Мемлекттің әлеуметтік саясаты
І. Табыстар теориясы және тұрғындардың әлеуметтік мәселелері
1.1 Бөлу теориясы өткені мен бүгіні . Бөлу принциптеріне теориялық
көзқарастардың эвалюциясы
1.2 Жалақының мәні, түрлері және жүйесі
1.3 Тұрғындардың табысы және оның құрылымы
1.4 Тұрғындардың әлеуметтік қорғаудың мәселелері
1.5 Көлеңкелі экономика табыстары және оның қалыптасуының ерекшелігі
ІІ. Қазақстандағы әлеуметтік саясаттың негізгі бағыттары және
халықты әлеуметтік қорғау механизмін реформалау
2.1 Қазақстандағы әлеуметтік саясаттың негізгі бағыттары
2.2 Халықты әлеуметтік қорғау механизмін реформалау
2.3 Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік саясаттың құқықтық заңдылық негіздері
ІІІ. Қазіргі таңдағы Қазақстан Републикасының әлеуметтік
саясаттың даму преспективалары
3.1 Еліміздегі қазіргі таңдағы әлеуметтік саясаттың даму жолдары
3.2 Қазақсан Республикасының әлеуметтік саясаттың стратегиялық мақсаты
ҚОРЫТЫНДЫ
1.1 Бөлу теориясы өткені мен бүгіні . Бөлу принциптеріне теориялық
көзқарастардың эвалюциясы
1.2 Жалақының мәні, түрлері және жүйесі
1.3 Тұрғындардың табысы және оның құрылымы
1.4 Тұрғындардың әлеуметтік қорғаудың мәселелері
1.5 Көлеңкелі экономика табыстары және оның қалыптасуының ерекшелігі
ІІ. Қазақстандағы әлеуметтік саясаттың негізгі бағыттары және
халықты әлеуметтік қорғау механизмін реформалау
2.1 Қазақстандағы әлеуметтік саясаттың негізгі бағыттары
2.2 Халықты әлеуметтік қорғау механизмін реформалау
2.3 Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік саясаттың құқықтық заңдылық негіздері
ІІІ. Қазіргі таңдағы Қазақстан Републикасының әлеуметтік
саясаттың даму преспективалары
3.1 Еліміздегі қазіргі таңдағы әлеуметтік саясаттың даму жолдары
3.2 Қазақсан Республикасының әлеуметтік саясаттың стратегиялық мақсаты
ҚОРЫТЫНДЫ
«Ұлы тоқырау » салдарынан кейін Батыс елдерінің іс жүзінде стихиялы нарықтық экономиканың қоғамда үлкен кедейшілік аймағына айналдырып, өнірістің күйреуіне әкеліп соққанына көздері жетті. Сондықтан, табысты бөлудің (дифференциалдау) мүмкін мөлшері және әлеуметтік теңділік жөніндегі теориялық айтыс бітпей жатып, іс жүзінде дағдарыстың әлеуметтік салдарын жұмсарту шараларын енгізу басталып кетті. ХХ ғасырдың 40-жылдарының соңында 50 жылдың басында көп елдердің укіметінде ресми доктрина «мемлекет әл-ауқаты» тұжырымдамасы пайда болды. Бұл тұжырымдама кедейлерді әлеуметтік қорғау шараларын ұлғайту (кеңейту) қажеттілігін жариялады. Сонымен, мемлекет елдің азаматтарының төменгі (минималды) өмірлік стандартын қолдауға жауаптылығын жариялады.
Қысқаша, тарихи шолуды қортындылағанда, кедейлік күрделі әлемдік мәселелердің біріне жатады. Сондықтан, әрбір ел өз мүмкіншіліктеріне байланысты әлеуметтік саясат шараларын жүргізеді.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты әлеуметтік топтардың, қоғамның арасында әл-ауқатын, өмір деңгейін көтеруді қамтамасыз ететін жағдай жасау, әлеуметтік кепілдеме беру, қоғамдық өндіріске қатысу үшін экономикалық ынталандыруды қалыптастыру болып табылады.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаттың негізгі бағытын төмендегідей топтауға болады:
- қоғам мүшелерінің минималды табысына кепілдігі;
- қоғам мүшелерінің еңбекке қабілеттілігін дамыту және қолдау;
- қоғам мүшелеріне қолайлы әлеуметтік қызмет деңгейін қамтамасыз ету;
- жұмыссыздықтан және инфляциядан қорғауды қамтамасыз ету.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты, әлеуметтік қорғау жүйесі және әлеуметтік кепілдемелер арқылы іске асырылады. Әдетте, әлеуметтік қорғау бүкіл қоғам және оның бөлімдері (звено) болып азаматтардың қоғамдық қалыпты материалдық және әлеуметтік жағдайларын қамтамасыз ету үшін іске асырылатын шаралар жүйесімен анықталады. Ал, әлеуметтік кепілдеме, ол азаматтардың алдында қоғамның белгілі бір деңгейде тұтыну қажеттілігін қанағаттандыру барысындағы міндеттемелер жүйесі.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік саясаттың ерекшелігі экономиканың орталықтандырылған типінен орталықтандыруға өткен кезеңде шығындарды минимизациялауға бағытталғандығында. Қазақстан Республикасының әлеуметтік кепілдікке мыналарды жатқызамыз: минимальды жалақы, зейнетақы, степендия, жәрдем ақы – оның ішінде уақытша еңбекке жарамсыздар үшін ақы және ақысыз білім алу мен медициналық қызмет көрсету, еңбек жағдайымен байланыстылыған жеңілдіктер, тұрғындар табысын индекациялау, жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғау құқы, жұмыссыздық бойынша жәрдем ақы алуға құқылығы, меншікке құқы және одан табыс алу.
Қысқаша, тарихи шолуды қортындылағанда, кедейлік күрделі әлемдік мәселелердің біріне жатады. Сондықтан, әрбір ел өз мүмкіншіліктеріне байланысты әлеуметтік саясат шараларын жүргізеді.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты әлеуметтік топтардың, қоғамның арасында әл-ауқатын, өмір деңгейін көтеруді қамтамасыз ететін жағдай жасау, әлеуметтік кепілдеме беру, қоғамдық өндіріске қатысу үшін экономикалық ынталандыруды қалыптастыру болып табылады.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаттың негізгі бағытын төмендегідей топтауға болады:
- қоғам мүшелерінің минималды табысына кепілдігі;
- қоғам мүшелерінің еңбекке қабілеттілігін дамыту және қолдау;
- қоғам мүшелеріне қолайлы әлеуметтік қызмет деңгейін қамтамасыз ету;
- жұмыссыздықтан және инфляциядан қорғауды қамтамасыз ету.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты, әлеуметтік қорғау жүйесі және әлеуметтік кепілдемелер арқылы іске асырылады. Әдетте, әлеуметтік қорғау бүкіл қоғам және оның бөлімдері (звено) болып азаматтардың қоғамдық қалыпты материалдық және әлеуметтік жағдайларын қамтамасыз ету үшін іске асырылатын шаралар жүйесімен анықталады. Ал, әлеуметтік кепілдеме, ол азаматтардың алдында қоғамның белгілі бір деңгейде тұтыну қажеттілігін қанағаттандыру барысындағы міндеттемелер жүйесі.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік саясаттың ерекшелігі экономиканың орталықтандырылған типінен орталықтандыруға өткен кезеңде шығындарды минимизациялауға бағытталғандығында. Қазақстан Республикасының әлеуметтік кепілдікке мыналарды жатқызамыз: минимальды жалақы, зейнетақы, степендия, жәрдем ақы – оның ішінде уақытша еңбекке жарамсыздар үшін ақы және ақысыз білім алу мен медициналық қызмет көрсету, еңбек жағдайымен байланыстылыған жеңілдіктер, тұрғындар табысын индекациялау, жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғау құқы, жұмыссыздық бойынша жәрдем ақы алуға құқылығы, меншікке құқы және одан табыс алу.
1. Шеденов. Ө.Қ, Байжомартов.Ч.С, Жүнісов.Б.А, Кошагин.Б.И, «Жалпы экономикалық теория», Алматы «Ақтөбе» 2002ж.
2. Шеденов. Ө.Қ, Байжомартов.Ч.С, Жүнісов.Б.А, Сағындықов.Е.Н, Кошагин.Б.И, «Жалпы экономикалық теория», Алматы «Ақтөбе» 2004ж.
3. Я.Ә.Әубәкіров, Б.Б.Байжұмаев, Ф.Н.Жақыпова, Т.П.Табаев. «Экономикалық теория», Алматы, Қазақ университеті, 1999ж.
4. Осипова Г.М. «Экономикалық теория негіздері», Алматы, 2002ж.
5. Н.Қ.Мамыров, М.Ә.Тілеужанова «Макроэкономика», Алматы, экономика, 2003ж.
6. Райымкұлов.С «Экономикалық теория негіздері», Алматы, 2005ж.
7. Аяпова М.М, Арынов Е.М, «Экономикалық теория негіздері», Алматы, 2001ж.
8. Мауленов С.С, Бекмолдин С.Қ, Құдайбергенов Е.Қ., «Экономикалық теория», Алматы, 2003ж.
9. Қаржы және қаражат 2007 ж. мамыр
10. Экономика негіздері 2006 ж. №6
11. Егеменді Қазақстан 2005 ж. 16 сәуір
12. Егеменді Қазақстан 2007ж. 15 желтоқсан 1-2 беттер
13. Егеменді Қазақстан 2006ж. 31 қаңтар – Еспаев.
14. Сатаев.Т, Саясат 2007ж №2 ақпан, 4 бет
15. Исахова.П, Экономика негіздері 2007 №2 15-17беттер
16. Аль-пари, 2006ж. №1 179-186 беттер
17. Заң газеті, 2006ж. 14 сәуір, 3 бет
18.Саясат, 2006, №4 30-31 беттер
19. Заң газеті, 2007ж. 19 сәуір, 3 бет
20. Мұса.С, Егеменді Қазақстан, 2007ж. 18 шілде, 1бет
21. ҚР Парламентінің Жаршысы, 2005ж. №19. 3 бет
22. Заң және Заман, 2007ж. №4. 32 бет
23. «Экономикалық теория негіздері» Оқулық, Алматы, 1998ж
2. Шеденов. Ө.Қ, Байжомартов.Ч.С, Жүнісов.Б.А, Сағындықов.Е.Н, Кошагин.Б.И, «Жалпы экономикалық теория», Алматы «Ақтөбе» 2004ж.
3. Я.Ә.Әубәкіров, Б.Б.Байжұмаев, Ф.Н.Жақыпова, Т.П.Табаев. «Экономикалық теория», Алматы, Қазақ университеті, 1999ж.
4. Осипова Г.М. «Экономикалық теория негіздері», Алматы, 2002ж.
5. Н.Қ.Мамыров, М.Ә.Тілеужанова «Макроэкономика», Алматы, экономика, 2003ж.
6. Райымкұлов.С «Экономикалық теория негіздері», Алматы, 2005ж.
7. Аяпова М.М, Арынов Е.М, «Экономикалық теория негіздері», Алматы, 2001ж.
8. Мауленов С.С, Бекмолдин С.Қ, Құдайбергенов Е.Қ., «Экономикалық теория», Алматы, 2003ж.
9. Қаржы және қаражат 2007 ж. мамыр
10. Экономика негіздері 2006 ж. №6
11. Егеменді Қазақстан 2005 ж. 16 сәуір
12. Егеменді Қазақстан 2007ж. 15 желтоқсан 1-2 беттер
13. Егеменді Қазақстан 2006ж. 31 қаңтар – Еспаев.
14. Сатаев.Т, Саясат 2007ж №2 ақпан, 4 бет
15. Исахова.П, Экономика негіздері 2007 №2 15-17беттер
16. Аль-пари, 2006ж. №1 179-186 беттер
17. Заң газеті, 2006ж. 14 сәуір, 3 бет
18.Саясат, 2006, №4 30-31 беттер
19. Заң газеті, 2007ж. 19 сәуір, 3 бет
20. Мұса.С, Егеменді Қазақстан, 2007ж. 18 шілде, 1бет
21. ҚР Парламентінің Жаршысы, 2005ж. №19. 3 бет
22. Заң және Заман, 2007ж. №4. 32 бет
23. «Экономикалық теория негіздері» Оқулық, Алматы, 1998ж
КІРІСПЕ
Ұлы тоқырау салдарынан кейін Батыс елдерінің іс жүзінде стихиялы
нарықтық экономиканың қоғамда үлкен кедейшілік аймағына айналдырып,
өнірістің күйреуіне әкеліп соққанына көздері жетті. Сондықтан, табысты
бөлудің (дифференциалдау) мүмкін мөлшері және әлеуметтік теңділік жөніндегі
теориялық айтыс бітпей жатып, іс жүзінде дағдарыстың әлеуметтік салдарын
жұмсарту шараларын енгізу басталып кетті. ХХ ғасырдың 40-жылдарының
соңында 50 жылдың басында көп елдердің укіметінде ресми доктрина мемлекет
әл-ауқаты тұжырымдамасы пайда болды. Бұл тұжырымдама кедейлерді
әлеуметтік қорғау шараларын ұлғайту (кеңейту) қажеттілігін жариялады.
Сонымен, мемлекет елдің азаматтарының төменгі (минималды) өмірлік
стандартын қолдауға жауаптылығын жариялады.
Қысқаша, тарихи шолуды қортындылағанда, кедейлік күрделі әлемдік
мәселелердің біріне жатады. Сондықтан, әрбір ел өз мүмкіншіліктеріне
байланысты әлеуметтік саясат шараларын жүргізеді.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты әлеуметтік топтардың, қоғамның
арасында әл-ауқатын, өмір деңгейін көтеруді қамтамасыз ететін жағдай жасау,
әлеуметтік кепілдеме беру, қоғамдық өндіріске қатысу үшін экономикалық
ынталандыруды қалыптастыру болып табылады.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаттың негізгі бағытын төмендегідей топтауға
болады:
- қоғам мүшелерінің минималды табысына кепілдігі;
- қоғам мүшелерінің еңбекке қабілеттілігін дамыту және қолдау;
- қоғам мүшелеріне қолайлы әлеуметтік қызмет деңгейін қамтамасыз ету;
- жұмыссыздықтан және инфляциядан қорғауды қамтамасыз ету.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты, әлеуметтік қорғау жүйесі және
әлеуметтік кепілдемелер арқылы іске асырылады. Әдетте, әлеуметтік қорғау
бүкіл қоғам және оның бөлімдері (звено) болып азаматтардың қоғамдық қалыпты
материалдық және әлеуметтік жағдайларын қамтамасыз ету үшін іске
асырылатын шаралар жүйесімен анықталады. Ал, әлеуметтік кепілдеме, ол
азаматтардың алдында қоғамның белгілі бір деңгейде тұтыну қажеттілігін
қанағаттандыру барысындағы міндеттемелер жүйесі.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік саясаттың ерекшелігі
экономиканың орталықтандырылған типінен орталықтандыруға өткен кезеңде
шығындарды минимизациялауға бағытталғандығында. Қазақстан Республикасының
әлеуметтік кепілдікке мыналарды жатқызамыз: минимальды жалақы, зейнетақы,
степендия, жәрдем ақы – оның ішінде уақытша еңбекке жарамсыздар үшін ақы
және ақысыз білім алу мен медициналық қызмет көрсету, еңбек жағдайымен
байланыстылыған жеңілдіктер, тұрғындар табысын индекациялау, жұмыссыздықтан
әлеуметтік қорғау құқы, жұмыссыздық бойынша жәрдем ақы алуға құқылығы,
меншікке құқы және одан табыс алу.
І. Табыстар теориясы және тұрғындардың әлеуметтік мәселелері
1.1 Бөлу теориясы өткені мен бүгіні . Бөлу принциптеріне теориялық
көзқарастардың эвалюциясы
Бөлу қоғамдық ұдайы өндіріс маңызды фазасы болып табылады. Бөлу
қоғамдық ұдайы өндіріс маңызды фазасы ретінде өндіріс пен тұтынудың
арасында болып, құбылыс түрінде өнімдерді бөлу міндетін атқарады. Алайда,
бөлуді жүзеге асыру үшін өнімді бөлуде мынау қажет: біріншіден, қоғам
мүшелеріне өндіріс түріне қарай бөлу, өнімді бөлу осы бөлудің нәтижесі
болады.
Өнімді бөлу мәселесі ең келелі мәселе болған және бола береді. Себебі
ол миллиондаған адамдар мүдделеріне әсер етеді. Оны зерттеуге көптеген
экономикалық ойдың әртүрлі мектебі мен бағыттарының өкілдері қатысқан.
Олардың әрқайсысы дәуірдің сол кездегі және ертедегі ерекшелігіне қарай
өмірлік игіліктерді бөлудің әртүрлі принципін ұсыған. Мысалы, еркін рынок
теориясы (либиризммектебі) өкілдері – А.Смит пен Д.Рикардоның
есептеуінше, жалақы негізін қалыптастырудың принципіне өмір сүру
қажеттілік деңгейі алуды ұсынған. Себебі бұл деңгейлік жұмысшы мен оның
отбасының өмір сүруіне қажетті болады.
Д.Рикардоның ойынша, өмір сүру қажеттілік деңгейі еңбек бағасының
табиғы нарығы болып табылады. Еркін нарықты жақтаушылардың бірі – Жан
Батист Сэй (1767-1823ж.ж) Саяси экономия трактаты (1803ж.) еңбегінде
өндірістің үш факторы териясын ұсынды. Бұған еңбек, капитал, жерді
жатқызады. Осы факторлардың қызметін қолдағаны (пайдаланғаны) үшін жалақы,
пайда, рента төлем ретінде жүзеге асады.
Нарықтық экономиканы реттеу теориясының негізінен салушы кейнстік
мектебі, Дж. Кейнс Еңбекпен қамту, пайыз және ақшаның жалпы теориясы
деген еңбегінде (1936ж.) жалақыны реттеудің принципін өндіріс көлемі және
тұрғындардың еңбекпен қамтуына тәуелді екендігін ұсынды.
Нарық жағдайында жалданып жұмыс істейтін адам еңбегі К.Маркстың
пайымдауынша, жұмыс күші құнының принципімен төленеді. Неміс социалисі
Фердинанд Лассаль (1825-1864ж.ж.), бөлудің тепе-теңдік принципін ұсынды:
тең еңбек өніміне әркімнің тең құқықтығы, яғни бұрындары кездескен барлық
бөлу принципі оның ойынша, бар мүліктің тепе-теңсіздігіне алып барады. Бұл
принцип сынға алынды. өмір игіліктерін тепе-тең бөлу принципі К.Маркстың
ойынша, қоғамды деграцияға алып келу мүмкі. Ссондықтан да бұл жағдайда адал
жұмыскер де және өз жұмысына немқұрайлы (жалқау, самарқау)қарайтын адам да
өз еңбегіне сый-сияпатты тең алуы әбден мүмкін. Оның ойынша, өмірлік
игіліктерді бөлудің бірден-бір мүмкін принципі еңбек бойынша бөлу болмақ.
Аталған принциптің өзіндік кемшілігі бар және әлеуметтік әділеттілік
принциптеріне толық жауап бермейді. Еңбегі бойынша бөлу тұрғындар табысы
деңгейінің теңсіздігіне алып келеді. Бұл теңсіздік былай түсіндіріледі:
адамдар өзінің күш-қайратымен ерекшеленеді. Еңбектің сандық (ұзақтығы мен
интенсивтігі) және оның сапалық (күрделігі және басқада еңбек жағдайлары)
әртүрлілігі, теңсіздігі болады. Бұл принциптің артықшылығы сонда, әрбір
адамның еңбек нәтижесіне мүдделілігін қамтамасыз етеді. Өзінің біліктілігін
көтеруге мүдделілік ол жеке адамның ғана емес, кәсіпорын, тіпті қоғамның
мүддесіне жауап береді.
Аралас әлеуметтік бағытталған нарықтық экономикаға көшу кезінде еңбек
бойынша бөлу принципі құндық эквивалент принципіне орын бере бастады.
Басқаша айтсақ, бөлудің капитал бойынша, меншік бойынша, жұмыс
күші құны бойынша принципі жүзеге асып, табысты кәдімгідей
дифференциялауға, сұраныс төлем қабілеттілігін өсіруге алып келіп, тапшылық
пен инфляцияны тежейді.Соғанқарамастан еңбекке қарай болу принципіне
негізделген жалақы, әзірше көптеген тұрғындар үшін табыстың басты көзі
болып отыр. Шын мәнінде екі қайшылық бетпе-бет селді еңбекке қарай болу
және жеке кәсіпкерлік жағдайында құндық экивалент, капитал бойынша,
меншік бойыгша принципі мен бөлу.Әлументік әділеттілік критериі бұл
жағдайда теңгерілген түрге ие болады. Жоғарға және төменгі табыс деңгейінің
өз ара алшақтығы пргресивті табыс салығымен реттелғен болажы. Оның өсімі 40
%-дан аспауы қажет, себебі іскерлік белсенділікті ынталандыруы төмендетпеу
керек.
Қазақстан Республикасының аралас әлеуметтік бағытталған нарықтық
экономикаға көшуі жолдамалы еңбекті қолдану бағамдап, оның еңбек ақысын
реформалауды қатар жүргізіп отырады.
Еңбек ақының жаңа жүйесіндегі мыналар қарастырылған:
- нақты еңбек ақы деңгейі беркелкі тарифтік сетка белгіленген деңгейден
төмен болмауы керек.
- жалақы кез келген шектеуді (салықтан басқа) алып тастау;
- жұмыс берушімен жұмыскерлердің арасында еңбек ақыға келісімді шарт
принципін қолданады. Әрбір жұмыскер өзінің еңбек құқығын қорғауда
кәсіподаққа жүгіне алады. Тарифтік жүйенің белгілі түрлері барлық
шетелдерде қолданады.
Жалақыны реттеу үш буындық бағытта өрбиді:
- еңбек рыногының көмегімен;
- мемлекеттің араласуымен;
- ұжымдық келісімдермен;
Тариф бойынша минимуды мемлекет белгілейді, мемлекеттің рөлі осы ғана,
ал басқасының барлығы еңбек рыногымен (жұмыс күшіне ұсынысы мен сұраным)
реттеледі.
Жалақының колемі төмендегідей белгіленеді:
- жалдамалы жеке келісім деңгейінде;
- мамандар үшін контрактлық деңгейде;
- жүмыс берушімен ұжымдық келісім-шарт деңгейінде.
1.2 Жалақының мәні, түрлері және жүйесі
Жалақы – еңбек құнының бағасының ақшалай өлшемі. Қазақстан
Республикасының аралас әлеуметтік бағытталған рыноктық экономикаға көшу
кезеңінде минималды деңгейдегі еңбек ақыны мемлекет кепілдіктерді және
жоғарғы деңгейдегі еңбек ақыға шек қойылмайды . Бұл еңбекті материалды
ынталандырудың басты құралы болып, қоғамдық өндірісті тиімді дамытуға ықпал
етеді.
Жылақыны дифференциалдау және оның принциптері. Еңбек ақы деңгейлі
халық шаруашылығы саласы және аясына қарай өзіндік ерекшелігімен
айқындалып, ол бес принципке негізделген. Бірінші принцип – еңбектің
күрделігі. Күрделі, біліктілікті (калификацияланған) еңбек жай еңбекке
қарағанда молдау құнды құрайды және оған еңбекақы жоғары болуы тиіс.
Екінші принцип, еңбек жағдайына қарай жіктеу. Еңбек жағдайы жеңіл
және ауыр; қалыпты және зиянды болу мүмкін. Сондықтан қалыпты жағдайда
еңбек еткендерге қарағанда, ауыр әрі зиянды жұмыс істейтіндер жалақыны көп
алуы қажет.
Үшінші принцип, еліміздің дамуын байқататын экономиканың ең қажетті
салаларында басқаларына қарағанда өсім мен ақы төлеу жоғары болады.
Төртінші принцип, экономикалық аудан мен аймақтың табиғи-климаттық
жағдайының өзгешелігімен байланысты. Еңбек ақыға әртүрлі экономикалық
аймақтарда аудандық коэффицент белгіленген, жалақыға қосымша түрде
қосылады. Қазақстан Республикасында бұл коэффицент 1,15-ті құрайды. Демек,
елімізде барлық салаларда жұмыс істейтіндер жалақысына 15% қосымша қосып
алады.
Қазақстан Республикасы 1996 жылғы 9-шы қаңтардағы Қазақстан
Республикасы экономика саласындағы жұмысшыларға еңбек ақы төлеу туралы
қауылысына сай, жалақыны есептегенде қолданылып жүрген салық, аудандық
коэффиценттер размері сақталады. Таулы, құмды және сусыз жерлердегі жұмыс
үшін, экономикалық келеңсіз аймақта тұратындарға коэффициенттер сақталады.
Бесінші принцип, жұмыскер өзі еңбек ететін жердегі және жалпы ұжымның
еңбек нәтижесімен байланысты.
Жалақыны ұйымдастырудың негізгі принциптері тарифтік жүйеде
бейнелеген. Еңбек сыйпатының сандық және сапалығын есепке ала отырып,
тарифтік жүйе жалақының ұйымдастырады және реттейді. Тарифтік
жүйеге тарифтік - квалификациялық анықтама, тарифтік сетка және тарифтік
өсім енеді.
Таифтік - квалификациялық анықтамаға шаруашылық саласының көптеген
жұмыс түрлерінің сипаттамасы мен тізімі кіреді. Жұмыстың барлық түрі
күрделілігіне қарай разрядқа бөлінеді және жұмыс атқарушының білімі мен
орындау іскерлігіне талаптар көрсетіледі.
Тарифтік сетка кез келген саладағы маман еңбегінің біліктілігі мен
біліксіздігінің арасын айқындауға қызмет етеді. Сетка белгілі сандық
разрядтардан тұрады және оған сай келетін коэффициенттер болуы керек.
Тарифтік ставка жұмыскерлердің разрядка байланысты уақыт өлшемінде
(сағат, күн) еңбек ақы размерін айқындауға қызмет жасайды. Тарифтік
коэффициент әртүрлі разрядтың ставкасы қанша ретке өскендігін 1-ші разряд
ставкасымен салыстыра көрсетіледі.
КЕСТЕ 1
Минималды
жалақы Разрядтар
деңгейі
1
11
2.05 2.20
1. Мерзімді түрі:
ИТЖ-ның жұмыс істеген уақыты үшін,
а) жай мерзімді жұмысшыларға тарифтік ставка бойынша
төленетін жалақы
ә) мерзімді-сыйлықты ИТЖ-ға айлықтан басқа, ал жұмысшыларға
тарифтік ставкадан басқа сыйлықтар беріледі
2. Кесімді (жеке және ұжымдық) түрі:
а) тікелей кесімді Әрбір өнім мөлшері бірдей бағамен төленеді
ә) кесімді-сыйлық Сапа, үнемдегені үшін және өнімді артық орындағаны
үшін сыйлық қосылады
б) кесімді Әрбір шығарған затқа норманы артық орындағаны үшін
прогрессивті ақы прогрессивті өсім бағамен төленеді
в) ұжымдық-кесімді Металлургия, өндірісінде легтік автомобиль жасауда
құрастыру желілерінде қолданылады. Әрбір бөлімше,
желі мүшесінің жалақысы барлық ұжым өндірген өнім
көлеміне байланысты
г) аккордық жүйе Бұл жүйе бойынша ақы төлеу жұмысшылардың бір
жалақысы-кесімді немесе топтарына әуелден жалақының жалпы сомасы
жалақының өзгерген объект, агрегат, жұмыс көлеміне байланысты
түрі болып табылады көрсетіледі
Тұрғындардың ақшалай табысын индексациялау негізінде оларды
әлеуметтік қорғау қажеттілігі туады. Тұрғындардың ақшалай табысын тұтыну
тауарына және қызмет көрсетуге бағаның өсуіне байланысты индекациялау
Қазақстан Республикасының Заңына сайкес, 1991 жылы 1-ші шілдеден бастап,
Қазақстан территориясында әрбір квартал айын олардың ақшалай табысы
индексациялануы қажет.
Кәсіпорында техникалық, жабдықтау өскенде және дамыған технологияны
қолданғанда жалақының қалыптасқан түрін пайдалану азая түсіп, жұмысшының
еңбегі кесімді немесе мерзімді ставка бойынша төленеді. Жалақының бұл
түрлері жеке жалақы вариантының әр түрімен ауыстырылады. Жеке жалақы да әр
жұмыскердің еңбегін бағалау негізінде, оның өзіндік үлесіне, атқарған
жұмысына үлкен жауапкершілікпен қарауы ескеріледі. Мұнда жеке еңбек ақы
түрінің жұмыста аналитикалық бағалау кең етек алған. Оның мәнісі мынада:
жұмысты орындаушы қанағаттану үшін, әртүрлі жұмыс пен талаптардың
күрделілігін сипаттайтын, жасалған көрсеткіш шкаласының негізінде сандық,
балл бойынша бағаланады. Антикалық бағалау негізінде жалақының көптеген
жеке ставкасы белгіленеді. Германиядағы Хукенгем металлургиялық кәсіпорын
коцернде 5 мың жұмысшы бар, онда жалақының 1000-нан астамжеке ставкасы
енгізілген.
Жапонияда ірі кәсіпорындар жалақының жасқа әрі стажға байланысты
қалыптасқан түрін қолданса, 70-ші жылдардың аяғында жұмыс стажына қосымша
мөлшерді жыл сайын азайта бастады. Тіпті жұмыскер 35 жасқа жеткенде, ол
қосымша мөлшерді тоқтатып тастады. Жоғарыдағы аталған түрлердің орнына
еңбекақы төленудің комбинацияланған түрі келеді. Өзінің қаржы мүмкіндігіне
қарай еңбектің нәтижесі үшін, жұмыс стажы мен жасы үшін еңбекақы төлеу.
Көптеген өндірісі дамыған елдерде әртүрлі пайдаға қатысу,
кәсіпорын жетістігі жүйелері қолданылады.
Пайдаға қатысу кезінде еңбекақы екіге бөлінеді. Бірінші бөлімі
ұжымдық келісіммен белгіленеді, екіншісі – қосымша бөлім, кәсіпорын
жұмыскерлері мен әкімшілік арасында арнайы келісім арқылы анықтап жылдың
аяғында кәсіпорынның пайда үлесі ретінде төленеді.
1.3 Тұрғындардың табысы және оның құрылымы
Әлеуметтік теңдіктің (теңсіздіктің) деңгейі ең алдымен табыстар
жүйесіне байланысты келеді. Соңғысы адамның белгілі бір өмір сүру деңгейіне
қажетті материалдық игіліктерге жұмсалатын барлық қаржы-қаражат сомасы,
табыстар, заңды түрде – экономикалық қызметтің нәтижесі.Табыстар қалыптасу
көзіне қарай жіктеледі. Оларды негізгі және қосымша табыс түрлері деп
бөледі. Дамыған нарықтық экономика жағдайында адам, қалыпты түрде, белгілі
бір негізгі табыс түрінде ие болады. Жалдамалы еңбек ететіндер үшін бұл
еңбеқақы, ал кәсіпкерлер үшін – таза пайда.
Қосымша табыстарға негізгі табыстан тыс түсетін ақшадай немесе
материалдық кіріс түрлері жатады. Нарықтық экономика дамыған сайын қосымша
табыс табу мүмкіншіліктері кеңейе түседі. Осы табыс түріне құнда
қағаздардан, салық төлемдерінің төмендеуінен, мұрагерліктен т.б. түсетін
табыстар жатады. Қосымша табыс табуға адамдар екі себептен ұмтылады.
Біріншіден, табыс көзін көп тарапты ету (диверсификациялау) негізгі
табыстың төмендеуінен сақтандырады. Екіншіден, қажеттіліктің негізгі табыс
түрінің өсуінен тұрақты түрде озып отыруна байланысты. Осы екінші жағдай
өтпелі экономика үшін маңызды. Мысалы, мамандардың бағалауынша Қазақстанда
жұмыскерлердің 50%, зейнеткерлердің 30% осы күндері қосымша табыс табу
мақсатында қосымша еңбектенуге мәжбүр екен.
Табыстар формасына қарай ақшалай және материалдық болып та бөлінеді.
Ақшалай табыстар еңбекақы, жалақы, сыйақы, зейнетақы , жәрдемақы,
материалдық қаражат (субсидия) түрлерінде болады, ал материалдық табыстар –
материалдық игіліктер (автокөлік, саяжай, пәтер, жиһаз т.б.) түрінде
болады.
Табыстар құқықтық жағынан алғанда ашық және жасырын түрде болады.
Біріншісі табыстың заңды түрі болса, екіншісі заңға сәйкес келе бермейтін
түріне жатады. Табыстың жасырынды түрлері негізінен көлеңкелі экономика
секторымен байланысты болады. Тағы номиналды (брутто) және реалды (нетто)
табыстар да анықталады. Номиналды табыс - әр түрлі алым-салықтардан
тазартылмаған, жалпы есептелген табыс сомасы. Ал реалды табыс – бұл қолдағы
таза табыс, оны адам тобының өз қажеттілігіне жұмсай алады. Реалды немесе
нақты табыс бағаның өсу деңгейіне байланысты және ол инфляция жағдайында
қысқарады.
Қарастырылып отырған тұрғыдан алғанда әлеуметтік қамсыздандыру
көрсеткіштерінің маңызы өте зор. Оны сипаттайтын экономикалық өлшемдердің
арасында тұрмыс деңгейінің көрсеткіштері негізгі орынды икемденді. Бұл
жерде материалдық игіліктерді тұтыну деңгейі туралы сөз болып отыр. Соңғы
жылдары әлем практикасында кең тараған көрсеткіштер отандық статистикада
пайдалана бастағанын айтуға болады. Жеке алғанда, бұл тұтынушылық қоржын
деген ұғымға қатысты. Осы ұғым адам өміріне қажетті ең негізгі материалдық
игіліктер мен қызметтер құрамасын білдіреді.
Экономиканың нарықтық үлгісіне көшу кезінде әлеуметтік жіктелу
(дифференциациялау) артады. Сондықтан тұрмыс деңгейін өлшемді түрде
сипаттайтын тұтынушылық қоржынды толықтырудың бірнеше нұсқалық түрлері
қалыптасқан. Тұтынудың рационалды және минималды деңгейлерін есептеу
қабылданған. Осы күні отандық статистика мекемелері тұтынушылық қоржын
құрамы мен оның минималды және рационалды деңгейдерін тұрақты түрде есептеп
көрсетеді. Соңғы кездері біздің экономикалық әдебиеттерге өмір сүру
сапасы деген ұғым да енгізілді. Осы көрсеткіш тұрмыс деңгейін жүйелі түрде
өлшеп сипаттайды. Бұл көрсеткіш материалдық игіліктерді тұтынумен бірге
әлеуметтік игіліктерді (денсаулық сақтау, білім алу, демалыс, мәдениет
т.б.) пайдалануды да есепке алып, қоғамның тұрмыс деңгейін жан-жақты
сипаттайды.
Кез келген ел тұрғындарының табыс деңгейі әрқашан да біркелкі
болмайды. Бұл жерде ерекше айта кететін тағы бір жағдай – нарықтың бастапқы
даму кезінде табыс деңгейінің алшақтығы өседі, ал нарық қалыптасып жоғары
деңгейіне жеткенде жүргізілген әлеуметтік саясаттың арқасында әлеуметтік
теңсіздік біршама азаяды.
Табыстардың дифференциациялау деңгейін өлшерде Лоренц қисығы деп
аталатын графикалық көрсеткіш қолданылады (1-суретті қараңыз). Бұл график
тұрғындардың әлеуметтік жіктерге бөлінуін (5 тең көлемді топқа) және осы
топтар арасында табыс қалай бөлінгенін көрсетеді.
20 40
60 80
тұрғындар
1- сурет. Лоренц қисығы.
График қарапайым да көрнекті болуы мақсатыгда барлық тұрғындар тең
бес топқа бөлінген (20%-тен). Осы әлеуметтік топтардың алатын табыс
шамалары да бес тең проценттік топқа бөлінген. Егер табыстар абсалютті тең
бөлінген болса, онда график биссиктриса түрінде көрсетеді. Бірақ онда бұл
график теорияда ғана болатын әлеуметтік жағдайды суреттейді. Ал
экономикалық өмірде табыстардың тең бөлінуі ешқашан да мүмкін емес.
Ақиқаттық жағдай графикте биссиктрисадан төмен орналасқан қисық сызық
түрінде көрініс алған. Осы графикте алғашқы екі топ (графикте алдымен
табысы басқалардан аз топтар көрсетілген, одан соң табыстары орташа
тұрғындар топтары, ең соңында табысы жоғары тұрғындар тобы белгіленеді)
жалпы табыс сомасының аз бөлігін (20%-ін) иеленеді, яғни табысы төмен
тұрғындардың саны-40%, ал олардың жалпы табыстығы үлесі - 20%. Орташа
әлеуметтік топтың тұрғындар санындағы үлесі - 40% және жалпы табыстығы
үлесі - 40%. Сонымен, Лоренц қисығының түзу сызықтан (биссиктрисадан)
ауытқу шамасы табысты бөлудегі теңсіздік дәрежесін көрсетеді. Осы дәрежені
джини коэффициенті (индексі) деп атайды. Джини коэффициенті Лоренц
қисығымен шектелген үшбұрыш ауқымын бөлу арқылы биссиктрисамен шектелген
үшбұрыштың ауқымына бөлу арқылы анықталады. Табысты бөлудегі теңсіздік
азайған сайын Лоренц қисығы абсалютті теңдік сызығына жақындай түседі, ал
джини коэффициенті өсіп, 1-ге жақындай береді. Абсалютті теңдік сызығы
(тура сызық, биссиктриса) мен Лоренц қисығы шеңбердегі ауқым қоғамда
қалыптасқан табыс теңсіздігінің абсалютті көлемін көрсетеді. Халықтық
әлеуметтік құрылымын сипаттағанда жоғарыда келтірілген көрсеткітен басқа
дециль коэффициенті деп аталатын көрсеткіш те қолданылады. Дециль
коэффициенті табысты ең жоғары және ең төмен әлеуметтік екі топ арасындағы
тұрмыс деңгейінің алшақтығын көрсетеді. Есептеу әдістемесіне сәйкес табысы
ең жоғарылардың және табысы ең төменгілердің тұрғындар санындағы үлесін
100%-ке тең етіп теңестіріп алады. Енді осы сан жағынан тең екі топтың
жалпы табыстығы (ұлттық табыстығы) үлестерін анықтайды да, бірін екіншісіне
бөледі. Сөйтіп, дециль коэффициентін шығарады.
Жыл сайын материалдың өндірісте жиынтық қоғамдық өнім мен ұлттық
табыс болып отырады. Солардың арқасында қоғам өмір сүруі дамиды. Алдымен
макроэкономика деңгейінде өндіріс факторлары арасында бөлініп, табыстың
осылай бөлінуі табысты функционалды үлестіру болып табылады. Мұндай
факторларға еңбек, капитал, жерді жатқызамыз. Макроэкономика деңгейінде,
яғни кәсіпорын (фирма) мен әртүрлі шаруашылық ассоциясында табыстың негізгі
түрлері құрылды: жалақы, пайда, пайыз және рента.
Факторлық шығындар бойынша табыстың барлық сомасы ұлттық табысы
құрайды. Алғашқы бөлу нәтижесінде алғашқы табыс құрылады, кейін әлденеше
рет қайта бөлінуді. Бөлу процесінде өндіріс аясында қатынастармен бірге
мемлекет және ұйым қызметкелері белсенді ат салысады. Алайда, олар алғашқы
табысты тікелей жасамайды (1-ші схемаға қараңыз).
Функционалды бөлуден басқа табысты мөлшеріне қарай үлестіру де бар.
Соңғысы қоғамда құрылған табысты отбасы арасында немесе жеке адамдарға
үлестірумен сипатталады. Бұл жағдайда бір адам болса ма әлде екі немесе көп
адамнан тұратын отбасы ма; туыстық немесе некелік мәселемен байланысқан.
Ескерту: Трансфеттік төлемдер – зейнет ақы, степендия, білім мен
денсаулық саласындағы тегін қызмет көрсету. Мұндай топтар табысы мөлшеріне
байланысты қалыптасады.
Нарықтық экономикада барлық табыстар ақшалай түрде жүргізіліп,
өндіріс факторы бағасымен органикалық байланыста болды. Бұл бағаға нарықтық
күштер кәдімгідей әсер етеді: сұраным мен ұсыным арақатынасына; бәсеке мен
монополия. Енді осы табыстардың түсі мен бөліну механизмін толығырақ
қарастырамыз. Табыстың негізгі келу қаналы мыналар: а) жұмыскерлердің еңбек
табысы (жалақы, сыйақы және т.б.); ә) кәсіпкелік табыстар (пайда); б)
меншік табыстары (салымнан алынатын проценттер, рента және т.б.); в) еңбек
салымына байланыссыз түсетін әлеуметтік табыстар (мемлекеттен түсетін
трансферттік төлемдер – жұмыссыздарға жәрдемақы, әлеуметтік қамсыздандыру
төлемі және т.б.)
СХЕМА 1.Табыстың түрлері.
Нарықтық қатынастарға көшкен елдерде осы табыстардың барлығы екі
үлкен топқа бөлшектенеді: а) кәсіпкерлік қызметтен (жалақы мен пайда) және
еңбектен түскен табыс; ә) заңды негізде алынған еңбексіз табыстар, оған
жататындар: дивидендтер, банктегі салым пайызы, меншіктен табыс, оның
ішінде арендаға өткізілген жылжымайтын мүліктен және еңбек шығынымен
байланыссыз мемлекеттен алынатын жәрдемақы мен төлемдер (зейнетақы,
степендия, жұмыссыз және көп балалы отбасына жәрдемақы).
1.4 Тұрғындардың әлеуметтік қорғаудың мәселелері
Дамыған нарықтық экономикада мемлекет төмен төлемақы алатын қоғам
мүшелеріне кедейшілікті жоюға қаржы ресурстарын бөліп беруге тырысады,
табыстарды теңестіру саясатын іске асыру күрделі мәселелердің шешіміне
байланысты келеді. Мемлекет әлеуметтік жағдайда жақсарту міндетін өз
жауапкершілігіне алғанда жұршылық тарапынан толық қолдау таба бермейді және
бұл оңайға түспейді. Әлеуметтік шараларды нәтижелі түрде жүргізу үшін
қомақты қаржы ресурстары қажет болады. Бұл қаржы ресурстары салық арқылы
түседі. Осыдан барып салық салу заңдылығы қалыптасады: әлеуметтік игіліктер
мөлшері жоғарылаған сайын салық салу тәртібі қатаңдай түседі. Тұрғындардың
тұрмыстық деңгейін көтеру мәселесі, түптен келгенде, табысы қайта бөлу
емес, ұлттық өндіріс көлемін, оның өнімділігін арттыруға байланысты. Л.
Эрхардың айтуынша: Тұрмыс деңгейін көтеру бөлу емес, өндіріс, тіпті
өнімділік проблемасы. Оның шешімі бөлуде емес, ұлттық өнімді көтеруде
жатыр. Бөлу мәселесіне назар аударатындар әрқашан да ұлттық шаруашылық
өндіріс алатын мөлшерден артық бөлуге ұмтылып, қателікке ұшырайды.
Өскелең түрде, қарқынды дамыған экономикада салықтардың жеңілдеу
ставкасымен де әлеуметтік мақсаттар үшін қажетті қомақты қаражат жинап
алуға болады. Осы күнгі Батыс елдерінде экономиканың табыстылығы жоғары.
Сондықтан бұл елдердің үкіметтері тиімді әлеуметтік бағдарламаларды іске
асырады. Бұл қоғамда жақсы әлеуметтік жағдай қалыптастырып, экономиканың
тұрақты дамуын анықтайды. Осы күні Қазақстанда, өкінішке орай, экономика
тиімділігі әлі төмен. Осған байланысты әлеуметтік қажеттіліктерді
қаржыландыру мүмкіншілігі де шектеулі.
Дамыған елдердің әлеуметтік саясат жүргізу тәжірибесінде бірнеше
бағыттар қалыптасқан: әлеуметтік сақтанлыру; жұмыскеді әлеуметтік қорғау;
еңбекақы саясаты; еңбек нарығындағы әлеуметтік шаралар; тұрғын үй саясаты
т.б.
Әлеуметтік сақтандыру – мемлекттің әлеуметтік саясатына ең бір
маңызды бөлігі. Әртүрлі себептерге байланысты, мысалы, өндірісте алғаннан,
жұмыскер жұмыс істеуге жарамсыз болып қалуы мүмкін. Бұл жағдайда ол табыс
табу мүмкіншілігінен айырылады. Осындай жағдайда қалыптасқан проблеманы екі
жолмен шешуге болады. Біріншісі – жұмыскер денсаулығына келтірілген зақымға
қарай белгілі сомдай көмек көрсетіледі. Бірақ бір жолғы жәрдем ұзақ
уақытқа жеткіліксіз. Демек, екінші жолды - әлеуметтік сақтандыруды
таңдаған дұрыс болады.
Әлеуметтік сақтандыру жүйесі белгілі бір заңдылықтарға сәйкес
құрылады. Біріншіден, әлуметтік сақтандырудың заңдық негіздері болады.
Басқаша айтқанда, әлуметтік сақтандыру белгілі бір заңдарға негізделіп
құрылады. Екіншіден, ауыр өндіріс жағдайында істейтіндер үшін әлуметтік
сақтандыру тәртібі міндетті түрде қолданылады. Үшіншіден, әлуметтік
сақтандыру қорларынан төленетін төлемдерге мемлекет те өз үлесін қосады.
Төртіншіден, әлуметтік сақтандыру жүйесі ең алдымен экономикалық
мүмкіншіліктері шектеулі қоғам мүшелеріне бағытталады.
Практикада әлуметтік сақтандырудың бірнеше түрлері анықталған.
Мысалы, Европа елдерінде жұмыссыздықтан, мүгедектерден, өндіріс жарақатынан
сақтандыру, сондай–ақ, аурып қалуына, бала тууына байланысты және басқа да
көптеген сақтандыру формалары қолданылады.
Әлеуметтік қоғау және әлеуметтік кепілдік. Еліміздің әкімшілік -
әміршілдіктен нарықтық экономика көшуі адамның әлеуметтік тәуекелінің
артуына алып барады. Нәтижеде өмір деңгейімен жіктеледі: шамалы топтың
баюымен кейбір топтардың кедейленуі, алдымен аз қамтамасыз етілген
(зейнеткер, мүгедектер және балалар) топтарды жатқызамыз. Сондықтан да
әлеуметтік сенімді механизм (Германияда ондай механизм алғашқы рет 1883
жылы құралған) қажет. Экономикалық, құқықтық және әлеуметтік заңды
бекітілген мақсатты жүйе кепілдігі жайлы әңгіме болып отыр. Осы кепілдіктер
өмір тұрақсыздығы факторларына қарсы әсер етуі қажет. Алдыменен
жұмысызсыздыққа инфляцияға, тұрғындар кедейлігіне қарсы тұра біліп, алайда
оларды әлеуметтік қорғау тоғышарлық және теңестіруге алып кемілгені жөн.
Нарықтық экономикаға көшу кезінде әлеуметтік қорғау жүйесіндегі басты мәні
зор нәрсе әлеуметтік кепілдікті бекіту. Қазақсатан Республикасында
әлеуметтік кепілдікке мыналарды жатқызамыз: минимальды жалақы, зейнет ақы,
стипендия, жәрдемақы-оның ішінде уақытша еңбекке жарамсыздық үшін ақы және
ақысыз білім алу мен медециналық қызмет көрсету, еңбек жағдайымен
байланыстырылған жеңілдіктер, тұрғындар табысын индексациялау,
жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғау құқы, жұмыссыздық бойынша жәрдем ақы алуға
құқылығы, меншікке құқы және одан табыс табу.
Тұрғындарды әлеуметтік қорғау жүйесінің басты элементі ретінде
олардың ақшалай табысын индексациялауды жатқызады. Оның мәнісі инфляция
келтірілген зиянның орынын толтыруға қызмет етеді. Тұрғындардың табысын
индексациялау өзінің экономикалық мазмұны бойынша – тұрғындардың ақшалай
табыс мөлшерін түзететін механизм. Инфляцияның әсерінен болған тұтыну
тауарлары мен қызмет көрсетудің қымбаттауын сол механизм арқылы мекен –
саяқ немесе түгел орынын толтырады. Рыноктық экономика жағдайында
тұрғындарды әлеуметтік қорғаудың бірден-бір механизмі ретінде индексациялау
өркениеттегі әлемде кеңінен қолданылады. Ол тұрғындардың ақшалай табысы мен
сатып алу қабілеттілігін сүйемелдеуге бағытталған. Индекациялауға
тұрғындардың бюджеттен алатын ақшалай табысы да жатады (жәрдемақы,
зейнетақы, степендия, жалақы және т.б.).
Индекацияны мынадай түрлерге жіктейді: ақшалай табыс индекациясы,
сақтық (сақталған) ақшаны индекациялау және өмір сүру минимумын
индекациялау. Жалпы алғанда ақшалай табысты индекациялау механнизмы
төмендегендей түсіндіріледі. Мемлекеттік статистика агенстволар органдары
тауар мен қызметугебағаның өзгеруін бақылап отырады. Осы бақылау тұтыну
бағасы индексін есептеуге мүмкіндік береді. Осылар тұрғындардың жоғалтқан
(бағаның көтерілуі т.б.) нәрсесі көлемінің бағытын айқындайды және
мөлшерінің орнын толтырады. Индекация ретроспективті немесе күтетіндей
болуы ықтимал.
Әлеуметтік қорғаудың басты бағыты кедейленген топтарды сүйемелдеу.
Кедейлік әлеуметтік тәжірибеде өмір сүру минимумы арқылы өлшенеді.
Күн көру деңгейі дегеніміз не және ол қалай өлшенеді? Өмір сүру
минимумы деп адамның өмір сүруін және оның жұмыс күшін қалпына келтіруді
сүйемелдеуге қажетті ақшалай қаржы деңгейін айтамыз. Қоғам дамуы
жағдайындағы күн көру деңгейі өмір деңгейінің қоғамға қажетті төменгі
шекарасын анықтайды. Ғалым – экономистер күн көру деңгейін екі тәсілмен
анықтауға талпынды. Бірінші тәсіл минималды тұтыну бюджетіне негізделген.
Ол отбасы табысының балансы мен шығындарынан (отбасы бюджеті) тұралы. Мұнда
адамның негізгі физиологиялық және әлеуметтік мәдени тұтынысы бірқалыпты
қанағаттандыру тілге тиек етілген. Бұл бір адамға немесе бір жұмыскерге
қамтамасыз ететін тауар мен қызмет жасадың сандық құрамына кеткен
шығындарды минималды тұтыну бюджеті дейміз. Минималды тұтыну бюджеті
мөлшерінің құны тұтыну құны индексінің өсуіне ескере отырып, кем дегенде
бір рет жылына немесе квартылына қаралып отырады. Тұтыну қоржынының құрамы
да солай қаралуы керек. Минималды тұтыну бюджеті мөлшерінің құны мен
құрылымы арнайы басылымдарда үнемі шығып тұрады.
Күн көру деңгейін анықтаудың екінші тәсілінде кедей отбасы өз
табысының 13 бөлігінің тамақ өнімдеріне жұмсайтыны ескеріледі.
Күн көру деңгейін бюджеттің рационалды тұтыну бюджетінен айырмашылығы
сол барлық ойдың тұтынуды қанағаттандыруға есептелмеген. Минимумның мақсаты
– қызмет пен еңбекке қабілеттілікті қалыпты ұдайы өндіруді қажетті көлемде
қамтамасыз етуі болмақ.
Әлемдік тәжірибеден тұрғындар табысын индекациялаудың екі негізгі
түрі белгілі: а) автоматты, б) жартылай автоматты, кейде келісімді дейді.
Бірінші түрінде, жалақы баға индексінің өсуне қарай пропорционалды көбейіп,
кеткен шығынды толық құрайды. Жалақының осындай жүйе бойынша есептелуі оны
тиімді ұйымдастыруға кері әсерін тигізеді. Себебі еңбекақыны көтеру оның
нәтижесімен ешқандай байланыста емес.
Екінші түрі Еуропалық экономикалық қауымдастық елдерінде кеңінен
қолданылады. Оның мәнісі мынада: жалақының баға өскенін ескере отырып,
өскендігі жайы бүкіл екі деңгейінде ұсыныс жасалып шешіледі. Мұндай келісім
кәсіподақ, жұмыс беруші және мемлекттің қатысуы кәсіпорын өзінің шамасына
қарай өткереді, көбінесе ұжымдық келісім жасау арқылы жүзеге асады. Мұндай
тәртіп индекация механизмін нақты жағдайға, қаржы мүмкіндігіне және еңбек
қатынастарына бейімдейді.
Тұтыну бағасы индексін анықтау үшін тұтыну қоржынын белгілеп алу
керек. Ол әдетте ең қажетті тауарлардан тұрады. Тұтыну қоржыны – тұтыну
игілігі мен қызметінің жиынтығы және адамға қоғамда белгіленген минималды
тұтыну деңгейінде қамтамасыз етуді айтамыз. Оған жататындар: тағам-
тамақтар, киім, аяқ киім, іш киім, гигиена мен исанитария заттары, дәрі-
дәрмек, жиһаз, ыдыс-аяқ, мәдени тұрмыс заттары, тұрғын-жай, комуналдық
қызметі, көлік, байланыс, мектепке дейінгі мекемелерде балаларды тәрбиелеу
және әлеуметтік басқада қажеттіліктер. Бұларға адам өмірін елестету қиын.
Әртүрлі әлеуметтік-демографиялық тұрғындар топтарына игілікпен қызмет
көрсетілуге тұтыныс бір келкі емес, сондықтан тұтыну қоржыны олардың
әрқайсысына бөлек есептеледі-балаларға, жұмыс істейтіндерге, зейнеткерге,
қала және ауыл тұрғынына.
Қазақстан Республикасында тұтыну қоржыны құрамы және құрылымына 33
тауар мен қызмет көрсету тізбесі енген, ал Россияда тізбеде 19 екен. Дамыға
елдерде минималды тұтыну бюджетін кедейліктің шегі ретінде қарап, тізбеге
өмір сүруге қажетті тауар мен қызмет көрсетудің 300-ден астамын тізбесін
қосады.
Қазақстан Республикасы Мемлекеттік статистика комитетінің мәліметі
бойынша, негізгі тұтыну қоржынының 33 тамақ-тағам тізбесі айына бір адамға
есептегенде 1995 жылы желтоқсанда 2338 теңге болған екен. Бұл сол уақыттағы
минималды жалақы деңгейінің арасында 1997 жылға дейін сақталған. Шамасымен
тұтыну қоржыны кұны минималды жалақы деңгейінен 5-6 есе артық.
Дамыған елдер тәжірибесінің негізінде айтар болсақ, егер өмір құны
жыл бойы + - 5% болса, онда ол қалыпты құбылыс болғаны. Жыл бойы өмір
деңгейі көтерілсе-онда ол жақсы көрсеткіш; ал 5% төмендесе, онда ол аса
қауіпті емес. Егер өмір деңгейі 5% - ден аса жоғрыласа ( немесе өмір дегейі
төмендесе), ондай құбылысты рыноктың экономикасы дамыған елдерде қолайсыз
деп есептеледі. Мұндай жағдайда үкімет мына шараларды қолданады: жалақы мен
жәрдемақыны көбейтеді немесе салықтарды төмендетеді. Біздің еліміздің
үкіметі барлық жұмыскерге минималды жалақыны көтере бермейді. Себебі оның
көтерумен қатар зейнетақы, степендия, көмек ақыны және басқада әлеуметтік
төлемдерді ескеруге тура келеді. Ол үшін қосымша қаржы қаражат, әсіресе ол
бюджеттен болмақ. Бюджеттің мүмкіндігі шектеулі және тауар мен қызмет
жасауды нақты ұлғайтпайынша, еңбекақыны көтере беру инфляцияның күшеюіне
алып келеді. Қазақстан Республикасы әлеуметтік қорғау және еңбек
Министрлігі мамандарының ойынша, қалыптаса отырған жағдайдан шығудың
бірден бір жолы адрестік әлеуметтік қорғауға көшу (яғни барлық
категориядағы тұрғындарды қорғаудан нақты адамды қорғауға көшу. Олардың
табыстары минималды жалақыны орташа жан басына шаққандағыдан төмен). Басқа
шара ретінде олар орташа табысы қалпты деңгейден жоғары отбасының үш жастан
асқан балаларынан жәрдемақы алып тастауды ұсынады. Мысалы, АҚШ-да жылына
табыс 15 мың доллар құрайтындардан, ол елдер жалақысының 70%-ын қараса,
онда әйелдер ауырғаны үшін, аяғы ауыр болғанда ешқандай әлеуметтік
сақтандыру бойынша жәрдемақы алмайды, жоғарыдағы мамандардың ойынша, азық-
туүлік тауарларынан қосылған құн салықты алу. Себебі тауар мен тағам
тұтыну қоржынының таңбалағандығын қосып, ертеректе өндірілгендігі
бюджеттен екендігі мөрленген.
ХХ ғасырдың басында итальян ғалымы Вильфредо Парето мынаны айтқан:
табысты мөлшеріне қарай үлестіргенде кәдімгідей тепе-теңсіздік бой
көрсетеді.
Нарық өзінен өзі табысты әділетті үлестіре алмайды, тұрғындардың
әлеуметтік қорғауын қамтамасыз етпейтіндігі белгілі. Сондықтан да табысты
үлестіру аясында мемлекеттің араласу қажеттілігі туады. Мемлекет табысты
мемлекеттік бюджет арқылы қайта бөлуді жүзеге асырады. Нарықтық экономикасы
дамыған елдерде мемлекеттік жиынтық шығыны арасында әлеуметтік
қажеттіліктер үлесіне кадрлар дайындау шығындары және қайта дайындауға (ЖҰӨ-
нің орташа 5%-ы) елеулі орын алады. Бұл қазіргі өндірістің жаңа
технологиялық базиске өтуіне байланысты сапалы жаңа жұмыс күшіне объективті
қажеттіліктен туған.
1.5 Көлеңкелі экономика табыстары және оның қалыптасуының ерекшелігі
Табыстарда диффенциялаудың нақты жағдайын анықтау көлеңкелі экономика
аясындағы табыстар мәселесін қарауды талап етеді. Экономикалық әдебиеттерде
әзірше көлеңкелі экономика ұғымын анықтаудың қалыптасқан көзқарасы жоқ.
Кейбір экономистер көлеңкелі экономика күрделі жинақтық әртүрлі
өндірістік қатынастар десе, басқалары оны арнайы бақылау мен есептеуден
жасырынған экономикалық қызмет түріне балайды, үшіншілері, көлеңкелі
экономика барлық қызмет түрлерімен байланыстырып, оның әлеуметтік және
деструктивті қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталғанын айтып, адам
бойындағы жағымсыз іс-әрекетті байқатады (қару шығару мен сату, наркотикер
және нақты қатынастарды көрсетеді, бірақ мәселенің бір аспектісін ғана
қарастырады.
Шынында көлеңкелі экономиканы жалпы түрде қоғамға еш бақылауға
келмейтін қызмет көрсету мен тауалы-материалдық құндылықтарды өндіру, бөлу,
айырбастау, тұтынумен анықтауға болады. Ол өзіне шаруашылық ережелері мен
нормотивтік құжаттарда баяндағаннан мүлде басқа және анықталмаған,
регламенттелмеген экономикалық қызмет түрлерін бойына сіңірген, Басқа да
халық шаруашылығы секторымен қатар, көлеңкелі экономика салыстырмалы түрде
экономиканың жеке секторы болып табылады. Шаруашылық жүйесіне байланыссыз-
ақ ол барлық елдерде өмір сүруде. Сарапшының бағалауынша, жалпы ұлттық
өнімде оның үлесі шамамен Италияда 20-30%. Норвегия мен Швецияда 6-17%, АҚШ-
да 8-14%, Канада мен Францияда 5-8% арасында болды. Қазақстан
Республикасында көлеңкелі экономика ауқымы жайлы арнайы мәлімет жоқ.
Шетел мамандарының бағалауынша, бұрынғы КСРО көлеңкелі экономикасы
дамыған дүние жүзіндегі 20 елдердің сантына енген. Олардың есептеуінше,
көлеңкелі секторда жалпы ұлттық өнімнің 5-7% өндіріледі. Көлеңкелі
экономиканың мұндай ауқымы мемлекеттік меншіктің монополист болуы
арқасында жүзеге асқаны түсінікті.
Алғашқы рет бұрынғы Совет Одағында көлеңкелі экономиканың масштабын
елеу 70-ші жылдары жүзеге асырылады. Көлеңкелі экономиканы зерттеумен 80-
ші жылдары әртүрлі ғылыми- зерттеу институттары мен ұйымдары айналысты.
Алайда қазіргі уақытқа дейін Көлеңкелі экономика мәселесі мемлекеттік
органдар тарапынан еліміздің ешбір ғылыми мекемесіне талдаудың
оқшауланған объектісі ретінде қойылмады. Оған қарамастан көлеңкелі
экономика арнайы қан жүйесі сияқты халық шаруашылығының барлық аясын
қамтып отыр.
80-ші жылдардың басында кейбір елдердің парламенті мен үкіметінде
көлеңкелі экономиканы талдау үшін арнайы жұмыс тобы құрылды. Мысалы,
Австралияда 1984-ші жылдардан бастап осындай топ жұмыс істеуде. Олар
көлеңкелі экономиканың өмір сүру аясын, көлемін және даму тенденциясын
талдайды. Ондай топ Францияда, Англияда, Португалияда, Голландияда
құрылған. АҚШ-да осы мәселемен айналысатын ғылыми ұйымдар мен жеке
зерттеулерге ірі қаржы бөлінген.
Қазақстан Республикасында басқа елдердің тәжірибесін зерттей
отырып, содай құрымым құрылуы қажет. Оның басты мақсаты келешекте
халықаралық стандартқа сай көлеңкелі экономиканы бақылау мен есептеудің
масштабын қалыптастыру.
Біздің республиканың экономикасына бейімделіп көлеңкелі
экономика құрылымына төмендегендей элементтердің жиынтығы ретінде
қарастыруға болады: а) жалған (жалған құнның басым болуы және ресми
экономика шеңберіндегі тұтыну құны); ә) ресми емес (регламенттелмеген және
азаматтардың анықталмаған қызметін қату); б) формалды емес (ресми
экономикадағы формалды емес байланыстарды қолдауға негізделген және ресми
экономиканы қозғайды); в) элиталы – тұйықталған (шектеулі тұлғаларға арнайы
жүйе бойынша қызмет көрсету); г) криминалданған (ресми экономика
құзырындағы қызмет және салт-дәстүрге қарсы әдістермен жүзеге асады); д)
криминалды экономика (заңға қарсы жасырын, арнайы экономика шеңберінен тыс
қызмет жасайды); е) криминалды квазиэкономика (азаматтардың мүлкі мен жеке
табыстарын экономикадан тыс зорлық-зомбылық жасау арқылы бөлу және ресми
экономикаға шек қоймай әсер ету). Көлеңкелі экономика құрылымын 2-ші
суреттен қараңыз.
Қазақстан Республикасында жасырын меншік түрлері және жалған
экономика субъектілері, негізгі тәсілдері, аясы көптен бері қалыптасқан.
Олармен күресу арнайы құқық сақтау органдары үшін алдағы кезде электронды
ақшаға көшу болмақ. Мұнда ақшаның қолда болғандығы, түскен көздері
жұмсалған бағыттарының жасырын екені жойылып, инфляциямен күресу күшейді,
халық тұтынатын тауар өндірісін қалыптастырады, тауар сұранымы мен ұсынымын
баланстайды, кәсіпкерлік пен дұрыс бәсекені дамытады, қазіргі материалды
ресурстарды үлестіру (бөлу) жүйесін өзгертеді, сауда биржасын дамытады және
т.б. Көлеңкелі экономиканың халықаралық ая масштабта таралуы оның
қауіптілігін арттыра түреді.
Схема2. Көлеңкелі экономика
ІІ. Қазақстандағы әлеуметтік саясаттың негізгі бағыттары және
халықты әлеуметтік қорғау механизмін реформалау
2.1 Қазақстандағы әлеуметтік саясаттың негізгі бағыттары
Мемлекттің әлеуметтік саясаты – қоғамның әлеуметтік-экономикалық өмір
сүру жағдайын реттеудің бір бағыты. Ол елдегі жалпы экономикалық жағдайын
тығыз байланысты және екі жақтық қызмет атқарады. Бір жағынан, әлеуметтік
саясаттан тікелей және жанама түрде экономикалық дамудың мақсаттары көрініс
алады, өйткені экономикалық іс-әрекет қоғамның барлық топтарына жақсы
жағдай жасау мақсатында жасалады. Екінші жағынан, әлеуметтік саясат
экономикалық өсудің факторы болып келеді. Егер экономикалық даму халықтық
әлеуметтік жағдайын жақсартпаса, онда еңбек өімділігі төмендеп, жұмыс
күшінің сапасы кемиді; қоғамда әлеуметтік тұрақсыздық пен қарама қайшылық
артады.
Әлеуметтік саясат әртүрлі әдіспен қалыптасады. Әлеуметтік саясат
қоғамның әрбір мүшесіне заңды түрде анықталып бекітілген тұрмыс деңгейін
қамтамасыз ететін табыс көлемін алу туралы кепілдік береді. Бұл жерде
әлеуметтік әділеттілік принципі іске асады.
Нарық жағдайында мемлекет қоғамның әрбір мүшесіне өз мүмкіншілігін
толық іске асырып, табыс табуына жағдай жасауға міндетті болды.
Әлеуметтік саясаттың нәтижелік көрсеткіштерін халықтың өмір сүру
деңгейін сипаттайды. Халықаралық жіктеу әдісіне сәйкес тұрмыс деңгейін
өлшеп-сипаттайтын көрсеткіштер құрамасы мынадай: жиынтық ұлттық өнімдегі
(ЖҰӨ) тұтыну қорының үлесі; Ұлттық табыстың жалпы көлемі және халық санына
бөлініп есептелген деңгейі; азық-түлік пен өндіріс өнімдері бойынша
анықталған нақты тұтыну үлгісі (стандарты); еңбек жағдайы және еңбекпен
қамту деңгейі; денсаулық сақтау және білім беру саласының жағдайы;
әлеуметтік қамсыздандыру мен әлеуметтік сақтандыру салаларының даму
деңгейі; тұрғындардың орташа өмір сүру ұзақтығы; тұрғын үймен және тұрмыс
қызметтермен қамсыздандыру деңгейі; коммуникацияның (көлік, жол, байланыс
т.б.) дамуы; экология және адамның өмір сүру ортасының жағдайы және
басқалар.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты әлеуметтік топтардың, қоғамның
арасында әл-ауқатын, өмір деңгейін көтеруді қамтамасыз ететін жағдай жасау,
әлеуметтік кепілдеме беру, қоғамдық өндіріске қатысу үшін экономикалық
ынталандыруды қалыптастыру болып табылады.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаттың негізгі бағытын төмендегідей топтауға
болады:
- қоғам мүшелерінің минималды табысына кепілдігі;
- қоғам мүшелерінің еңбекке қабілеттілігін дамыту және қолдау;
- қоғам мүшелеріне қолайлы әлеуметтік қызмет деңгейін қамтамасыз ету;
- жұмыссыздықтан және инфляциядан қорғауды қамтамасыз ету.
Енді тәуелсіз Қазақстан мемлекеті ұстанып отырған әлеуметтік саясаттың
негізгі бағыттары қысқаша қарастырамыз. Қазақстан Республикасы Үкіметінің
2000 - 2003 жж. арналған орта мерзімдік әлеуметтік саясатты соңғы жылдары
қоғамда көзге көріне қалыптасып қалған онда әлеуметтік-экономикалық
жетістіктер мен жағдайларды тұрақтандырып, экономиканың дағдарыстан шығып
өсуіне қарай жұмыссыздық пен кедейшілікті жоюға және әлеуметтік дамудың
ұзақ мерзімдік негізін қалауға бағытталған. Өтпелі кезеңде қалыптасып
отырған әлеуметтік қиыншылықтардың салдарын мүмкін болғанша жеңілдетіп, оны
жеңу үшін салық салу әдістерін жетілдіріп, салық төлеу тәртібін нығайтып,
жауапкершілікті әлеуметтік топтарға мемлекет тарапынан міндетті түрде
материалдық көмек көсету және қаржылай қолдау; тұрғындардың нарық
жағдайына икемделіп, ұсақ кәсіпкерлікпен шұғылдануына қажетті жағдай жасау;
еңбек нарығынада белсенді де ықпалды саясат жүргізу көзделіп отыр.
Әлеуметтік саясатты келесі принциптер қолданылады: орталық Үкімет пен
жергілікті әкімшіліктер арасындағы әлеуметтік саясатты жүргізу міндеттері
мен жауапкершіліктерін нақты ажыратып анықтау: әлеуметтік нормативтерді
есепке алып, әр деңгейлі бюджет жүйесін жасау; әлеуметтік нормативтердің
негізі ретінде білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандырулардың
мемлекеттік стандарттары алынады:; әлеуметтік қызмет көрсетуші мекемелер
мен ұйымдарды мемлекет иелігіне алу немесе жекешелендіру; әлеуметтік қызмет
көрсетуде монополиялық жағдайды жою, арнайы рұқсат беру (лиценззиялау)
негізінде бұл салаға жеке меншік сектордан капитал тарату және оны
пайдалану; әлеуметтік іс-шаралардың нақты бағдарламасын жасау, олардың
нақты орындалу мерзімдері белгілеееу және орындау нәтижесін тұрақты
қадағалап, тексеріп отыру.
Әлеуметтік саясаттың келесі бір формасы – мемлекет трапынан
еңбекақына реттеу. Еңбек тарифі дегеніміз – ол еңбек уақытының құны.
Еңбектің құны ең қарапайым еңбектің бағасымен өлшенеді. Қарапайым еңбек –
арнайы мамандықты қажет етпейтін еңбек түрі. Басқаша айтқанда, бұл
еңбекақының ең төменгі шекті деңгейі, мамандығы жоқ І дәрежелі жұмыс күшіне
төленетін тариф. Экономикасы жоғары дамыған елдерде қарапайым еңбектің
бағасы, яғни мамандығы жоқ жұмыс күшінің бір сағаттық еңбегіне төленетін
тариф заң жүзінде анықталып, бекітеледі. Жұмыс күшін еңбекпен қамту -
әлеуметтік саясаттың негізгі түрі және мақсаты деп анықтауға болады.
Халықты жұмыспен қамтамсыз ету – жалпы экономикалық проблема және кез
келген мемлекеттің негізгі мақсаты болады. Экономикасын тұрақты дамытқысы
келетін ел алдында екі негізгі мақсат қояды: тәуелсіздігін сақтау және
халықтың тұрмысын жақсарту. Халықты жұмыспен қату, жалпы алғанда,
экономиканың өсуіне, оның өсу қарқынына байланысты келеді. Экономиканың
ауқымы, тұрғындардың еңбекке тартылу көлемі жиынтық ішкі өнімнің (ЖІӨ)
деңгейімен анықталады. Ал қосымша жұмыс күшіне сұранымның өсу мөлшері осы
ЖІӨ-нің өсу қарқынына және ұлттық шаруашылықтың құрылымдық дамуына
байланысты. Басқа барлық тең жағдайда, ЖІӨ-нің өсуі қосымша еңбек күшін
өндіріске таратады, ал, егер, экономиканың өсуі ұлттық шаруашылық құрылымын
дамыту түрінде жүретін болса, онда халықтың еңбекпен қамтылуы сапалық оңды
өзгерістерге ұшырайды.
Еңбек нарығын реттеу, ең алдымен, жұмыс күшіне сұранымның
қалыптасуына ықпал жасау арқылы іске асырады. Қазақстан жағдайында
шетелдік фирмалармен бірлесіп жұмыс істейтін кәсіпорындарға жергілікті ұлт
өкілдерін тарату мәселесі өте маңызды. Бірлескен кәсіпорындарда шетелдік
жұмыскерлерді пайдалану тәртібі мемлекет тарапынан нақты түрде анықталғаны
дұрыс.
Экономикадағы құрылымдық өзгерістердің тереңдеуіне байланысты
мемлекет жұмыскелерді қайта оқыту, олардың білімдері мен мамандықтарын
жетілдіру жүйесін ұйымдастыруды және қаржыландыруды өз міндетіне алады.
Халықты тұрғын үймен қамтамасыз ету осы күндері әлеуметтік саясаттың
құралы деп қаралады. Қазақстан Парламентінде 1998 ж. Тұрғын үй
қатынастары туралы Заң қабылданды. Дәстүрлі түрде әлеуметтік саясаттың бұл
бағыты тұрғын үй жалдайтындарға бюджеттен қаражат бөліп беру түрінде
жүргізіледі. Бірақ бұның балама үлгісі де бар: мемлекет өз еркімен үй
салушыларды ынталандырады. Ол үшін әртүрлі мүмкіншіліктер қолданылады.
Мысалы, мемлекеттің жергілікті басқару мекемелері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұлы тоқырау салдарынан кейін Батыс елдерінің іс жүзінде стихиялы
нарықтық экономиканың қоғамда үлкен кедейшілік аймағына айналдырып,
өнірістің күйреуіне әкеліп соққанына көздері жетті. Сондықтан, табысты
бөлудің (дифференциалдау) мүмкін мөлшері және әлеуметтік теңділік жөніндегі
теориялық айтыс бітпей жатып, іс жүзінде дағдарыстың әлеуметтік салдарын
жұмсарту шараларын енгізу басталып кетті. ХХ ғасырдың 40-жылдарының
соңында 50 жылдың басында көп елдердің укіметінде ресми доктрина мемлекет
әл-ауқаты тұжырымдамасы пайда болды. Бұл тұжырымдама кедейлерді
әлеуметтік қорғау шараларын ұлғайту (кеңейту) қажеттілігін жариялады.
Сонымен, мемлекет елдің азаматтарының төменгі (минималды) өмірлік
стандартын қолдауға жауаптылығын жариялады.
Қысқаша, тарихи шолуды қортындылағанда, кедейлік күрделі әлемдік
мәселелердің біріне жатады. Сондықтан, әрбір ел өз мүмкіншіліктеріне
байланысты әлеуметтік саясат шараларын жүргізеді.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты әлеуметтік топтардың, қоғамның
арасында әл-ауқатын, өмір деңгейін көтеруді қамтамасыз ететін жағдай жасау,
әлеуметтік кепілдеме беру, қоғамдық өндіріске қатысу үшін экономикалық
ынталандыруды қалыптастыру болып табылады.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаттың негізгі бағытын төмендегідей топтауға
болады:
- қоғам мүшелерінің минималды табысына кепілдігі;
- қоғам мүшелерінің еңбекке қабілеттілігін дамыту және қолдау;
- қоғам мүшелеріне қолайлы әлеуметтік қызмет деңгейін қамтамасыз ету;
- жұмыссыздықтан және инфляциядан қорғауды қамтамасыз ету.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты, әлеуметтік қорғау жүйесі және
әлеуметтік кепілдемелер арқылы іске асырылады. Әдетте, әлеуметтік қорғау
бүкіл қоғам және оның бөлімдері (звено) болып азаматтардың қоғамдық қалыпты
материалдық және әлеуметтік жағдайларын қамтамасыз ету үшін іске
асырылатын шаралар жүйесімен анықталады. Ал, әлеуметтік кепілдеме, ол
азаматтардың алдында қоғамның белгілі бір деңгейде тұтыну қажеттілігін
қанағаттандыру барысындағы міндеттемелер жүйесі.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік саясаттың ерекшелігі
экономиканың орталықтандырылған типінен орталықтандыруға өткен кезеңде
шығындарды минимизациялауға бағытталғандығында. Қазақстан Республикасының
әлеуметтік кепілдікке мыналарды жатқызамыз: минимальды жалақы, зейнетақы,
степендия, жәрдем ақы – оның ішінде уақытша еңбекке жарамсыздар үшін ақы
және ақысыз білім алу мен медициналық қызмет көрсету, еңбек жағдайымен
байланыстылыған жеңілдіктер, тұрғындар табысын индекациялау, жұмыссыздықтан
әлеуметтік қорғау құқы, жұмыссыздық бойынша жәрдем ақы алуға құқылығы,
меншікке құқы және одан табыс алу.
І. Табыстар теориясы және тұрғындардың әлеуметтік мәселелері
1.1 Бөлу теориясы өткені мен бүгіні . Бөлу принциптеріне теориялық
көзқарастардың эвалюциясы
Бөлу қоғамдық ұдайы өндіріс маңызды фазасы болып табылады. Бөлу
қоғамдық ұдайы өндіріс маңызды фазасы ретінде өндіріс пен тұтынудың
арасында болып, құбылыс түрінде өнімдерді бөлу міндетін атқарады. Алайда,
бөлуді жүзеге асыру үшін өнімді бөлуде мынау қажет: біріншіден, қоғам
мүшелеріне өндіріс түріне қарай бөлу, өнімді бөлу осы бөлудің нәтижесі
болады.
Өнімді бөлу мәселесі ең келелі мәселе болған және бола береді. Себебі
ол миллиондаған адамдар мүдделеріне әсер етеді. Оны зерттеуге көптеген
экономикалық ойдың әртүрлі мектебі мен бағыттарының өкілдері қатысқан.
Олардың әрқайсысы дәуірдің сол кездегі және ертедегі ерекшелігіне қарай
өмірлік игіліктерді бөлудің әртүрлі принципін ұсыған. Мысалы, еркін рынок
теориясы (либиризммектебі) өкілдері – А.Смит пен Д.Рикардоның
есептеуінше, жалақы негізін қалыптастырудың принципіне өмір сүру
қажеттілік деңгейі алуды ұсынған. Себебі бұл деңгейлік жұмысшы мен оның
отбасының өмір сүруіне қажетті болады.
Д.Рикардоның ойынша, өмір сүру қажеттілік деңгейі еңбек бағасының
табиғы нарығы болып табылады. Еркін нарықты жақтаушылардың бірі – Жан
Батист Сэй (1767-1823ж.ж) Саяси экономия трактаты (1803ж.) еңбегінде
өндірістің үш факторы териясын ұсынды. Бұған еңбек, капитал, жерді
жатқызады. Осы факторлардың қызметін қолдағаны (пайдаланғаны) үшін жалақы,
пайда, рента төлем ретінде жүзеге асады.
Нарықтық экономиканы реттеу теориясының негізінен салушы кейнстік
мектебі, Дж. Кейнс Еңбекпен қамту, пайыз және ақшаның жалпы теориясы
деген еңбегінде (1936ж.) жалақыны реттеудің принципін өндіріс көлемі және
тұрғындардың еңбекпен қамтуына тәуелді екендігін ұсынды.
Нарық жағдайында жалданып жұмыс істейтін адам еңбегі К.Маркстың
пайымдауынша, жұмыс күші құнының принципімен төленеді. Неміс социалисі
Фердинанд Лассаль (1825-1864ж.ж.), бөлудің тепе-теңдік принципін ұсынды:
тең еңбек өніміне әркімнің тең құқықтығы, яғни бұрындары кездескен барлық
бөлу принципі оның ойынша, бар мүліктің тепе-теңсіздігіне алып барады. Бұл
принцип сынға алынды. өмір игіліктерін тепе-тең бөлу принципі К.Маркстың
ойынша, қоғамды деграцияға алып келу мүмкі. Ссондықтан да бұл жағдайда адал
жұмыскер де және өз жұмысына немқұрайлы (жалқау, самарқау)қарайтын адам да
өз еңбегіне сый-сияпатты тең алуы әбден мүмкін. Оның ойынша, өмірлік
игіліктерді бөлудің бірден-бір мүмкін принципі еңбек бойынша бөлу болмақ.
Аталған принциптің өзіндік кемшілігі бар және әлеуметтік әділеттілік
принциптеріне толық жауап бермейді. Еңбегі бойынша бөлу тұрғындар табысы
деңгейінің теңсіздігіне алып келеді. Бұл теңсіздік былай түсіндіріледі:
адамдар өзінің күш-қайратымен ерекшеленеді. Еңбектің сандық (ұзақтығы мен
интенсивтігі) және оның сапалық (күрделігі және басқада еңбек жағдайлары)
әртүрлілігі, теңсіздігі болады. Бұл принциптің артықшылығы сонда, әрбір
адамның еңбек нәтижесіне мүдделілігін қамтамасыз етеді. Өзінің біліктілігін
көтеруге мүдделілік ол жеке адамның ғана емес, кәсіпорын, тіпті қоғамның
мүддесіне жауап береді.
Аралас әлеуметтік бағытталған нарықтық экономикаға көшу кезінде еңбек
бойынша бөлу принципі құндық эквивалент принципіне орын бере бастады.
Басқаша айтсақ, бөлудің капитал бойынша, меншік бойынша, жұмыс
күші құны бойынша принципі жүзеге асып, табысты кәдімгідей
дифференциялауға, сұраныс төлем қабілеттілігін өсіруге алып келіп, тапшылық
пен инфляцияны тежейді.Соғанқарамастан еңбекке қарай болу принципіне
негізделген жалақы, әзірше көптеген тұрғындар үшін табыстың басты көзі
болып отыр. Шын мәнінде екі қайшылық бетпе-бет селді еңбекке қарай болу
және жеке кәсіпкерлік жағдайында құндық экивалент, капитал бойынша,
меншік бойыгша принципі мен бөлу.Әлументік әділеттілік критериі бұл
жағдайда теңгерілген түрге ие болады. Жоғарға және төменгі табыс деңгейінің
өз ара алшақтығы пргресивті табыс салығымен реттелғен болажы. Оның өсімі 40
%-дан аспауы қажет, себебі іскерлік белсенділікті ынталандыруы төмендетпеу
керек.
Қазақстан Республикасының аралас әлеуметтік бағытталған нарықтық
экономикаға көшуі жолдамалы еңбекті қолдану бағамдап, оның еңбек ақысын
реформалауды қатар жүргізіп отырады.
Еңбек ақының жаңа жүйесіндегі мыналар қарастырылған:
- нақты еңбек ақы деңгейі беркелкі тарифтік сетка белгіленген деңгейден
төмен болмауы керек.
- жалақы кез келген шектеуді (салықтан басқа) алып тастау;
- жұмыс берушімен жұмыскерлердің арасында еңбек ақыға келісімді шарт
принципін қолданады. Әрбір жұмыскер өзінің еңбек құқығын қорғауда
кәсіподаққа жүгіне алады. Тарифтік жүйенің белгілі түрлері барлық
шетелдерде қолданады.
Жалақыны реттеу үш буындық бағытта өрбиді:
- еңбек рыногының көмегімен;
- мемлекеттің араласуымен;
- ұжымдық келісімдермен;
Тариф бойынша минимуды мемлекет белгілейді, мемлекеттің рөлі осы ғана,
ал басқасының барлығы еңбек рыногымен (жұмыс күшіне ұсынысы мен сұраным)
реттеледі.
Жалақының колемі төмендегідей белгіленеді:
- жалдамалы жеке келісім деңгейінде;
- мамандар үшін контрактлық деңгейде;
- жүмыс берушімен ұжымдық келісім-шарт деңгейінде.
1.2 Жалақының мәні, түрлері және жүйесі
Жалақы – еңбек құнының бағасының ақшалай өлшемі. Қазақстан
Республикасының аралас әлеуметтік бағытталған рыноктық экономикаға көшу
кезеңінде минималды деңгейдегі еңбек ақыны мемлекет кепілдіктерді және
жоғарғы деңгейдегі еңбек ақыға шек қойылмайды . Бұл еңбекті материалды
ынталандырудың басты құралы болып, қоғамдық өндірісті тиімді дамытуға ықпал
етеді.
Жылақыны дифференциалдау және оның принциптері. Еңбек ақы деңгейлі
халық шаруашылығы саласы және аясына қарай өзіндік ерекшелігімен
айқындалып, ол бес принципке негізделген. Бірінші принцип – еңбектің
күрделігі. Күрделі, біліктілікті (калификацияланған) еңбек жай еңбекке
қарағанда молдау құнды құрайды және оған еңбекақы жоғары болуы тиіс.
Екінші принцип, еңбек жағдайына қарай жіктеу. Еңбек жағдайы жеңіл
және ауыр; қалыпты және зиянды болу мүмкін. Сондықтан қалыпты жағдайда
еңбек еткендерге қарағанда, ауыр әрі зиянды жұмыс істейтіндер жалақыны көп
алуы қажет.
Үшінші принцип, еліміздің дамуын байқататын экономиканың ең қажетті
салаларында басқаларына қарағанда өсім мен ақы төлеу жоғары болады.
Төртінші принцип, экономикалық аудан мен аймақтың табиғи-климаттық
жағдайының өзгешелігімен байланысты. Еңбек ақыға әртүрлі экономикалық
аймақтарда аудандық коэффицент белгіленген, жалақыға қосымша түрде
қосылады. Қазақстан Республикасында бұл коэффицент 1,15-ті құрайды. Демек,
елімізде барлық салаларда жұмыс істейтіндер жалақысына 15% қосымша қосып
алады.
Қазақстан Республикасы 1996 жылғы 9-шы қаңтардағы Қазақстан
Республикасы экономика саласындағы жұмысшыларға еңбек ақы төлеу туралы
қауылысына сай, жалақыны есептегенде қолданылып жүрген салық, аудандық
коэффиценттер размері сақталады. Таулы, құмды және сусыз жерлердегі жұмыс
үшін, экономикалық келеңсіз аймақта тұратындарға коэффициенттер сақталады.
Бесінші принцип, жұмыскер өзі еңбек ететін жердегі және жалпы ұжымның
еңбек нәтижесімен байланысты.
Жалақыны ұйымдастырудың негізгі принциптері тарифтік жүйеде
бейнелеген. Еңбек сыйпатының сандық және сапалығын есепке ала отырып,
тарифтік жүйе жалақының ұйымдастырады және реттейді. Тарифтік
жүйеге тарифтік - квалификациялық анықтама, тарифтік сетка және тарифтік
өсім енеді.
Таифтік - квалификациялық анықтамаға шаруашылық саласының көптеген
жұмыс түрлерінің сипаттамасы мен тізімі кіреді. Жұмыстың барлық түрі
күрделілігіне қарай разрядқа бөлінеді және жұмыс атқарушының білімі мен
орындау іскерлігіне талаптар көрсетіледі.
Тарифтік сетка кез келген саладағы маман еңбегінің біліктілігі мен
біліксіздігінің арасын айқындауға қызмет етеді. Сетка белгілі сандық
разрядтардан тұрады және оған сай келетін коэффициенттер болуы керек.
Тарифтік ставка жұмыскерлердің разрядка байланысты уақыт өлшемінде
(сағат, күн) еңбек ақы размерін айқындауға қызмет жасайды. Тарифтік
коэффициент әртүрлі разрядтың ставкасы қанша ретке өскендігін 1-ші разряд
ставкасымен салыстыра көрсетіледі.
КЕСТЕ 1
Минималды
жалақы Разрядтар
деңгейі
1
11
2.05 2.20
1. Мерзімді түрі:
ИТЖ-ның жұмыс істеген уақыты үшін,
а) жай мерзімді жұмысшыларға тарифтік ставка бойынша
төленетін жалақы
ә) мерзімді-сыйлықты ИТЖ-ға айлықтан басқа, ал жұмысшыларға
тарифтік ставкадан басқа сыйлықтар беріледі
2. Кесімді (жеке және ұжымдық) түрі:
а) тікелей кесімді Әрбір өнім мөлшері бірдей бағамен төленеді
ә) кесімді-сыйлық Сапа, үнемдегені үшін және өнімді артық орындағаны
үшін сыйлық қосылады
б) кесімді Әрбір шығарған затқа норманы артық орындағаны үшін
прогрессивті ақы прогрессивті өсім бағамен төленеді
в) ұжымдық-кесімді Металлургия, өндірісінде легтік автомобиль жасауда
құрастыру желілерінде қолданылады. Әрбір бөлімше,
желі мүшесінің жалақысы барлық ұжым өндірген өнім
көлеміне байланысты
г) аккордық жүйе Бұл жүйе бойынша ақы төлеу жұмысшылардың бір
жалақысы-кесімді немесе топтарына әуелден жалақының жалпы сомасы
жалақының өзгерген объект, агрегат, жұмыс көлеміне байланысты
түрі болып табылады көрсетіледі
Тұрғындардың ақшалай табысын индексациялау негізінде оларды
әлеуметтік қорғау қажеттілігі туады. Тұрғындардың ақшалай табысын тұтыну
тауарына және қызмет көрсетуге бағаның өсуіне байланысты индекациялау
Қазақстан Республикасының Заңына сайкес, 1991 жылы 1-ші шілдеден бастап,
Қазақстан территориясында әрбір квартал айын олардың ақшалай табысы
индексациялануы қажет.
Кәсіпорында техникалық, жабдықтау өскенде және дамыған технологияны
қолданғанда жалақының қалыптасқан түрін пайдалану азая түсіп, жұмысшының
еңбегі кесімді немесе мерзімді ставка бойынша төленеді. Жалақының бұл
түрлері жеке жалақы вариантының әр түрімен ауыстырылады. Жеке жалақы да әр
жұмыскердің еңбегін бағалау негізінде, оның өзіндік үлесіне, атқарған
жұмысына үлкен жауапкершілікпен қарауы ескеріледі. Мұнда жеке еңбек ақы
түрінің жұмыста аналитикалық бағалау кең етек алған. Оның мәнісі мынада:
жұмысты орындаушы қанағаттану үшін, әртүрлі жұмыс пен талаптардың
күрделілігін сипаттайтын, жасалған көрсеткіш шкаласының негізінде сандық,
балл бойынша бағаланады. Антикалық бағалау негізінде жалақының көптеген
жеке ставкасы белгіленеді. Германиядағы Хукенгем металлургиялық кәсіпорын
коцернде 5 мың жұмысшы бар, онда жалақының 1000-нан астамжеке ставкасы
енгізілген.
Жапонияда ірі кәсіпорындар жалақының жасқа әрі стажға байланысты
қалыптасқан түрін қолданса, 70-ші жылдардың аяғында жұмыс стажына қосымша
мөлшерді жыл сайын азайта бастады. Тіпті жұмыскер 35 жасқа жеткенде, ол
қосымша мөлшерді тоқтатып тастады. Жоғарыдағы аталған түрлердің орнына
еңбекақы төленудің комбинацияланған түрі келеді. Өзінің қаржы мүмкіндігіне
қарай еңбектің нәтижесі үшін, жұмыс стажы мен жасы үшін еңбекақы төлеу.
Көптеген өндірісі дамыған елдерде әртүрлі пайдаға қатысу,
кәсіпорын жетістігі жүйелері қолданылады.
Пайдаға қатысу кезінде еңбекақы екіге бөлінеді. Бірінші бөлімі
ұжымдық келісіммен белгіленеді, екіншісі – қосымша бөлім, кәсіпорын
жұмыскерлері мен әкімшілік арасында арнайы келісім арқылы анықтап жылдың
аяғында кәсіпорынның пайда үлесі ретінде төленеді.
1.3 Тұрғындардың табысы және оның құрылымы
Әлеуметтік теңдіктің (теңсіздіктің) деңгейі ең алдымен табыстар
жүйесіне байланысты келеді. Соңғысы адамның белгілі бір өмір сүру деңгейіне
қажетті материалдық игіліктерге жұмсалатын барлық қаржы-қаражат сомасы,
табыстар, заңды түрде – экономикалық қызметтің нәтижесі.Табыстар қалыптасу
көзіне қарай жіктеледі. Оларды негізгі және қосымша табыс түрлері деп
бөледі. Дамыған нарықтық экономика жағдайында адам, қалыпты түрде, белгілі
бір негізгі табыс түрінде ие болады. Жалдамалы еңбек ететіндер үшін бұл
еңбеқақы, ал кәсіпкерлер үшін – таза пайда.
Қосымша табыстарға негізгі табыстан тыс түсетін ақшадай немесе
материалдық кіріс түрлері жатады. Нарықтық экономика дамыған сайын қосымша
табыс табу мүмкіншіліктері кеңейе түседі. Осы табыс түріне құнда
қағаздардан, салық төлемдерінің төмендеуінен, мұрагерліктен т.б. түсетін
табыстар жатады. Қосымша табыс табуға адамдар екі себептен ұмтылады.
Біріншіден, табыс көзін көп тарапты ету (диверсификациялау) негізгі
табыстың төмендеуінен сақтандырады. Екіншіден, қажеттіліктің негізгі табыс
түрінің өсуінен тұрақты түрде озып отыруна байланысты. Осы екінші жағдай
өтпелі экономика үшін маңызды. Мысалы, мамандардың бағалауынша Қазақстанда
жұмыскерлердің 50%, зейнеткерлердің 30% осы күндері қосымша табыс табу
мақсатында қосымша еңбектенуге мәжбүр екен.
Табыстар формасына қарай ақшалай және материалдық болып та бөлінеді.
Ақшалай табыстар еңбекақы, жалақы, сыйақы, зейнетақы , жәрдемақы,
материалдық қаражат (субсидия) түрлерінде болады, ал материалдық табыстар –
материалдық игіліктер (автокөлік, саяжай, пәтер, жиһаз т.б.) түрінде
болады.
Табыстар құқықтық жағынан алғанда ашық және жасырын түрде болады.
Біріншісі табыстың заңды түрі болса, екіншісі заңға сәйкес келе бермейтін
түріне жатады. Табыстың жасырынды түрлері негізінен көлеңкелі экономика
секторымен байланысты болады. Тағы номиналды (брутто) және реалды (нетто)
табыстар да анықталады. Номиналды табыс - әр түрлі алым-салықтардан
тазартылмаған, жалпы есептелген табыс сомасы. Ал реалды табыс – бұл қолдағы
таза табыс, оны адам тобының өз қажеттілігіне жұмсай алады. Реалды немесе
нақты табыс бағаның өсу деңгейіне байланысты және ол инфляция жағдайында
қысқарады.
Қарастырылып отырған тұрғыдан алғанда әлеуметтік қамсыздандыру
көрсеткіштерінің маңызы өте зор. Оны сипаттайтын экономикалық өлшемдердің
арасында тұрмыс деңгейінің көрсеткіштері негізгі орынды икемденді. Бұл
жерде материалдық игіліктерді тұтыну деңгейі туралы сөз болып отыр. Соңғы
жылдары әлем практикасында кең тараған көрсеткіштер отандық статистикада
пайдалана бастағанын айтуға болады. Жеке алғанда, бұл тұтынушылық қоржын
деген ұғымға қатысты. Осы ұғым адам өміріне қажетті ең негізгі материалдық
игіліктер мен қызметтер құрамасын білдіреді.
Экономиканың нарықтық үлгісіне көшу кезінде әлеуметтік жіктелу
(дифференциациялау) артады. Сондықтан тұрмыс деңгейін өлшемді түрде
сипаттайтын тұтынушылық қоржынды толықтырудың бірнеше нұсқалық түрлері
қалыптасқан. Тұтынудың рационалды және минималды деңгейлерін есептеу
қабылданған. Осы күні отандық статистика мекемелері тұтынушылық қоржын
құрамы мен оның минималды және рационалды деңгейдерін тұрақты түрде есептеп
көрсетеді. Соңғы кездері біздің экономикалық әдебиеттерге өмір сүру
сапасы деген ұғым да енгізілді. Осы көрсеткіш тұрмыс деңгейін жүйелі түрде
өлшеп сипаттайды. Бұл көрсеткіш материалдық игіліктерді тұтынумен бірге
әлеуметтік игіліктерді (денсаулық сақтау, білім алу, демалыс, мәдениет
т.б.) пайдалануды да есепке алып, қоғамның тұрмыс деңгейін жан-жақты
сипаттайды.
Кез келген ел тұрғындарының табыс деңгейі әрқашан да біркелкі
болмайды. Бұл жерде ерекше айта кететін тағы бір жағдай – нарықтың бастапқы
даму кезінде табыс деңгейінің алшақтығы өседі, ал нарық қалыптасып жоғары
деңгейіне жеткенде жүргізілген әлеуметтік саясаттың арқасында әлеуметтік
теңсіздік біршама азаяды.
Табыстардың дифференциациялау деңгейін өлшерде Лоренц қисығы деп
аталатын графикалық көрсеткіш қолданылады (1-суретті қараңыз). Бұл график
тұрғындардың әлеуметтік жіктерге бөлінуін (5 тең көлемді топқа) және осы
топтар арасында табыс қалай бөлінгенін көрсетеді.
20 40
60 80
тұрғындар
1- сурет. Лоренц қисығы.
График қарапайым да көрнекті болуы мақсатыгда барлық тұрғындар тең
бес топқа бөлінген (20%-тен). Осы әлеуметтік топтардың алатын табыс
шамалары да бес тең проценттік топқа бөлінген. Егер табыстар абсалютті тең
бөлінген болса, онда график биссиктриса түрінде көрсетеді. Бірақ онда бұл
график теорияда ғана болатын әлеуметтік жағдайды суреттейді. Ал
экономикалық өмірде табыстардың тең бөлінуі ешқашан да мүмкін емес.
Ақиқаттық жағдай графикте биссиктрисадан төмен орналасқан қисық сызық
түрінде көрініс алған. Осы графикте алғашқы екі топ (графикте алдымен
табысы басқалардан аз топтар көрсетілген, одан соң табыстары орташа
тұрғындар топтары, ең соңында табысы жоғары тұрғындар тобы белгіленеді)
жалпы табыс сомасының аз бөлігін (20%-ін) иеленеді, яғни табысы төмен
тұрғындардың саны-40%, ал олардың жалпы табыстығы үлесі - 20%. Орташа
әлеуметтік топтың тұрғындар санындағы үлесі - 40% және жалпы табыстығы
үлесі - 40%. Сонымен, Лоренц қисығының түзу сызықтан (биссиктрисадан)
ауытқу шамасы табысты бөлудегі теңсіздік дәрежесін көрсетеді. Осы дәрежені
джини коэффициенті (индексі) деп атайды. Джини коэффициенті Лоренц
қисығымен шектелген үшбұрыш ауқымын бөлу арқылы биссиктрисамен шектелген
үшбұрыштың ауқымына бөлу арқылы анықталады. Табысты бөлудегі теңсіздік
азайған сайын Лоренц қисығы абсалютті теңдік сызығына жақындай түседі, ал
джини коэффициенті өсіп, 1-ге жақындай береді. Абсалютті теңдік сызығы
(тура сызық, биссиктриса) мен Лоренц қисығы шеңбердегі ауқым қоғамда
қалыптасқан табыс теңсіздігінің абсалютті көлемін көрсетеді. Халықтық
әлеуметтік құрылымын сипаттағанда жоғарыда келтірілген көрсеткітен басқа
дециль коэффициенті деп аталатын көрсеткіш те қолданылады. Дециль
коэффициенті табысты ең жоғары және ең төмен әлеуметтік екі топ арасындағы
тұрмыс деңгейінің алшақтығын көрсетеді. Есептеу әдістемесіне сәйкес табысы
ең жоғарылардың және табысы ең төменгілердің тұрғындар санындағы үлесін
100%-ке тең етіп теңестіріп алады. Енді осы сан жағынан тең екі топтың
жалпы табыстығы (ұлттық табыстығы) үлестерін анықтайды да, бірін екіншісіне
бөледі. Сөйтіп, дециль коэффициентін шығарады.
Жыл сайын материалдың өндірісте жиынтық қоғамдық өнім мен ұлттық
табыс болып отырады. Солардың арқасында қоғам өмір сүруі дамиды. Алдымен
макроэкономика деңгейінде өндіріс факторлары арасында бөлініп, табыстың
осылай бөлінуі табысты функционалды үлестіру болып табылады. Мұндай
факторларға еңбек, капитал, жерді жатқызамыз. Макроэкономика деңгейінде,
яғни кәсіпорын (фирма) мен әртүрлі шаруашылық ассоциясында табыстың негізгі
түрлері құрылды: жалақы, пайда, пайыз және рента.
Факторлық шығындар бойынша табыстың барлық сомасы ұлттық табысы
құрайды. Алғашқы бөлу нәтижесінде алғашқы табыс құрылады, кейін әлденеше
рет қайта бөлінуді. Бөлу процесінде өндіріс аясында қатынастармен бірге
мемлекет және ұйым қызметкелері белсенді ат салысады. Алайда, олар алғашқы
табысты тікелей жасамайды (1-ші схемаға қараңыз).
Функционалды бөлуден басқа табысты мөлшеріне қарай үлестіру де бар.
Соңғысы қоғамда құрылған табысты отбасы арасында немесе жеке адамдарға
үлестірумен сипатталады. Бұл жағдайда бір адам болса ма әлде екі немесе көп
адамнан тұратын отбасы ма; туыстық немесе некелік мәселемен байланысқан.
Ескерту: Трансфеттік төлемдер – зейнет ақы, степендия, білім мен
денсаулық саласындағы тегін қызмет көрсету. Мұндай топтар табысы мөлшеріне
байланысты қалыптасады.
Нарықтық экономикада барлық табыстар ақшалай түрде жүргізіліп,
өндіріс факторы бағасымен органикалық байланыста болды. Бұл бағаға нарықтық
күштер кәдімгідей әсер етеді: сұраным мен ұсыным арақатынасына; бәсеке мен
монополия. Енді осы табыстардың түсі мен бөліну механизмін толығырақ
қарастырамыз. Табыстың негізгі келу қаналы мыналар: а) жұмыскерлердің еңбек
табысы (жалақы, сыйақы және т.б.); ә) кәсіпкелік табыстар (пайда); б)
меншік табыстары (салымнан алынатын проценттер, рента және т.б.); в) еңбек
салымына байланыссыз түсетін әлеуметтік табыстар (мемлекеттен түсетін
трансферттік төлемдер – жұмыссыздарға жәрдемақы, әлеуметтік қамсыздандыру
төлемі және т.б.)
СХЕМА 1.Табыстың түрлері.
Нарықтық қатынастарға көшкен елдерде осы табыстардың барлығы екі
үлкен топқа бөлшектенеді: а) кәсіпкерлік қызметтен (жалақы мен пайда) және
еңбектен түскен табыс; ә) заңды негізде алынған еңбексіз табыстар, оған
жататындар: дивидендтер, банктегі салым пайызы, меншіктен табыс, оның
ішінде арендаға өткізілген жылжымайтын мүліктен және еңбек шығынымен
байланыссыз мемлекеттен алынатын жәрдемақы мен төлемдер (зейнетақы,
степендия, жұмыссыз және көп балалы отбасына жәрдемақы).
1.4 Тұрғындардың әлеуметтік қорғаудың мәселелері
Дамыған нарықтық экономикада мемлекет төмен төлемақы алатын қоғам
мүшелеріне кедейшілікті жоюға қаржы ресурстарын бөліп беруге тырысады,
табыстарды теңестіру саясатын іске асыру күрделі мәселелердің шешіміне
байланысты келеді. Мемлекет әлеуметтік жағдайда жақсарту міндетін өз
жауапкершілігіне алғанда жұршылық тарапынан толық қолдау таба бермейді және
бұл оңайға түспейді. Әлеуметтік шараларды нәтижелі түрде жүргізу үшін
қомақты қаржы ресурстары қажет болады. Бұл қаржы ресурстары салық арқылы
түседі. Осыдан барып салық салу заңдылығы қалыптасады: әлеуметтік игіліктер
мөлшері жоғарылаған сайын салық салу тәртібі қатаңдай түседі. Тұрғындардың
тұрмыстық деңгейін көтеру мәселесі, түптен келгенде, табысы қайта бөлу
емес, ұлттық өндіріс көлемін, оның өнімділігін арттыруға байланысты. Л.
Эрхардың айтуынша: Тұрмыс деңгейін көтеру бөлу емес, өндіріс, тіпті
өнімділік проблемасы. Оның шешімі бөлуде емес, ұлттық өнімді көтеруде
жатыр. Бөлу мәселесіне назар аударатындар әрқашан да ұлттық шаруашылық
өндіріс алатын мөлшерден артық бөлуге ұмтылып, қателікке ұшырайды.
Өскелең түрде, қарқынды дамыған экономикада салықтардың жеңілдеу
ставкасымен де әлеуметтік мақсаттар үшін қажетті қомақты қаражат жинап
алуға болады. Осы күнгі Батыс елдерінде экономиканың табыстылығы жоғары.
Сондықтан бұл елдердің үкіметтері тиімді әлеуметтік бағдарламаларды іске
асырады. Бұл қоғамда жақсы әлеуметтік жағдай қалыптастырып, экономиканың
тұрақты дамуын анықтайды. Осы күні Қазақстанда, өкінішке орай, экономика
тиімділігі әлі төмен. Осған байланысты әлеуметтік қажеттіліктерді
қаржыландыру мүмкіншілігі де шектеулі.
Дамыған елдердің әлеуметтік саясат жүргізу тәжірибесінде бірнеше
бағыттар қалыптасқан: әлеуметтік сақтанлыру; жұмыскеді әлеуметтік қорғау;
еңбекақы саясаты; еңбек нарығындағы әлеуметтік шаралар; тұрғын үй саясаты
т.б.
Әлеуметтік сақтандыру – мемлекттің әлеуметтік саясатына ең бір
маңызды бөлігі. Әртүрлі себептерге байланысты, мысалы, өндірісте алғаннан,
жұмыскер жұмыс істеуге жарамсыз болып қалуы мүмкін. Бұл жағдайда ол табыс
табу мүмкіншілігінен айырылады. Осындай жағдайда қалыптасқан проблеманы екі
жолмен шешуге болады. Біріншісі – жұмыскер денсаулығына келтірілген зақымға
қарай белгілі сомдай көмек көрсетіледі. Бірақ бір жолғы жәрдем ұзақ
уақытқа жеткіліксіз. Демек, екінші жолды - әлеуметтік сақтандыруды
таңдаған дұрыс болады.
Әлеуметтік сақтандыру жүйесі белгілі бір заңдылықтарға сәйкес
құрылады. Біріншіден, әлуметтік сақтандырудың заңдық негіздері болады.
Басқаша айтқанда, әлуметтік сақтандыру белгілі бір заңдарға негізделіп
құрылады. Екіншіден, ауыр өндіріс жағдайында істейтіндер үшін әлуметтік
сақтандыру тәртібі міндетті түрде қолданылады. Үшіншіден, әлуметтік
сақтандыру қорларынан төленетін төлемдерге мемлекет те өз үлесін қосады.
Төртіншіден, әлуметтік сақтандыру жүйесі ең алдымен экономикалық
мүмкіншіліктері шектеулі қоғам мүшелеріне бағытталады.
Практикада әлуметтік сақтандырудың бірнеше түрлері анықталған.
Мысалы, Европа елдерінде жұмыссыздықтан, мүгедектерден, өндіріс жарақатынан
сақтандыру, сондай–ақ, аурып қалуына, бала тууына байланысты және басқа да
көптеген сақтандыру формалары қолданылады.
Әлеуметтік қоғау және әлеуметтік кепілдік. Еліміздің әкімшілік -
әміршілдіктен нарықтық экономика көшуі адамның әлеуметтік тәуекелінің
артуына алып барады. Нәтижеде өмір деңгейімен жіктеледі: шамалы топтың
баюымен кейбір топтардың кедейленуі, алдымен аз қамтамасыз етілген
(зейнеткер, мүгедектер және балалар) топтарды жатқызамыз. Сондықтан да
әлеуметтік сенімді механизм (Германияда ондай механизм алғашқы рет 1883
жылы құралған) қажет. Экономикалық, құқықтық және әлеуметтік заңды
бекітілген мақсатты жүйе кепілдігі жайлы әңгіме болып отыр. Осы кепілдіктер
өмір тұрақсыздығы факторларына қарсы әсер етуі қажет. Алдыменен
жұмысызсыздыққа инфляцияға, тұрғындар кедейлігіне қарсы тұра біліп, алайда
оларды әлеуметтік қорғау тоғышарлық және теңестіруге алып кемілгені жөн.
Нарықтық экономикаға көшу кезінде әлеуметтік қорғау жүйесіндегі басты мәні
зор нәрсе әлеуметтік кепілдікті бекіту. Қазақсатан Республикасында
әлеуметтік кепілдікке мыналарды жатқызамыз: минимальды жалақы, зейнет ақы,
стипендия, жәрдемақы-оның ішінде уақытша еңбекке жарамсыздық үшін ақы және
ақысыз білім алу мен медециналық қызмет көрсету, еңбек жағдайымен
байланыстырылған жеңілдіктер, тұрғындар табысын индексациялау,
жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғау құқы, жұмыссыздық бойынша жәрдем ақы алуға
құқылығы, меншікке құқы және одан табыс табу.
Тұрғындарды әлеуметтік қорғау жүйесінің басты элементі ретінде
олардың ақшалай табысын индексациялауды жатқызады. Оның мәнісі инфляция
келтірілген зиянның орынын толтыруға қызмет етеді. Тұрғындардың табысын
индексациялау өзінің экономикалық мазмұны бойынша – тұрғындардың ақшалай
табыс мөлшерін түзететін механизм. Инфляцияның әсерінен болған тұтыну
тауарлары мен қызмет көрсетудің қымбаттауын сол механизм арқылы мекен –
саяқ немесе түгел орынын толтырады. Рыноктық экономика жағдайында
тұрғындарды әлеуметтік қорғаудың бірден-бір механизмі ретінде индексациялау
өркениеттегі әлемде кеңінен қолданылады. Ол тұрғындардың ақшалай табысы мен
сатып алу қабілеттілігін сүйемелдеуге бағытталған. Индекациялауға
тұрғындардың бюджеттен алатын ақшалай табысы да жатады (жәрдемақы,
зейнетақы, степендия, жалақы және т.б.).
Индекацияны мынадай түрлерге жіктейді: ақшалай табыс индекациясы,
сақтық (сақталған) ақшаны индекациялау және өмір сүру минимумын
индекациялау. Жалпы алғанда ақшалай табысты индекациялау механнизмы
төмендегендей түсіндіріледі. Мемлекеттік статистика агенстволар органдары
тауар мен қызметугебағаның өзгеруін бақылап отырады. Осы бақылау тұтыну
бағасы индексін есептеуге мүмкіндік береді. Осылар тұрғындардың жоғалтқан
(бағаның көтерілуі т.б.) нәрсесі көлемінің бағытын айқындайды және
мөлшерінің орнын толтырады. Индекация ретроспективті немесе күтетіндей
болуы ықтимал.
Әлеуметтік қорғаудың басты бағыты кедейленген топтарды сүйемелдеу.
Кедейлік әлеуметтік тәжірибеде өмір сүру минимумы арқылы өлшенеді.
Күн көру деңгейі дегеніміз не және ол қалай өлшенеді? Өмір сүру
минимумы деп адамның өмір сүруін және оның жұмыс күшін қалпына келтіруді
сүйемелдеуге қажетті ақшалай қаржы деңгейін айтамыз. Қоғам дамуы
жағдайындағы күн көру деңгейі өмір деңгейінің қоғамға қажетті төменгі
шекарасын анықтайды. Ғалым – экономистер күн көру деңгейін екі тәсілмен
анықтауға талпынды. Бірінші тәсіл минималды тұтыну бюджетіне негізделген.
Ол отбасы табысының балансы мен шығындарынан (отбасы бюджеті) тұралы. Мұнда
адамның негізгі физиологиялық және әлеуметтік мәдени тұтынысы бірқалыпты
қанағаттандыру тілге тиек етілген. Бұл бір адамға немесе бір жұмыскерге
қамтамасыз ететін тауар мен қызмет жасадың сандық құрамына кеткен
шығындарды минималды тұтыну бюджеті дейміз. Минималды тұтыну бюджеті
мөлшерінің құны тұтыну құны индексінің өсуіне ескере отырып, кем дегенде
бір рет жылына немесе квартылына қаралып отырады. Тұтыну қоржынының құрамы
да солай қаралуы керек. Минималды тұтыну бюджеті мөлшерінің құны мен
құрылымы арнайы басылымдарда үнемі шығып тұрады.
Күн көру деңгейін анықтаудың екінші тәсілінде кедей отбасы өз
табысының 13 бөлігінің тамақ өнімдеріне жұмсайтыны ескеріледі.
Күн көру деңгейін бюджеттің рационалды тұтыну бюджетінен айырмашылығы
сол барлық ойдың тұтынуды қанағаттандыруға есептелмеген. Минимумның мақсаты
– қызмет пен еңбекке қабілеттілікті қалыпты ұдайы өндіруді қажетті көлемде
қамтамасыз етуі болмақ.
Әлемдік тәжірибеден тұрғындар табысын индекациялаудың екі негізгі
түрі белгілі: а) автоматты, б) жартылай автоматты, кейде келісімді дейді.
Бірінші түрінде, жалақы баға индексінің өсуне қарай пропорционалды көбейіп,
кеткен шығынды толық құрайды. Жалақының осындай жүйе бойынша есептелуі оны
тиімді ұйымдастыруға кері әсерін тигізеді. Себебі еңбекақыны көтеру оның
нәтижесімен ешқандай байланыста емес.
Екінші түрі Еуропалық экономикалық қауымдастық елдерінде кеңінен
қолданылады. Оның мәнісі мынада: жалақының баға өскенін ескере отырып,
өскендігі жайы бүкіл екі деңгейінде ұсыныс жасалып шешіледі. Мұндай келісім
кәсіподақ, жұмыс беруші және мемлекттің қатысуы кәсіпорын өзінің шамасына
қарай өткереді, көбінесе ұжымдық келісім жасау арқылы жүзеге асады. Мұндай
тәртіп индекация механизмін нақты жағдайға, қаржы мүмкіндігіне және еңбек
қатынастарына бейімдейді.
Тұтыну бағасы индексін анықтау үшін тұтыну қоржынын белгілеп алу
керек. Ол әдетте ең қажетті тауарлардан тұрады. Тұтыну қоржыны – тұтыну
игілігі мен қызметінің жиынтығы және адамға қоғамда белгіленген минималды
тұтыну деңгейінде қамтамасыз етуді айтамыз. Оған жататындар: тағам-
тамақтар, киім, аяқ киім, іш киім, гигиена мен исанитария заттары, дәрі-
дәрмек, жиһаз, ыдыс-аяқ, мәдени тұрмыс заттары, тұрғын-жай, комуналдық
қызметі, көлік, байланыс, мектепке дейінгі мекемелерде балаларды тәрбиелеу
және әлеуметтік басқада қажеттіліктер. Бұларға адам өмірін елестету қиын.
Әртүрлі әлеуметтік-демографиялық тұрғындар топтарына игілікпен қызмет
көрсетілуге тұтыныс бір келкі емес, сондықтан тұтыну қоржыны олардың
әрқайсысына бөлек есептеледі-балаларға, жұмыс істейтіндерге, зейнеткерге,
қала және ауыл тұрғынына.
Қазақстан Республикасында тұтыну қоржыны құрамы және құрылымына 33
тауар мен қызмет көрсету тізбесі енген, ал Россияда тізбеде 19 екен. Дамыға
елдерде минималды тұтыну бюджетін кедейліктің шегі ретінде қарап, тізбеге
өмір сүруге қажетті тауар мен қызмет көрсетудің 300-ден астамын тізбесін
қосады.
Қазақстан Республикасы Мемлекеттік статистика комитетінің мәліметі
бойынша, негізгі тұтыну қоржынының 33 тамақ-тағам тізбесі айына бір адамға
есептегенде 1995 жылы желтоқсанда 2338 теңге болған екен. Бұл сол уақыттағы
минималды жалақы деңгейінің арасында 1997 жылға дейін сақталған. Шамасымен
тұтыну қоржыны кұны минималды жалақы деңгейінен 5-6 есе артық.
Дамыған елдер тәжірибесінің негізінде айтар болсақ, егер өмір құны
жыл бойы + - 5% болса, онда ол қалыпты құбылыс болғаны. Жыл бойы өмір
деңгейі көтерілсе-онда ол жақсы көрсеткіш; ал 5% төмендесе, онда ол аса
қауіпті емес. Егер өмір деңгейі 5% - ден аса жоғрыласа ( немесе өмір дегейі
төмендесе), ондай құбылысты рыноктың экономикасы дамыған елдерде қолайсыз
деп есептеледі. Мұндай жағдайда үкімет мына шараларды қолданады: жалақы мен
жәрдемақыны көбейтеді немесе салықтарды төмендетеді. Біздің еліміздің
үкіметі барлық жұмыскерге минималды жалақыны көтере бермейді. Себебі оның
көтерумен қатар зейнетақы, степендия, көмек ақыны және басқада әлеуметтік
төлемдерді ескеруге тура келеді. Ол үшін қосымша қаржы қаражат, әсіресе ол
бюджеттен болмақ. Бюджеттің мүмкіндігі шектеулі және тауар мен қызмет
жасауды нақты ұлғайтпайынша, еңбекақыны көтере беру инфляцияның күшеюіне
алып келеді. Қазақстан Республикасы әлеуметтік қорғау және еңбек
Министрлігі мамандарының ойынша, қалыптаса отырған жағдайдан шығудың
бірден бір жолы адрестік әлеуметтік қорғауға көшу (яғни барлық
категориядағы тұрғындарды қорғаудан нақты адамды қорғауға көшу. Олардың
табыстары минималды жалақыны орташа жан басына шаққандағыдан төмен). Басқа
шара ретінде олар орташа табысы қалпты деңгейден жоғары отбасының үш жастан
асқан балаларынан жәрдемақы алып тастауды ұсынады. Мысалы, АҚШ-да жылына
табыс 15 мың доллар құрайтындардан, ол елдер жалақысының 70%-ын қараса,
онда әйелдер ауырғаны үшін, аяғы ауыр болғанда ешқандай әлеуметтік
сақтандыру бойынша жәрдемақы алмайды, жоғарыдағы мамандардың ойынша, азық-
туүлік тауарларынан қосылған құн салықты алу. Себебі тауар мен тағам
тұтыну қоржынының таңбалағандығын қосып, ертеректе өндірілгендігі
бюджеттен екендігі мөрленген.
ХХ ғасырдың басында итальян ғалымы Вильфредо Парето мынаны айтқан:
табысты мөлшеріне қарай үлестіргенде кәдімгідей тепе-теңсіздік бой
көрсетеді.
Нарық өзінен өзі табысты әділетті үлестіре алмайды, тұрғындардың
әлеуметтік қорғауын қамтамасыз етпейтіндігі белгілі. Сондықтан да табысты
үлестіру аясында мемлекеттің араласу қажеттілігі туады. Мемлекет табысты
мемлекеттік бюджет арқылы қайта бөлуді жүзеге асырады. Нарықтық экономикасы
дамыған елдерде мемлекеттік жиынтық шығыны арасында әлеуметтік
қажеттіліктер үлесіне кадрлар дайындау шығындары және қайта дайындауға (ЖҰӨ-
нің орташа 5%-ы) елеулі орын алады. Бұл қазіргі өндірістің жаңа
технологиялық базиске өтуіне байланысты сапалы жаңа жұмыс күшіне объективті
қажеттіліктен туған.
1.5 Көлеңкелі экономика табыстары және оның қалыптасуының ерекшелігі
Табыстарда диффенциялаудың нақты жағдайын анықтау көлеңкелі экономика
аясындағы табыстар мәселесін қарауды талап етеді. Экономикалық әдебиеттерде
әзірше көлеңкелі экономика ұғымын анықтаудың қалыптасқан көзқарасы жоқ.
Кейбір экономистер көлеңкелі экономика күрделі жинақтық әртүрлі
өндірістік қатынастар десе, басқалары оны арнайы бақылау мен есептеуден
жасырынған экономикалық қызмет түріне балайды, үшіншілері, көлеңкелі
экономика барлық қызмет түрлерімен байланыстырып, оның әлеуметтік және
деструктивті қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталғанын айтып, адам
бойындағы жағымсыз іс-әрекетті байқатады (қару шығару мен сату, наркотикер
және нақты қатынастарды көрсетеді, бірақ мәселенің бір аспектісін ғана
қарастырады.
Шынында көлеңкелі экономиканы жалпы түрде қоғамға еш бақылауға
келмейтін қызмет көрсету мен тауалы-материалдық құндылықтарды өндіру, бөлу,
айырбастау, тұтынумен анықтауға болады. Ол өзіне шаруашылық ережелері мен
нормотивтік құжаттарда баяндағаннан мүлде басқа және анықталмаған,
регламенттелмеген экономикалық қызмет түрлерін бойына сіңірген, Басқа да
халық шаруашылығы секторымен қатар, көлеңкелі экономика салыстырмалы түрде
экономиканың жеке секторы болып табылады. Шаруашылық жүйесіне байланыссыз-
ақ ол барлық елдерде өмір сүруде. Сарапшының бағалауынша, жалпы ұлттық
өнімде оның үлесі шамамен Италияда 20-30%. Норвегия мен Швецияда 6-17%, АҚШ-
да 8-14%, Канада мен Францияда 5-8% арасында болды. Қазақстан
Республикасында көлеңкелі экономика ауқымы жайлы арнайы мәлімет жоқ.
Шетел мамандарының бағалауынша, бұрынғы КСРО көлеңкелі экономикасы
дамыған дүние жүзіндегі 20 елдердің сантына енген. Олардың есептеуінше,
көлеңкелі секторда жалпы ұлттық өнімнің 5-7% өндіріледі. Көлеңкелі
экономиканың мұндай ауқымы мемлекеттік меншіктің монополист болуы
арқасында жүзеге асқаны түсінікті.
Алғашқы рет бұрынғы Совет Одағында көлеңкелі экономиканың масштабын
елеу 70-ші жылдары жүзеге асырылады. Көлеңкелі экономиканы зерттеумен 80-
ші жылдары әртүрлі ғылыми- зерттеу институттары мен ұйымдары айналысты.
Алайда қазіргі уақытқа дейін Көлеңкелі экономика мәселесі мемлекеттік
органдар тарапынан еліміздің ешбір ғылыми мекемесіне талдаудың
оқшауланған объектісі ретінде қойылмады. Оған қарамастан көлеңкелі
экономика арнайы қан жүйесі сияқты халық шаруашылығының барлық аясын
қамтып отыр.
80-ші жылдардың басында кейбір елдердің парламенті мен үкіметінде
көлеңкелі экономиканы талдау үшін арнайы жұмыс тобы құрылды. Мысалы,
Австралияда 1984-ші жылдардан бастап осындай топ жұмыс істеуде. Олар
көлеңкелі экономиканың өмір сүру аясын, көлемін және даму тенденциясын
талдайды. Ондай топ Францияда, Англияда, Португалияда, Голландияда
құрылған. АҚШ-да осы мәселемен айналысатын ғылыми ұйымдар мен жеке
зерттеулерге ірі қаржы бөлінген.
Қазақстан Республикасында басқа елдердің тәжірибесін зерттей
отырып, содай құрымым құрылуы қажет. Оның басты мақсаты келешекте
халықаралық стандартқа сай көлеңкелі экономиканы бақылау мен есептеудің
масштабын қалыптастыру.
Біздің республиканың экономикасына бейімделіп көлеңкелі
экономика құрылымына төмендегендей элементтердің жиынтығы ретінде
қарастыруға болады: а) жалған (жалған құнның басым болуы және ресми
экономика шеңберіндегі тұтыну құны); ә) ресми емес (регламенттелмеген және
азаматтардың анықталмаған қызметін қату); б) формалды емес (ресми
экономикадағы формалды емес байланыстарды қолдауға негізделген және ресми
экономиканы қозғайды); в) элиталы – тұйықталған (шектеулі тұлғаларға арнайы
жүйе бойынша қызмет көрсету); г) криминалданған (ресми экономика
құзырындағы қызмет және салт-дәстүрге қарсы әдістермен жүзеге асады); д)
криминалды экономика (заңға қарсы жасырын, арнайы экономика шеңберінен тыс
қызмет жасайды); е) криминалды квазиэкономика (азаматтардың мүлкі мен жеке
табыстарын экономикадан тыс зорлық-зомбылық жасау арқылы бөлу және ресми
экономикаға шек қоймай әсер ету). Көлеңкелі экономика құрылымын 2-ші
суреттен қараңыз.
Қазақстан Республикасында жасырын меншік түрлері және жалған
экономика субъектілері, негізгі тәсілдері, аясы көптен бері қалыптасқан.
Олармен күресу арнайы құқық сақтау органдары үшін алдағы кезде электронды
ақшаға көшу болмақ. Мұнда ақшаның қолда болғандығы, түскен көздері
жұмсалған бағыттарының жасырын екені жойылып, инфляциямен күресу күшейді,
халық тұтынатын тауар өндірісін қалыптастырады, тауар сұранымы мен ұсынымын
баланстайды, кәсіпкерлік пен дұрыс бәсекені дамытады, қазіргі материалды
ресурстарды үлестіру (бөлу) жүйесін өзгертеді, сауда биржасын дамытады және
т.б. Көлеңкелі экономиканың халықаралық ая масштабта таралуы оның
қауіптілігін арттыра түреді.
Схема2. Көлеңкелі экономика
ІІ. Қазақстандағы әлеуметтік саясаттың негізгі бағыттары және
халықты әлеуметтік қорғау механизмін реформалау
2.1 Қазақстандағы әлеуметтік саясаттың негізгі бағыттары
Мемлекттің әлеуметтік саясаты – қоғамның әлеуметтік-экономикалық өмір
сүру жағдайын реттеудің бір бағыты. Ол елдегі жалпы экономикалық жағдайын
тығыз байланысты және екі жақтық қызмет атқарады. Бір жағынан, әлеуметтік
саясаттан тікелей және жанама түрде экономикалық дамудың мақсаттары көрініс
алады, өйткені экономикалық іс-әрекет қоғамның барлық топтарына жақсы
жағдай жасау мақсатында жасалады. Екінші жағынан, әлеуметтік саясат
экономикалық өсудің факторы болып келеді. Егер экономикалық даму халықтық
әлеуметтік жағдайын жақсартпаса, онда еңбек өімