отыр. Осыған байланысты мектептің алдына қоятын ең басты
мәсәлесінің бірі - өркениетті, прогресшіл бағыттағы азаматтық-
адамгершілік қасиеті мол, сондай-ақ ұлттық тілін жоғалтпаған, өзге елдегі
замандастарымен тең дәрежеде бәсекелесе алатын биік, өрелі, терең білімді
ұрпақ тәрбиелеу. Сонымен қатар жеке басының сапасын көтеру.
Тәрбие – қоғамдық үрдіс, қоғам мен жеке тұлғаның ара қатынасын
қамтамасыз ететін басты жүйе. Оның негізгі өлшемі өмірге қажетті тұлғаның
жағымды қасиеттерін дамыту. Оқушылардың сапалы тәртібі мен пайымды
мінезін қалыптастыру, оған сәйкес сезімін және сенімін тәрбиелеу
тәрбиешінің мақсатқа бағытталған іс-әрекетіне байланысты.
Тәрбиенің неізгі міндеті – қоғамның негізгі талаптарын әрбір баланың
борыш, намыс, ождан, қадыр-қасиет сияқты биік адамгершілік стимулдарына
айналдыру.
Көп көңіл бөлінетін мәселе - адамгершілік тәрбиені күшейту.
Ұлттық дәстүр арқылы психологиялық ерекшеліктерді ескере
отырып, дүниедегі бағалы рухани байлықты жеке тұлғаға дарыту.
Адам – тарихи үрдістің субъектісі. Ол барлық әлеуметтік
қозғалыстар мен қимыл - әрекеттердің негізгі, өлшемі және
мақсаты, жер шарындағы небір ғаламат табыстардың қайнар көзі,
ақыл-ой туындылардың құдіретті иесі. Адам дегеніміз - еңбек
әретімен шұғылдана алатын әлеуметтік қатынастарға түсетін, өзара
байланыс жасай алатын тұлға. Адамның төрт түрлі өлшемі бар:
биологиялық, психологиялық, педагогикалық, әлеуметтік. Бұл
өлшемдер өзара байланысты. Осы төрт өлшемге байланысты адамның
бойындағы кісілік, тұлғалық қасиеттері үш дәрежеге бөлінеді:
- әр адамның өзіне тән психологиялық ерекшеліктері болады,
өмір сүру ортасына байланысты адамдар бір-біріне ұқсамайды.;
- адам әртүрлі елдердің тарихи дәуірдің материалдық-
рухани мәдениетімен жеткен жетістіктерінен үлгі алады. Оған
әлеуметтік, этикалық, ұлттық ортасы әсер етеді. Сонымен,
дәуірге, қоғамға, тарихи ортаға байланысты қалыптасқан білім
мен тәрбие жүйесінен сабақ алады. Осының бәрі адамның жан –
дүниесіне әсер етеді;
- адам адамзат қауымының мүшесі. Шыққан нәсіліне, ұлтына,
туысына, туған жеріне тәуелсіз, барлық адамдарға ортақ
адамгершілік қасиеттер болады: батырлық, ерлік, сатқындық,
мейірімділік, қатыгездік, әділдік т.б. Осы рухани психологиялық
қасиеттерді адам бойында қалыптастыратын – тәрбие. Халық батыры
Баурыжан Момышұлы: Біздің тарихымыз батырға бай тарих, халқымыз
батырлықты биік дәріптеп, азаматтық пен кісіліктің символы,
үлгісі ретінде санаған. Батырлық, ерлік деген ұрпақтан – ұрпаққа
ата дәстүрі болып қала бермек. Өйткені білмеген, онан тәлім –
тәрбие , ғибрат алмаған халықтың ұрпағы- тұл, келешегі- тәуелсіз.
Біздің қазақ халқы – батырлық - деген.
Демек, рухани психологиялық қасиеттердің бірі-ерлік
болса, ол тәрбиеден бастау алады. Әр халық өзінің ер жүрек
батырларын, олардың елін, жерін қорғаған істерін мақтан етіп
үлгі-өнеге қылған. Өлең-жыр, дастанына, аңыз әңгімелеріне
қосқан. Себебі, елін бүкіл әлемге танытатын сол халықтың
батырлары. Сондықтан, оқу-тәрбие барысында, тәлім-тәрбие
сабақтарында халқын, елін қорғап , жерін жауға бермей, ұлан-
байтақ өлкесін жаудан сақтаған батырлардың ерлігін дәріптеп,
құрметтей білуге үйретуіміз керек. Тарихта Ақтабан шұбырынды,
алқакөл сұлама деген атпен қалған жоңғар шапқыншылығына қарсы
соғыс қазақ халқы үшін Отан соғысы болып табылады. Осындай
қиын-қыстау кезде халықты бірлікке шақырып, ел басқарған өмір
сынынан өткен билері мен батырлардың ерлігін, туған жерге,
халқына деген махаббатын, отаншылдығын паш етіп, жырлармен
демеп отырған аты аңызға айналған жырлардың ісі- өз алдына бір
ерлік, тәрбиелік маңызы зор, білім мен өнегеннің қайнар
көзі.
Халықтың ғасырлар бойы қалыптасқан тәлім-тәрбиесі, ұлт
қаһармандарының өмірі мен ерлік істерінің тарихы, даналық
сөздері – адамгершілік тәрбие беруде үлкен роль атқарады. Батыр
бабаларымыз қазақ елінің басын қосып, ұлттық жауынгерлік-ерлік
мектебінің негізін салған. Адамгершілік – адамның рухани арқауы.
Моральдық жағынан кіршіксіз таза болу дегеніміз адамгершіліктің
асқар шыңы. Адам қоғамда өзінің жақсы адамгершілік
қасиеттерімен, қайырымдылығымен, адалдылығымен ардақталады.
II. АУЫЛ МЕКТЕБІНДЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ АДАМГЕРШІЛІК ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫН
ҚАЛЫПТАСТЫРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Қазақ халықының адамгершілік құндылықтарының ерекшеліктері.
Адамгершілік тәрбиесі дегеніміз - оқушылардың бойында мінез-құлықтың
белгілі бір сипаттарын қалыптастыру және оларға өздерінің бір-біріне,
жанұяға, басқа адамдарға мемлекетке, Отанға деген қатынасын анықтайтын
мінез нормалары мен ережелерін дарыту жөніндегі тәрбиешілердің арнаулы
мақсат көздеген қызметі.
Біздің жағдайларымызда мектептің ықпалы әлеуметтік ортаның, бүкіл
біздің құрылысымыз бен адамдар арасындағы қоғамдық қатынастардың
системасымен тереңдетіліп, толықтырыла түседі. Осының нәтижесінде баланы
қоршаған бүкіл шындық өмірдің ықпалымен күшейтіле түскен мектептің мақсат
көздеген ықпалдарының нәтижесінде адамның адамгершілік дамуы, оның бүкіл
рухани бет-бейнесінің қалыптасуы болып жатады.
Маркстік педагогика мен психология туа біткен адамгершілік
қасиеттерінің болуын үзілді-кесілді жоққа шығарады және бұлардың қалыптасуы
өмір бойында болып жатады, әрі тәрбие мен бүкіл қоршаған шындық өмірдің
ықпал етуі арқасында ғана осы қасиеттерге бала өзінің жеке басының
әлеуметтік тәжірибесі үстінде ие болады деп дәлелдейді.
Темпераментте көрінетін жоғары нерв қызметінің адам мұраланған типі,
сөзсіз, адамның мінез-құлқына да белгілі дәрежеде өз табын қалдырады. Бірақ
біз, алайда, тәрбие мейлінше үлкен шекте жоғары нерв қызметінің типін
қалыптастыру процесіне ықпал ете алатындығын, ал ең бастысы темперамент
өзінен-өзін алғанда мінез-құлыққа, жақсы немесе жалғандыққа, ізгілікке
немесе зұлымдыққа, әділдікке немесе жалғандыққа бағытты анықтайтынын
білеміз. Сангвиник те, флегматик те, холерик те, меланхолик те, ізгі
зейінді де батыл бола алады. Дәл осындай ұнамсыз қылық жасаған адамдардың
арасында да сан алуан темпераментті адамдар кездеседі. Сондықтан да жоғарғы
нерв қызметі типтерінде туа біткен айырмашылықтар қандай да болсын
моральдық қасиеттердің дамуын алдын-ала белгілемейді деп айтуға болады.
Осыдан келіп аса маңызды педагогикалық қорытынды шығады: дұрыс
тәрбиелеу жолымен және оңды ықпал еткенде тәрбиенің мақсаттары мен
міндеттеріне сай келетін моральдық қасиеттерді қалыптастыру ісін қамтамасыз
етуге болады.
Біз оқушыларда кездестіретін теріс қасиеттер - нашар тәрбиенің және
ортаның теріс ықпалының нәтижесі. Бұлар туа біткен болып қойылады.
Қайта тәрбиелеу - тәрбие ісіне қарағанда, анағұрлым үлкен ұзақ та
еңбекті көп керек ететін процесс. Алайда, дұрыс тәрбиелеуді ортаның оңды
ықпалымен ұштастырып алғанда, өмір мен тәрбиенің ұнамсыз жағдайларының
ықпалымен баланың бойындағы көрінетін теріс қылықтарды жоюға болады.
Бұған М.Горький атындағы колония мен Ф.Э.Дзержинский атындағы
коммунадағы А.С.Макаренко жүзеге асырған тәрбие системасы тамаша дәлел бола
алады. Өз өмірінің алғашқы кезеңінде көптеген теріс әдеттер мен мінез-
құлықты және қоғамға қарсы бағдар-бағыттарды қалыптастырып игерген,
педагогикалық тұрғыдан алғанда өз бетімен кеткен жүздеген балалар
А.С.Макаренко мен ол құрған педагогтар мен тәрбиешілердің тәрбие беру
ықпалының арқасында өз елінің пайдалы азаматтарына айналды.
Казіргі мектептің жағдайларында қазірдің өзінде-ақ қайта тәрбиелеу
мүмкін болмай отырған педагогикалық тұрғыдан алғанда өте күшті бетімен
жіберілген балалар бүгінгі күнде де кездесетіні даусыз. Мұндай балалар
қатаң режимі бар арнаулы балаларды тәрбиелейтін мекемелерге барады, мұнда
олардың көп бөлігі қайта тәрбиелеу ісіне көнеді. Әлеуметтік қауіпті
жасөспірім балалар жөнінде бұдан да гөрі қатаң шаралар қолданылады, бірақ
олар жөнінде жаза қолдану арнаулы тәрбие беру жұмысымен ұштастырылады,
көптеген жағдайларда бұл жұмыс та өзінің нәтижелерін беріп келеді.
Осының бәрі біздің елімізде адамгершілік тәрбиесіне көзқарастың
негізінде теріс сипаттарды жеңіп шығуға сенім, тәрбиенің мақсаттары мен
міндеттеріне сәйкес тәрбиеленушінің жеке басын жобалауға мүмкіндік бар
екендігін көрсетеді.
Біздің елімізде адамгершілік тәрбиесінің негізгі міндеті - оқушыларды
мораль рухына тәрбиелеу болып табылады, яғни басқа сөздермен айтқанда,
мораль оқушылардың мінез-құлқының олардың бір-біріне, жанұяға өздерін
қоршаған адамдарға, өз мемлекетіне, Отанына қатынасының негізіне алынуға
тиіс.
Осы міндеттерді жүзеге асырудың жолдарын жақсылап анықтап алу үшін, ең
алдымен жалпы алғанда, мораль дегеніміздің өзі не екенін оның ықпал ету
күшінің неден көрінетіндігін, мораль дегеніміз қандай екендігін, мұның
буржуазиялық, діни моральдан айырмашылығы неден екенін айқын да нақты көз
алдымызда келтіруіміз керек.
Моральдық-этикалық нормалар, халықтың ұлттық әдет-ғұрыптары,
қалыптасқан дәстүрлері ұрпақтан-ұрпаққа ауысып отырады, жастардың мінез-
құлқына пайымды әсер етеді. Өйткені, халқымыздың өзі келешекке - ұрпаққа -
айтар ақылын, адамгершілік үлгісін, салт-санасын, дәстүрлерді насихаттап
келеді. Халқымыз өзінің бай тәжірибесіне сүйеніп, ұрпақты адал еңбекке,
өнер-білімге тәрбиелейді, үйелменнің, ауыл-аймақтың, елдің ар-намысын
қорғау сияқты ізгі адамгершілік қасиеттерін қалыптастырады.
Қай қоғамда болмасын, оның барлық салаларында, өмірде, еңбекте,
тұрмыста, үйелмендік және басқа қатынастарда, мораль адамның мінез-құлқын,
сана-сезімін реттейді: мораль принциптері барлық адамдарға тарайды, оладың
өзара қатынас мәдениетін құрайды. Мораль принциптері белгілі қоғамдық
бастауларды, өмір құрылысын, қарым-қатынас формаларын қуаттайды, бекітеді
немесе, керісінше, өмір талаптарына байланысты олардың өзгеруін талап
етеді.
Өкінішке орай, біздің еліміздің саясатын, моральдық нормалардың
принциптерін біле тұрып, қоғамдық жатаққана ережелерін бұзушы адамдар да
кездеседі. Бұлар кім?
Біріншіден, кейбір адамдар біздің адамгершілік көзқарасымызды
қабылдаудың орнына, бізге жат адамдардың идеясын мақұлдап, соның тұтқыны
болған. Екіншіден, кейбіреулер адамгершілік мінез-құлық принциптерін және
нормаларын біледі. Бірақ мораль олардың сана-сезіміне, әдетіне айналмаған.
Үшіншіден, қайсы біреулер адамгершілік принциптерін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
I.Адамгершілік тәрбиенің теориялық
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 6
1.1.Адамгершілік ұғымының мәні мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...6
1.2. Ұлттық тәрбиедегі адамгершілік құндылықтарды қалыптастырудың
тәрбиелік
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..16
II. Ауыл мектебінде оқушылардың адамгершілік құндылықтарын
қалыптастыру
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .26
2.1 Қазақ халықының адамгершілік құндылықтарының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...26
2.2 Халық педагокикасының құралдары арқылы адамгершілік құндылықтарды
ауыл мектебінің оқушыларында қалыптастыру
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .40
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...64
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...67
Намысқа кір келтірушілік, моральдық рухтың асқақтығын қорлау –
масқара болушылық.
Б.Момышұлы
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкстілігі. Халыққа білім беру жүйесінде қазіргі ауыл
мектебі оқушыларын адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру мәселесі бүкіл
қоғамның дағдарысты ауыл мектеп оқушыларын адамгершілік жағдайынан
туындайтыны еліміздің қоғамдық экономикалық өміріне нарықтық қатынастардың
енуіне байланысты өзгеріске түскен саяси, экономикалық, әлеуметтік мәдени,
рухани жағдайлар ауыл мектептің жас ұрпақтардың тәрбиесінің проблемаларын
жаңаша ойластыруды талап етеді.
Елбасы Н. Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына арналған жолдауында Ауыл
мектебі атты бағдарламасында: Ауыл дегеніміз -сайып келгенде, халықтың
тұрмыс салтын, мәдениетіміздің, дәстүріміздің, әдет ғұрпымыз бен рухани
тіршілігіміздің қайнары. Біз кез келген ұлттың түп тамыры ауыл жұртында
жататынын естен шығармауға тиіспіз. Бәрінен бұрын тұрақтылық пен байсалды
эволюциялық дамуға нақ осы жұрттың ықыласты екені де аян. Тәуелсіздік пен
қуатты мемлекет мұраттарын айрықша қастерлеп терең сезінетінде осы жұрт,
өйткені оның қаны мен жанында бабаларымыздың арманы мен үміті сол қалпында
жатыр. Біз білім беру жүйесіндегі істің жағдайын міндет санаймын. Еліміз
үшін мұғалім мәртебесін арттыру, ең алдымен, ауылды жерде арттыру ең бір
өзекті мәселе 1.
Университет түлектеріне әлемдік деңгейде, өркениетті негізде білім,
тәрбие беру - дүниежүздік кеңістікте зор мәні бар проблемаға айналып отыр.
Осы проблемаға байланысты одан әрі жетілдіру ерекше мән берілуде.
Казіргі кездегі саяси және экономикалық жағдайдың тұрақтылығы
мен кемелденеуі, адамгершілік құндылықтардың кемуі, білімге, адал еңбекке
деген ұмтылудың азаюы, еңбек етуге, әр адамның, қоғамның, ұлттық және
мәдени дәстүрлерден өзін шектеуге жас ұрпаққа теріс ықпалын тигізуде.
Осындай кезеңде жас жеткіншектерге құлықтық немесе адамгершілік тәрбие
берудің маңызы зор болып отыр. Ұрпақ тәрбиесіндегі адамгершілік тәрбие
мәселелері баспа беттерін барлық уақытта орын алып тұрады.
Мысалы: С.Қабдиева,Т.Сламбекова, А.Бүркітбаева, Х.Наубаева, Л.Омарова,
Б.Иманбековалардың еңбектерінде орын тапқан 2; 3; 4; 5; 6; 7. Ауыл мектеп
оқушыларын адамгершілік тәрбиесі тікелей моральмен немесе құлықпен
байланысты. Ауыл мектеп оқушыларына құлықтық, немесе, адамгершілік тәрбие
беру - зерттеудің көкейтестілігін анықтауға жол береді деп есептейміз.
Мектептегі, ұжымдағы, отбасындағы рухани адамгершілік тәрбие
баланың Отанға деген сүйспеншілгін, еңбекке деген ұмтылысын
нығайтады. Оның нәтижесі, дұрыс жеке тұлғалылық, адамға деген
көңіл бөлушілік, өзіне деген талаптылықтан көрінеді.
Ауыл мектебі оқушыларын рухани-адамгершілікке тәрбиелеуге негіз
болатын педагогикалық шарттарын белгілеп алуымыз керек.
Жасөспірімдерді рухани-адамгершілік қасиеттерге тәрбиелеу -адамдармен
достық, мейірімділік, біреулердің қайғысы мен қуанышына
ортақтасу, өзгелердің мінез-құлқы мен пікіріне төзімділік таныту
кезінде жетіле түседі. Өйткені, біздің ойымызша, тәрбиенің
заңдылықтары мен ұстанымдары тәжірибеде іске асады.
Зерттеудің мақсаты:
1. Педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерді оқып танысу, талдау.
2. Ауыл мектеп оқушыларына адамгершілікке байланысты мәтіндермен,
әдебиеттермен, халық ауыз әдебетінің құралдарымен таныстыру.
3.Адамгершілік құндылықтарды қалыптастыратын тәрбие сағаттар өткізу.
Зерттеудің міндеттері:Адам бойындағы бар игі қасиет мектеп қабырғасында
қаланады. Сондықтан еліміздің ұлт тізгінін ұстап жастарымыздың тәрбиесіне
мән беру - біздің негізгі мақсатымыз. Осыған орай мектептегі тәрбие ұлттық
қағидалармен толықтыру өте қажеттілікті талап етеді.
Зерттеу нысаны: Ауыл мектептегі оқушыларда адамгершілік құндылықтар
туралы түсінік беру.
Дипломдық жұмыстың ғылыми болжамы: Егерде ауыл мектептің оқушыларына
адамгершілік туралы түсінік берсе, олардың адамгершілік құндылықтары асады.
Эксперимент базасы: Отырар ауданындағы А.Дәрібаев атындағы орта мектеп
Зерттеу жұмысы. Кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I.АДАМГЕРШІЛІК ТӘРБИЕНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1.Адамгершілік ұғымының мәні мен маңызы
Адамгершілік тәрбие әр уақытта, әр қоғамда болып келген. Яғни,
адамгершіліктің
кейбір бағыттары заман өзгеруіне байланысты өзгеріп отырады. Себебі тәрбие
– қоғамдық құбылыс.
Адамгершілік тәрбиесі дегеніміз – оқушылардың бойында
мінез-құлықтың белгілі бір сипаттарын қалыптастыру және олардың өздерінің
де бір-біріне, отбасына, басқа адамдарға, мемлекетке, Отанға деген
қатынасын анықталатын мінез нормалары мен ережелерін дарыту жөніндегі
ұстаздардың арнаулы мақсат көздеген қызметі.
Адамгершілікті мемлекет қайраткерлері, ғалым ұстаздар,
көсемдер, небір жақсылар уағыздаған. Олар өз заманына сай ізгілікті
парасатылықты, сананы, сезімді, саналылықты, инабаттылықты, салауаттылықты,
адалдықты, шыншылдықты т.б.қасиеттерді насихаттаған. Адамгершілік тәрбиесі
- біртұтас оқу-тәрбие процесінің негізі болып табылады. Адамгершілік
қасиеттер мораль, этика, өнеге арқылы айқындалады. Мораль, этика, өнеге
адамгершіліктің күретамыры болып табылады. Сондықтан да біз адамгершілік
тәрбиені осылардан бастағанды жөн деп отырмыз.
Мораль (латыншасы- моралис, құлық) - әлеуметтік шындықтың этикалық
саналарын (ізеттілік, мейірбандық, әділеттік, мінез-құлық, әдет-ғұрып
т.б.) бейнелейтін қоғамдық сананың бір түрі 8. Мораль дегеніміз -
адамдардың бір-біріне және қоғамға деген міндеттері мен қарым-
қатынастарын анықтайтын қауымның өмір сүру ережелерінің жинтығы. Мораль
дегеніміз олардың бір-біріне және қоғамға деген міндеттері мен
қатынастарын анықтайтын адамдардың ортақ тұрмысы мен мінез -құлқының
нормалары мен ережелері болып келеді. Бұл нормалар мен ережелерді сақтау,
ең алдымен ішкі жан дүние ойысуына байланысты болады.
Моральдың осы ұғымымен екі негізгі мәселе: адамдардың қатынасын
реттеп отыратын осы нормалар мен ережелер немен және қалай
анықталатындығы, әрі қандай да болсын адамның қылығын белгілейтін және
қоғамдағы оның мінез-құлқының бүкіл бағытын анықтайтын ішкі жан дүние
ойысуларының қалай қалыптасатындығына байланысты болады.
Мораль қоғамдық сананың ерекше формасы болып саналады. Сөйтіп,
мораль таптық болып табылады да, тарихи сипатқа ие болады. Бұл, ең
алдымен, сол бір тарихи дәуірде адамдардың сол бір қылықтары мен іс-
әрекеттерін түрлі адамдар – түрлі таптың өкілдері – түрліше бағалайды,
яғни бір адамдарға олар ізгі, әділетті адамгершілікті, ал екінші
адамдарға зұлым, әділетсіз, қисық-қыңыр болып көрінеді деген сөз.
Дәл бір сондай әрекеттер мен қылықтар бір қоғамдық-тарихи
формацияда, бір құрылыс тұсында бір бағаны алады, әрі басқа заманда,
екінші құрылыс тұсында мүлде басқа бағаны алады.
Бірдей көрінетін моральдық қасиеттерге баға беруге әр түрлі көз-
қарасты А.С.Макаренко өзінің еңбектерінде жақсы көрсеткен. Ол былай деп
жазды: Мысалға іскерлік сияқты аса маңызды қабілетті алайық.
Буржуазиялық ұғымда да іскерлік дегеніміз жақсы қасиет қой. Бірақ
буржуазиялық дүниеде іскерлік қалай ұғынылады? Сен іскер болуға
тиіссің9. Буржуазиялық іскерлік дегеніміз ынжықтарды жану, олардың
барлығынан асып түсу болып табылады.
Мұндай іскерлік дегеніміз - қанаудың құралы. Ал бізде әрбір қазақ
азаматы іскер болуға тиіс. Бір адамның іскерлігі басқа адамның
іскерлігіне кедергі жасай алмайды. Демек, бізде іскерлік дегеніміз
адамгершілік қасиеті және іскерлікті талап ету-моральдық талап. Сөйтіп,
біз әрбір адамның бойында іскерлікті тәрбиелеуге тиіспіз.
Адам бойындағы бар игі қасиет - мектеп қабырғасында қаланады.
Сондықтан, еліміздің ұлт тізгінін ұстар жастарымыздың тәрбиесіне мән беру
- біздің негізгі мақсатымыз. Осыған орай мектептегі тәрбие ұлттық
қағидалармен толықтыру өте қажеттілікті талап етеді. Бүгінгі таңда
мектептер балаларға жекеленген ғылыми пәндерді терең оқытуға тырысса,
адамгершілік құндылықтар арқылы тәрбиеленуге мән бермей келеді. Соның
салдарынан жастарымыз жағымсыз қылықтарға бой алдырып, имандылық дегеннің
не екенін білмей өсуіне әкеліп соғуда. Ендеше рухани – адами
салауаттылық жолын қалыптастыру уақыты жеткен тәрізді.
Егер бұрын базалық білім беру ұғымы аясында жас ұрпақтың сауат ашу мен
оларға ғылым негізін игеру әрекетін түсіндіріліп келсе, қазіргі бұл ұғым
оқушылардың бойындағы адами құндыдықтарды, қайырымдылықты,
сүйіспеншілікті дамытуды, сондай-ақ әділдікке зорлық-зомбылық жасамауға,
бақытты бағалай білуге тәрбиелей отырып талап етеді.
Білім беру жүйесінің негізін оқушылардың рухани-адамгершілік
тұрғысынан кемелденуге назар аудару керек. Жақсылыққа ұмтылып, жағымды
істермен айналысатын адамның айналасындағыларға көрсетер үлгісі берер
тәлім-тәрбиесі мол болмақ.. Ал оның бәрі адамның бойында жас кезінен
бастап қаланса тұрақты қалыптаспақ. Сонда ғана дұрыс бағыт алып, бағдарды
ерте айқындаған баланың бойында бұл құндылықтардың қатары көбейіп саны
арта түседі.
Тәлім-тәрбие баланың даму кезеңдерінде адамның рухани өзін қоректеуші
болып, білімнен бұрын жеткізілуі тиіс. Тәрбиесіз берілген білім –
адамзаттың қас жауы, ол келешекте оның өміріне опат әкеледі деген Аль-
Фараби 10. Оқушылардың рухани – адамгершілігн дамыта отырып тәрбиелеу -
адам бойындағы жағымды қасиеттер мен жағымсыз ойлар бала мен ішкі
сезімдік байланыс орнатқанда ғана бір-біріне ауысады. Нәтижесінде өзіндік
түсінік пайда болып, қимастық сезім туатындай жағдай туындауы мүмкін.
Ондай кезде оқушы сабақтың тез аяқталуын күтпейді, керісінше жағымды
қатынас мерзімін ұзартуға тырысады. Мұндай қатынас білім мазмұнын игеруге
ең қолайлы сәттердің бірі болып табылады.
Көп бағыттағы әр салалы ұлттық тәрбиенің бір маңызды ұшы экологиялық
туған жер табиғатын ойлауға келіп тіреледі. Міне, бала бойына
адамгершілік құндылықтарын осындай пәндерді оқыту барысында қалыптастыру
қажет. Ұлттық тәрбиенің өркенді мақсатының бірі – қазақстандық
патриотизм. Бұл жалпы өмірде сана – сезім, идеология, саясат пен тәрбие
үрдісі мен астарлас құбылыс. Жас жеткіншектерге ұлт қаһармандарының
бейнесі мен тіршілік әрекеттері қашанда үлгі. Олар еліне, жеріне деген
сүйіспеншілігін, айтқан құндылықтарының көрінісін сіңіру - мұғалімнің
шеберлігіне байланысты.
Моральдың сипаты экономикалық және қоғамдық құрылыспен анықталады,
өйткені оның нормаларынан белгілі бір таптың, әлеуметтік топтың, халықтың
мүдделері де қарама-қайшы болады, әр түрлі моральдар қатар өмір сүреді.
Бүгінгі жағдайда бұрынғы кеңестік моральдың кейбір түрлері өзгерді.
Мораль барлық қоғамда өмірдің саласында – еңбекте, тұрмыста, саясатта,
ғылымда, отбасыда, әр түрлі қатынаста адамның мінезін, іс-әрекетін,
қатынасын, санасын рет-тейді.Мораль этикамен байланысты
Этика - бұл философиялық ғылым, қоғамдық сананың формасы, қоғамдық
қатынастардың түрі.
Этика (грек тілінен - әдет, мінез-құлық) – мораль туралы, оның шығуы
мен дамуы туралы, адамның өмір сүру салтының аса мәнді жақтарының бірі
болып табылатын адамгершіліктің әр түрлі қоғамдық құрылыстардағы сан алуан
формалары мен нормалары туралы ілімдер жүйесі11. Этикаға нормативті
этика (этикалық норма) және мораль теориясы кіреді.
Этикалық норма - адамдардың ұқсас қылық-мінездерін жалпы ережелер
бойынша немесе тыйым салу арқылы реттеп отыратын адамгершілік
Этикалық норма - ешкімнің жарлығымен немесе үкімет шешімімен болмайды,
дәстүр, қоғамдық пікір негізінде стихиялы түрде қалыптасатын құбылыс.
Этикалық норма жалпы адамзаттық, таптық сипатта болады. Бұл қоғамдық-
экономикалық формацияның ауысу кезінде ескі этикалық норма жаңа этикалық
норма мен күреске түседі. Этикалық норма және мораль теориясы әрбір
адамзатты саналылыққа тәрбиелеуде, адамгершілікке
тәрбиесі теориясы мен тәжірибесін
дамытуда елеулі орын алады. Этикалық норма мен мораль теориясының
негізіндегі моральдың түрлері: ұжымдық, гуманистік, қарекетшіл, белсенді
мораль болып бөлінеді.
Кеңес дәуірінде ұжымдық мораль бірінші орында болған.
Ол жеке адамды
еңбектегі және күнделікті тірліктегі іс-әрекетімен белгіленеді. Өзімдікі
дегенде өгіз қара күшім бар, деген қағида осыдан шыққан. Қарекетшіл
моральдың екі жағы бар: өзім үшін, ұжым үшін. Әрбір өнегелі азамат қоғам
өміріне қайшы жағымсыз құбылыстармен мансапқорлық, алдау, сөзінде тұрмау,
кертартпалық, нысапсыздық, әділетсіздік т.б.тікелей күресіп, жағымсыз
қылықтарға тосқауыл қоюы керек.
Гуманистік мораль шынайы
адамгершілік қарым-қатынастары, ынтымақтастықты, ізеттілікті, адалдықты,
кішіпейілдікті, қарапайымдылықты, қайырымдылықты, қуаттап уағыздайды.
Ұжымдық мораль. Моральдың бұл түрі бүгінгі
кішігірігім ұйым, қоғам, серіктестік, жеке қожалық т.б. кездеседі. Шынайы
ұжымдық моральдың ұраны У жесең де руыңмен же, немесе Біріміз бәріміз
үшін, бәріміз біріміз үшін. Мұндай принцип өзімізшілдікпен,
менмендікпен, пайдакүнемдікпен сыйыспайды, жалпы халықтық, ұжымдық
мүдделерді ұштастырады. Әр қоғамда бүкіл адам баласына тән ұзақ уақыт
өзгермейтін моральдық этикалық нормалар бар. Бұл халықтың ұлттық әдеп-
ғұрыптары, қалыптасқан дәстүрлер. Осылар ұрпақтан-ұрпаққа ауысып
отырады, жастарға үлкен әсер етеді, ықпал жасайды.Мораль адамның мінез-
құлқын,
сана-сезімін реттейді, қарым-қатынас мәдениетін жасайды.
Бірақ өмірде моральды бұзушылар жеткілікті. Әсіресе мына заманда:
нашақорлық, жезөкшелік, алдау, жауыздыққа бару.
Мораль - қоғамдық сананың бір түрі. Ол адамдардың ара-қатынасынан
туындайды: адамгершілікке жататын немесе адамгершілікке жатпайтын
қылықтар арқылы белгіленеді. Немесе біз оны өнегелі, өнегесіз қылықтар
дейміз.
Адамгершілік, өнегеліліктің өзі: өнегелілік сана, өнегелілік идеал деп
бөлінеді.
Өнегелі немесе адамгершілікті сана - адамның қарым-қатынасынан,
эмоционалдық іс-әрекетінен, мінез-құлқынан көрінеді. Өнегелілік баланың
жас күнінен бастап, ата-ананың үлгісінен басталып ағайын-туыстың, жора-
жолдастың ықпалымен, мектептің тікелей басшылығымен қалыптасады. Өнеге -
адамның бір-біріне, қоғамға деген міндеттерімен қарым-қатынастарын
анықталғанда көрінетін, олардың тәлім-тәрбиелілігі, үлгілігі, саналылығы,
ережелерінің жиынтығы.
Өнегелік сезім ұяттан, ардан басталады. Сезімі, ар-ұяты бар адам
адамгершіліктігін жоғалтпайды, қашанда да өнегелі болуға тырысады. Ондай
адамның өнегелі идеалы (мұраты, мақсаты) болады.
Адам баласы қоғамда өзінің адамгершілік қасиеттерімен,
қайырымдылығымен, адалдығымен, әділеттілігімен ардақталады. Моральдық
қасиеттер адамдардың қимыл-әрекетінен, қарым-қатынасынан шығады.
Жақсылық пен жамандық, зұлымдық пен махаббат, әділеттік пен
әділетсіздік, борыш пен намыс ар мен ождан адамның іс-әрекеті арқылы
өлшенеді. Бұларды адам бойына жастайынан мінез-құлық ережесі етіп
қалыптасыру тәрбиеге байланысты. Осыны ұстанған қазақ халқы жастарды от
басында кішіпейілділікке, ізеттілікке, имандылыққа, инабатылыққа
тәрбиелеуді бірінші міндет етіп қойған. Ер балаларға ауылдың үлкендеріне
қос қолдап сәлем беруді, қыз балаларға инабалық жасап, үлкендерге жол
беруді, олардың алдын кесіп өтпеуді уағыздаған.
Адамгершілік қасиеттің өзекті мәселесі - қайырымдылық, достық.
Халық ұғымында жақсылық пен жамандық, достық пен қастық адамгершілік
қасиеттің екі түрлі белгісі ретінде егіздің сыңарындай қатар салыстыра
суреттеген. Еліне қайырымды, бойындағы бар қасиетті халыққа жақсылық
жасауға адамды Ел қамын жеген - ер,- деп дәріптеген.
Қазақстан Республикасы Парламентінің (27 маусым, 2000 ж) әлем
парламентарияларына жолдаған ХХI ғасыр - Бейбітшілік пен Адамгершілік
ғасыры қаулысында басты көзделген міндет - еліміздің тыныштығы мен
ұрпақ тәрбиесіндегі әлемдік рухани ынтымақтастық, асқақ адамгершілік
сияқты асыл қасиеттерімізді санаға сіңіріп, адамгершілік
тұрғысынан болмасты түсіндіре отырып руханилыққа тәрбиелеу 12.
ХХI ғасырдың табалдырығынан аттаған Қазақстан әлемнің дамыған
елдерінің қауымдастығына, жалпы әлемдік, саяси-қоғамдық, әлеуметтік-
экономикалық және әлеуметтік-мәдени құрылымдарға кіруге бет алды.
Сондықтан, еліміздің туын биікке көтерер келер ұрпақтың білімді,
білікті, ұлтжанды, жоғары мәдени, биік адамгершілік пен рухани
қалыптасқан ұрпақ тәрбиелеу - адамзат алдындағы ең басты міндет.
Педагогика ғылымында баланы тәрбиелеуде бірнеше бағытта
басшылыққ алады, олар: қазақстандық патриотизм мен азаматтық тәрбие,
рухани-адамгершілік, салауатты өмір салты, экологиялық,
экономикалық, эстетикалық және отбасылық мәдениет. Көп жылдық
педагогикалық тәжірибе көрсеткеніндей, тәрбиенің толып жатқан
түрлерінің нәтижесіз болуы оның рухани тәрбиемен байланыспауы.
Ендеше тәрбиенің барлық салалары бір арнаға тоғысуы керек.
Қазіргі кезеңде ұстаздар қауымының алдында қойылатын
міндет – жастарға рухани-адамгершілік тәрбие беру және осы мақсатта
ұлтымыздың ұлы мұраларын жаңғырту, яғни, ұлттық құндылықтарымызды
басшылыққа алу. Қазір мектеп жасындағы балалардың шылым шегуі,
ішімдік ішуі, есірткі қолдану, т.б. келеңсіз көріністер жасыратын
жағдай емес. Қылмыстың ең ауыр түрлеріне баратын жастар аз емес.
Бұл қиындықтан шығудың жолын табу – ата-ана, педагогтердің
алдында тұрған шешімі қиын міндеттердің бірі.
Е.Ильиннің: Оқушылардың рухани дүниесін дамытпай, білім
беру қажетсіз дүние. Мұғалімнің зерттеу нысаны – оқушының жеке
жан дүниесін қалыптастыра отырып рухани-адамгершілікке
тәрбиелегенде ғана олардың өздігінен жетілуіне мүмкіндік жасалады,
- дегені мәлім 13. Оның идеясы бойынша, мұғалім жеткіншектің
рухани қалыптасуына ықпал жасау арқылы оның өздігінен жетілуіне
мүмкіндік жасайды екен.
Елбасы Н. Назарбаевтың Тарих толқынында еңбегіндегі
Мағжанның жүрек тебірентерлік мөп-мөлдір лирикасы, Мұхтардың
эпикалық көркем прозасы, Шоқанның барша әлемді таңқалдырған
жаңалықтары, ұлы Абайдың түпсіз терең философиялық толғаулары
сияқты осынша мол ұлттық құндылықтарымыз әрбір адамның ішкі жан
дүниесін рухани байытып, сана-сезімін шарықтата көтеретініне күмән
келтіре алмайсың ,- деген салиқалы сөздер біз көтеріп отырған
мәселені шешуде ұлттық құндылықтарды тиімді пайдалану керектігін
көрсетеді 14.
Демек ұлттық құндылықтарды игерген, рухани бай, өресі
жоғары, білімді, ел болашағын ойлайтын тұлға қалыптастыру
мәселесімен жұмыс істеу керек. Ең бастысы – тәрбиеге ерекше көңіл
бөліп, білім беру. Мәселен, ғұлама ұлы бабамыз Әл-Фараби:
Тәрбиесіз қолға білім салма десе, А.Байтұрсынов Біз әрқашанда
білімге ұмтыламыз. Негізінде, ең бірінші тәлімге ұмтылуымыз керек.
Бізге тәлімді рух, тәрбиелі білім қажет 15, деп білімнен бұрын
тәрбиеге көңіл аудару керектігін, тәрбиесіз адамға берілген
білімнен ешқандай пайда жоқтығын атап өтеді. Ендеше осы
қағидаларды біз арқашан жадымызда ұстауымыз керек. Ең алдымен,
таза-жанды, иманды, арлы, намысты, ұлты мен ұлттық құндылықтарды
сыйлайтын, сүйетін тұлға тәрбиелеуге тырысуымыз қажет.
Өшпес мұра қалдырған ойшылдарымыз Баласағұн, Қашқари,
Ясауи, т.б. еңбектері – қазіргі ұрпақ тәрбиесі үшін теңдесі жоқ
қазыналар. Сондай-ақ, Асан-қайғы, Ақтамберді сияқты ақын-жыраулардың
толғаулары мен дана өсиеттерінің қазіргі жастардың тәрбиесі
мен біліміне берер пайдасы, қосар үлесі қаншама?! Абай
мұрасының, оның педагогикалық көзқарастарының алар орны тіпті
ерекше. Жарық жұлдыздарымыз Шоқан, Ыбыраймен қатар ХХ ғасыр
басында тәлімдік ой-пікірлерімен барша қазақ даласын дүр
сілкіндерген Шәкәрім, Ахмет, Міржақып, Жүсіпбек, Мағжандардың
педагогикалық, психологиялық тұжырымдары қазіргі заман
талабымен үйлесіп жатыр.
Біз ауызекі сөйлеу тілімізде де, әдеби тілімізде де
рухани-адамгершілік, рухани бай, рухани байлық, рухани
дүние,т.б. сөздер мен сөз тіркестерін жиі қолданамыз. Алайда,
көпшілігіміз сол рух деген сөздің түпкі мағынасына мән
бермейміз. Философиялық сөздікте рух көбінесе идеалды, сана,
ойлау сияқты тірі түсініктер ретінде пайдаланылады.
Философия жоспарындағы рухтың негізгі сұрағы материяға қарсы
тұрады. Яғни, дінге сүйенетін болсақ, Хижра сүресіне рух
туралы сөз қозғалған. Рух – таза және пәк әлемнің тамшысы. Оны
адамның денесіне әкеліп салады. Денесінде рух салынған сәби ана
құрсағында сол сәттен бастап қимылдай бастайды. Ол адамның
жүрегінде мекендейді. Әр адамда екі қуат бар: біріншісі – тән,
екіншісі – рух. Ж. Аймауытов бұл туралы өзіңнің еңбегінде:
Тәрбие екі түрлі: дене тәрбиесі және рух тәрбиесі. Хайуан
көбінесе денесін тәрбиелейді, ал адам баласына дене тәрбиелеумен
бірге рухын, ақылын, сезімін, жігерін, мінезін тәрбиелеуі керек.
Дене мен рухы бірдей тәрбиеленген кісі сыңаржақтау болады деп
жазады 16.
Бүгінгі таңда білімнің өзінің шынайы міндетіне жауап беруден
қалғанына бүкіл дүние жүзінің педагогтары алаңдатушылық танытуды.
Оқушылардың ғылым негіздері туралы білімдер мен шектен тыс жұмысбасты
етумен білімнің мақсаты айтарлықтай кеміп кетті. Үлгерімнің жоғары
процентіне қол жеткізу бірінші кезектегі маңызды міндет болып санала
бастады. Сол үшін де оқытудың барлық үрдісі әр түрлі тестілер мен
емтихандарды жаттап алуға және тапсыруға алып келді.
Қазіргі кездегі білімнің мәні материя заңдары үстемдік ететін
үлкендердің әлеміне сәттілікпен кіруге мүмкіндік беретін білімдердің
белгілі бір көлемін игеруге жағдай туғызатын құрал ретінде түсіндіріледі.
Рас, материалдық қажеттіліктер өте маңызды, оған ешкімнің таласы жоқ.
Күн сайын жеу, ішу, киіну қажет, басында бастаған болу керек. Сол себепті
де кейбір ата-аналар бала тәрбиелеу ісіне өзінің қатысын, тек
материалдық қамқорлық жасау: киіндіру, тамақтандыру... деп түсініп жүр.
Алайда адам – тек қана тән емес, сонымен қатар үлкен қажеттігі бар жан
да. Нақты өз аттарымен атайтын болсақ, жан деп отырғанымыз - рух, ал тән
- нәпсі. Қазақта мынадай фразеологиялық сөз тіркестері көп кездеседі:
рухани бай адам, адамның рухы, рухы жоқ, рухы жоғары, рухтанып кетті,
рухани байлық, ұлттық рух, рухани ұстаз, т.с.с . Осы тіркестерге мұқият
зер сала отырып, рух деген нәрсенің адам денесіндегі бір қуат
екендігіне көз жеткізуге болады. Оның адам бойында кездесетін барлық
жақсы қасиеттері мен жасайтын барлық игі істерінің қайнар көзі екендігін
аңғару қиын емес.
Жаратылыстың барлығы екі қарама-қарсы нәрседен тұрады: ақ - қара, күн
- түн, ыстық - суық, тәтті - ащы, жақсы -жаман... Сол сияқты, адам
бойындағы барлық жақсы қасиеттер рухтан туындайды да, барлық жаман
қасиеттер нәпсінің көрінісі болып табылады. Адам денесі бір болғандықтан
оның ішінде билік үшін үнемі осы екі қуаттың күресі жүріп жатады.
Жақсыны, я жаманды таңдап жататынымыз да осыдан. Қазіргі кезде білім
беру ісінде, жеке тұлғаны жан-жақты жетілдіріп, танымдық іс-
әрекеті мен ой-санасын дамытып, қалыптастыру барысында білім берудің
ұлттық, педагогикалық, психологиялық негізін айқындау
керек.
Елімізде болып жатқан әлеуметтік, экономикалық,
экологиялық, саяси, мәдени өзгерістерге байланысты оқу –
тәрбие үрдісін ұлттық сипатта ұйымдастыру - өмір талабы. Әр
халықтың ұлтттық-тарихи дәстүр, оның адамзаттық білім берудегі
оқу-тәрбие үрдісіне тікелей байланысты.
Қазақ халқы – елін, жерін, оның табиғи, мәдени байлығын,
өнері мен тілін, тарихын, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпын сақтап,
қорғап, рухани-адамгершілік тағылымдарын ұрпағына мұра етіп
қалдырған. Сондықтан, оқу-тәрбие үрдісінде қолданылатын
бағдарламалар, оқулықтар, дидактикалық материалдар, ұлттық психологиялық
ерекшеліктер ескеріле отырылып, жасалуы керек.
1.2. Ұлттық тәрбиедегі адамгершілік құндылықтарға қалыптастырудың
тәрбиелік мақсаты
Ата-бабаларымыз ұлан байтақ елін, байлыққа толы жерін
ғасырлар бойы қорғап, халқының бостандығы мен тәуелсіздігі үшін
ел қамын ойлаған батырларын, халқының сөзін сөйлеп, ел қамын
жеген білімпаз шешендері мен билерін мақтан еткен. Шежіреге
толы Отанымызды қорғау, шешен де өткір тілімізді, дәстүрімізді
сақтау, оны зерттеп, білу- азаматтық парыз. Әр ұлттың өзіне тән
ғасырлар бойы қалыптасып, ұрпақтан – ұрпаққа жалғасын тауып келген
ұлттық психологиялық ерекшеліктің болғаны. Сондықтан барлық
халықтың мақсаты өзінің ұрпағына тәрбие беруде күнделікті
айналысатын шаруашылығын, шұғылданатын кәсібін ұлттық
психологиялық арнада ұйымдастырып және рухани-адамгершілік
тәрбиесімен ұштастыра білген.
Қазақстан Республикасының Ұлттық энцикиклопедиясында адамгершілік
ұғымына былай деп анықтама берілген: Адамгершілік – адам бойындағы
гуманистік құндылық, әдеп ұғымы. Кісілік, Ізгілік, Имандылық
тәрізді ұғымдармен мәндес. Халықтық дүниетанымда мінез-құлықтың әр түрлі
жағымды жақтары осы ұғымнан таратылады. Мінез-құлық пен іс-әрекеттерде
көзге түсетін төмендегідей адамгершілік белгілерін атап өтуге болады:
Адамды қастерлеу, сыйлау, сену, ар-ұятты сақтау, имандылық пен
рақымдылық, ізеттілік пен кішіпейілділік, әділдік, қанағатшылық т.б.
Адамгершілікке тәрбиелеудің маңызды педагогикалық міндеттері –
оқушылардың белсенді өміршілік позициясын, қоғамдық борышқа сапалық
көзқарасын, сөз бен істің бірлігін, адамгершілік нормаларынан
ауытқушыларға жол бермеуді қалыптастыру. Ол баланың жеке басын
қалыптастыру мен дамытудың аса маңызды бір саласы.
Адагершілік тәрбиесі – белгілі бір мақсатқа негізделген
көзқарасты, сенімді, парасатты, мінез-құлық дағдылары мен
әдеттерді қалыптастырудағы және адамгершілік сезімді, ұлттық
сананы, қарым-қатынасты дамытуда, жалпы адамзаттық, құндылықтарды
тиімді пайдалануға бағытталған жалпы адамзаттық тәрбиенің
құрамдас бір бөлігі.
Ғылыми, филосифиялық, психологиялық әдебиеттердегі құлықтық тәрбие
жалпы тәрбиенің аса маңызды құрамды бөлігі екені айқындалған.
Шәкірттердің саналы тәртібі, пайымды мінезі туралы түсінігін
қалыптастыру, оған сәйкес сезімін және сенімін тәрбиелеу құлық тәрбиесіне
байланысты.
Адамгершілік тәрбие туралы ой-пікірлер VI ғасырдағы Орхон-Енисей
жазуларынан басталып, Орта ғасыр ғұламалары (Әль-Фараби, Ж.Баласағұн,
М.Қашғари, А.Жүгінеки) мен Алтын Орда дәуірі оқымыстары (С.Сари,
Қ.Жалаири), XIV - XV ғасырда өмір сүрген ақын-жазушылар (Асан-қайғы,
Шалкиіз, Бұхар, Махамбет, Әсет және т.б.) айтылып келген. XIX ғасырдың II
жартысында (Шоқан, Ыбырай, Абай), одан бері ортамызға қайта оралған
қазақтың зиялылары А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Дулатов, С.Сейфуллин,
т.б. еңбектерінде бүгінгі күнге дейін осы мәселе өз өзектігін
жоғалтпаған. Адамгершілік тәрбиесінің бүкіл жүйесі гуманистік
мазмұнға толы, имандылық негізінде жеке адамның жан-жақты дамып
жетілуіне бағытталған.
Моральдық қасиеттер адамның қимыл-әрекетінен, қарым-қатынасынан
шығады. Ғұлама, философ Әл-Фараби өз еңбектерінде адамдар
арасындағы қарым-қатынас мәселесін қарастырған. Адамдардың ойлы,
парасатты болуының қажеттілігі адам деген ардақты атақты алып
жүрудің өзі бақыттылық екенін айтқан. Қазақ халқының
ағартушылары А.Құнанбаев, Ы. Алтынсарин, Ш. Уалиханов т.б. өз
еңбектерінде адамдар арасындағы қарым-қатынас мәселесін
философиялық, педагогикалық, психологиялық тұрғыда қарастырған. А.
Құнанбаев адамдар арасындағы қарым-қатынастың бірі – адамгершілік
мәселесіне тоқталған.
Адамгершілік дегеніміз-қоғамның, өмірдің объективтік
заңдылықтарына сәйкес адамдар арасындағы қарым-қатынасты реттеуге
негіз болып табылатын талапқа сай белгілі бір гуманистік
принциптерді білдіретін жалпы адамзаттық ұғым. Адамгершілік
қоғамдық сананың басты белгілері болғандықтан, адамның мінез-
құлқы. Іс-әрекеті, қарым-қатынас, көзқарастары арқылы сипатталады,
әдептілік, меиірімділік, қайырымдылық, инабаттылық, қарапайымдылық
т.б. Адамгершілік - әлеуметтіліктің биік шыңы, адам ұрпағының
негізін қалаушы, халық мәдениеті басқалардан айырмашылығы –
адамның рухани байлығы мәңгілік. Әлеуметтік ортаға әсер ететін
белгілердің бірі - адамдардың бір-біріне, қоршаған табиғатқа қарым-
қатынасы.
Адамгершілік тәрбиесі мәселесі негізінен ұлттық
психологиялық ерекшеліктерге сүйене отырып, тәрбие берудің
әдістемелік жолдарын қарастырады:
- Ұлттық дәстүрлер арқылы оқу-тәрбие үрдісінде адамның
бойында рухани мәдениетті қалыптастыру.
- Ұлттық дәстүрлер арқылы адамның психологиялық
ерекшеліктерін зерттеп, дамыту.
- Салт-дәстүр негізінде, ұлттық психологиялық
ерекшіліктерді ескере отырып, рухани-адамгершілік құндылықтарын
тәрбиелеу.
Адамның ішінде болмайды аласы,
Оларды бұзатын нәпсінің таласы, - деп уақытында Шәкәрім айтқан.
Бұл екі таңдаудың қалау - қажеттіліктері мен азығы бар. Қайсысы
қуаттырақ, қайсысы үстем болса, ақыл соның талабын қанағаттандырады,
соған қызмет жасайды. Адамдардың жақсы-жаман болып жіктелуінің себебі де
осыған байланысты.
Ақыл деген өлшеусіз бір жарық нұр,
Сол нұрды тән қамы үшін жан жұмсап жүр.
Тағдырдың қиын, сырлы сиқырымен
Жан тәнге, ақыл жанға матаулы тұр.
Асылында, жаман адам болмайды, бойындағы нәпсісі рухынан үстем
болғандықтан, барлық ақылы, білімі, қайрат -жігері мен өнері нәпсінің
құлына айналғандықтан, жақсы іс-әрекеттер мен көркем амалдардың табылуы
қиын.
Рухтың мекені - адамның жүрегі. Жүректің жылуы, махаббат, ар - намыс,
қайрат - жігер деген сезімдердің барлығы да осы рухтан туындайды.
Түсіну үшін мынадай салыстыру келтіруге болады: Күн – адамның рухы
болса, сәулесі - оның ақылы. Рухани бай адам ең алдымен әділ, мейірімді
және қанағатшыл болады.
Ұлы Абай ақыл мен жан туралы уақытында былай деген:
Ақыл мен жан мен - өзім, тән менікі,
Менімен менікінің мағынасы екі.
Мен өлмекке тағдыр жоқ әуел бастан,
Менікі өлсе өлсін, оған бекі
Өлсе, өлер табиғат, адам өлмес,
Ол бірақ та қайтып келіп, ойнап-күлмес.
Мені мен менікінің айрылғанын,
Өлді деп ат қойыпты өңшең білмес.
Жалпы жаратылыс та адам денесі сияқты екі бөліктен тұрады. Біріншісі –
бес сезу мүшелерімізбен сезіп, ақылымызбен ажырататын материалдық дүние.
Екіншісі - сезу мүшелеріміз бен сезе алмайтын, бірақ ішкі жанымызбен
сезіп, ақылымыз ажырататын рухани дүние. Рух азығын осы рухани
әлемнен алады.
Қазір адамдардың барлығының да көздері ашық, ғылыми- техникалық
дамудың шарықтап тұрған кезеңі – компьютер дәуірінде өмір сүріп жатыр.
Бірақ бір нәрсе жетіспейді. Бүкіл адамзат соны іздеумен әлек. Ол – рух
қажеттілігі, рухани азық.
Рухани азықты тауып, дәмін татып мейірін қандырған адам ғана бұл
дүниенің қызыл-жасылы мен баянсыз бақыттарына жүрек байламай, алаңсыз
толық қанағат кейпіне келіп, өмірден өзінің нақты орнын табады. Сонда
ғана ол өзінің адам деген атына заты сай көзі ашық, көкірегі ояу кемел
дәрежесіне жетеді.
Әрбір халықтың рухани азығының қайнар бұлағы - оның халықтық
педагогикасы мен ұлттық салт-дәстүрлері болып табылады. Тән азығы мен жан
азығының тепе-теңдігін сақтап, әсіресе, жан азығына басым көңіл бөлген
халқымыз өміртануды діттеп, оның пәлсапалық заңдылықтарын терең ұғынған.
Жан азығынан мақұрым қалған адамның адамдық қасиеті жойылып, оның
хайуанға айналатынын ертеден ұғынған халқымыз жан азығын ең әуелі
нәрестеге бесік жыры арқылы әуезді әуенмен беруді бастайды, одан соң жас
балдырған жеке сөздерді ұғына бастағанда-ақ, оған жақсы мен жаманды
ажыратып түсіндіреді.
Адам өмірінің алтын бесігі – мектептің есігін ашқан балдырған
жарығы мол жаңаша өмірде адамдық асыл қасиеттерді қастерлеп өмір
заңдылықтарын үйренеді.
Әдептілік, имандылық, мейірімділік, қайырымдылық, ізеттілік,
қонақжайлылық құндылықтары қалыптасқан халқымыздың осы асыл да абыройлы
қасиеттерін жас ұрпақтың ақыл-парасатына азық ете білу үшін, әрбір
тәрбиеші, ұстаз халық педагогикасын сан ғасырларда қалыптасқан салт-
дәстүрлерді, әдет-ғұрыптарды жан-жақты терең білумен қатар, өзінің бойына
адамдық құндылықтарды терең сіңірген, рухани жаны таза адам болуы шарт.
Ол рухани-адамгершілік тағылымдарды өркениетті өмірмен байланыстыра
отырып, білім берудің барлық кезеңдерінде негізге алғаны жөн. Сонда ғана
өзінің міндетін айқын сезіне білетін, мінез-құлқы жетілген саналы адам
қалыптасады.
Құлықтық тәрбие туралы ежелгі ойшылардың, ғалымдардың ойлары
бүгігі зерттеулерде жалғасып келеді.
Адамгершілік тәрбие – адамның моральдық қасиеттерін белгілі бір
мақсатқа бағыттап қалыптастыру. Мораль – барлық қоғамдық өмірдің
саласында – еңбекте, тұрмыста, саясатта, ғылымда, үйелменде және
халақаралық қатынаста адамның мінезін және санасын реттейді. Сол себептен
құлықтық тәрбиені кіші мектеп жасындағы балалардан бастау керек.
Адамгершілік тәрбиесі – адамгершілікті тәрбиелудің құралдың бөлігі. Мұның
міндеті моральдық межелер мен талаптарды қоғамның әрбір мүшесінің игілігі
ету, оларды терең құлықтық сенімдеріне жоғарғы құлықтық қылықтарына және
шын мінез-құлқына айналдыру.
Адамгершілік сана – адамдардың көзқарасында шындықты, қоғамдық
болмысты бейнелейтін қоғамдық сананың бір түрі. Құлықтық сананың
құрамына: мұраттар, моральдық межелер. Құлықтық құндылықтар кіреді.
Адамгершілік сезім – тұлғаның рухани құлықтық көңіл-күйде сезіну.
Құлықтық сезімдерге намыс, ар,ұят, абырой, мақтаныш, махаббат,
өшпенділік, қызғаныш, өзімшілдік, атақ құмарлық жатады.
Адамгершілік құндылықтар - әлеуметтік құбылыстарды, адам әрекеттері
мен мінез-құлықтарын, олардың моральдық жағынан қарағандағы жақсылық пен
зұлылымдылық жөніндегі түсініктерін бағалауға мүмкіндік беретін адамның
мінез-құлықтарындағы бағдарлары.
Әдіс қандай болмасын (мақтау, ұялту, көзін жеткізу, көндіру)
тәрбиешіден асқан имандылық, ізетті талап етеді.
Жетілген мінез-құлық – бұл үш нәрсенің: жүректің, ақылдың және қолдың
бірлігі мен келісімі. Егер бала өзінің жүрегін тыңдауға үйренсе, және тек
қана жүрегінің айтқанын істейтін болса, онда ол өмірде өз орнын табады
да, Жер үстіндегі Адамның қызметін атқарады.
Бұл мақсатқа нағыз мұғалімдердің (тәрбиешілердің, ата-аналардың,
педагогтардың) қатысуымен ғана қол жеткізуге болады. Балаларды сүйетін
және өзінің ісіне берілген Мұғалім ғана мейірбан адамның қалыптасуына
баға жетпес көмек көрсетуге қабілетті.
Білім өзінің шынайы міндетіне жауап беруі үшін балаларда жас
кезінен бастап, ең маңызды адамдық саналарды – адамгершілікті: сүюді,
аяушылықты, төзімділікті, имандылықты, әдептілікті, мейірбандықты,
шыншылдықты және басқа асыл қасиеттерді дамыту керек.
Қазіргі жағдайларда бұны жүзеге асырудың мүмкіндіктері бар:
1.Рухани адамгершілік құндылықтарды кез-келген пәнді оқытудың мазмұнына
енгізу;
2.Сыныптан тыс сабақтарды баланың адамдық асыл қасиеттерді игеруіне
ықпал ететіндей бағытта ұйымдастыру;
3.Жеке пән ретінде жүргізілетін сабақтардың бағдарламасына енгізу;
Рухани тәрбие өзінің қуатын әлемнің әрбір құбылысынан алуы мүмкін.
Олай болса, кез-келген оқу пәні балалардың адамгершілігін, жақсы мінез-
құлығын қалыптастыру құралы бола алады.
Алайда, соңғы кезде үлкен мән баланың қарым-қатынасы мұғалімнің
оқушыға деген қарым-қатынасы үнемі байланыспай келгені ешкімге де құпия
емес. Балалардың өзінің мұғаліміне деген жақсы көрушіліктен барынша
шалғай жатқан қорқыныш, жек көру, сыйламау сияқты сезімдерді бастан
кешіретіні жиі кездеседі. Мұның себебі, мұғалім мен оқушылардың жеке
бастарының сапасы мен оқыту әдістернің сапасына байланысты болуы мүмкін.
Мұғалім әрбір сабақты жан-тәнімен беріле оқытуды, бала жанына әсер
ететін құндылықтарды қалыптастыруды өзі үшін заң санауы қажет. Үлкен адам
қай жерде болмасын өзі рухани белсенділік танытатын болса, сол арқылы
тәрбие бере алады. Шын мәнінде жалпы адамзаттық құндылықтар ұғымына
енетін өмір құбылыстарының бәрін сабақтардың кез-келгенінде көрсетуге
болады.
Бүгінгі таңда үлкендерге балалардың ынтасы мен назарын өзіне
аударуға қол жеткізу оңайға түспейді. Баланың рухани-адамгершілік
тағылымына кері әсер етуші факторлар: соғыс ойыншықтары, жатқылықты
жариялайтын фильмдер, бейнетаспалар мен компьютерлік ойындар бар.
Сондықтан мектептен тыс кездегі сабақтарды ұйымдастыруда мұғалім барынша
тапқырлық танытқаны жөн. Мұндай кездесулерді балалар оларға қатысуға
құмартып тұратындай және оның жалғасын асыға күтетіндей дәрежеде тартымды
етіп өткізу керек.
Спорт, табиғатқа серуен, мектептен тыс кездесулер кезіндегі пікірталас,
әсерлі әңгімелер, мұражайға, театрға немесе классикалық музыка концертіне
бірге бару, үйірмелердегі театрланған сабақтар – осының бәрі рухани
адамгершілік тәрбие үшін тамаша құралдар.
Олар баланың шығармашылығын оятып, жан дүниесімен сезінетін тамаша
ойларға жетелейді. Ал, одан тек жағымды қасиеттер туындайтыны белгілі.
Қазіргі таңда еліміздегі оқу-тәрбие жұмысына байланысты болып жатқан
жаңартулар білім мен тәрбие қайта қарауды міндеттейді. Бүгінгі таңда
тиянақты білім беру жүйесінде оқушылармен тәрбие жұмысын дамыту басты
мақсат болып отыр. Осыған байланысты мектептің алдына қоятын ең басты
мәсәлесінің бірі - өркениетті, прогресшіл бағыттағы азаматтық-
адамгершілік қасиеті мол, сондай-ақ ұлттық тілін жоғалтпаған, өзге елдегі
замандастарымен тең дәрежеде бәсекелесе алатын биік, өрелі, терең білімді
ұрпақ тәрбиелеу. Сонымен қатар жеке басының сапасын көтеру.
Тәрбие – қоғамдық үрдіс, қоғам мен жеке тұлғаның ара қатынасын
қамтамасыз ететін басты жүйе. Оның негізгі өлшемі өмірге қажетті тұлғаның
жағымды қасиеттерін дамыту. Оқушылардың сапалы тәртібі мен пайымды
мінезін қалыптастыру, оған сәйкес сезімін және сенімін тәрбиелеу
тәрбиешінің мақсатқа бағытталған іс-әрекетіне байланысты.
Тәрбиенің неізгі міндеті – қоғамның негізгі талаптарын әрбір баланың
борыш, намыс, ождан, қадыр-қасиет сияқты биік адамгершілік стимулдарына
айналдыру.
Көп көңіл бөлінетін мәселе - адамгершілік тәрбиені күшейту.
Ұлттық дәстүр арқылы психологиялық ерекшеліктерді ескере
отырып, дүниедегі бағалы рухани байлықты жеке тұлғаға дарыту.
Адам – тарихи үрдістің субъектісі. Ол барлық әлеуметтік
қозғалыстар мен қимыл - әрекеттердің негізгі, өлшемі және
мақсаты, жер шарындағы небір ғаламат табыстардың қайнар көзі,
ақыл-ой туындылардың құдіретті иесі. Адам дегеніміз - еңбек
әретімен шұғылдана алатын әлеуметтік қатынастарға түсетін, өзара
байланыс жасай алатын тұлға. Адамның төрт түрлі өлшемі бар:
биологиялық, психологиялық, педагогикалық, әлеуметтік. Бұл
өлшемдер өзара байланысты. Осы төрт өлшемге байланысты адамның
бойындағы кісілік, тұлғалық қасиеттері үш дәрежеге бөлінеді:
- әр адамның өзіне тән психологиялық ерекшеліктері болады,
өмір сүру ортасына байланысты адамдар бір-біріне ұқсамайды.;
- адам әртүрлі елдердің тарихи дәуірдің материалдық-
рухани мәдениетімен жеткен жетістіктерінен үлгі алады. Оған
әлеуметтік, этикалық, ұлттық ортасы әсер етеді. Сонымен,
дәуірге, қоғамға, тарихи ортаға байланысты қалыптасқан білім
мен тәрбие жүйесінен сабақ алады. Осының бәрі адамның жан –
дүниесіне әсер етеді;
- адам адамзат қауымының мүшесі. Шыққан нәсіліне, ұлтына,
туысына, туған жеріне тәуелсіз, барлық адамдарға ортақ
адамгершілік қасиеттер болады: батырлық, ерлік, сатқындық,
мейірімділік, қатыгездік, әділдік т.б. Осы рухани психологиялық
қасиеттерді адам бойында қалыптастыратын – тәрбие. Халық батыры
Баурыжан Момышұлы: Біздің тарихымыз батырға бай тарих, халқымыз
батырлықты биік дәріптеп, азаматтық пен кісіліктің символы,
үлгісі ретінде санаған. Батырлық, ерлік деген ұрпақтан – ұрпаққа
ата дәстүрі болып қала бермек. Өйткені білмеген, онан тәлім –
тәрбие , ғибрат алмаған халықтың ұрпағы- тұл, келешегі- тәуелсіз.
Біздің қазақ халқы – батырлық - деген.
Демек, рухани психологиялық қасиеттердің бірі-ерлік
болса, ол тәрбиеден бастау алады. Әр халық өзінің ер жүрек
батырларын, олардың елін, жерін қорғаған істерін мақтан етіп
үлгі-өнеге қылған. Өлең-жыр, дастанына, аңыз әңгімелеріне
қосқан. Себебі, елін бүкіл әлемге танытатын сол халықтың
батырлары. Сондықтан, оқу-тәрбие барысында, тәлім-тәрбие
сабақтарында халқын, елін қорғап , жерін жауға бермей, ұлан-
байтақ өлкесін жаудан сақтаған батырлардың ерлігін дәріптеп,
құрметтей білуге үйретуіміз керек. Тарихта Ақтабан шұбырынды,
алқакөл сұлама деген атпен қалған жоңғар шапқыншылығына қарсы
соғыс қазақ халқы үшін Отан соғысы болып табылады. Осындай
қиын-қыстау кезде халықты бірлікке шақырып, ел басқарған өмір
сынынан өткен билері мен батырлардың ерлігін, туған жерге,
халқына деген махаббатын, отаншылдығын паш етіп, жырлармен
демеп отырған аты аңызға айналған жырлардың ісі- өз алдына бір
ерлік, тәрбиелік маңызы зор, білім мен өнегеннің қайнар
көзі.
Халықтың ғасырлар бойы қалыптасқан тәлім-тәрбиесі, ұлт
қаһармандарының өмірі мен ерлік істерінің тарихы, даналық
сөздері – адамгершілік тәрбие беруде үлкен роль атқарады. Батыр
бабаларымыз қазақ елінің басын қосып, ұлттық жауынгерлік-ерлік
мектебінің негізін салған. Адамгершілік – адамның рухани арқауы.
Моральдық жағынан кіршіксіз таза болу дегеніміз адамгершіліктің
асқар шыңы. Адам қоғамда өзінің жақсы адамгершілік
қасиеттерімен, қайырымдылығымен, адалдылығымен ардақталады.
II. АУЫЛ МЕКТЕБІНДЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ АДАМГЕРШІЛІК ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫН
ҚАЛЫПТАСТЫРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Қазақ халықының адамгершілік құндылықтарының ерекшеліктері.
Адамгершілік тәрбиесі дегеніміз - оқушылардың бойында мінез-құлықтың
белгілі бір сипаттарын қалыптастыру және оларға өздерінің бір-біріне,
жанұяға, басқа адамдарға мемлекетке, Отанға деген қатынасын анықтайтын
мінез нормалары мен ережелерін дарыту жөніндегі тәрбиешілердің арнаулы
мақсат көздеген қызметі.
Біздің жағдайларымызда мектептің ықпалы әлеуметтік ортаның, бүкіл
біздің құрылысымыз бен адамдар арасындағы қоғамдық қатынастардың
системасымен тереңдетіліп, толықтырыла түседі. Осының нәтижесінде баланы
қоршаған бүкіл шындық өмірдің ықпалымен күшейтіле түскен мектептің мақсат
көздеген ықпалдарының нәтижесінде адамның адамгершілік дамуы, оның бүкіл
рухани бет-бейнесінің қалыптасуы болып жатады.
Маркстік педагогика мен психология туа біткен адамгершілік
қасиеттерінің болуын үзілді-кесілді жоққа шығарады және бұлардың қалыптасуы
өмір бойында болып жатады, әрі тәрбие мен бүкіл қоршаған шындық өмірдің
ықпал етуі арқасында ғана осы қасиеттерге бала өзінің жеке басының
әлеуметтік тәжірибесі үстінде ие болады деп дәлелдейді.
Темпераментте көрінетін жоғары нерв қызметінің адам мұраланған типі,
сөзсіз, адамның мінез-құлқына да белгілі дәрежеде өз табын қалдырады. Бірақ
біз, алайда, тәрбие мейлінше үлкен шекте жоғары нерв қызметінің типін
қалыптастыру процесіне ықпал ете алатындығын, ал ең бастысы темперамент
өзінен-өзін алғанда мінез-құлыққа, жақсы немесе жалғандыққа, ізгілікке
немесе зұлымдыққа, әділдікке немесе жалғандыққа бағытты анықтайтынын
білеміз. Сангвиник те, флегматик те, холерик те, меланхолик те, ізгі
зейінді де батыл бола алады. Дәл осындай ұнамсыз қылық жасаған адамдардың
арасында да сан алуан темпераментті адамдар кездеседі. Сондықтан да жоғарғы
нерв қызметі типтерінде туа біткен айырмашылықтар қандай да болсын
моральдық қасиеттердің дамуын алдын-ала белгілемейді деп айтуға болады.
Осыдан келіп аса маңызды педагогикалық қорытынды шығады: дұрыс
тәрбиелеу жолымен және оңды ықпал еткенде тәрбиенің мақсаттары мен
міндеттеріне сай келетін моральдық қасиеттерді қалыптастыру ісін қамтамасыз
етуге болады.
Біз оқушыларда кездестіретін теріс қасиеттер - нашар тәрбиенің және
ортаның теріс ықпалының нәтижесі. Бұлар туа біткен болып қойылады.
Қайта тәрбиелеу - тәрбие ісіне қарағанда, анағұрлым үлкен ұзақ та
еңбекті көп керек ететін процесс. Алайда, дұрыс тәрбиелеуді ортаның оңды
ықпалымен ұштастырып алғанда, өмір мен тәрбиенің ұнамсыз жағдайларының
ықпалымен баланың бойындағы көрінетін теріс қылықтарды жоюға болады.
Бұған М.Горький атындағы колония мен Ф.Э.Дзержинский атындағы
коммунадағы А.С.Макаренко жүзеге асырған тәрбие системасы тамаша дәлел бола
алады. Өз өмірінің алғашқы кезеңінде көптеген теріс әдеттер мен мінез-
құлықты және қоғамға қарсы бағдар-бағыттарды қалыптастырып игерген,
педагогикалық тұрғыдан алғанда өз бетімен кеткен жүздеген балалар
А.С.Макаренко мен ол құрған педагогтар мен тәрбиешілердің тәрбие беру
ықпалының арқасында өз елінің пайдалы азаматтарына айналды.
Казіргі мектептің жағдайларында қазірдің өзінде-ақ қайта тәрбиелеу
мүмкін болмай отырған педагогикалық тұрғыдан алғанда өте күшті бетімен
жіберілген балалар бүгінгі күнде де кездесетіні даусыз. Мұндай балалар
қатаң режимі бар арнаулы балаларды тәрбиелейтін мекемелерге барады, мұнда
олардың көп бөлігі қайта тәрбиелеу ісіне көнеді. Әлеуметтік қауіпті
жасөспірім балалар жөнінде бұдан да гөрі қатаң шаралар қолданылады, бірақ
олар жөнінде жаза қолдану арнаулы тәрбие беру жұмысымен ұштастырылады,
көптеген жағдайларда бұл жұмыс та өзінің нәтижелерін беріп келеді.
Осының бәрі біздің елімізде адамгершілік тәрбиесіне көзқарастың
негізінде теріс сипаттарды жеңіп шығуға сенім, тәрбиенің мақсаттары мен
міндеттеріне сәйкес тәрбиеленушінің жеке басын жобалауға мүмкіндік бар
екендігін көрсетеді.
Біздің елімізде адамгершілік тәрбиесінің негізгі міндеті - оқушыларды
мораль рухына тәрбиелеу болып табылады, яғни басқа сөздермен айтқанда,
мораль оқушылардың мінез-құлқының олардың бір-біріне, жанұяға өздерін
қоршаған адамдарға, өз мемлекетіне, Отанына қатынасының негізіне алынуға
тиіс.
Осы міндеттерді жүзеге асырудың жолдарын жақсылап анықтап алу үшін, ең
алдымен жалпы алғанда, мораль дегеніміздің өзі не екенін оның ықпал ету
күшінің неден көрінетіндігін, мораль дегеніміз қандай екендігін, мұның
буржуазиялық, діни моральдан айырмашылығы неден екенін айқын да нақты көз
алдымызда келтіруіміз керек.
Моральдық-этикалық нормалар, халықтың ұлттық әдет-ғұрыптары,
қалыптасқан дәстүрлері ұрпақтан-ұрпаққа ауысып отырады, жастардың мінез-
құлқына пайымды әсер етеді. Өйткені, халқымыздың өзі келешекке - ұрпаққа -
айтар ақылын, адамгершілік үлгісін, салт-санасын, дәстүрлерді насихаттап
келеді. Халқымыз өзінің бай тәжірибесіне сүйеніп, ұрпақты адал еңбекке,
өнер-білімге тәрбиелейді, үйелменнің, ауыл-аймақтың, елдің ар-намысын
қорғау сияқты ізгі адамгершілік қасиеттерін қалыптастырады.
Қай қоғамда болмасын, оның барлық салаларында, өмірде, еңбекте,
тұрмыста, үйелмендік және басқа қатынастарда, мораль адамның мінез-құлқын,
сана-сезімін реттейді: мораль принциптері барлық адамдарға тарайды, оладың
өзара қатынас мәдениетін құрайды. Мораль принциптері белгілі қоғамдық
бастауларды, өмір құрылысын, қарым-қатынас формаларын қуаттайды, бекітеді
немесе, керісінше, өмір талаптарына байланысты олардың өзгеруін талап
етеді.
Өкінішке орай, біздің еліміздің саясатын, моральдық нормалардың
принциптерін біле тұрып, қоғамдық жатаққана ережелерін бұзушы адамдар да
кездеседі. Бұлар кім?
Біріншіден, кейбір адамдар біздің адамгершілік көзқарасымызды
қабылдаудың орнына, бізге жат адамдардың идеясын мақұлдап, соның тұтқыны
болған. Екіншіден, кейбіреулер адамгершілік мінез-құлық принциптерін және
нормаларын біледі. Бірақ мораль олардың сана-сезіміне, әдетіне айналмаған.
Үшіншіден, қайсы біреулер адамгершілік принциптерін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz