Қазақ тіліндегі жалқы есімдер
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .3
І ОНОМАСТИКАДАҒЫ СЕМАНТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ҚАТЫНАСТАР ... ... ... ... ... ... ... 6
ІІ ТОПОНИМДІК ЖӘНЕ ЭТНОМӘДЕНИ КЕҢІСТІКТІҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.1 ТОПОНИМДІК КЕҢІСТІКТІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ СИПАТЫ 33
2.2 ҚАЗАҚ ТОПОНИМИЯСЫНЫҢ КОНЦЕПТУАЛДАНУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
І ОНОМАСТИКАДАҒЫ СЕМАНТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ҚАТЫНАСТАР ... ... ... ... ... ... ... 6
ІІ ТОПОНИМДІК ЖӘНЕ ЭТНОМӘДЕНИ КЕҢІСТІКТІҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.1 ТОПОНИМДІК КЕҢІСТІКТІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ СИПАТЫ 33
2.2 ҚАЗАҚ ТОПОНИМИЯСЫНЫҢ КОНЦЕПТУАЛДАНУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Әлемді тіл арқылы танудағы жалқы есімдердің орны мен маңызын ескерсек, ономастикалық тілдік бірліктердің ментальді-когнитивтік сипаттарын айқындай қазақ тіл білімінің қазіргі таңдағы өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Қазақ ономастикасының алғашқы даму кезеңінде қазақ тіліндегі жалқы есімдер тілдік тұрғыдан зерттеліп, қазақ онимдерінің этимологиясы, лексика-семантикалық топтары, мағынасы, топонимикалық жүйелердің регионалдық ерекшеліктері айқындалды. Қазақ ономастикасы тарихындағы екінші кезеңде жалқы есімдердің этнолингвистикалық, лингвомәдени сипаттары, көркем мәтіндердегі қызметі, кумулятивтік функциялары зерделене бастады. Бүгінгі таңда қарқындап дамып келе жатқан когнитивтік лингвистика тұрғысынан қазақ онимиясын бағамдай келсек, жалқы есімдердің тек тілдік сипаттарын қарастыру жеткіліксіз болып көрінеді. Жалқы есімдердің бойындағы рухани және материалдық мәдениетті ұлттың танымдық тәжірибесімен сабақтастыра отырып, ментальді-когнитивтік түрде таңбаланғанын қарастырумен ерекшеленеді. Қазақ жалқы есімдерінің табиғатын, сипатын, қызметін жан-жақты қарастыру бүгінгі таңда қазақ ономастикасының өзекті мәселесі болып саналады, себебі қазақ этносының танымдық, когнитивтік болмысы қазақ ономастикасының материалдары негізінде әлі зерттелмеген. Мәдени, рухани мәнділік пен құндылыққа ие жалқы есімдерді қазақ этносының ішкі және айнала қоршаған болмысы туралы ғасырдан ғасырға жинақталған білім тәжірибелерінің, қоры ретінде арнайы зерттеу аса қажет деп тілеміз. Когнитивтік лингвистика мен лингвоканцептология арналарында қарастырылған жалық есімдер ұлттық рухани әлемді суреттейтін, терең мағыналық этномәдени мазмұнға ие мәдениет кеңістігінің ерекше құрылымы екенін көрсету тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
Топонимдік жүйенің онтологиялық болмысын оның менталды табиғатынан бөлек қарастыруға болмайды, өйткені онтологиялық болмыс менталдық жүйе арқылы іске асады, біз оның онтологиялық қалпын қатар танып жатамыз. Сонымен қатар бұрын қолға алынбаған ономастикалық, оның ішінде ұлттық топонимдік концептінің когнитивтік құрылымын модельдеу мәселесі, ұлттық топонимикон мен ұлттық сананың шарттылығы, өзара байланысының мәдени парадигмада қарастырылып келуі, алайда топонимдік бірліктер мен деректердің этнобірегейлік, ұлттық бірегейлік маркерлері, оларды айқындаушы тілдік таңба ретінде осы жұмыс шеңберінде алғаш рет проблема ретінде қойылуы ғылыми жұмыстың өзектілігін айқындай түседі.
Зерттеу нысаны. Қазақ топонимдері мен жалқы есімдерінің халықтық географиялық атауларда, аңыздарда, батырлық эпостарда, көркем шығармалардағы тілдік көріністері, халық танымында орын алған ментальді-когнитивтік, концептілік құрылымдарына сйкес тілдік көріністері.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты - қазақ дүниетанымының ономастикалық концептілердің дүниенің тілдік бейнесінің этномәдени ерекшеліктерін айқындаушы құрылымдар ретіндегі орнын, ұлттық когнитивтік базадағы және оның өзегіндегі құрылымдық элементі - топонимдік кеңістіктегі қазақ халқының жер-су атаулары жөніндегі білімдері мен түсініктерін жүйелеу, анықтау.
Топонимдік жүйенің онтологиялық болмысын оның менталды табиғатынан бөлек қарастыруға болмайды, өйткені онтологиялық болмыс менталдық жүйе арқылы іске асады, біз оның онтологиялық қалпын қатар танып жатамыз. Сонымен қатар бұрын қолға алынбаған ономастикалық, оның ішінде ұлттық топонимдік концептінің когнитивтік құрылымын модельдеу мәселесі, ұлттық топонимикон мен ұлттық сананың шарттылығы, өзара байланысының мәдени парадигмада қарастырылып келуі, алайда топонимдік бірліктер мен деректердің этнобірегейлік, ұлттық бірегейлік маркерлері, оларды айқындаушы тілдік таңба ретінде осы жұмыс шеңберінде алғаш рет проблема ретінде қойылуы ғылыми жұмыстың өзектілігін айқындай түседі.
Зерттеу нысаны. Қазақ топонимдері мен жалқы есімдерінің халықтық географиялық атауларда, аңыздарда, батырлық эпостарда, көркем шығармалардағы тілдік көріністері, халық танымында орын алған ментальді-когнитивтік, концептілік құрылымдарына сйкес тілдік көріністері.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты - қазақ дүниетанымының ономастикалық концептілердің дүниенің тілдік бейнесінің этномәдени ерекшеліктерін айқындаушы құрылымдар ретіндегі орнын, ұлттық когнитивтік базадағы және оның өзегіндегі құрылымдық элементі - топонимдік кеңістіктегі қазақ халқының жер-су атаулары жөніндегі білімдері мен түсініктерін жүйелеу, анықтау.
1. Маслова В.А. Когнитивная лингвистика: Учебное пособие. – Минск: Тетра Системе, 2004-255 с.
2. Кубрякова Е.С., Демьянков В.З., Панкрац Ю.Г., Лузина Л.Г. Краткий словарь когнитивных терминов/ Под общей ред. Е.С.Кубряковой. – М:1996-198 с.
3. Керимбаев Е.А. Казахская ономастика в этнокультурном номинативном функциональном аспектах. – Алматы: 1995-248 с.
4. Конкашпаев Г.К. Казахские народный геграфические термины //Известия АН КазССР. Серия географическая. – 1951. - №99, вып№3. с. 46-54.
5. Жанузаков Т. Очерк казахской ономастикм. – Алма-ата: нпука., 1982. -176 с.
6. Ермаченко М.Н.К общей теории имени собственного //Ученые записки Моск. пед. ин-та им. М.Тореза: Вопросы романо-германской филологии. М, 1970. – Т.55.
7. Суперанская А.В. Общая теория имени собственного. М: 1973. – 246 с.
8. Воробьев В.В. Лингвокультурулогия (теория и меторды). М: РУДН, 1997. -331 с.
9. Диваев А. Легенда о Казыкуртовском ковчаге // Сборник материалов для стастистики Сырдарьинской облости. –Ташкент : 1896. – Т.5. – с. 1-11.
10. Никитин М.В. Основы лингвисической теории значения. М: Высшая школа, 1988. – 168 с.
11. Қайдаров Ә.Т. Қазақ тілінің тарихи лексикологиясының мәселелер. – Алматы: Ғылым, 1988. – 7-39 б.
12. Турсунов Е.Жауырыншы: начальный этап сложения жырау// Культура кочевников на рубеже веков (ХІХ-ХХ, ХХ-ХХІ вв.) Алматы: Ғылым., 1995-250 с.
13. Дмитриева Л.М. Онтологическое и ментальное бытие топонимической системы (на материале русской топонимии Алтая): Автореф.дис...д-ра филол.наук – Екатеринбург, 2003. -48 с.
14. Сыздық Р. Сөз құдіреті. – Алматы: Санат., 1997. – 224 б.
15. Қондыбай Серікбол. Арғықазақ мифологиясы. Төртінші кітап. Алматы: Дайк-Пресс., 2004. – 504 б.
16. Колшанский Г.В. Объективная картина мира в пазнании и языке. М: Наука., 1990. – 245 с.
17. Манкеева Ж. Қазақ тілін зерттеудің когнитивтік негіздері // Тілтаным, Алматы. – 2001. - №4. -39-43 б.
18. Қондыбай Серікбол. Арғықазақ мифологиясы. Екінші кітап. – Алматы: Дайк-Пресс., 2004. 516 б.
19. Қондыбай Серікбай. Арғықазақ мифологиясы. Бірінші кітап. Алматы: Дайк-Пресс., 2004. -512 б.
19. Тілеубердиев Б.М. Қазақ халқы ұлттық спорт терминдерінің топонимдердегі көрінісі // «Түркі тілдері терминдерінің компьютерлік қоры» атты халықаралық конференцияның материалдары. – Түркістан-Шымкент, 1995. – 147-149 б.
20. Флоренский П.А. Анализ пространственности и времени в художественно-изобразительных произведениях. М., 1993.
21. Қайдар Әбдуәли. Қазақ тілінің өзекті мәселелері: Актуальные вопросы казахского языка. – Алматы: Ана тілі, 1998, 13 б.
22. Красных В. «Свой» среди «чужих»: миф или реальность? М.: «Гнозис», 2003.
23. Уәли Н. Қазақ сөз мәдениетінің теориялық негіздері. Филология ғыл.-ның докторы ...авторефераты. А.: 2007.- 15 б.
24. Авакова Р. Фразеология теориясы. – Алматы: «Қазақ университеті», 2009. – 292 б.
25. Гудков Д., Ковшова М. Телесный код культуры: материалы к словарю..-М.: «Гнозис», 2007.
26. Мадиева Г.Б. Имя собственное в контексте познания. Алматы, «Қазақ университеті», 2004..
27. Жанұзақ Т. Қазақ ономастикасы. Казахская ономастика. І том, Алматы, 2006.
28. Теория и методика ономастических иследований. М., Изд. ЛКИ, 2007.-256 с.
29. Голев Н.Д. Мотивационные типы ономастических образований в художественый литературе и публицистике // В сб: Номинация в ономастике. Под.ред. М.Э.Рут. Свердловск: Изд. Урал. ун-та, 1991.- 175 с.
30.Молчанова О.Т. Проприальная номианция в свете когнитивизма//Вопросы ономастики. Екатеринбург. 2006, № 3, с. 7.
31. Тілеубердиев Б. Қазақ ономастикасының лингвокогнитивтік аспектілері. Арыс. А.: 2006.- 280 б.
32. Мечковская Н.Б. Язык и общество //Общее языкознание / Под. ред. А. Е. Супруна. Минск, 1983, с.118.
33 Якобсон Р. Часть и целое а языке// Избран. работы. М., 1985, с. 305.
34. Лакофф Дж., Джонсон М. Метафоры, которыми мы живем // Теория метафоры. М., 1990. с.387-415. Пер. Н.В.Перцова.
35. Сыздық Р. Сөз құдіреті. Алматы., «Санат», 1997, - 224 б.
36. Арутюнова Н.Д. Язык и мир человека. «Языки русской культуры», М.: 1999.
39. Карасик В.И., Слышкин. Базовые характеристики лингвокультурных концептов//Антология концептов. М.: Гнозис, 2007.
40. Карасик В.И. Определение и типология концептов// Этнокультурная концептология. Межвуз. сб.научных трудов. Вып. 1. Элиста, 2006, стр.14-20).
41. Воркачев С.Г. Счастье как лингвокультурный концепт. М.: «Гнозис», 2004.
42. Пименова М.В. Методология концептуальных исследований.//Антология концептов./ Под ред. В.И. Карасика, И.А. Стернина. – М.: Гнозис, 2007.
43. Н.Ә.Назарбаев. Ғасырлар тоғысында. 2006.
44. Ю.В.Бромлей. Современные проблемы этнографии. Очерк теории и истории. М.: 1981.
45. Аязбекова С.Ш. Картина мира этноса: Коркут –ата и философия музыки. казахов. Алматы: 1999.
46. Величковский Б.М. Когнитивная наука. Основы психологии познания. В.2-х т.М., 2006. -208 с.
47. «Қазақ тілі мен әдебиеті» ғылыми журналы, 2000-2011.
48. «Ізденіс» ғылыми журналы, 2001- 2012.
2. Кубрякова Е.С., Демьянков В.З., Панкрац Ю.Г., Лузина Л.Г. Краткий словарь когнитивных терминов/ Под общей ред. Е.С.Кубряковой. – М:1996-198 с.
3. Керимбаев Е.А. Казахская ономастика в этнокультурном номинативном функциональном аспектах. – Алматы: 1995-248 с.
4. Конкашпаев Г.К. Казахские народный геграфические термины //Известия АН КазССР. Серия географическая. – 1951. - №99, вып№3. с. 46-54.
5. Жанузаков Т. Очерк казахской ономастикм. – Алма-ата: нпука., 1982. -176 с.
6. Ермаченко М.Н.К общей теории имени собственного //Ученые записки Моск. пед. ин-та им. М.Тореза: Вопросы романо-германской филологии. М, 1970. – Т.55.
7. Суперанская А.В. Общая теория имени собственного. М: 1973. – 246 с.
8. Воробьев В.В. Лингвокультурулогия (теория и меторды). М: РУДН, 1997. -331 с.
9. Диваев А. Легенда о Казыкуртовском ковчаге // Сборник материалов для стастистики Сырдарьинской облости. –Ташкент : 1896. – Т.5. – с. 1-11.
10. Никитин М.В. Основы лингвисической теории значения. М: Высшая школа, 1988. – 168 с.
11. Қайдаров Ә.Т. Қазақ тілінің тарихи лексикологиясының мәселелер. – Алматы: Ғылым, 1988. – 7-39 б.
12. Турсунов Е.Жауырыншы: начальный этап сложения жырау// Культура кочевников на рубеже веков (ХІХ-ХХ, ХХ-ХХІ вв.) Алматы: Ғылым., 1995-250 с.
13. Дмитриева Л.М. Онтологическое и ментальное бытие топонимической системы (на материале русской топонимии Алтая): Автореф.дис...д-ра филол.наук – Екатеринбург, 2003. -48 с.
14. Сыздық Р. Сөз құдіреті. – Алматы: Санат., 1997. – 224 б.
15. Қондыбай Серікбол. Арғықазақ мифологиясы. Төртінші кітап. Алматы: Дайк-Пресс., 2004. – 504 б.
16. Колшанский Г.В. Объективная картина мира в пазнании и языке. М: Наука., 1990. – 245 с.
17. Манкеева Ж. Қазақ тілін зерттеудің когнитивтік негіздері // Тілтаным, Алматы. – 2001. - №4. -39-43 б.
18. Қондыбай Серікбол. Арғықазақ мифологиясы. Екінші кітап. – Алматы: Дайк-Пресс., 2004. 516 б.
19. Қондыбай Серікбай. Арғықазақ мифологиясы. Бірінші кітап. Алматы: Дайк-Пресс., 2004. -512 б.
19. Тілеубердиев Б.М. Қазақ халқы ұлттық спорт терминдерінің топонимдердегі көрінісі // «Түркі тілдері терминдерінің компьютерлік қоры» атты халықаралық конференцияның материалдары. – Түркістан-Шымкент, 1995. – 147-149 б.
20. Флоренский П.А. Анализ пространственности и времени в художественно-изобразительных произведениях. М., 1993.
21. Қайдар Әбдуәли. Қазақ тілінің өзекті мәселелері: Актуальные вопросы казахского языка. – Алматы: Ана тілі, 1998, 13 б.
22. Красных В. «Свой» среди «чужих»: миф или реальность? М.: «Гнозис», 2003.
23. Уәли Н. Қазақ сөз мәдениетінің теориялық негіздері. Филология ғыл.-ның докторы ...авторефераты. А.: 2007.- 15 б.
24. Авакова Р. Фразеология теориясы. – Алматы: «Қазақ университеті», 2009. – 292 б.
25. Гудков Д., Ковшова М. Телесный код культуры: материалы к словарю..-М.: «Гнозис», 2007.
26. Мадиева Г.Б. Имя собственное в контексте познания. Алматы, «Қазақ университеті», 2004..
27. Жанұзақ Т. Қазақ ономастикасы. Казахская ономастика. І том, Алматы, 2006.
28. Теория и методика ономастических иследований. М., Изд. ЛКИ, 2007.-256 с.
29. Голев Н.Д. Мотивационные типы ономастических образований в художественый литературе и публицистике // В сб: Номинация в ономастике. Под.ред. М.Э.Рут. Свердловск: Изд. Урал. ун-та, 1991.- 175 с.
30.Молчанова О.Т. Проприальная номианция в свете когнитивизма//Вопросы ономастики. Екатеринбург. 2006, № 3, с. 7.
31. Тілеубердиев Б. Қазақ ономастикасының лингвокогнитивтік аспектілері. Арыс. А.: 2006.- 280 б.
32. Мечковская Н.Б. Язык и общество //Общее языкознание / Под. ред. А. Е. Супруна. Минск, 1983, с.118.
33 Якобсон Р. Часть и целое а языке// Избран. работы. М., 1985, с. 305.
34. Лакофф Дж., Джонсон М. Метафоры, которыми мы живем // Теория метафоры. М., 1990. с.387-415. Пер. Н.В.Перцова.
35. Сыздық Р. Сөз құдіреті. Алматы., «Санат», 1997, - 224 б.
36. Арутюнова Н.Д. Язык и мир человека. «Языки русской культуры», М.: 1999.
39. Карасик В.И., Слышкин. Базовые характеристики лингвокультурных концептов//Антология концептов. М.: Гнозис, 2007.
40. Карасик В.И. Определение и типология концептов// Этнокультурная концептология. Межвуз. сб.научных трудов. Вып. 1. Элиста, 2006, стр.14-20).
41. Воркачев С.Г. Счастье как лингвокультурный концепт. М.: «Гнозис», 2004.
42. Пименова М.В. Методология концептуальных исследований.//Антология концептов./ Под ред. В.И. Карасика, И.А. Стернина. – М.: Гнозис, 2007.
43. Н.Ә.Назарбаев. Ғасырлар тоғысында. 2006.
44. Ю.В.Бромлей. Современные проблемы этнографии. Очерк теории и истории. М.: 1981.
45. Аязбекова С.Ш. Картина мира этноса: Коркут –ата и философия музыки. казахов. Алматы: 1999.
46. Величковский Б.М. Когнитивная наука. Основы психологии познания. В.2-х т.М., 2006. -208 с.
47. «Қазақ тілі мен әдебиеті» ғылыми журналы, 2000-2011.
48. «Ізденіс» ғылыми журналы, 2001- 2012.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .3
І ОНОМАСТИКАДАҒЫ СЕМАНТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ҚАТЫНАСТАР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. 6
ІІ ТОПОНИМДІК ЖӘНЕ ЭТНОМӘДЕНИ КЕҢІСТІКТІҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 33
2.1 ТОПОНИМДІК КЕҢІСТІКТІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ СИПАТЫ ... ... ... ... ... . .33
2.2 ҚАЗАҚ ТОПОНИМИЯСЫНЫҢ КОНЦЕПТУАЛДАНУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . ... ... .61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..63
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Әлемді тіл арқылы танудағы жалқы
есімдердің орны мен маңызын ескерсек, ономастикалық тілдік бірліктердің
ментальді-когнитивтік сипаттарын айқындай қазақ тіл білімінің қазіргі
таңдағы өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Қазақ ономастикасының
алғашқы даму кезеңінде қазақ тіліндегі жалқы есімдер тілдік тұрғыдан
зерттеліп, қазақ онимдерінің этимологиясы, лексика-семантикалық топтары,
мағынасы, топонимикалық жүйелердің регионалдық ерекшеліктері айқындалды.
Қазақ ономастикасы тарихындағы екінші кезеңде жалқы есімдердің
этнолингвистикалық, лингвомәдени сипаттары, көркем мәтіндердегі қызметі,
кумулятивтік функциялары зерделене бастады. Бүгінгі таңда қарқындап дамып
келе жатқан когнитивтік лингвистика тұрғысынан қазақ онимиясын бағамдай
келсек, жалқы есімдердің тек тілдік сипаттарын қарастыру жеткіліксіз болып
көрінеді. Жалқы есімдердің бойындағы рухани және материалдық мәдениетті
ұлттың танымдық тәжірибесімен сабақтастыра отырып, ментальді-когнитивтік
түрде таңбаланғанын қарастырумен ерекшеленеді. Қазақ жалқы есімдерінің
табиғатын, сипатын, қызметін жан-жақты қарастыру бүгінгі таңда қазақ
ономастикасының өзекті мәселесі болып саналады, себебі қазақ этносының
танымдық, когнитивтік болмысы қазақ ономастикасының материалдары негізінде
әлі зерттелмеген. Мәдени, рухани мәнділік пен құндылыққа ие жалқы
есімдерді қазақ этносының ішкі және айнала қоршаған болмысы туралы ғасырдан
ғасырға жинақталған білім тәжірибелерінің, қоры ретінде арнайы зерттеу аса
қажет деп тілеміз. Когнитивтік лингвистика мен лингвоканцептология
арналарында қарастырылған жалық есімдер ұлттық рухани әлемді суреттейтін,
терең мағыналық этномәдени мазмұнға ие мәдениет кеңістігінің ерекше
құрылымы екенін көрсету тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
Топонимдік жүйенің онтологиялық болмысын оның менталды
табиғатынан бөлек қарастыруға болмайды, өйткені онтологиялық болмыс
менталдық жүйе арқылы іске асады, біз оның онтологиялық қалпын қатар танып
жатамыз. Сонымен қатар бұрын қолға алынбаған ономастикалық, оның ішінде
ұлттық топонимдік концептінің когнитивтік құрылымын модельдеу мәселесі,
ұлттық топонимикон мен ұлттық сананың шарттылығы, өзара байланысының
мәдени парадигмада қарастырылып келуі, алайда топонимдік бірліктер мен
деректердің этнобірегейлік, ұлттық бірегейлік маркерлері, оларды айқындаушы
тілдік таңба ретінде осы жұмыс шеңберінде алғаш рет проблема ретінде
қойылуы ғылыми жұмыстың өзектілігін айқындай түседі.
Зерттеу нысаны. Қазақ топонимдері мен жалқы есімдерінің халықтық
географиялық атауларда, аңыздарда, батырлық эпостарда, көркем
шығармалардағы тілдік көріністері, халық танымында орын алған ментальді-
когнитивтік, концептілік құрылымдарына сйкес тілдік көріністері.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты -
қазақ дүниетанымының ономастикалық концептілердің дүниенің тілдік
бейнесінің этномәдени ерекшеліктерін айқындаушы құрылымдар ретіндегі орнын,
ұлттық когнитивтік базадағы және оның өзегіндегі құрылымдық элементі -
топонимдік кеңістіктегі қазақ халқының жер-су атаулары жөніндегі білімдері
мен түсініктерін жүйелеу, анықтау.
Соған сай біраз міндеттерді шешу көзделді. Ономастикалық тілдік
бірліктердің когнитивтік, лингвомәдени, семиотикалық аспектілерін көрсету;
ономастикалық концептілердің негізгі ерекшеліктерін анықтау; ономастикалық
концептілердің кумулятивтік қызметінің ерекшеліктерін нақты дәйектік
негізде дәлелдеу.
Ұлттық топонимдік кеңістіктің категориалды аймақтарын,
идеографиялық мазмұнын айқындау, топонимдік ақпараттардың жіктемесін жасау,
ұлттық онимдердің негізгі айырымдық белгілерін айқындау; топонимдік
номинацияның лингвокогнитивтік негіздері мен психолингвистикалық
механизмдерін анықтау; топонимдік жүйедегі тілдік бірліктерді ұлттық
бірегейліктің, этникалық бірегейліктің сипаты ретінде қарастыру.
Зерттеудің ғылымилығы мен жаңашылдығы. Қазақ тіліндегі жалқы есімдер
когнитивтік лингвистика мен лингвоконцептология тұрғысынан арнайы
зерттелді; зерттеу барысында когнитивтік ономастика теориясының негіздеріне
қатысты теориялық тұжырымдар жасалды; зерттеудің барысы мен нәтижесі
ретінде когнитивтік ономастиканы дәйектеп дәлелдейтін ономастикалық
лингвоконцептология негіздері анықталды, ғылыми негізде тұжырымдалды.
Ұлттық топонимдік кеңістіктегі атаулар когнитивтік базаның халықтың
топонимдік білімдер жүйесін құраушы, сақтаушы, таратушы элементі ретінде а
кешенді сипатта қарастырылды, қазақ ономастикасында топони мдік ақпарат
түрлерінің жіктемесі жасалды, қазақ онимдік атауларының мәртебесі, олардың
тілдік, танымдық әлеуетін білдіретін параметрлер мен белгілер айқындалды.
Топонимдік концептінің когнитивтік матрицасының моделі құрылымдалды,
көркем мәтіндегі репрезентация ерекшеліктері сипатталды, қазақ тілі
топонимиконы мен ұлттық сана байланысы атаулар жүйесінің ұлттық бірегейлік
көрсеткіші ретінде қарастырылды.
Зерттеу материалдары. Қазақ жалқы есімдерінің когнитивтік,
лингвомәдени, семиотикалық аспектілерін ономастикалық лингво-концептология
мен когнитивтік ономастика арналарында қарастыру үшін ақын-жыраулардың
шығармаларынан, ауыз әдебиеті үлгілерінен, қазақ шежірелерінен, қазақ халық
композиторлары әндерінен, көркем әдебиеттерден, мерзімді баспасөзден,
ғылыми дереккөздерде жиі қолданылатын жалқы мен жалпы атауларға қатысты
тілдік деректер пайдаланылды. Лингвистикалық, топонимдік, энциклопедиялық
сөздіктер, анықтамалықтар мен ғылыми-көпшілік әдебиеттер, фразеологиялық
сөздіктер, Қазақ әдеби тілінің сөздігі Қазақ тілінің сөздігі пайдаланылды.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңыздылығы. Қазақ тіліндегі
ономастикалық жүйе осы зерттеуде қазақ когнитивтік ономастикасы мен
ономастикалық лингвоконцептология арналарынада зерделеніп, соған сәйкес
теориялық тұжырымдар жасалды. Зерттеу барысында қол жеткен ғылыми
нәтижелер мен тұжырымдар когнитивтік лингвистика, жалпы
лингвоконцептология, салыстырмалы лингвоконцептология, этнолингвистика,
лингвомәдениеттану, ономастикалық семиотика т.б. ғылыми пәндерінің
нысанасындағы өзекті мәселелерді айқындауға және теориялық тұрғыдан ары
қарай дамытуға жәрдемін тигізеді. Зерттеудің нәтижелерін теориялық және
практикалық зерттеулерде, жоғары оқу орындарына арналған ономастика,
топонимика, лингвомәдениеттану, когнитивтік лингвистика, әлеуметтік
лингвистика пәндері бойынша өткізілетін арнайы курстар мен семинарларда
қолдануға болады. Ғылыми жұмыстың негізгі материалдары мен теориялық
тұжырымдарын жоғары оқу орындарында когнитивтік ономастика, когнитивтік
лингвистика, аталым теориясы, психолингвистика, биолингвистика салаларынан
дәрістер оқуда, арнайы семинарлар мен курстар жүргізуде, оқулықтар мен
оқу құралдарын жасауда пайдалануға болады
Зерттеудің әдістері мен тәсілдері. Зерттеуде қолданылған сипаттама
жасау, жүйелеу, бақылау, салғастыру, түйіндеу, жіктеу, талдау әдістері,
талданатын материалдың когнитивтік - лингвистикалық,
лингвоконцептологиялық, лингвомәдениеттанымдық, семиотикалық сипаттамалар
беруге көмектесті. Зерттеу барысында таза лингвистикалық зерттеу
әдістерімен қатар өзге ғылымдардың зерттеу инструментарийлері де
қолданылды, олар: сипаттама жасау, жүйелеп салғастыру, түйіндеу, жіктеу,
концептілік талдау, компоненттік талдау әдістері. Сонымен бірге концептінің
когнитивтік матрицасын модельдеу барысында концепт фреймдеріндегі
топонимдік, мәдени ақпараттар мен деректерді мәтінді сызба түрінде
формалдау - фреймдік модельдеу әдіс-тәсілдері, психолингвистикалық
процедуралар мен ассоциативтік сауалнама, диаграмма, кесте, сызба
түріндегі статистикалық-жиілік әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспе, екі тарау,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ОНОМАСТИКАДАҒЫ СЕМАНТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ҚАТЫНАСТАР
Бүгінгі таңда қарқындап дамып келе жатқан когнитивтік лингвистика
тұрғысынан қазақ онимиясын бағамдай келсек, жалқы есімдердің тек тілдік
сипаттарын қарастыру жеткіліксіз болып көрінеді. Жалқы есімдердің бойындағы
рухани және материалдық мәдениетті ұлттың танымдық тәжірибесімен
сабақтастыра отырып, ментальді-когнитивтік түрде таңбаланғанын қарастырумен
ерекшеленеді. Жалқы есімдердің лингвомәдени ауқымы ұлттық мәдениеттің және
рухани құндылықтардың тілдегі көрінісі әдебиет, фолклорда берілуі арқылы
кеңи түсетіні байқалады. Әлемдік және отандық тіл білімінің қазіргі
таңдағы дамуы лингвистикалық зерттеулердің антропоцентристік бағытталуымен
сипатталады, тілді ішкі жүйелік талдаудан антропоцентристік талдауға көшу
ХХ ғасырдың аяғы мен ХХІ ғасырдың басындағы тіл білімінің есте қаларлықтай
ерекшеліктерінің бірі болып табылады, өйткені тілдік құбылыстарды зерттеуде
лингвистика адамдардың бір-бірімен қатынас жасауы дыбыс, сөз құрамы және
грамматикалық тәсіл жүйесімен шектеліп қала алмайды.
В.А.Маслованың пікірінше: Абай және тіл когнитивтік
лингвистиканың өзекті мәселесіне айналып отыр. Когнитивтік лингвистика
лингвистикалық зерттеулердің шеңберін кеңейте түсетін қазіргі
антропоцентристік парадигмалар шегіндегі когнитивизм негізінде туындайды
[1.9].
Антропоцентристік парагдима өз шеңберінде этнолингвистика,
лингвомәдениеттану, когнитивтік лингвистика, лингвопсихология тәрізді жаңа
бағыттарға жол ашады. Антропоцентристік бағыттағы 2зерттеулер ең алдымен
қабылдау (восприятие), ойлау (мышление), тіл (язык), есте сақтау (память),
әрекет ету (действие) тәрізді адамның когнитивтік құрылымына ерекше мән
беріп, ден қоя бастады.
Когнитивтік лингвистика – адамның танымы мен білімі, дүниені
қабылдау және ұғыну механизмі туралы ғылым. Когнитивизм – адамның ойлау
әрекетін тереңінен танытатын, трансформациялауда маңызды рөл атқаратын
таңбалар жүйесі ретінде қарастырылатын лингвистикалқ бағыт [2,53].
Когнитивтік лингвистика когнитивтік құрылымдарды қарастырумен қатар адам
санасында тілдік және тілдік емес ақпараттарды игеру, өңдеу, қолдану
тәрізді әрекетттердің жүзеге асуын қарастырады. Сондай-ақ тілдік таңба
арқылы қодқа салынған ақпараттарды ашу немес ақпараттарды кодқа салу
тәрізді әрекеттер когнитивтік лингвистиканың құзыретіне жатады.
Когнитивтік лингвистика жалқы есімдерді зерттеуде жаңа бағыттарға
жол ашады, бұл дегеніміз бұған дейінгі этнолингвистикалық, дәстүрлі, жүйелі-
құрылымдық, лингвомәдени, әлеуметтік лингвистикалық парадигмалары жоққа
шығармайды, қайта керісінше ономастикалық процестерді жаңа тұрғыдан көрсету
мен ұғынуға ұмтылыс жасалады. Когнитивтік лингвистика жеке лингвистиканың
аумағынан шыға отырып логика, психология, әлеуметтану, философия пәндерімен
байланыс жасауға мүдделі болмақ, ал мұның өзі осы саладағы ғылымның ауқымын
кеңейтеді.
Қазақ дәстүрі ономастикасында қазақ тілінің жалқы есімдері
негізінен семантикалық, құрылымдық әдіс тұрғысынан жүйелі түрде зерттелді,
мұнда ономастикадағы семантикалық және құрылымдық қатынастардың
типологиясына назар аударылды. Қазақ ономастикасында, сондай-ақ бүкіл тіл
білімінде таным шарттары мен құралдары ретінде тілдің рөлі мен
трансформациялаудағы тілдің таңбалау жүйесі екенін айқындауға көп көңіл
бөлінді. Дегенмен, қазақ онимдерін номинациялау мен функциялауда адамның
танымдық және ментальдік қызметі толық шамада лингвистикалық зерттеу пәні
болып қалыптаса қойған жоқ.
Е.Ә.Керімбаев қазақ ономастикасының белгілері мен қасиеттерін
когнитивтік сипатта төмендегіше көрсетелді: Қазақ халқының түсінігінде
дүние моделі болып анықталатын қазақ онимиясы тілдік қызметте, өзінің
тілдік функциясында іске асырылады; Тілдік тұлғаның жеке ономастиканының
функциялану сипатынг айқындау қажет, ол лингвокогнитивтік, уәждік
деңгейлеріне тәуелді болады, тұлғаның тезаурусы тілдік таңбаларды қолдану
деңгейлерінің бейнесі мен көрінісі болып табылады [3.176].
Г.А.Брутян, Р.И.Павиленис т.б. философтар, Ю.Н.Караулов,
Г.В.Колшанский, В.И.Постолова, Г.В.Рамишвили, Б.А.еребренников, В.Н.Телия
сияқты лингвистер тарапынан дүниенің концептілік және тілдік бейнесі
ажыратылып көрсетіледі. Тілдік формада берілген дүние туралы білімдердің
жиынтығы түрлі тілдік концепцияларда бірде дүниенің тілдік көрінісі,
бірде дүниенің тілдік моделі, бірде дүниенің тілдік бейнесі, бірде тіл
аралық дүние деп көрсетіліп жүр. Егер дүниенің тілдік бейнесі түрлі
деңгейдегі тілдік бірліктерде дүниенің ұлттық бейнесін көрсетсе, онда
ономастикалық деңгейдегі жалқы есімдер дүниенің ұлттық, тілдік бейнесінің
фрагменті болып табылады да, дүниенің ономастикалық ұлттық бейнесін құрай
алады деп қисынды түрде айтуға болады.
Осыған орай қазақ ономастикасының ұлттық болмыс концептілерін
жасауға қатысты тіл мен таным процестерінің ара қатынасын көрсету тіл
қолданысының когнитивтік жүйесіне сүйенеді деуге болады. Дүниенің тілдік
бейнесі, ұлттық болмысы әр этноста әр түрлі болуы этностың тәжірибесі,
білімімен байланысты. Өйткені тілдік таңбаның таңбалаушы қызметі
сыртқыдүниемен байланысында ғана емес, адамның өмірден көрген-білгені,
көңілге түйгені білімінің негізі болып табылады. Оның тілдік бейнесі,
ұлттық рухани болмысы әр халықта әр түрлі. Дүниенің ономастикалық бейнесін,
дүние туралы білімдердің жиынтығын, тілдің дара бірліктерінде нақты тілдік
қауымдастықтың ұлттық тарихи-мәдени және әлеуметтік тәжірибесі ретінде
елестетуге болады. Адамдардың қандай да бір лингвомәдени қауымдастығының
құнды тәжірибесі, дүниені тануы мен түсінуі итілде жалпы есімдер арқылы
ғана емес, сондай-ақ жалқы есімджер арқылы да беріледі. Жалқы есімдер
мәдениеттің басты концептілерін суггестивтік формада бере отырып, айқын
түрдегі кумулятивтік функцияға ие. Жалқы есімдер онимдер арқылы тілдік
таңбаларға, тілдік бірліктерге айнала отырып, дүниенің ономастикалық моделі
немесе бейнесі адамның дүние туралы түсініктерін және дүниені тану
қасиеттерін бейнелейді, сол себепті болса керек, адам тілінің
антропоцентристігі сияқты олар да антропоцентристік қасиетке ие. Ұлттық
дүниетанымды, мәдени-тарихи әлеуметтік құндылықтарды түсіну үшін жалқы
есімдердің антропоним, топоним, зооним, этноним т.б. түрлі категорияларына
сүйену арқылы антропонимиялық, топонимиялық, этнонимиялық, дүниенің басқа
да бейнелері құрылады. Дүниенің антропонимиялық бейнесі дегенді қазақ
халқының этникалық құрамына енген рулар мен тайпалардың саяси, экономикалық
және мәдени бірлестігі, әл-ауқаты, хал-жайы, тіршілік тұрмысы жайындағы
ақпаратты алу, оны қайта өңдеп халыққа беру деп түсіну керек. Ал, дүниенің
топонимиялық бейнесі адам өмір сүріп, тіршілік еткен шаруашылығы мен
танымдық қызметі іске асатын географиялық орта туралы ойлау, сөйлеу
ақпаратын бекітеді. Қазақ топонимиясы – георафиялық жалқы атаулардың жай
ғана жиынтығы емес, ол ментальдік факторларды көрсететін ономастикалық
деңгейдің лексикалық бірліктерінің жүйесі. Мәселен, көшпелі қазақ пен малшы
табиғатқа және географиялық ортаға өзінің шаруашылық қажеттігіне орай
қалыптасады, сондықтан да топонимдерде тек табиғат пен географиялық
объектілер ғана емес, осы табиғат пен оның объектілерінің қабылдануы
бейнеленеді.
Қазақ халық терминологиясын зерттеуші Г.К.Қонқашпаев ...өмірдің
өзі оны (малшыны) қандай да бір жайылымның ерекшелігін жан-жақты білуді
ғана мәжбүрлеп қойған жоқ, (әсіресе жер бедерін, ауа райы, өсімдіктер, су
және бұлақ көздерін, оларды пайдалану мерзімдерін, әр түрлі малдарға
пайдалануға жарамдылығы т.б.) сонымен қатар малды ыңғайсыз ауа райынан
қорғау үшін көшіп бара жатқанда бағыт-бағдар алуға қызмет ете алатын
ландшафтың барлық ұсақ ерекшеліктерін де белгілеп отыруға тәуелді етті
[4.39] – деп нақты түрде атап өтті.
Когнитивтік лингвистикада да дүниенің тілдік бейнесі
концептілерді бөлу мен ішкі танымдық коды (репрезентация) негізінде
зерттеледі, концептіге ұғым енгенімен, ол ұғыммен шектеліп қалмайды,
концепт қайта сөзге қатысты барлық ақпараттарды қамтып отырады. Сөзде
сөздің алуан түрлі ассоцациялық байланыстарын бейнелейтін денотативті және
коннотативті мазмұн болмақ, олар өз ішіне көптеген лексикалық бірліктердің
мағыналарын жинақтайды. Концептіде әрбәр тәілдік тұлғаның мәдени деңгейі
іске асады, концептінің көрінісі сөзде ғана емес, сондай-ақ сөз
тіркестерінде, дискурста сөйлеуде, мәтіндерде де жүзеге асырылады.
Жалқы есімдер жүйесі ономастикалық деңгейде қазақ мәдениетінің
негізгі концептілерін тілдік тұрғыда жаңғыртып көрсетуге қабілетті. Қазақ
мәдениетінің инегізгі концептілерінде бекітілген тілден тыс аялық
білімдерді тіл арқылы көрсетуді жалқы есімдердің материалдары негізінде
ғана емес, сондай-ақ фразеологизмдер, дискуртар, мәтіндер матералдары
негізінде де байқауға болады. Біз жұмысымызда негізінен концептілдердің
ономастикалық тұрғыдан вербалдануын қарастырамыз. Концептілердің ментальдік
құрылымдарының мән-жайын ашып көрсету үшін ономастикалық мәтіндер:
фольклорлық мәтіндер мен ритуалдар, жалпыға бірдей қалыптасқан қоғамдық
дәстүр, әдет-ғұрып, түрлі формадағы адамның іс-әрекеттері, әлеуметтік
институттар, материалдық мәдениет ескерткіштері, дүниенің таңбалық моделін
іске асыру ретінде ұғынылатын басқа да семиотикалық мәдени мәтіндер
пайдаланылатын болады.
Қазақ жалқы есімдерінің жүйесін зерттеуге арналған
концептологиялық бағыт қазақ ономастика бойынша жинақталған бай
иллюстрациялық және теориялық материалдарға жаңа тұрғыдан қарауға мүмкіндік
береді, мұның өзі қазақ ономастикасындағы когнитивтік зерттеулердің ауқымын
кеңейтіп, әрмен қарай жалғасын табуға негіз болады.
Қазақ жалқы есімдерінің ноимнативтік қызметіндегі
лингвомәдениеттанымдық аспектілер. Егер қазақ жалқы есімдерін зерттеудегі
когнитивтік әдісте жалқы есім және ойлау, білім қатынастары негізге
алынатын болса, қазақ онимдерін зерттеудегі лингвомәдениеттанымдық әдісте
мәдени-ұлттық сана мен оның таңбалық белгісі аралығында жалқы есімдер мен
мәдениеттің қатынасы, өзара әрекеті басты назарға алынады. Кез-келген
тілдік, соның ішінде ономастикалық құбылыстың табиғатын тек тілдік
заңдылықтарына сүйеніп қана қоймай, сонымен қатар халықтың дүниетанымына,
салт-дәстүріне, ұлттық болмысына назар сала қарау лингвомәдениеттану
пәнінің үлесіне тимек.
Қазақ есімдерінің осындай лингвомәдени типтері семантикалық
маңызға ие белгілі бір әдет-ғұрып және ритуалдармен байланысты болып
келеді. Анторпонимдердің мұндай типтерінің лингвомәдени семантикасына
белгілі қазақ ономасты, профессор Т.Жанұзақов жан-жақты сипаттама береді:
Мұндай түрдегі есімдер барлық түркі тілдерінде келесі нұсқаларда кең
тараған: ...қазақша Тоқтасын, Тұрсын, Тоқтар, Тоқтамыс, Ұлтуар; түркіменше
Турсун, Турды, Иектер, (жетер); өзбекше Турсун, Тохта; құм. Олмес, Қалсын.
Егер отбасында бірнеше қыз дүниеге келіп, бр де бір ұл тумаса, ең соңғы
қызына ендігіде қыз туылмауы үшін Қызтумас деген есім беретін. құм.
Қыстаман – қызтумау немесе Улангерек – ұл керек; қырғ. Бурулгу-бұрылшы,
Тоқтобубу – тоқта бибі [5.9-10].
Қазақ жалқы есмдерін мәдениетпен байланыстыра зерттеу
ономастикадағы басты бағыттардың біріне айналуы мүмкін. Қазақ жалқы
есімдерін этномәдени аспектіде зерттеу қазақ ономастикасының қазақ
этнографиясымен, материалдық және рухани мәдениетімен кең әрі алуан түрлі
байланыстарн ашып көрсетеді. Жалқы есімдерде халықтардың жайғасқан орны мен
этникалық құрамы туралы ақпарат, материалдық және рухани мәдениеті жөнінде
деректер, діни дүниетаным мен сенімдер, әдет-ғұрыптар мен салттар және
халықтың рухани әрі әлеуметтік өмірінің басқа ба салалары туралы мәліметтер
бар. Қазақстанның территориясы мен табиғаты алуан түрлі екендігі белгілі,
мұнда суармалы және егіншілікке жарамды кең аймақтар бар, бұл аймақтар ерте
орта ғасырлық және орта ғасырлық қазақ қалаларының пайда болуы мен дамуына
байланысты диқаншылық дақылдарын өсіруге ықпал етті. Мәселен, көптеген
археологиялық деректер мен тарихи жазба ескерткштердің көрсетуінше,
Оңтүстік Қазақсатн (негзінен Отырар - Арыс аймағы) ілгеріден бастап
Қазақстанның ірі отырықшы жер шаруашылығы базистерінің бірі болған, мұнда
диқаншылық дәстүрлері, қала құрылысы мен мәдениеті орын алды. Әрине,
осындай қуатты диқаншылық мәдениет Оңтүстік Қазақстанның тарихи
топонимикасына және қазақ географиялық (диқаншылық) терминологиясында әсер
ерпей қоймайды. Географиялық жалқы есім атауларын зерттеудегі
лингвомәдениеттанымдық әдіс мәдениет көріністерімен тікелей байланысы бар
барлық тілдік құбылыстарды есепке алуда қарастырады, өйткені тілдік
таңбалардың мәдени ақпараттан артықшылығы жасырын (имплицитный) сипатқа ие,
ол тілдік мағыналар арқылы жасырынатын сияқты. Тіптен қайсыбі географиялық
апеллятивтің төл сөз немесе шеттен енген сөз екендігіне қарамай
мәдениеттанымдық ақпараттылыққа ие болуы мүмкін, өйткені тілдік енгізулер
көп жағдайда мәдени енгізілімнің лингвистикалық ізі болып табылады. Бұл
заңдылықты кәріз, керіз сияқты ирригациялық термин мысалынан көруге болады.
Адамның шындық объективтік дүниесіне рухани және материалдық мәдениеті:
мал шаруашалығы, қала салу ісі, диқаншылық, ұлттық салт-дәстүрі,
мәдениеттің басқа да түрлері жатады. Тілдің бейнелеу және кумулятивтіу
қызметі тілдің сөздік құрамында жалпы және жалқы есімдер деңгейінде мал
шаруашылығының (көшпелі), диқаншылықтың, қала шаруашылығы басқа да мәдениет
түрлерінің түрлі көріністерін беруге, жинақтауға және бекітуге қабілетті.
Мысалы, Қазақстан территориясында және оның өткен тарихында қалалар мен
қала мәдениетінің болғандығын археологиялық ескерткіштер мен қолдан
жасалған бұйымдар (артефактілер) ғана емес, сондай-ақ топонимдер мен
географиялық терминдер де дәлелдей түседі. Өйткені тілде, әсіресе топоним
мен географиялық терминологияда түрлі сипаттағытарихи-мәдени
деректерсақталып қалған. Жалқы есімдер қызметінің маңызды аспектілерінің
бірі лингвомәдениеттанымдық аспект болып саналады, мұнда тіл-мәдениет
өзара байланыста жүреді. Жалқы есімдердің тіл-мәдениет қатынасындағы
қызметін бір ғана мәдениет саласы бойынша және біртекті емес бейгомогенді
мәдениет) мәдениет пен тіл саласында да қарастыруға болатындығын атап өткен
жөн. Біртекті емес тілдер мен мәдениеттердің байланысы нәтижесінде
мәдениетаралық байланыс немесе мәдениетаралық коммуникация тілдік және
тілдіке емес деңгейлерде пайда болады. Аялық білімдерге (кодтық ақпаратқа)
ие емес жалқы есемдегі өзге мәдени қабылдаушы (реципент) өзге ұлттық жалқы
есімде қалыптандырылған (кодталған), өзіне жат мәдениеттің құндылық
тәжірибесн ұғынып, меңгере алмайды, осыдан келіп мәдени шоқ, үрей пайда
болады, одан шығу қажет. Байланысушы мәдениеттердің қайсыбір
фрагменттерінің сәйкес келмеуі жалқы есімдер деңгейі мен когнитивтік
деңгейде (реципиенттің ментальдік кеңістігінде) орын алады. Тілде өзара
қатынасқа түскен (жалқы есімдер саласында) екі мәдениет пен тіл өкілдерінің
танымдық тәжірибелері сәйкес келмеуі байқалады, мұны Қазақстанның қос тілді
жазушылары мәтіндерінен осындай мәдениетаралық құбылыстарды байқауға
болады. Өзге тілдік (өзге мәдениттік) жалқөы есімдерді адекватты түсіну
үшін мәдениетаралық коммуникацияда (аялық білімдер маңызды рөл атқарады.
Аялық білім қандай да бір аталушы шындыққа қатысты лингвоелтану сипатындағы
деректер мен білімдер кешенін білдіреді. Кодтық мәдени ақпарат беретін
жалқы есімдер ассоциациялар мен коонтацияларға ие, олар тіл ұсынушылар
немес қабылдаушылардың аялық білімдерінің көлеміне енуі де енбеуі де
мүмкін. Мәселен, Жерұйық, Аңырақай, Ордабасы, Отырар, Майлықожа,
Байтұрсынұлы, Ботагөз, Қобыланды т.б. жалқы есімдердің мәдени-тарихи
коннотациялары кейбір қазақ және өзге мәдениетті пайдаланушыларға бірдей
дәрежеде, бірдей көлемде белгілі емес. Антропонимдерді лингвомәдени
тұрғыдан қарастыру - ұлттық болмыстың тілдегі көрінісін, тіл фактілері мен
халықтың танымдық, этика-эстетикалық категориялары арқылы рухани мәдениетін
тану, олардың қызметі мен орнын анықтау деп түйіндеуге болады. Осы орайда
табуды алғашқы қоғам дәуірінде діни сеніммен байланысты белгілі бір сөз,
іс, зат атын атауға болмайтын тыйым архаизмнің антропонимдік формасы
ретінде атауға болады. Сондай-ақ табуды ерте дәуірден бері желісін үзбей
келе жатқан қазақ халқының рухани мәдени дәстүрін жалғастырушы құбылыс
ретінде танимыз. Қазақ антропонимдерінің лингвомәдени мәні түптеп келгенде
тіл мен мәдениет арасындағы ажырағысыз байланысты танытады. Осы байланыс
ана тілі бойында сан ғасырдан бері сақталып келе жатыр, мұндай мәдениет
халық өмірінің айнасы іспетті. Осындай әр халықтың мәдени өмірінен хабар
ететін атаулар мен құбылыстар лингвомәдени деректерді молынан сипаттайды.
Мәдениет пен тіл арасындағы байланыста тіл өз ерекшелігімен, эстетикалық
құндылығымен жоғары бағаланады. Ал эстетика адам баласының рухани болмысын,
өмірге көзқарасын, таным, талғамын, әдемілік категорияларын қарастырады.
Сонымен, қазақ тілі жалқы есімдерінің түрлі типтері мен категорияларында
алуан түрлі құбылыстар мен мәдениет көріністерінің таңбалық және тілдегі
ішкі таным көрінісі (вербалдық репрезентациясы), жоғарыда біз атап
өткендей, нәтижелі болып келеді. Ғылыми жұмыстың осы тармағында қазақ
топонимдері мен онимдерінің кейбір түрлеріне ғана лингвомәдениеттанымдық
талдау жасалғаныдығын ескерген жөн. Қазақ этнонимдерінде, зоонимдерінде,
теонимдерінде, сакральдық ұғымды бейнелейтін оронимдерінде, эргонимдерінде,
зоонимдерінде, теонимдерінде, сакральдық ұғымды бейнелейтін оронимдерінде,
эргонимдерінде тарихи-мәдени ақпараттық жиынтық кешені жатқандығы белгілі.
Жалқы есімдердің ең маңызды өзіндік қасиет ерекшеліктері семиотика
тұрғысынан айқындалып сипатталуы мүмкін. Онимді таңба деп, ал онимиялы
таңбалық жүйе ретінде түсіндіргенде, семиотикалық нысандардың тілдік
семантикасына, сипаты мен олардың коммуникативтік қызметіне назар
аударылады. Семиотикалық тұрғыдан жалқы есімдерді (онимді) зерттеу кезінде
жалқы есім семантикасы мәселесі негізгі мәселелердің бірі болып табылады,
бұл мәселе теориялық ономастикадағы ең күрделі әрі талас-тартысы
мәселелердің бірі болып қалуда. Кез келген жалқы есім - бұл, ең алдымен,
жалпы лексикалық бірліктің барлық айырмалық белгілері мен сипатына тән сөз.
Сонымен қатар жалқы есім тек өзіне ғана тән және жалпы есімдерден
ерекшеленіп тұратын бірқатар семантикалық және семиотикалық өзгешеліктерге
ие.
Семиотика тұрғысынан алғанда, жалқы есім басқа таңбалардан өзінің
қос жақтары (материалдық және идеалдық) ерекшеліктерімен айрықшаланатын,
осыған орай тіл жүйесінде жалпыдан жалқының бөлініп шығуқызметін атқаратын
тілдік таңба ретінде анықталады [6.81].
Жалқы есімнің тілдік таңба ретіндегі өзіндік ерекшелігіне орай
топонимдердің семантикасы да өзін жалпы есімдерден ажыратып көрсететін
ерекше белгілерге ие. Жалқы есімнің семантикасы деп негізінен
экстралингвистикалық сипатағы оның құрамдас компоненттерінің тіркесімін
ұғынамыз, жалқы есімнің семантикасы ақпараттан жинақталады, ал ақпарат
тілдік, сөйлеу және арнайы ономастикалық функциялардан, стилистикалық және
эстетикалық маңыздылықтардан құралады [7. 250,322].
Қазақ антропонимиясында жеке есімдердің қоғамдық баға өлшемі бар.
Кісі аттарының әлеуметтік ерекшелігі әсіресе тілек, қалауесімдерде айқын
көрінеді, мұнда қазақ қоғамындағы есімдердің тұтас бір тобын ұнамды тілек
іспетті есімдер құрайды. Бұл есімдер ата-анасының өз сәбиіне ұзақ өмір,
бақыт, байлық, батылдық, ержүректілік, сұлулық т.б. толып жатқан жақсы
қасиеттер тілеу ниетінен құралған.
Тілек есімдердің (дезидеративтердің) қоғамдық маңыздылығы тарихи
кезеңдер байында жоғары дәрежеде қалуда, бірақ мұндағы тілек-есімдердің
негізінде жатқан кейбір стереотиптері ауысуы, өзгеруі мүмкін. Мәселен,
қазан төңкерісіне дейінгі қазақтар өмірінде байлық ұғымы мал санымен, жылқы
үйірімен өлшенді. Қазіргі таңда байлық тіптен басқаша бір көсеткіштермен
өлшенеді, сондықтан жылқы, қой, түйе т.б. лексикалық компоненттермен
келетін қазіргі антропонимдер сан жағынан өте аз. Ұлттық, жалпы адамзаттық
стереотиптердің ауысымы немес алмасуынан тарихи фактор көрінеді.
Антропонимикеалық семантикасы мен оның семиотикалық кодының іске
асырылуында міндетті түрде тарихи сәт орын алады, сондықтан қандай да бір
антропонимнің тарихи кодын білмей тұрып, таңбалық мүмкіндіктерді толық
шамада түсіну мен түсіндіруге болмайды. Мәселен, қазақ антропонимиясында
тіліндегі мотивтер тарихи және жақын уақыт аралығында болып өткен дәуірде
антропонимиялық процестерде белгілі бір тақырыптық топтардың болуымен және
іске асырылуымен сипатталады, оған мыналар жатады: а) жануарлар мен құс
атауларына байланысты зоофорлық антропонимдер: Ақмарал, Аққозы, Арыстанбек,
Ақтоты, Бүркіт, Қощқарбай... ә) өсімдік атауларына байланысты
антропонимдер: Бидайбек, Машабек, Бозай, Алма, Шынар, Ажар, Талшын... б)
асыл тастар, металдар атауына байланысты антропонимдер: Гауһар, Күміс,
Меруерт, Алтын, Маржан, Ақық. Қазақ қоғамындағы қазіргі антропонимиялық
процестер зоофорлық және фауналық тілек-есімдер негізіндегі атаулардың
бәсеңдеп, меморактвтердің - жаңа туған нәрестелерді батырлар, қоғам
қайраткерлері есімімен атау дәстүрінің өнімді қалыпқа көшумен сипатталады.
Қандай да бір тарихи кезеңдегі таңбалық код белгілі бір тарихи
есімдердің тарихи-мәдени семантикасында жинақталады, сол есімдер арқылы
қоғамның әлеуметтік және мәдени тарихының шежірелік кезеңдері мен
белгілерін анықтауға болады. Мұндай есімдерге тарихи танымал тұлғалардың,
фольклорлық батырлардың және мәдениет қайраткерлері: жазушылар,
әртістердің, тіпті әдеби шығармашылық адамдардың есімдері де жатқызылуы
мүмкін. Сондай-ақ, Советбек, Съезбек, Сайлау, Мэлс, Колхозбек, Фермахан,
Социал, Октябрь т.б. сияқты идеологиялық есімдер де семиотикалық
маңыздылыққа ие. Дегенмен, қазіргі антропонимиялық процестер белгілі бір
нәтижелілігімен, өнімділігімен сипатталады. Мәселен, көрікті, әсем,
ұнамды есімдер қатарына Димаш, Дінмұхамед (Дінмұамед Қонаевқа
байланысты), Шығыс (Шыңғыс Айтматовқа байланысты), Абылай, Абылайхан (хан
Абылайға байланысты), Нұрсұлтан (Нұрсұлтан Назарбаевқа байланысты ) т.б.
жатады. Қазақ ономастикасында семантикалық және әлеуметтік тұрғыдан маңызды
болып антропонимджер ғана танылмайды, сондай-ақ топонимдер, географиялық
нысандардың атаулары да елеулі семиотикалық мәнге ие. Ойкоминдер мен
урбанонимдер белгілі бір саяси (идеологиялық) идеяларды дәріптейтін, тілдік
таңбалар рөлін атқарады. Қазақ тілінің жалқы есімдеріндегі әлеуметтіктің
таңбалық іске асырылуын ашып көрсететін жоғарыда қарастырылған құбылыстар
мен фактілер жалқы есімдерді семиотикалық зерттеудегі мүмкін болатын кейбір
әдістерді ғана көрсетеді.
Сонымен қатар біздер айқындаған қазақ жалқы есімдерінің
семиоткалық аспектілері қазақ онимдерін әлеуметтік тұрғыдан алғанда
В.А.Никоновтың жалқы есім - әлеуметтік таңба деген постулатын дәлелдей
түседі. Сондай-ақ жалқы есімді – этномәдени (лингвомәдени) таңба деп те
айтуға болады. Жалқы есім лингвомәдени таңба ретінде өзінің тарихи-мәдени
семантикасында түрлі мәдени коннотациялард жинақтайды. Мәдени коннотация әр
түрлі екі семиоткалық жүйені (тіл мен мәдениетті) салыстырып, олардың
байланысын іске асырады. Мәдени коннотация – мәдениет категорияларындағы
мағынаның денотативтік немесе образдық-мотивацияланған аспектілерінің
түсіндірмесі (интерпретациясы), мәдени-ұлттық коннотацияның мазмұны қандай
да бір мәдени кодқа жатқызылуын қарастырады [8.51].
Коннотациялар сөз мағынасындағы ассоциативтік белгілердің
бекітілуі арқылы пайда болады. Қазақ жалқы есімдеріне жасалған
лингвомәдениеттанымдық талдай көрсеткендей жалқы есімдердің мағыналарында
пайда болған имплициттік формада бекітілген мәдени коннотациялар мәдениет
типтерімен және олардың ескі әдет-ғұрыптар сияқты таңбалық көріністерімен
қатысты қаралады. Қазақ ономастиканы жалқы есімдердің жиынтығында көшпелі
мал шаруашылығымен байланысты мәдени-образдық жиынтық беретін қосымша
мағыналары семиоткалық тұрғыда бекітілген. Қазақ этносының шаруашылық
ішіндегі осы бір негізгі дәстүрлі типімен байланысты ұлттық мәдени
семантика көптеген қазақ топонимдерінде орын алған: Отар, Қанжайлау,
Төржайлау, Саржайлау, Мыңжылқы, Айғырұшқан, Ешкіөлмес, Қозыкөш, Құлынды,
Ешкіқырылған, Жорғабел, Атбасар, Байтал, Биесойған, Биесыймас, Бозайғар,
Бозбие, Бөзінген, Бота, Боталы, Ботамойнақ, Бурылбайтал, Бұзауөлген,
Жабағалы, Күзеутабылды, Қаражайлау, Қошқар, Өзізбай, Атсуытқан, Қойсойған,
Астаужарық, Мыңқауға, Қарабұқа, Бозатан, Бұзаужеген, Тайбағар, Биебайлаған
т.б. Қазақ материалдық мәдениетінің таңбалық семантикасы Көкшаңырақтас,
Керегетас, Қарқаралы, Сандықтау, Шөміштөбе, Тақтайсор, Бесқауға, Бағаналы,
Бақана, Босаға, Өрегелі, Алаша, Жамшы, Арба, Аша, Есік, Домбыралы,
Қоржынсай, Бақырлы, Зертас, Ошақты, Ашакөл, Моншақты, Тана, Бесіктас,
Сағана, Ақши, Қазан, Шақпақ, Бөрікті, қарақара, Піспекті, Балталы,
Найзатас, Шоқпарлы, Қақпақ, Шелек т.б. топонимдерде жинақталған. Сондай-ақ
қазақ мифонимдерінің таңбалық семантикасы ерекше, өйткені олардың бойында
мифологиялық (мифопоэтикалық) ойлау типі бейнеленген, бұл ойлау типі ғалам
мен универсумды тірі, рухани жаралған сакуральдық әлем ретінде ерекше түрде
қабылдаумен сипатталады. Көне жазба мәтіндерде мифологияланған қазақ жалқы
есімдерінде әр түрлі халықтардың мифологиялық сәйкістіктері, әдет-ғұрыптары
мен наным-сенімдері таңбалық сипатта беріледі. Мысалы, қазақ оронимдерінің
семиотикалық маңыздылығы мынадан көрінеді: олардың бойынан әлемджік тау,
әлемдік өс архетипімен байланысты таулар мен биіктердің ғаламдық
сакрализациясының (культінің) қалдық құбылыстары байқалады. Ғалымдардың
пікірі бойынша әлемдік өс тілдің өзінен де ежелгі болып табылады, оған
дәлел - әлемдік тау символы Қазығұрт тауы итуралы мифтер мен аңыздар.
Солардың бірін Ә.Диваев былай келтіреді: Қазығұрт тауы туралы құдайдың
көрегенділігімен белгіленген ерекше тау. Ол онша биік болмаса да жер
бетіндегі барлық таулардан киелі, бұрынғы уақытта топан су тасқынында осы
тау ғана аман қалады. Қазығұрт тауының шыңында, оның батыс жағында
кішігірім тегіс орын бар. Нұқ пайғамбардың кемесі осы орынға тоқтап, барлық
жануарлар осы жерде құтқарылып аман қалған [9.8-9].
Жалқы есімдерді семиотика тұрғысынан алғанда тілдің семиотикалық
кодының бірлігі ретінде тануға болады. Мәдениеттің (ол да семиотикалық жүйе
болып табылады) тілмен байланысы дүние туралы концептілік түсініктерді
тіркеу, сақтау (аккумуляциялау), жинақтау мен өткізу (трансляциялау) үшін
жалқы есімде берілген мәдени семиотикалық ақпарат әдетте қоғам мүшелері
арасындағы тілдік коммуникацияда іске асады.
Қазақ ономастикалық кеңістігінің концептілік құрылымы. Қазақ жалқы
есімдерін зерттеудегі қазіргі бағыттар этнолингистикалық, лингвомәдени,
семиотикалық, когнитивтік, функционалдық және т.б. бірнеше ғылыми
парадигмалар тұрғысынан қазақ онимдерін зерделеу мүмкіндігімен сипатталады.
Онимдік бірліктердің күрделілігі мен көп қырлы болуына қарай, белгілі бір
шамада қазақ онимдерін полипарадигмалық тұрғыдан зерттеу мақсатқа лайық
болып табылады, өйткені полипарагматизм жалқы есімдердегі тіл мен
мәдениеттің, тіл мен сананың, тіл мен этнологияның, тіл мен семиотикалық
жүйелердің диалектикалық қатынастарымен байланысты болған күрделі әрі алуан
түрлі құбылыстарды айқындау мен суреттеуге мүмкіндік береді. Қазақ
ономастикасының негізін қалаушылар Т.Жанұзақ, Ә.Әбдірахманов, Е.Қойшыбаев,
О.А.Султаньянев, Ғ.Қоңқашбаев, В.Н.Попова, Е.Ә.Керімбаев,
Қ.Рысбергеновалардың ғалами еңбектерінде қазақ жалқы есімдеріне кешенді
жүйелі тілдік талдау жасалған. Жалқы есімдерді зерттеуде лингвистикалық
концептология аясында лингвомәдениеттану және когнитивтік парадигмаларды
біріктіру онимдерді зерттеудегі жеке тілдік әдістердің белгілі болған
шектеулерін кеңейтуді мүмкін етеді, мұнда тілдік сипатта,ы ментальді
көрсеткіштер негізінде жалқы есімдер лексикалық бірліктер ретінде
түсіндіріледі. М.В.Никитиннің пікірі бойынша когнитивтік аспектіде
сөздердің лексикалық мағынасы өзіндік бір күрделі жасалымды танытады,
олардың құрылымында сананың концептуалдық жүйелерінің байланыстары мен
қатынастары жобаланған [10.26].
Этнолингвистикалық зерттеулерде тіл байлығын микросистемалар мен
макросистемаларға бөліп алып, оларды табиғи жүйе бойынша жіктер,
топтастыра, өзара байланысты сала-салаға бөліп қарастырады. Мәселен, бүкіл
болмысты Табиғат, Адам және Қоғам деп үлкен үш салаға бөліп қарасақ,
ғылымдағы идеологиялық классификация бойынша анықталатын микросистемалық
ұғымдардың бәрі осы үш саланың аясына толық сияды екен [11.36].
Макро және микроқұрылым ұғымдарына негізделген мұндай
идеографиялық жіктемені қазақ тілінің онимдік лексикасында айқындалатын,
концептілік кеңістікті, концептілер жиынтығын немес концептілер жүйесн
анықтау үшін толық қолдануға болад деп есептейміз.
Қазақ ономастикалық кеңістігіндегі адам концептісі. Қазақ тілінің
когнитивтік кеңстігінде адам туралы ментальдік түсінік сөз тіркестері,
фразеологизмдер, антропонимдер, топонимдер сияқты түрлі тілдік формада
берілген. Егер концепт-мәдениеттің ментальдік ұясы болып саналса, онда
адам концептісі туралы ұғым осы концептіге байланысты қазақ этносының
мәдени кеңістігіндегі түрлі мәдени коннотацияларды беруі тиіс. Ұлттық
мәдени ерекшелікте белгіленген адам туралы концептуалдық түсініктер қазақ
тілінің ономастикалық кеңістігінде берілген. Адам концептісі адам
аттарынан, яғни антропонимдерден жасалған қазақ этнонимдері материалы
негізінде қаралуы мүмкін. Мұнда қазақ этнонимдері тілдік формада қазақ
мәдениетінің негізгі жеке константтары болып табылатынын түрлі концептілер
жасайтынын атап өткен жөн.
Т.Жанұзақ әзірлеген қазақ этнонимдерінің лексика-семантикалық
жіктемесінде этнонимдерді сегіз лексика-семантикалық топтарға бөлуге
болатындығын көрсетеді: 1) жабайы үй жануарларының, құстардың атауынан
құралған топ: киікші, бұғы, құлан (қыпшақ) шұбар айғыр, бұқа, ке бұқа, кет
бұқа, бура, бұзау, тана, барақ, ителгі, күшік, бүркіт, қаз, қарға, қораз,
торай т.б. 2) табиғи байлықта мен жауын-шашын атауларына байланысты
лексикалық топ: аспан, көктінұлы, бораншы, қаржау, жаңбырлы, көкше, күн,
таңат, таңатар т.б. 3) өсімдік дүниесінің атаулар тобы: бидайшы, тарышы,
бетеге, изен, шамбыл, орманшы, жаңғақбай, жидебай, қарағай, масақ т.б. 4)
әскери лексика: жаулы, жорықшы, сүгірші, қарауыл, қырық мылтық, шонышқылы,
батыр, балталы т.б. 5) лақап ат (прозвище) сипатындағы сөздер тобы:
қасқұлақ, ошақты, арықтыным, қанжығалы, жарты, қызыл бөрік, қоңыр бөрік,
ожырай, ұзын, шимойын, шолақ т.б. 6) географиялық атаулар мен асыл құнды
металл атаулары: жайық, еділ, сарытоғай, көкше, ақтас, қайнар, алтын,
темір, болат, болатшы т.б.
7) ата-баба (родоначальник), қолбасшы, жолбасшы (предводитель) аттары: (бұл
-этнонимия жүйесіндегі ең үлкен топ), абақ, айдабол, байғазы, байқұл т.б.
8) түрлі лексикалық категориялар: базар, бозашы, екей, жетм, қазы, құл,
құрама, қызай, молқы, олжашы, саба, тасжүрек, шешендік, мырза, жомарт т.б.
.
Бұл жіктеме (классификация) қазақ этнонимдерінің лексика-
семантикалық топтамасымен жалпы тұрғанда сәйкес келетін тиісті
концептілерді бөліп көрсетуге негіз бола алады. Алайда бұл дегеніміз
жоғарыда көрсетілген семантикалық жіктеме қазақ мәдениетінің концептілік
саласымен толық және түпкілікті түрде сәйкес келеді дегенді білдірмейді.
Лексика-семантикалық топтау кезінде сөздердің мағынас назарға алынады, ал
концептілерді топтау кезінде мағынадан, тілден тыс деректер, кейде сөз
мағынасынан тым алшақ жатқан деректер де ескеріледі. Адам атты іргелі
концепті еркек, әйел, әулие, малшы т.б. түрік концепті рөлін атқара
алады. Бұл түрлік концептілер өз кезегінде, өз ішінен тағы да бөлінуі
мүмкін. Мәселен, еркек концептісі батыр, аңшы, ұл т.б. ішкі
концептілерге бөлінеді. Аталық-аналық (мужское-женское) оппозициясы, еркек-
әйел концептілері түркі халықтарының тілі мен мәдениетіне де тән. Еркек
және әйел концептілерін лингвоканцептологиялық суреттеуде құдай жұптары –
Тәңір мен Ұмайға қатысты қазақ мәдениетінің метальдік-когнитивтік
лингвомәдени деректерін алға тарту маңызды болып саналады. Қазақ
мәдениетінде көне түркі мифологиялық дәстүрлер мен Ұмай және Тәңір туралы
түсініктер сабақтастығы байқалады.
Қазақ лингвоконцептологиясында еркек және әйел концептілері
хронологиялық жағынан өте ежелгі қатпар Тәңір мен Ұмай мифонимдерімен,
теонимдерімен байланысты. Концептіні тарихи-мәдени ақпаратпен толықтыру
ұзақ тарихи кезеңге, тіптен мыңдаған жылдар бойына созылуы мүмкін. Мұның
өзі тарихи кезеңнің әрбір бөлімінде концепт семантикалық тарихи-мәдени
толығудың қандай да бір көлеміне ие болады, сондықтан сол бір ғана
концептінің өзі түрлі тарихи дәуірде әр түрлі қабылданып, әр түрлі
түсіндіріледі. Еркек концептісі көне түркі дәуірлерде де, орта ғасырларда
да, тіптен қазіргі кезеңде де осы аталған дәуірлерге, когнитивтік-
ментальдік кеңістікке тән өзіндік ерекшеліктерге ие деп сенімді түрде
айтуға болады. Қандай да бір концептіннің көп қатпарлы стратиграфиялық
көлемі өзіндік тілдлік және экстралингвистикалық деректер мен фактілер
негізінде қайта жасалады. Концептіні қайта жасауға көмек беретін тілдік
деректер мен фактілерге мыналарды жатқызуға болады: 1) белгілі бір
концептіге қатысты сөздің тілдік мығанасын анықтау; 2) осы сөздің
этимологиясын табу; 3) онимиялық және жалпы есім лексикада тілдің
паремиологиялық (мақал-мәтелді қолданылатын фольклористика бөлігінде) және
фразеологиялық қорында концептінің тілдік іске асырылуын табу мен суреттеу;
4) тілдік деректер көмегімен ұлттық реалийлерді (затты, болмасты) суреттеу
мен айқындау арқылы концептінің белгілі бір ментальдік-когнитивтік
құрылымын ашу т.б. Концепт мазмұнын қайта жаңғырту кезінде тіл
экстралингвистикалық сипаттағы деректерді: тарих фактілерін, фольклорды,
этнографияны, мәдениетті, психологияны т.б. пайдаланады. Мәселен, қазақ
фольклорында мерген-аңшы, алып батыр туралы ертегілер циклы бар. Бұл
ертегілерде мергендер туралы (Жоя мерген, Арғы мерген, Таласпай мерген, Сұр
мерген т.б.) баяндалады. Осы фольклорлық антропонимдерде екінші лексикалық
компонент - мерген сөзі (кейде, кейбір жазу үлгілерінде бұл антропонгимдер
біріктіріліп жазылады: Жаямерген, Арғымерген, Сұрмерген т.б.)
концептологиялық маңыздылыққа ие.
Мерген сөзінің этимологиясы туралы Е.Тұрсынов былай дейді: Түркі
тіліндегі мерген сөзі көздеген нүкте, нысан, насына деген мағынаға ие
болған -мермөр түбірінен шыққан. Алтай түркілердің тіліндегі мерчи мөрей
(нысана) сөздері де алтайлықтардың Алтын-Мизэ эпосындағы бистин мөрис
болор туру (біздің нысанымыз осы болар) деген сөздер де осыған айғақ
[12.300].
Қалай болғанда да мерген сөзінің түркі халықтар тіліндегі
мағынасы – атқан оғы керпейтін, көздеген жеріне тигізетін, дәл атқыш. Аңшы-
мерген образы біздерге қазақ қиял-ғағайып ертегісіндегі өте ежелгі заманғы
батыр образын суреттейді, ол белгілі бір дәрежедегі идеалды - ежелгі
адамдар қауымындағы еркектің концептуальдық прототипін жасауға көмек
береді. Еркектің ментальдік образы мен осы образдың қабылдануы белгілі бір
тарихи кезеңдер мен хронологиялық дәуірлерде әр түрлі болған деп шамалау
керек. Аңшы-мерген бейнесінде келтірілген ежелгі еркек образы кейінгі
тарихи кезеңдерде батыр-еркек образымен ауыстырылды. Батыр-еркек образы
батырлық деп аталатын ертегілерде берілген. Батыр тұлғасындағы жаңа
ментальді еркек образын қалыптастыруға мерген туралы ертегі – аңыздарда
кездеспейтін мынадай жаңа мотивпен (уәж, дәлел) ықпал етеді: ғажайыптан
дүниеге келу, батырдың жылдам өсуі, ескі ертегілерде кездесетін жезтырнақ
образн алмастырған жалмауыз кемпірдің ұшырасуы, уәде етілген, атастырылған
қалыңдық бейнесі, қиын міндетті орындау, дер кезінде көмек қолын созушылар
т.б. Қазақ батырлақ ертегілеріндегі классикалық батыр жауынгер қалпын
иеленеді. Біздің алдымызда жай батыр немесе керемет алп күш иесі ғана емес,
ең бастысы жауынгер бейнесі елестейді. Батыр бейнесінде жаңа қасиеттердің
пайда болуын, ертегідегі батырлардың ментальдік образға ауысуын
зерттеушілер аңшы-мерген образы туындайтын алғашқы қауымдық дәуірді
ауыстырған патриархтық-феодалдық дәуірмен байланыстырылады. Батырлық
эпоста батыр шынайы адамдарға (кейде тарихи тұлғаларға) жақын жаңа
қасиеттерді иеленеді. Бұл тарауда біздер эпикалық батырлардың шынайы тарихи
прототиптермен қатыстылық проблемасын қарастырмаймыз. Атап өтетін бір
жағдай қазақ фольклорындағы кейбір ертегілер мен эпикалық жырларды,
батырлық эпостарда антропонимдердің алдында ер компонентті есімдер
кездесіп отырады: Ер Қосай, Ер Қодар, Ер Тарғын, Ер Бөкше, Ер Төстік,
Ақжонасұлы ер Кеңес, Ер Сайын т.б. Батырлық эпос мәтіндеріндегі ер сөзі
эпикалық батырдың тұрақты эпитеті ретінде беріліп, еркек (нағыз еркек,
батыр) мағынасына ие болады. Бұл эпитет тек қазақ батырларын ғана емес,
сондай-ақ басқа этникалық батырларды да сипаттайды, батырлық ерлікке тән
қасиеттерін атап көрсетеді. Дала жауынгері - батыр мыңдаған жылдар бойы
еркектің идеалы болып қала берді, еркектің – жауынгердің осы бір ментальдік
образының сабақтастығы орта ғасырлардағы қазақ поэзиясынан да байқалады. ХҮ-
ХҮІ ғасырлардағы қазақ халық поэзиясы жауынгер-батырдың күшті қаһарман
тұлғасын жырлайды.
Біздің көзқарасымыз бойынша, нақ осы тарихи кезеңде бай деген
постпозиция лексикалық құрамда келетін адам аттары пайда бола бастады. Егер
өткен дәуірлерде адамның ержүректілік, батырлық, қаһармандық қасиеттері
бірінші орынға қойылса, ал енді көшпелі қауымның дағдарысқа ұшырау
кезеңінде жігітті этикалық және эстетикалық тұрғыдан бағалауда байлық басты
рөл атқара бастады. Аузы қисық болса да, байдың ұлы сөйлесін деген
сияқты мақал-мәтелдеро дәл осы кезеңде пайда болса керек. Қоғам ішіндегі
қайшылық әсерінен пайда болған келеңсіз жағдайдың ұшығуы, рухани байлықтан
материалдық байлықтың үстемдік танытуы жаңа еркек концептісін бейнелейтін
фольклор батыр кейіпкерлердің жаңа бір түрін дүниеге әкелді. Қазақ халық
қиял-ғажайып ертегілерінің батырлар жүйесінде кіші ұл, жетім деген
концептілер пайда бола бастады. Қазақ ертегілерінде осындай жаңа
кейіпкерлердің пайда болуы ең алдымен материалдық байлық белгісі бойынша
қоғамның, тіптен отбасының да ыдырауына байланысты болды. Осы кезеңдегі
ертегілердің басты кейіпкерлері ұл бала бол бастады, оған көбінесі Кенже,
Кенжетай сияқты есімдер берілді. Қазақ ономастикалық кеңістігіндегі Тазша
(Тазша бала) фольклорлық антропонимі ерекше лингвомәдени маңыздылыққа ие,
өйткені антропоним концептуальдық мазмұнға ие, өйткені антропонимнің мәдени-
ұлттық семантикасында қазақ этносы дүниенің этникалық құндылық сипатын көре
білуі бейнеленеді. Тазша концептісінің көп қырлы көлемін
лингвоконцептологиялық тұрғыдан суреттеу үшін антропонимнің сөздік
(этимологиялық) мағынасының деректері ғана емес, сондай-ақ басқа да
деректер , ең бастысы фольклорлық сипаттағы деректер қажет. Сонымен
лингвоконцептологиялық тұрғыдан фольклорлық материалдарға жасалған талдау
көрсеткендей адам концептісінің тарихи (хронологиялық) қалыптасуы
қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық өзгерістермен байланысты, мұның өзі
этномәдени қоғамның (социумның) материалдық, экономикалық, әлеуметтік,
рухани өмірінің барлық салаларынан көрінеді. Біздің зерттеуіміз адам
концептісінің негізгі кезеңдері мен мазмұндық құрылымдары негізінен қазақ
халқының қиял-ғажайып және тұрмыстық ертегілерінің сюжеттік-тақырыптық
құрамының қалыптасу тарихына сәйкес келетінін көрсетеді. Атап өтетін бір
жағдай қазақ халқының қиял-ғажайып және тұрмыстық ертегілдеріндегіә негізгі
кейіпкерлер мерген, батыр, кіші ұл, тазша т.б. түрлі диахрониялық
концептілерге сәйкес келеді, олар хронологиялық бірізділікте қазақ
этносының ұлттық мәдени кеңістігіндегі адам құрылымын жасайды.
Қазақ ономастикасындағы кеңістік концептісі. Кеңістік
концептісі жалпы адамзаттық және ұлттық мәдениеттің негізгі
категорияларының бірі болып табылады. Кеңістіктің өзі дүниенің ауқымын,
оның байланыстылығын, үздіксіздігін, құрылымдығын, үш өлшемділігін (көп
өлшемділігін) сипаттайды. Кеңістік объективті дүние формаларының бірі болып
саналады, ол өз бетінше өмір сүретіндей көрінеді, алайда оның басты
ерекшеліктерінің бірі – мұнда адамның (адамзаттың) тіршілік ететіндігі.
Кеңістік онтологиялық болмысқа ғана емес, ол сондай-ақ ментальдік болмысқа
да ие, яғни ментальдік болмыс адам санасында бейнеленіп, адам санасында
өмір сүреді. Кеңістіктің ментальдік болмысы оның концептілігін анықтайды,
яғни адамның концептілік және тілдік санасында ментальдік болмыс, ең
алдымен, концепт немесе концептілер түрінде қызмет атқарады. Біздер тілдік
санада кеңістік тектік (родной) концептіні білдіреді деп санаймыз. Оның
құрылымына аспан, жер, су, тау сияқты тілдік (видтік) концептілер
кіреді. Олардың өзі іштей тағы бірқатар концептілерге бөліне алады.
Алтайдың аймақтық топонимикалық жүйесінің онтологиялық және ментальдік
болмыс-бітімін зерттеген Л.М.Дмитриева дүниенің топонимикалық бейнесіндегі
кеңістік концептісіне келесі түрде сипаттама береді: Дүниенің
топонимикалық бейнесінде кеңістік категориясы неғұрлым маңызды орынды
иеленеді, өйткені бұл категория болып саналады. Кеңістік концептісі
топонимикалық тұлға санасының бөлшегі, оның ментальдік ішкі таным көрінісі
(репрезентациясы) мен тілдік ұласу (воплошение) ретінде дүниенің
топонимикалық бейнесінде басты әрі негізгі рөл атқарады.[13.9].
Кеңістік концептісінің негізгі көрсеткіштеріне сипаттама беру
кезінде, Л.М.Дмитриева концептінің статистикалық синхронды жағдайына, оның
ментальдік құрылымына мән береді, кеңістік модельдерінің құрылуын
анықтайтын құндылық түсініктер жүйесіне көңіл бөледі. Сондай-ақ
диахронияда, ұзақ тарихи кезең аралығында кеңістік туралы ментальдік құнды
түсініктер жүйесі өзгере түсіп, тіптен түрлі тарихи дәуірлерде бір-бірімен
түпкілікті түрде айырмашылыққа ие болуы да мүмкін. Бұдан келіп шығатын
қорытынды мынадай: дүниенің топонимикалық бейнесінде кеңістік концептісін
сипаттау кезінде, міндетті түрде хронологиялық, яғни тарихи фактор
ескерілуі тиіс. Мысалы, кеңістікті мифологиялық тұрғыдан қабылдау
мифтендіру жалқы және жалпы географиялық атаулардың негізгі типтерінің
бірін құрайтын фактор болып табылады. Бұл негізгі типтер мифологиялық
топонимдер және мифологиялық географиялық лексика деп аталады. Қазақ
ономастикасында мифотопонимдер кеңістік концептісінің тілдік берілуі
жағынан алғанда, ең ежелгі мифологиялық қабатты түзейді. Кеңістік
концептісі құрылымындағы хронологиялық және сапалық тұрғыдағы келесі
бір қабат тарихи топонимдер деп аталады, олар ономастикалық атаулардың
тарихи типінің тілдік (ономастикалық) онимдері болып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .3
І ОНОМАСТИКАДАҒЫ СЕМАНТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ҚАТЫНАСТАР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. 6
ІІ ТОПОНИМДІК ЖӘНЕ ЭТНОМӘДЕНИ КЕҢІСТІКТІҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 33
2.1 ТОПОНИМДІК КЕҢІСТІКТІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ СИПАТЫ ... ... ... ... ... . .33
2.2 ҚАЗАҚ ТОПОНИМИЯСЫНЫҢ КОНЦЕПТУАЛДАНУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . ... ... .61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..63
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Әлемді тіл арқылы танудағы жалқы
есімдердің орны мен маңызын ескерсек, ономастикалық тілдік бірліктердің
ментальді-когнитивтік сипаттарын айқындай қазақ тіл білімінің қазіргі
таңдағы өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Қазақ ономастикасының
алғашқы даму кезеңінде қазақ тіліндегі жалқы есімдер тілдік тұрғыдан
зерттеліп, қазақ онимдерінің этимологиясы, лексика-семантикалық топтары,
мағынасы, топонимикалық жүйелердің регионалдық ерекшеліктері айқындалды.
Қазақ ономастикасы тарихындағы екінші кезеңде жалқы есімдердің
этнолингвистикалық, лингвомәдени сипаттары, көркем мәтіндердегі қызметі,
кумулятивтік функциялары зерделене бастады. Бүгінгі таңда қарқындап дамып
келе жатқан когнитивтік лингвистика тұрғысынан қазақ онимиясын бағамдай
келсек, жалқы есімдердің тек тілдік сипаттарын қарастыру жеткіліксіз болып
көрінеді. Жалқы есімдердің бойындағы рухани және материалдық мәдениетті
ұлттың танымдық тәжірибесімен сабақтастыра отырып, ментальді-когнитивтік
түрде таңбаланғанын қарастырумен ерекшеленеді. Қазақ жалқы есімдерінің
табиғатын, сипатын, қызметін жан-жақты қарастыру бүгінгі таңда қазақ
ономастикасының өзекті мәселесі болып саналады, себебі қазақ этносының
танымдық, когнитивтік болмысы қазақ ономастикасының материалдары негізінде
әлі зерттелмеген. Мәдени, рухани мәнділік пен құндылыққа ие жалқы
есімдерді қазақ этносының ішкі және айнала қоршаған болмысы туралы ғасырдан
ғасырға жинақталған білім тәжірибелерінің, қоры ретінде арнайы зерттеу аса
қажет деп тілеміз. Когнитивтік лингвистика мен лингвоканцептология
арналарында қарастырылған жалық есімдер ұлттық рухани әлемді суреттейтін,
терең мағыналық этномәдени мазмұнға ие мәдениет кеңістігінің ерекше
құрылымы екенін көрсету тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
Топонимдік жүйенің онтологиялық болмысын оның менталды
табиғатынан бөлек қарастыруға болмайды, өйткені онтологиялық болмыс
менталдық жүйе арқылы іске асады, біз оның онтологиялық қалпын қатар танып
жатамыз. Сонымен қатар бұрын қолға алынбаған ономастикалық, оның ішінде
ұлттық топонимдік концептінің когнитивтік құрылымын модельдеу мәселесі,
ұлттық топонимикон мен ұлттық сананың шарттылығы, өзара байланысының
мәдени парадигмада қарастырылып келуі, алайда топонимдік бірліктер мен
деректердің этнобірегейлік, ұлттық бірегейлік маркерлері, оларды айқындаушы
тілдік таңба ретінде осы жұмыс шеңберінде алғаш рет проблема ретінде
қойылуы ғылыми жұмыстың өзектілігін айқындай түседі.
Зерттеу нысаны. Қазақ топонимдері мен жалқы есімдерінің халықтық
географиялық атауларда, аңыздарда, батырлық эпостарда, көркем
шығармалардағы тілдік көріністері, халық танымында орын алған ментальді-
когнитивтік, концептілік құрылымдарына сйкес тілдік көріністері.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты -
қазақ дүниетанымының ономастикалық концептілердің дүниенің тілдік
бейнесінің этномәдени ерекшеліктерін айқындаушы құрылымдар ретіндегі орнын,
ұлттық когнитивтік базадағы және оның өзегіндегі құрылымдық элементі -
топонимдік кеңістіктегі қазақ халқының жер-су атаулары жөніндегі білімдері
мен түсініктерін жүйелеу, анықтау.
Соған сай біраз міндеттерді шешу көзделді. Ономастикалық тілдік
бірліктердің когнитивтік, лингвомәдени, семиотикалық аспектілерін көрсету;
ономастикалық концептілердің негізгі ерекшеліктерін анықтау; ономастикалық
концептілердің кумулятивтік қызметінің ерекшеліктерін нақты дәйектік
негізде дәлелдеу.
Ұлттық топонимдік кеңістіктің категориалды аймақтарын,
идеографиялық мазмұнын айқындау, топонимдік ақпараттардың жіктемесін жасау,
ұлттық онимдердің негізгі айырымдық белгілерін айқындау; топонимдік
номинацияның лингвокогнитивтік негіздері мен психолингвистикалық
механизмдерін анықтау; топонимдік жүйедегі тілдік бірліктерді ұлттық
бірегейліктің, этникалық бірегейліктің сипаты ретінде қарастыру.
Зерттеудің ғылымилығы мен жаңашылдығы. Қазақ тіліндегі жалқы есімдер
когнитивтік лингвистика мен лингвоконцептология тұрғысынан арнайы
зерттелді; зерттеу барысында когнитивтік ономастика теориясының негіздеріне
қатысты теориялық тұжырымдар жасалды; зерттеудің барысы мен нәтижесі
ретінде когнитивтік ономастиканы дәйектеп дәлелдейтін ономастикалық
лингвоконцептология негіздері анықталды, ғылыми негізде тұжырымдалды.
Ұлттық топонимдік кеңістіктегі атаулар когнитивтік базаның халықтың
топонимдік білімдер жүйесін құраушы, сақтаушы, таратушы элементі ретінде а
кешенді сипатта қарастырылды, қазақ ономастикасында топони мдік ақпарат
түрлерінің жіктемесі жасалды, қазақ онимдік атауларының мәртебесі, олардың
тілдік, танымдық әлеуетін білдіретін параметрлер мен белгілер айқындалды.
Топонимдік концептінің когнитивтік матрицасының моделі құрылымдалды,
көркем мәтіндегі репрезентация ерекшеліктері сипатталды, қазақ тілі
топонимиконы мен ұлттық сана байланысы атаулар жүйесінің ұлттық бірегейлік
көрсеткіші ретінде қарастырылды.
Зерттеу материалдары. Қазақ жалқы есімдерінің когнитивтік,
лингвомәдени, семиотикалық аспектілерін ономастикалық лингво-концептология
мен когнитивтік ономастика арналарында қарастыру үшін ақын-жыраулардың
шығармаларынан, ауыз әдебиеті үлгілерінен, қазақ шежірелерінен, қазақ халық
композиторлары әндерінен, көркем әдебиеттерден, мерзімді баспасөзден,
ғылыми дереккөздерде жиі қолданылатын жалқы мен жалпы атауларға қатысты
тілдік деректер пайдаланылды. Лингвистикалық, топонимдік, энциклопедиялық
сөздіктер, анықтамалықтар мен ғылыми-көпшілік әдебиеттер, фразеологиялық
сөздіктер, Қазақ әдеби тілінің сөздігі Қазақ тілінің сөздігі пайдаланылды.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңыздылығы. Қазақ тіліндегі
ономастикалық жүйе осы зерттеуде қазақ когнитивтік ономастикасы мен
ономастикалық лингвоконцептология арналарынада зерделеніп, соған сәйкес
теориялық тұжырымдар жасалды. Зерттеу барысында қол жеткен ғылыми
нәтижелер мен тұжырымдар когнитивтік лингвистика, жалпы
лингвоконцептология, салыстырмалы лингвоконцептология, этнолингвистика,
лингвомәдениеттану, ономастикалық семиотика т.б. ғылыми пәндерінің
нысанасындағы өзекті мәселелерді айқындауға және теориялық тұрғыдан ары
қарай дамытуға жәрдемін тигізеді. Зерттеудің нәтижелерін теориялық және
практикалық зерттеулерде, жоғары оқу орындарына арналған ономастика,
топонимика, лингвомәдениеттану, когнитивтік лингвистика, әлеуметтік
лингвистика пәндері бойынша өткізілетін арнайы курстар мен семинарларда
қолдануға болады. Ғылыми жұмыстың негізгі материалдары мен теориялық
тұжырымдарын жоғары оқу орындарында когнитивтік ономастика, когнитивтік
лингвистика, аталым теориясы, психолингвистика, биолингвистика салаларынан
дәрістер оқуда, арнайы семинарлар мен курстар жүргізуде, оқулықтар мен
оқу құралдарын жасауда пайдалануға болады
Зерттеудің әдістері мен тәсілдері. Зерттеуде қолданылған сипаттама
жасау, жүйелеу, бақылау, салғастыру, түйіндеу, жіктеу, талдау әдістері,
талданатын материалдың когнитивтік - лингвистикалық,
лингвоконцептологиялық, лингвомәдениеттанымдық, семиотикалық сипаттамалар
беруге көмектесті. Зерттеу барысында таза лингвистикалық зерттеу
әдістерімен қатар өзге ғылымдардың зерттеу инструментарийлері де
қолданылды, олар: сипаттама жасау, жүйелеп салғастыру, түйіндеу, жіктеу,
концептілік талдау, компоненттік талдау әдістері. Сонымен бірге концептінің
когнитивтік матрицасын модельдеу барысында концепт фреймдеріндегі
топонимдік, мәдени ақпараттар мен деректерді мәтінді сызба түрінде
формалдау - фреймдік модельдеу әдіс-тәсілдері, психолингвистикалық
процедуралар мен ассоциативтік сауалнама, диаграмма, кесте, сызба
түріндегі статистикалық-жиілік әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспе, екі тарау,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ОНОМАСТИКАДАҒЫ СЕМАНТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ҚАТЫНАСТАР
Бүгінгі таңда қарқындап дамып келе жатқан когнитивтік лингвистика
тұрғысынан қазақ онимиясын бағамдай келсек, жалқы есімдердің тек тілдік
сипаттарын қарастыру жеткіліксіз болып көрінеді. Жалқы есімдердің бойындағы
рухани және материалдық мәдениетті ұлттың танымдық тәжірибесімен
сабақтастыра отырып, ментальді-когнитивтік түрде таңбаланғанын қарастырумен
ерекшеленеді. Жалқы есімдердің лингвомәдени ауқымы ұлттық мәдениеттің және
рухани құндылықтардың тілдегі көрінісі әдебиет, фолклорда берілуі арқылы
кеңи түсетіні байқалады. Әлемдік және отандық тіл білімінің қазіргі
таңдағы дамуы лингвистикалық зерттеулердің антропоцентристік бағытталуымен
сипатталады, тілді ішкі жүйелік талдаудан антропоцентристік талдауға көшу
ХХ ғасырдың аяғы мен ХХІ ғасырдың басындағы тіл білімінің есте қаларлықтай
ерекшеліктерінің бірі болып табылады, өйткені тілдік құбылыстарды зерттеуде
лингвистика адамдардың бір-бірімен қатынас жасауы дыбыс, сөз құрамы және
грамматикалық тәсіл жүйесімен шектеліп қала алмайды.
В.А.Маслованың пікірінше: Абай және тіл когнитивтік
лингвистиканың өзекті мәселесіне айналып отыр. Когнитивтік лингвистика
лингвистикалық зерттеулердің шеңберін кеңейте түсетін қазіргі
антропоцентристік парадигмалар шегіндегі когнитивизм негізінде туындайды
[1.9].
Антропоцентристік парагдима өз шеңберінде этнолингвистика,
лингвомәдениеттану, когнитивтік лингвистика, лингвопсихология тәрізді жаңа
бағыттарға жол ашады. Антропоцентристік бағыттағы 2зерттеулер ең алдымен
қабылдау (восприятие), ойлау (мышление), тіл (язык), есте сақтау (память),
әрекет ету (действие) тәрізді адамның когнитивтік құрылымына ерекше мән
беріп, ден қоя бастады.
Когнитивтік лингвистика – адамның танымы мен білімі, дүниені
қабылдау және ұғыну механизмі туралы ғылым. Когнитивизм – адамның ойлау
әрекетін тереңінен танытатын, трансформациялауда маңызды рөл атқаратын
таңбалар жүйесі ретінде қарастырылатын лингвистикалқ бағыт [2,53].
Когнитивтік лингвистика когнитивтік құрылымдарды қарастырумен қатар адам
санасында тілдік және тілдік емес ақпараттарды игеру, өңдеу, қолдану
тәрізді әрекетттердің жүзеге асуын қарастырады. Сондай-ақ тілдік таңба
арқылы қодқа салынған ақпараттарды ашу немес ақпараттарды кодқа салу
тәрізді әрекеттер когнитивтік лингвистиканың құзыретіне жатады.
Когнитивтік лингвистика жалқы есімдерді зерттеуде жаңа бағыттарға
жол ашады, бұл дегеніміз бұған дейінгі этнолингвистикалық, дәстүрлі, жүйелі-
құрылымдық, лингвомәдени, әлеуметтік лингвистикалық парадигмалары жоққа
шығармайды, қайта керісінше ономастикалық процестерді жаңа тұрғыдан көрсету
мен ұғынуға ұмтылыс жасалады. Когнитивтік лингвистика жеке лингвистиканың
аумағынан шыға отырып логика, психология, әлеуметтану, философия пәндерімен
байланыс жасауға мүдделі болмақ, ал мұның өзі осы саладағы ғылымның ауқымын
кеңейтеді.
Қазақ дәстүрі ономастикасында қазақ тілінің жалқы есімдері
негізінен семантикалық, құрылымдық әдіс тұрғысынан жүйелі түрде зерттелді,
мұнда ономастикадағы семантикалық және құрылымдық қатынастардың
типологиясына назар аударылды. Қазақ ономастикасында, сондай-ақ бүкіл тіл
білімінде таным шарттары мен құралдары ретінде тілдің рөлі мен
трансформациялаудағы тілдің таңбалау жүйесі екенін айқындауға көп көңіл
бөлінді. Дегенмен, қазақ онимдерін номинациялау мен функциялауда адамның
танымдық және ментальдік қызметі толық шамада лингвистикалық зерттеу пәні
болып қалыптаса қойған жоқ.
Е.Ә.Керімбаев қазақ ономастикасының белгілері мен қасиеттерін
когнитивтік сипатта төмендегіше көрсетелді: Қазақ халқының түсінігінде
дүние моделі болып анықталатын қазақ онимиясы тілдік қызметте, өзінің
тілдік функциясында іске асырылады; Тілдік тұлғаның жеке ономастиканының
функциялану сипатынг айқындау қажет, ол лингвокогнитивтік, уәждік
деңгейлеріне тәуелді болады, тұлғаның тезаурусы тілдік таңбаларды қолдану
деңгейлерінің бейнесі мен көрінісі болып табылады [3.176].
Г.А.Брутян, Р.И.Павиленис т.б. философтар, Ю.Н.Караулов,
Г.В.Колшанский, В.И.Постолова, Г.В.Рамишвили, Б.А.еребренников, В.Н.Телия
сияқты лингвистер тарапынан дүниенің концептілік және тілдік бейнесі
ажыратылып көрсетіледі. Тілдік формада берілген дүние туралы білімдердің
жиынтығы түрлі тілдік концепцияларда бірде дүниенің тілдік көрінісі,
бірде дүниенің тілдік моделі, бірде дүниенің тілдік бейнесі, бірде тіл
аралық дүние деп көрсетіліп жүр. Егер дүниенің тілдік бейнесі түрлі
деңгейдегі тілдік бірліктерде дүниенің ұлттық бейнесін көрсетсе, онда
ономастикалық деңгейдегі жалқы есімдер дүниенің ұлттық, тілдік бейнесінің
фрагменті болып табылады да, дүниенің ономастикалық ұлттық бейнесін құрай
алады деп қисынды түрде айтуға болады.
Осыған орай қазақ ономастикасының ұлттық болмыс концептілерін
жасауға қатысты тіл мен таным процестерінің ара қатынасын көрсету тіл
қолданысының когнитивтік жүйесіне сүйенеді деуге болады. Дүниенің тілдік
бейнесі, ұлттық болмысы әр этноста әр түрлі болуы этностың тәжірибесі,
білімімен байланысты. Өйткені тілдік таңбаның таңбалаушы қызметі
сыртқыдүниемен байланысында ғана емес, адамның өмірден көрген-білгені,
көңілге түйгені білімінің негізі болып табылады. Оның тілдік бейнесі,
ұлттық рухани болмысы әр халықта әр түрлі. Дүниенің ономастикалық бейнесін,
дүние туралы білімдердің жиынтығын, тілдің дара бірліктерінде нақты тілдік
қауымдастықтың ұлттық тарихи-мәдени және әлеуметтік тәжірибесі ретінде
елестетуге болады. Адамдардың қандай да бір лингвомәдени қауымдастығының
құнды тәжірибесі, дүниені тануы мен түсінуі итілде жалпы есімдер арқылы
ғана емес, сондай-ақ жалқы есімджер арқылы да беріледі. Жалқы есімдер
мәдениеттің басты концептілерін суггестивтік формада бере отырып, айқын
түрдегі кумулятивтік функцияға ие. Жалқы есімдер онимдер арқылы тілдік
таңбаларға, тілдік бірліктерге айнала отырып, дүниенің ономастикалық моделі
немесе бейнесі адамның дүние туралы түсініктерін және дүниені тану
қасиеттерін бейнелейді, сол себепті болса керек, адам тілінің
антропоцентристігі сияқты олар да антропоцентристік қасиетке ие. Ұлттық
дүниетанымды, мәдени-тарихи әлеуметтік құндылықтарды түсіну үшін жалқы
есімдердің антропоним, топоним, зооним, этноним т.б. түрлі категорияларына
сүйену арқылы антропонимиялық, топонимиялық, этнонимиялық, дүниенің басқа
да бейнелері құрылады. Дүниенің антропонимиялық бейнесі дегенді қазақ
халқының этникалық құрамына енген рулар мен тайпалардың саяси, экономикалық
және мәдени бірлестігі, әл-ауқаты, хал-жайы, тіршілік тұрмысы жайындағы
ақпаратты алу, оны қайта өңдеп халыққа беру деп түсіну керек. Ал, дүниенің
топонимиялық бейнесі адам өмір сүріп, тіршілік еткен шаруашылығы мен
танымдық қызметі іске асатын географиялық орта туралы ойлау, сөйлеу
ақпаратын бекітеді. Қазақ топонимиясы – георафиялық жалқы атаулардың жай
ғана жиынтығы емес, ол ментальдік факторларды көрсететін ономастикалық
деңгейдің лексикалық бірліктерінің жүйесі. Мәселен, көшпелі қазақ пен малшы
табиғатқа және географиялық ортаға өзінің шаруашылық қажеттігіне орай
қалыптасады, сондықтан да топонимдерде тек табиғат пен географиялық
объектілер ғана емес, осы табиғат пен оның объектілерінің қабылдануы
бейнеленеді.
Қазақ халық терминологиясын зерттеуші Г.К.Қонқашпаев ...өмірдің
өзі оны (малшыны) қандай да бір жайылымның ерекшелігін жан-жақты білуді
ғана мәжбүрлеп қойған жоқ, (әсіресе жер бедерін, ауа райы, өсімдіктер, су
және бұлақ көздерін, оларды пайдалану мерзімдерін, әр түрлі малдарға
пайдалануға жарамдылығы т.б.) сонымен қатар малды ыңғайсыз ауа райынан
қорғау үшін көшіп бара жатқанда бағыт-бағдар алуға қызмет ете алатын
ландшафтың барлық ұсақ ерекшеліктерін де белгілеп отыруға тәуелді етті
[4.39] – деп нақты түрде атап өтті.
Когнитивтік лингвистикада да дүниенің тілдік бейнесі
концептілерді бөлу мен ішкі танымдық коды (репрезентация) негізінде
зерттеледі, концептіге ұғым енгенімен, ол ұғыммен шектеліп қалмайды,
концепт қайта сөзге қатысты барлық ақпараттарды қамтып отырады. Сөзде
сөздің алуан түрлі ассоцациялық байланыстарын бейнелейтін денотативті және
коннотативті мазмұн болмақ, олар өз ішіне көптеген лексикалық бірліктердің
мағыналарын жинақтайды. Концептіде әрбәр тәілдік тұлғаның мәдени деңгейі
іске асады, концептінің көрінісі сөзде ғана емес, сондай-ақ сөз
тіркестерінде, дискурста сөйлеуде, мәтіндерде де жүзеге асырылады.
Жалқы есімдер жүйесі ономастикалық деңгейде қазақ мәдениетінің
негізгі концептілерін тілдік тұрғыда жаңғыртып көрсетуге қабілетті. Қазақ
мәдениетінің инегізгі концептілерінде бекітілген тілден тыс аялық
білімдерді тіл арқылы көрсетуді жалқы есімдердің материалдары негізінде
ғана емес, сондай-ақ фразеологизмдер, дискуртар, мәтіндер матералдары
негізінде де байқауға болады. Біз жұмысымызда негізінен концептілдердің
ономастикалық тұрғыдан вербалдануын қарастырамыз. Концептілердің ментальдік
құрылымдарының мән-жайын ашып көрсету үшін ономастикалық мәтіндер:
фольклорлық мәтіндер мен ритуалдар, жалпыға бірдей қалыптасқан қоғамдық
дәстүр, әдет-ғұрып, түрлі формадағы адамның іс-әрекеттері, әлеуметтік
институттар, материалдық мәдениет ескерткіштері, дүниенің таңбалық моделін
іске асыру ретінде ұғынылатын басқа да семиотикалық мәдени мәтіндер
пайдаланылатын болады.
Қазақ жалқы есімдерінің жүйесін зерттеуге арналған
концептологиялық бағыт қазақ ономастика бойынша жинақталған бай
иллюстрациялық және теориялық материалдарға жаңа тұрғыдан қарауға мүмкіндік
береді, мұның өзі қазақ ономастикасындағы когнитивтік зерттеулердің ауқымын
кеңейтіп, әрмен қарай жалғасын табуға негіз болады.
Қазақ жалқы есімдерінің ноимнативтік қызметіндегі
лингвомәдениеттанымдық аспектілер. Егер қазақ жалқы есімдерін зерттеудегі
когнитивтік әдісте жалқы есім және ойлау, білім қатынастары негізге
алынатын болса, қазақ онимдерін зерттеудегі лингвомәдениеттанымдық әдісте
мәдени-ұлттық сана мен оның таңбалық белгісі аралығында жалқы есімдер мен
мәдениеттің қатынасы, өзара әрекеті басты назарға алынады. Кез-келген
тілдік, соның ішінде ономастикалық құбылыстың табиғатын тек тілдік
заңдылықтарына сүйеніп қана қоймай, сонымен қатар халықтың дүниетанымына,
салт-дәстүріне, ұлттық болмысына назар сала қарау лингвомәдениеттану
пәнінің үлесіне тимек.
Қазақ есімдерінің осындай лингвомәдени типтері семантикалық
маңызға ие белгілі бір әдет-ғұрып және ритуалдармен байланысты болып
келеді. Анторпонимдердің мұндай типтерінің лингвомәдени семантикасына
белгілі қазақ ономасты, профессор Т.Жанұзақов жан-жақты сипаттама береді:
Мұндай түрдегі есімдер барлық түркі тілдерінде келесі нұсқаларда кең
тараған: ...қазақша Тоқтасын, Тұрсын, Тоқтар, Тоқтамыс, Ұлтуар; түркіменше
Турсун, Турды, Иектер, (жетер); өзбекше Турсун, Тохта; құм. Олмес, Қалсын.
Егер отбасында бірнеше қыз дүниеге келіп, бр де бір ұл тумаса, ең соңғы
қызына ендігіде қыз туылмауы үшін Қызтумас деген есім беретін. құм.
Қыстаман – қызтумау немесе Улангерек – ұл керек; қырғ. Бурулгу-бұрылшы,
Тоқтобубу – тоқта бибі [5.9-10].
Қазақ жалқы есмдерін мәдениетпен байланыстыра зерттеу
ономастикадағы басты бағыттардың біріне айналуы мүмкін. Қазақ жалқы
есімдерін этномәдени аспектіде зерттеу қазақ ономастикасының қазақ
этнографиясымен, материалдық және рухани мәдениетімен кең әрі алуан түрлі
байланыстарн ашып көрсетеді. Жалқы есімдерде халықтардың жайғасқан орны мен
этникалық құрамы туралы ақпарат, материалдық және рухани мәдениеті жөнінде
деректер, діни дүниетаным мен сенімдер, әдет-ғұрыптар мен салттар және
халықтың рухани әрі әлеуметтік өмірінің басқа ба салалары туралы мәліметтер
бар. Қазақстанның территориясы мен табиғаты алуан түрлі екендігі белгілі,
мұнда суармалы және егіншілікке жарамды кең аймақтар бар, бұл аймақтар ерте
орта ғасырлық және орта ғасырлық қазақ қалаларының пайда болуы мен дамуына
байланысты диқаншылық дақылдарын өсіруге ықпал етті. Мәселен, көптеген
археологиялық деректер мен тарихи жазба ескерткштердің көрсетуінше,
Оңтүстік Қазақсатн (негзінен Отырар - Арыс аймағы) ілгеріден бастап
Қазақстанның ірі отырықшы жер шаруашылығы базистерінің бірі болған, мұнда
диқаншылық дәстүрлері, қала құрылысы мен мәдениеті орын алды. Әрине,
осындай қуатты диқаншылық мәдениет Оңтүстік Қазақстанның тарихи
топонимикасына және қазақ географиялық (диқаншылық) терминологиясында әсер
ерпей қоймайды. Географиялық жалқы есім атауларын зерттеудегі
лингвомәдениеттанымдық әдіс мәдениет көріністерімен тікелей байланысы бар
барлық тілдік құбылыстарды есепке алуда қарастырады, өйткені тілдік
таңбалардың мәдени ақпараттан артықшылығы жасырын (имплицитный) сипатқа ие,
ол тілдік мағыналар арқылы жасырынатын сияқты. Тіптен қайсыбі географиялық
апеллятивтің төл сөз немесе шеттен енген сөз екендігіне қарамай
мәдениеттанымдық ақпараттылыққа ие болуы мүмкін, өйткені тілдік енгізулер
көп жағдайда мәдени енгізілімнің лингвистикалық ізі болып табылады. Бұл
заңдылықты кәріз, керіз сияқты ирригациялық термин мысалынан көруге болады.
Адамның шындық объективтік дүниесіне рухани және материалдық мәдениеті:
мал шаруашалығы, қала салу ісі, диқаншылық, ұлттық салт-дәстүрі,
мәдениеттің басқа да түрлері жатады. Тілдің бейнелеу және кумулятивтіу
қызметі тілдің сөздік құрамында жалпы және жалқы есімдер деңгейінде мал
шаруашылығының (көшпелі), диқаншылықтың, қала шаруашылығы басқа да мәдениет
түрлерінің түрлі көріністерін беруге, жинақтауға және бекітуге қабілетті.
Мысалы, Қазақстан территориясында және оның өткен тарихында қалалар мен
қала мәдениетінің болғандығын археологиялық ескерткіштер мен қолдан
жасалған бұйымдар (артефактілер) ғана емес, сондай-ақ топонимдер мен
географиялық терминдер де дәлелдей түседі. Өйткені тілде, әсіресе топоним
мен географиялық терминологияда түрлі сипаттағытарихи-мәдени
деректерсақталып қалған. Жалқы есімдер қызметінің маңызды аспектілерінің
бірі лингвомәдениеттанымдық аспект болып саналады, мұнда тіл-мәдениет
өзара байланыста жүреді. Жалқы есімдердің тіл-мәдениет қатынасындағы
қызметін бір ғана мәдениет саласы бойынша және біртекті емес бейгомогенді
мәдениет) мәдениет пен тіл саласында да қарастыруға болатындығын атап өткен
жөн. Біртекті емес тілдер мен мәдениеттердің байланысы нәтижесінде
мәдениетаралық байланыс немесе мәдениетаралық коммуникация тілдік және
тілдіке емес деңгейлерде пайда болады. Аялық білімдерге (кодтық ақпаратқа)
ие емес жалқы есемдегі өзге мәдени қабылдаушы (реципент) өзге ұлттық жалқы
есімде қалыптандырылған (кодталған), өзіне жат мәдениеттің құндылық
тәжірибесн ұғынып, меңгере алмайды, осыдан келіп мәдени шоқ, үрей пайда
болады, одан шығу қажет. Байланысушы мәдениеттердің қайсыбір
фрагменттерінің сәйкес келмеуі жалқы есімдер деңгейі мен когнитивтік
деңгейде (реципиенттің ментальдік кеңістігінде) орын алады. Тілде өзара
қатынасқа түскен (жалқы есімдер саласында) екі мәдениет пен тіл өкілдерінің
танымдық тәжірибелері сәйкес келмеуі байқалады, мұны Қазақстанның қос тілді
жазушылары мәтіндерінен осындай мәдениетаралық құбылыстарды байқауға
болады. Өзге тілдік (өзге мәдениттік) жалқөы есімдерді адекватты түсіну
үшін мәдениетаралық коммуникацияда (аялық білімдер маңызды рөл атқарады.
Аялық білім қандай да бір аталушы шындыққа қатысты лингвоелтану сипатындағы
деректер мен білімдер кешенін білдіреді. Кодтық мәдени ақпарат беретін
жалқы есімдер ассоциациялар мен коонтацияларға ие, олар тіл ұсынушылар
немес қабылдаушылардың аялық білімдерінің көлеміне енуі де енбеуі де
мүмкін. Мәселен, Жерұйық, Аңырақай, Ордабасы, Отырар, Майлықожа,
Байтұрсынұлы, Ботагөз, Қобыланды т.б. жалқы есімдердің мәдени-тарихи
коннотациялары кейбір қазақ және өзге мәдениетті пайдаланушыларға бірдей
дәрежеде, бірдей көлемде белгілі емес. Антропонимдерді лингвомәдени
тұрғыдан қарастыру - ұлттық болмыстың тілдегі көрінісін, тіл фактілері мен
халықтың танымдық, этика-эстетикалық категориялары арқылы рухани мәдениетін
тану, олардың қызметі мен орнын анықтау деп түйіндеуге болады. Осы орайда
табуды алғашқы қоғам дәуірінде діни сеніммен байланысты белгілі бір сөз,
іс, зат атын атауға болмайтын тыйым архаизмнің антропонимдік формасы
ретінде атауға болады. Сондай-ақ табуды ерте дәуірден бері желісін үзбей
келе жатқан қазақ халқының рухани мәдени дәстүрін жалғастырушы құбылыс
ретінде танимыз. Қазақ антропонимдерінің лингвомәдени мәні түптеп келгенде
тіл мен мәдениет арасындағы ажырағысыз байланысты танытады. Осы байланыс
ана тілі бойында сан ғасырдан бері сақталып келе жатыр, мұндай мәдениет
халық өмірінің айнасы іспетті. Осындай әр халықтың мәдени өмірінен хабар
ететін атаулар мен құбылыстар лингвомәдени деректерді молынан сипаттайды.
Мәдениет пен тіл арасындағы байланыста тіл өз ерекшелігімен, эстетикалық
құндылығымен жоғары бағаланады. Ал эстетика адам баласының рухани болмысын,
өмірге көзқарасын, таным, талғамын, әдемілік категорияларын қарастырады.
Сонымен, қазақ тілі жалқы есімдерінің түрлі типтері мен категорияларында
алуан түрлі құбылыстар мен мәдениет көріністерінің таңбалық және тілдегі
ішкі таным көрінісі (вербалдық репрезентациясы), жоғарыда біз атап
өткендей, нәтижелі болып келеді. Ғылыми жұмыстың осы тармағында қазақ
топонимдері мен онимдерінің кейбір түрлеріне ғана лингвомәдениеттанымдық
талдау жасалғаныдығын ескерген жөн. Қазақ этнонимдерінде, зоонимдерінде,
теонимдерінде, сакральдық ұғымды бейнелейтін оронимдерінде, эргонимдерінде,
зоонимдерінде, теонимдерінде, сакральдық ұғымды бейнелейтін оронимдерінде,
эргонимдерінде тарихи-мәдени ақпараттық жиынтық кешені жатқандығы белгілі.
Жалқы есімдердің ең маңызды өзіндік қасиет ерекшеліктері семиотика
тұрғысынан айқындалып сипатталуы мүмкін. Онимді таңба деп, ал онимиялы
таңбалық жүйе ретінде түсіндіргенде, семиотикалық нысандардың тілдік
семантикасына, сипаты мен олардың коммуникативтік қызметіне назар
аударылады. Семиотикалық тұрғыдан жалқы есімдерді (онимді) зерттеу кезінде
жалқы есім семантикасы мәселесі негізгі мәселелердің бірі болып табылады,
бұл мәселе теориялық ономастикадағы ең күрделі әрі талас-тартысы
мәселелердің бірі болып қалуда. Кез келген жалқы есім - бұл, ең алдымен,
жалпы лексикалық бірліктің барлық айырмалық белгілері мен сипатына тән сөз.
Сонымен қатар жалқы есім тек өзіне ғана тән және жалпы есімдерден
ерекшеленіп тұратын бірқатар семантикалық және семиотикалық өзгешеліктерге
ие.
Семиотика тұрғысынан алғанда, жалқы есім басқа таңбалардан өзінің
қос жақтары (материалдық және идеалдық) ерекшеліктерімен айрықшаланатын,
осыған орай тіл жүйесінде жалпыдан жалқының бөлініп шығуқызметін атқаратын
тілдік таңба ретінде анықталады [6.81].
Жалқы есімнің тілдік таңба ретіндегі өзіндік ерекшелігіне орай
топонимдердің семантикасы да өзін жалпы есімдерден ажыратып көрсететін
ерекше белгілерге ие. Жалқы есімнің семантикасы деп негізінен
экстралингвистикалық сипатағы оның құрамдас компоненттерінің тіркесімін
ұғынамыз, жалқы есімнің семантикасы ақпараттан жинақталады, ал ақпарат
тілдік, сөйлеу және арнайы ономастикалық функциялардан, стилистикалық және
эстетикалық маңыздылықтардан құралады [7. 250,322].
Қазақ антропонимиясында жеке есімдердің қоғамдық баға өлшемі бар.
Кісі аттарының әлеуметтік ерекшелігі әсіресе тілек, қалауесімдерде айқын
көрінеді, мұнда қазақ қоғамындағы есімдердің тұтас бір тобын ұнамды тілек
іспетті есімдер құрайды. Бұл есімдер ата-анасының өз сәбиіне ұзақ өмір,
бақыт, байлық, батылдық, ержүректілік, сұлулық т.б. толып жатқан жақсы
қасиеттер тілеу ниетінен құралған.
Тілек есімдердің (дезидеративтердің) қоғамдық маңыздылығы тарихи
кезеңдер байында жоғары дәрежеде қалуда, бірақ мұндағы тілек-есімдердің
негізінде жатқан кейбір стереотиптері ауысуы, өзгеруі мүмкін. Мәселен,
қазан төңкерісіне дейінгі қазақтар өмірінде байлық ұғымы мал санымен, жылқы
үйірімен өлшенді. Қазіргі таңда байлық тіптен басқаша бір көсеткіштермен
өлшенеді, сондықтан жылқы, қой, түйе т.б. лексикалық компоненттермен
келетін қазіргі антропонимдер сан жағынан өте аз. Ұлттық, жалпы адамзаттық
стереотиптердің ауысымы немес алмасуынан тарихи фактор көрінеді.
Антропонимикеалық семантикасы мен оның семиотикалық кодының іске
асырылуында міндетті түрде тарихи сәт орын алады, сондықтан қандай да бір
антропонимнің тарихи кодын білмей тұрып, таңбалық мүмкіндіктерді толық
шамада түсіну мен түсіндіруге болмайды. Мәселен, қазақ антропонимиясында
тіліндегі мотивтер тарихи және жақын уақыт аралығында болып өткен дәуірде
антропонимиялық процестерде белгілі бір тақырыптық топтардың болуымен және
іске асырылуымен сипатталады, оған мыналар жатады: а) жануарлар мен құс
атауларына байланысты зоофорлық антропонимдер: Ақмарал, Аққозы, Арыстанбек,
Ақтоты, Бүркіт, Қощқарбай... ә) өсімдік атауларына байланысты
антропонимдер: Бидайбек, Машабек, Бозай, Алма, Шынар, Ажар, Талшын... б)
асыл тастар, металдар атауына байланысты антропонимдер: Гауһар, Күміс,
Меруерт, Алтын, Маржан, Ақық. Қазақ қоғамындағы қазіргі антропонимиялық
процестер зоофорлық және фауналық тілек-есімдер негізіндегі атаулардың
бәсеңдеп, меморактвтердің - жаңа туған нәрестелерді батырлар, қоғам
қайраткерлері есімімен атау дәстүрінің өнімді қалыпқа көшумен сипатталады.
Қандай да бір тарихи кезеңдегі таңбалық код белгілі бір тарихи
есімдердің тарихи-мәдени семантикасында жинақталады, сол есімдер арқылы
қоғамның әлеуметтік және мәдени тарихының шежірелік кезеңдері мен
белгілерін анықтауға болады. Мұндай есімдерге тарихи танымал тұлғалардың,
фольклорлық батырлардың және мәдениет қайраткерлері: жазушылар,
әртістердің, тіпті әдеби шығармашылық адамдардың есімдері де жатқызылуы
мүмкін. Сондай-ақ, Советбек, Съезбек, Сайлау, Мэлс, Колхозбек, Фермахан,
Социал, Октябрь т.б. сияқты идеологиялық есімдер де семиотикалық
маңыздылыққа ие. Дегенмен, қазіргі антропонимиялық процестер белгілі бір
нәтижелілігімен, өнімділігімен сипатталады. Мәселен, көрікті, әсем,
ұнамды есімдер қатарына Димаш, Дінмұхамед (Дінмұамед Қонаевқа
байланысты), Шығыс (Шыңғыс Айтматовқа байланысты), Абылай, Абылайхан (хан
Абылайға байланысты), Нұрсұлтан (Нұрсұлтан Назарбаевқа байланысты ) т.б.
жатады. Қазақ ономастикасында семантикалық және әлеуметтік тұрғыдан маңызды
болып антропонимджер ғана танылмайды, сондай-ақ топонимдер, географиялық
нысандардың атаулары да елеулі семиотикалық мәнге ие. Ойкоминдер мен
урбанонимдер белгілі бір саяси (идеологиялық) идеяларды дәріптейтін, тілдік
таңбалар рөлін атқарады. Қазақ тілінің жалқы есімдеріндегі әлеуметтіктің
таңбалық іске асырылуын ашып көрсететін жоғарыда қарастырылған құбылыстар
мен фактілер жалқы есімдерді семиотикалық зерттеудегі мүмкін болатын кейбір
әдістерді ғана көрсетеді.
Сонымен қатар біздер айқындаған қазақ жалқы есімдерінің
семиоткалық аспектілері қазақ онимдерін әлеуметтік тұрғыдан алғанда
В.А.Никоновтың жалқы есім - әлеуметтік таңба деген постулатын дәлелдей
түседі. Сондай-ақ жалқы есімді – этномәдени (лингвомәдени) таңба деп те
айтуға болады. Жалқы есім лингвомәдени таңба ретінде өзінің тарихи-мәдени
семантикасында түрлі мәдени коннотациялард жинақтайды. Мәдени коннотация әр
түрлі екі семиоткалық жүйені (тіл мен мәдениетті) салыстырып, олардың
байланысын іске асырады. Мәдени коннотация – мәдениет категорияларындағы
мағынаның денотативтік немесе образдық-мотивацияланған аспектілерінің
түсіндірмесі (интерпретациясы), мәдени-ұлттық коннотацияның мазмұны қандай
да бір мәдени кодқа жатқызылуын қарастырады [8.51].
Коннотациялар сөз мағынасындағы ассоциативтік белгілердің
бекітілуі арқылы пайда болады. Қазақ жалқы есімдеріне жасалған
лингвомәдениеттанымдық талдай көрсеткендей жалқы есімдердің мағыналарында
пайда болған имплициттік формада бекітілген мәдени коннотациялар мәдениет
типтерімен және олардың ескі әдет-ғұрыптар сияқты таңбалық көріністерімен
қатысты қаралады. Қазақ ономастиканы жалқы есімдердің жиынтығында көшпелі
мал шаруашылығымен байланысты мәдени-образдық жиынтық беретін қосымша
мағыналары семиоткалық тұрғыда бекітілген. Қазақ этносының шаруашылық
ішіндегі осы бір негізгі дәстүрлі типімен байланысты ұлттық мәдени
семантика көптеген қазақ топонимдерінде орын алған: Отар, Қанжайлау,
Төржайлау, Саржайлау, Мыңжылқы, Айғырұшқан, Ешкіөлмес, Қозыкөш, Құлынды,
Ешкіқырылған, Жорғабел, Атбасар, Байтал, Биесойған, Биесыймас, Бозайғар,
Бозбие, Бөзінген, Бота, Боталы, Ботамойнақ, Бурылбайтал, Бұзауөлген,
Жабағалы, Күзеутабылды, Қаражайлау, Қошқар, Өзізбай, Атсуытқан, Қойсойған,
Астаужарық, Мыңқауға, Қарабұқа, Бозатан, Бұзаужеген, Тайбағар, Биебайлаған
т.б. Қазақ материалдық мәдениетінің таңбалық семантикасы Көкшаңырақтас,
Керегетас, Қарқаралы, Сандықтау, Шөміштөбе, Тақтайсор, Бесқауға, Бағаналы,
Бақана, Босаға, Өрегелі, Алаша, Жамшы, Арба, Аша, Есік, Домбыралы,
Қоржынсай, Бақырлы, Зертас, Ошақты, Ашакөл, Моншақты, Тана, Бесіктас,
Сағана, Ақши, Қазан, Шақпақ, Бөрікті, қарақара, Піспекті, Балталы,
Найзатас, Шоқпарлы, Қақпақ, Шелек т.б. топонимдерде жинақталған. Сондай-ақ
қазақ мифонимдерінің таңбалық семантикасы ерекше, өйткені олардың бойында
мифологиялық (мифопоэтикалық) ойлау типі бейнеленген, бұл ойлау типі ғалам
мен универсумды тірі, рухани жаралған сакуральдық әлем ретінде ерекше түрде
қабылдаумен сипатталады. Көне жазба мәтіндерде мифологияланған қазақ жалқы
есімдерінде әр түрлі халықтардың мифологиялық сәйкістіктері, әдет-ғұрыптары
мен наным-сенімдері таңбалық сипатта беріледі. Мысалы, қазақ оронимдерінің
семиотикалық маңыздылығы мынадан көрінеді: олардың бойынан әлемджік тау,
әлемдік өс архетипімен байланысты таулар мен биіктердің ғаламдық
сакрализациясының (культінің) қалдық құбылыстары байқалады. Ғалымдардың
пікірі бойынша әлемдік өс тілдің өзінен де ежелгі болып табылады, оған
дәлел - әлемдік тау символы Қазығұрт тауы итуралы мифтер мен аңыздар.
Солардың бірін Ә.Диваев былай келтіреді: Қазығұрт тауы туралы құдайдың
көрегенділігімен белгіленген ерекше тау. Ол онша биік болмаса да жер
бетіндегі барлық таулардан киелі, бұрынғы уақытта топан су тасқынында осы
тау ғана аман қалады. Қазығұрт тауының шыңында, оның батыс жағында
кішігірім тегіс орын бар. Нұқ пайғамбардың кемесі осы орынға тоқтап, барлық
жануарлар осы жерде құтқарылып аман қалған [9.8-9].
Жалқы есімдерді семиотика тұрғысынан алғанда тілдің семиотикалық
кодының бірлігі ретінде тануға болады. Мәдениеттің (ол да семиотикалық жүйе
болып табылады) тілмен байланысы дүние туралы концептілік түсініктерді
тіркеу, сақтау (аккумуляциялау), жинақтау мен өткізу (трансляциялау) үшін
жалқы есімде берілген мәдени семиотикалық ақпарат әдетте қоғам мүшелері
арасындағы тілдік коммуникацияда іске асады.
Қазақ ономастикалық кеңістігінің концептілік құрылымы. Қазақ жалқы
есімдерін зерттеудегі қазіргі бағыттар этнолингистикалық, лингвомәдени,
семиотикалық, когнитивтік, функционалдық және т.б. бірнеше ғылыми
парадигмалар тұрғысынан қазақ онимдерін зерделеу мүмкіндігімен сипатталады.
Онимдік бірліктердің күрделілігі мен көп қырлы болуына қарай, белгілі бір
шамада қазақ онимдерін полипарадигмалық тұрғыдан зерттеу мақсатқа лайық
болып табылады, өйткені полипарагматизм жалқы есімдердегі тіл мен
мәдениеттің, тіл мен сананың, тіл мен этнологияның, тіл мен семиотикалық
жүйелердің диалектикалық қатынастарымен байланысты болған күрделі әрі алуан
түрлі құбылыстарды айқындау мен суреттеуге мүмкіндік береді. Қазақ
ономастикасының негізін қалаушылар Т.Жанұзақ, Ә.Әбдірахманов, Е.Қойшыбаев,
О.А.Султаньянев, Ғ.Қоңқашбаев, В.Н.Попова, Е.Ә.Керімбаев,
Қ.Рысбергеновалардың ғалами еңбектерінде қазақ жалқы есімдеріне кешенді
жүйелі тілдік талдау жасалған. Жалқы есімдерді зерттеуде лингвистикалық
концептология аясында лингвомәдениеттану және когнитивтік парадигмаларды
біріктіру онимдерді зерттеудегі жеке тілдік әдістердің белгілі болған
шектеулерін кеңейтуді мүмкін етеді, мұнда тілдік сипатта,ы ментальді
көрсеткіштер негізінде жалқы есімдер лексикалық бірліктер ретінде
түсіндіріледі. М.В.Никитиннің пікірі бойынша когнитивтік аспектіде
сөздердің лексикалық мағынасы өзіндік бір күрделі жасалымды танытады,
олардың құрылымында сананың концептуалдық жүйелерінің байланыстары мен
қатынастары жобаланған [10.26].
Этнолингвистикалық зерттеулерде тіл байлығын микросистемалар мен
макросистемаларға бөліп алып, оларды табиғи жүйе бойынша жіктер,
топтастыра, өзара байланысты сала-салаға бөліп қарастырады. Мәселен, бүкіл
болмысты Табиғат, Адам және Қоғам деп үлкен үш салаға бөліп қарасақ,
ғылымдағы идеологиялық классификация бойынша анықталатын микросистемалық
ұғымдардың бәрі осы үш саланың аясына толық сияды екен [11.36].
Макро және микроқұрылым ұғымдарына негізделген мұндай
идеографиялық жіктемені қазақ тілінің онимдік лексикасында айқындалатын,
концептілік кеңістікті, концептілер жиынтығын немес концептілер жүйесн
анықтау үшін толық қолдануға болад деп есептейміз.
Қазақ ономастикалық кеңістігіндегі адам концептісі. Қазақ тілінің
когнитивтік кеңстігінде адам туралы ментальдік түсінік сөз тіркестері,
фразеологизмдер, антропонимдер, топонимдер сияқты түрлі тілдік формада
берілген. Егер концепт-мәдениеттің ментальдік ұясы болып саналса, онда
адам концептісі туралы ұғым осы концептіге байланысты қазақ этносының
мәдени кеңістігіндегі түрлі мәдени коннотацияларды беруі тиіс. Ұлттық
мәдени ерекшелікте белгіленген адам туралы концептуалдық түсініктер қазақ
тілінің ономастикалық кеңістігінде берілген. Адам концептісі адам
аттарынан, яғни антропонимдерден жасалған қазақ этнонимдері материалы
негізінде қаралуы мүмкін. Мұнда қазақ этнонимдері тілдік формада қазақ
мәдениетінің негізгі жеке константтары болып табылатынын түрлі концептілер
жасайтынын атап өткен жөн.
Т.Жанұзақ әзірлеген қазақ этнонимдерінің лексика-семантикалық
жіктемесінде этнонимдерді сегіз лексика-семантикалық топтарға бөлуге
болатындығын көрсетеді: 1) жабайы үй жануарларының, құстардың атауынан
құралған топ: киікші, бұғы, құлан (қыпшақ) шұбар айғыр, бұқа, ке бұқа, кет
бұқа, бура, бұзау, тана, барақ, ителгі, күшік, бүркіт, қаз, қарға, қораз,
торай т.б. 2) табиғи байлықта мен жауын-шашын атауларына байланысты
лексикалық топ: аспан, көктінұлы, бораншы, қаржау, жаңбырлы, көкше, күн,
таңат, таңатар т.б. 3) өсімдік дүниесінің атаулар тобы: бидайшы, тарышы,
бетеге, изен, шамбыл, орманшы, жаңғақбай, жидебай, қарағай, масақ т.б. 4)
әскери лексика: жаулы, жорықшы, сүгірші, қарауыл, қырық мылтық, шонышқылы,
батыр, балталы т.б. 5) лақап ат (прозвище) сипатындағы сөздер тобы:
қасқұлақ, ошақты, арықтыным, қанжығалы, жарты, қызыл бөрік, қоңыр бөрік,
ожырай, ұзын, шимойын, шолақ т.б. 6) географиялық атаулар мен асыл құнды
металл атаулары: жайық, еділ, сарытоғай, көкше, ақтас, қайнар, алтын,
темір, болат, болатшы т.б.
7) ата-баба (родоначальник), қолбасшы, жолбасшы (предводитель) аттары: (бұл
-этнонимия жүйесіндегі ең үлкен топ), абақ, айдабол, байғазы, байқұл т.б.
8) түрлі лексикалық категориялар: базар, бозашы, екей, жетм, қазы, құл,
құрама, қызай, молқы, олжашы, саба, тасжүрек, шешендік, мырза, жомарт т.б.
.
Бұл жіктеме (классификация) қазақ этнонимдерінің лексика-
семантикалық топтамасымен жалпы тұрғанда сәйкес келетін тиісті
концептілерді бөліп көрсетуге негіз бола алады. Алайда бұл дегеніміз
жоғарыда көрсетілген семантикалық жіктеме қазақ мәдениетінің концептілік
саласымен толық және түпкілікті түрде сәйкес келеді дегенді білдірмейді.
Лексика-семантикалық топтау кезінде сөздердің мағынас назарға алынады, ал
концептілерді топтау кезінде мағынадан, тілден тыс деректер, кейде сөз
мағынасынан тым алшақ жатқан деректер де ескеріледі. Адам атты іргелі
концепті еркек, әйел, әулие, малшы т.б. түрік концепті рөлін атқара
алады. Бұл түрлік концептілер өз кезегінде, өз ішінен тағы да бөлінуі
мүмкін. Мәселен, еркек концептісі батыр, аңшы, ұл т.б. ішкі
концептілерге бөлінеді. Аталық-аналық (мужское-женское) оппозициясы, еркек-
әйел концептілері түркі халықтарының тілі мен мәдениетіне де тән. Еркек
және әйел концептілерін лингвоканцептологиялық суреттеуде құдай жұптары –
Тәңір мен Ұмайға қатысты қазақ мәдениетінің метальдік-когнитивтік
лингвомәдени деректерін алға тарту маңызды болып саналады. Қазақ
мәдениетінде көне түркі мифологиялық дәстүрлер мен Ұмай және Тәңір туралы
түсініктер сабақтастығы байқалады.
Қазақ лингвоконцептологиясында еркек және әйел концептілері
хронологиялық жағынан өте ежелгі қатпар Тәңір мен Ұмай мифонимдерімен,
теонимдерімен байланысты. Концептіні тарихи-мәдени ақпаратпен толықтыру
ұзақ тарихи кезеңге, тіптен мыңдаған жылдар бойына созылуы мүмкін. Мұның
өзі тарихи кезеңнің әрбір бөлімінде концепт семантикалық тарихи-мәдени
толығудың қандай да бір көлеміне ие болады, сондықтан сол бір ғана
концептінің өзі түрлі тарихи дәуірде әр түрлі қабылданып, әр түрлі
түсіндіріледі. Еркек концептісі көне түркі дәуірлерде де, орта ғасырларда
да, тіптен қазіргі кезеңде де осы аталған дәуірлерге, когнитивтік-
ментальдік кеңістікке тән өзіндік ерекшеліктерге ие деп сенімді түрде
айтуға болады. Қандай да бір концептіннің көп қатпарлы стратиграфиялық
көлемі өзіндік тілдлік және экстралингвистикалық деректер мен фактілер
негізінде қайта жасалады. Концептіні қайта жасауға көмек беретін тілдік
деректер мен фактілерге мыналарды жатқызуға болады: 1) белгілі бір
концептіге қатысты сөздің тілдік мығанасын анықтау; 2) осы сөздің
этимологиясын табу; 3) онимиялық және жалпы есім лексикада тілдің
паремиологиялық (мақал-мәтелді қолданылатын фольклористика бөлігінде) және
фразеологиялық қорында концептінің тілдік іске асырылуын табу мен суреттеу;
4) тілдік деректер көмегімен ұлттық реалийлерді (затты, болмасты) суреттеу
мен айқындау арқылы концептінің белгілі бір ментальдік-когнитивтік
құрылымын ашу т.б. Концепт мазмұнын қайта жаңғырту кезінде тіл
экстралингвистикалық сипаттағы деректерді: тарих фактілерін, фольклорды,
этнографияны, мәдениетті, психологияны т.б. пайдаланады. Мәселен, қазақ
фольклорында мерген-аңшы, алып батыр туралы ертегілер циклы бар. Бұл
ертегілерде мергендер туралы (Жоя мерген, Арғы мерген, Таласпай мерген, Сұр
мерген т.б.) баяндалады. Осы фольклорлық антропонимдерде екінші лексикалық
компонент - мерген сөзі (кейде, кейбір жазу үлгілерінде бұл антропонгимдер
біріктіріліп жазылады: Жаямерген, Арғымерген, Сұрмерген т.б.)
концептологиялық маңыздылыққа ие.
Мерген сөзінің этимологиясы туралы Е.Тұрсынов былай дейді: Түркі
тіліндегі мерген сөзі көздеген нүкте, нысан, насына деген мағынаға ие
болған -мермөр түбірінен шыққан. Алтай түркілердің тіліндегі мерчи мөрей
(нысана) сөздері де алтайлықтардың Алтын-Мизэ эпосындағы бистин мөрис
болор туру (біздің нысанымыз осы болар) деген сөздер де осыған айғақ
[12.300].
Қалай болғанда да мерген сөзінің түркі халықтар тіліндегі
мағынасы – атқан оғы керпейтін, көздеген жеріне тигізетін, дәл атқыш. Аңшы-
мерген образы біздерге қазақ қиял-ғағайып ертегісіндегі өте ежелгі заманғы
батыр образын суреттейді, ол белгілі бір дәрежедегі идеалды - ежелгі
адамдар қауымындағы еркектің концептуальдық прототипін жасауға көмек
береді. Еркектің ментальдік образы мен осы образдың қабылдануы белгілі бір
тарихи кезеңдер мен хронологиялық дәуірлерде әр түрлі болған деп шамалау
керек. Аңшы-мерген бейнесінде келтірілген ежелгі еркек образы кейінгі
тарихи кезеңдерде батыр-еркек образымен ауыстырылды. Батыр-еркек образы
батырлық деп аталатын ертегілерде берілген. Батыр тұлғасындағы жаңа
ментальді еркек образын қалыптастыруға мерген туралы ертегі – аңыздарда
кездеспейтін мынадай жаңа мотивпен (уәж, дәлел) ықпал етеді: ғажайыптан
дүниеге келу, батырдың жылдам өсуі, ескі ертегілерде кездесетін жезтырнақ
образн алмастырған жалмауыз кемпірдің ұшырасуы, уәде етілген, атастырылған
қалыңдық бейнесі, қиын міндетті орындау, дер кезінде көмек қолын созушылар
т.б. Қазақ батырлақ ертегілеріндегі классикалық батыр жауынгер қалпын
иеленеді. Біздің алдымызда жай батыр немесе керемет алп күш иесі ғана емес,
ең бастысы жауынгер бейнесі елестейді. Батыр бейнесінде жаңа қасиеттердің
пайда болуын, ертегідегі батырлардың ментальдік образға ауысуын
зерттеушілер аңшы-мерген образы туындайтын алғашқы қауымдық дәуірді
ауыстырған патриархтық-феодалдық дәуірмен байланыстырылады. Батырлық
эпоста батыр шынайы адамдарға (кейде тарихи тұлғаларға) жақын жаңа
қасиеттерді иеленеді. Бұл тарауда біздер эпикалық батырлардың шынайы тарихи
прототиптермен қатыстылық проблемасын қарастырмаймыз. Атап өтетін бір
жағдай қазақ фольклорындағы кейбір ертегілер мен эпикалық жырларды,
батырлық эпостарда антропонимдердің алдында ер компонентті есімдер
кездесіп отырады: Ер Қосай, Ер Қодар, Ер Тарғын, Ер Бөкше, Ер Төстік,
Ақжонасұлы ер Кеңес, Ер Сайын т.б. Батырлық эпос мәтіндеріндегі ер сөзі
эпикалық батырдың тұрақты эпитеті ретінде беріліп, еркек (нағыз еркек,
батыр) мағынасына ие болады. Бұл эпитет тек қазақ батырларын ғана емес,
сондай-ақ басқа этникалық батырларды да сипаттайды, батырлық ерлікке тән
қасиеттерін атап көрсетеді. Дала жауынгері - батыр мыңдаған жылдар бойы
еркектің идеалы болып қала берді, еркектің – жауынгердің осы бір ментальдік
образының сабақтастығы орта ғасырлардағы қазақ поэзиясынан да байқалады. ХҮ-
ХҮІ ғасырлардағы қазақ халық поэзиясы жауынгер-батырдың күшті қаһарман
тұлғасын жырлайды.
Біздің көзқарасымыз бойынша, нақ осы тарихи кезеңде бай деген
постпозиция лексикалық құрамда келетін адам аттары пайда бола бастады. Егер
өткен дәуірлерде адамның ержүректілік, батырлық, қаһармандық қасиеттері
бірінші орынға қойылса, ал енді көшпелі қауымның дағдарысқа ұшырау
кезеңінде жігітті этикалық және эстетикалық тұрғыдан бағалауда байлық басты
рөл атқара бастады. Аузы қисық болса да, байдың ұлы сөйлесін деген
сияқты мақал-мәтелдеро дәл осы кезеңде пайда болса керек. Қоғам ішіндегі
қайшылық әсерінен пайда болған келеңсіз жағдайдың ұшығуы, рухани байлықтан
материалдық байлықтың үстемдік танытуы жаңа еркек концептісін бейнелейтін
фольклор батыр кейіпкерлердің жаңа бір түрін дүниеге әкелді. Қазақ халық
қиял-ғажайып ертегілерінің батырлар жүйесінде кіші ұл, жетім деген
концептілер пайда бола бастады. Қазақ ертегілерінде осындай жаңа
кейіпкерлердің пайда болуы ең алдымен материалдық байлық белгісі бойынша
қоғамның, тіптен отбасының да ыдырауына байланысты болды. Осы кезеңдегі
ертегілердің басты кейіпкерлері ұл бала бол бастады, оған көбінесі Кенже,
Кенжетай сияқты есімдер берілді. Қазақ ономастикалық кеңістігіндегі Тазша
(Тазша бала) фольклорлық антропонимі ерекше лингвомәдени маңыздылыққа ие,
өйткені антропоним концептуальдық мазмұнға ие, өйткені антропонимнің мәдени-
ұлттық семантикасында қазақ этносы дүниенің этникалық құндылық сипатын көре
білуі бейнеленеді. Тазша концептісінің көп қырлы көлемін
лингвоконцептологиялық тұрғыдан суреттеу үшін антропонимнің сөздік
(этимологиялық) мағынасының деректері ғана емес, сондай-ақ басқа да
деректер , ең бастысы фольклорлық сипаттағы деректер қажет. Сонымен
лингвоконцептологиялық тұрғыдан фольклорлық материалдарға жасалған талдау
көрсеткендей адам концептісінің тарихи (хронологиялық) қалыптасуы
қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық өзгерістермен байланысты, мұның өзі
этномәдени қоғамның (социумның) материалдық, экономикалық, әлеуметтік,
рухани өмірінің барлық салаларынан көрінеді. Біздің зерттеуіміз адам
концептісінің негізгі кезеңдері мен мазмұндық құрылымдары негізінен қазақ
халқының қиял-ғажайып және тұрмыстық ертегілерінің сюжеттік-тақырыптық
құрамының қалыптасу тарихына сәйкес келетінін көрсетеді. Атап өтетін бір
жағдай қазақ халқының қиял-ғажайып және тұрмыстық ертегілдеріндегіә негізгі
кейіпкерлер мерген, батыр, кіші ұл, тазша т.б. түрлі диахрониялық
концептілерге сәйкес келеді, олар хронологиялық бірізділікте қазақ
этносының ұлттық мәдени кеңістігіндегі адам құрылымын жасайды.
Қазақ ономастикасындағы кеңістік концептісі. Кеңістік
концептісі жалпы адамзаттық және ұлттық мәдениеттің негізгі
категорияларының бірі болып табылады. Кеңістіктің өзі дүниенің ауқымын,
оның байланыстылығын, үздіксіздігін, құрылымдығын, үш өлшемділігін (көп
өлшемділігін) сипаттайды. Кеңістік объективті дүние формаларының бірі болып
саналады, ол өз бетінше өмір сүретіндей көрінеді, алайда оның басты
ерекшеліктерінің бірі – мұнда адамның (адамзаттың) тіршілік ететіндігі.
Кеңістік онтологиялық болмысқа ғана емес, ол сондай-ақ ментальдік болмысқа
да ие, яғни ментальдік болмыс адам санасында бейнеленіп, адам санасында
өмір сүреді. Кеңістіктің ментальдік болмысы оның концептілігін анықтайды,
яғни адамның концептілік және тілдік санасында ментальдік болмыс, ең
алдымен, концепт немесе концептілер түрінде қызмет атқарады. Біздер тілдік
санада кеңістік тектік (родной) концептіні білдіреді деп санаймыз. Оның
құрылымына аспан, жер, су, тау сияқты тілдік (видтік) концептілер
кіреді. Олардың өзі іштей тағы бірқатар концептілерге бөліне алады.
Алтайдың аймақтық топонимикалық жүйесінің онтологиялық және ментальдік
болмыс-бітімін зерттеген Л.М.Дмитриева дүниенің топонимикалық бейнесіндегі
кеңістік концептісіне келесі түрде сипаттама береді: Дүниенің
топонимикалық бейнесінде кеңістік категориясы неғұрлым маңызды орынды
иеленеді, өйткені бұл категория болып саналады. Кеңістік концептісі
топонимикалық тұлға санасының бөлшегі, оның ментальдік ішкі таным көрінісі
(репрезентациясы) мен тілдік ұласу (воплошение) ретінде дүниенің
топонимикалық бейнесінде басты әрі негізгі рөл атқарады.[13.9].
Кеңістік концептісінің негізгі көрсеткіштеріне сипаттама беру
кезінде, Л.М.Дмитриева концептінің статистикалық синхронды жағдайына, оның
ментальдік құрылымына мән береді, кеңістік модельдерінің құрылуын
анықтайтын құндылық түсініктер жүйесіне көңіл бөледі. Сондай-ақ
диахронияда, ұзақ тарихи кезең аралығында кеңістік туралы ментальдік құнды
түсініктер жүйесі өзгере түсіп, тіптен түрлі тарихи дәуірлерде бір-бірімен
түпкілікті түрде айырмашылыққа ие болуы да мүмкін. Бұдан келіп шығатын
қорытынды мынадай: дүниенің топонимикалық бейнесінде кеңістік концептісін
сипаттау кезінде, міндетті түрде хронологиялық, яғни тарихи фактор
ескерілуі тиіс. Мысалы, кеңістікті мифологиялық тұрғыдан қабылдау
мифтендіру жалқы және жалпы географиялық атаулардың негізгі типтерінің
бірін құрайтын фактор болып табылады. Бұл негізгі типтер мифологиялық
топонимдер және мифологиялық географиялық лексика деп аталады. Қазақ
ономастикасында мифотопонимдер кеңістік концептісінің тілдік берілуі
жағынан алғанда, ең ежелгі мифологиялық қабатты түзейді. Кеңістік
концептісі құрылымындағы хронологиялық және сапалық тұрғыдағы келесі
бір қабат тарихи топонимдер деп аталады, олар ономастикалық атаулардың
тарихи типінің тілдік (ономастикалық) онимдері болып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz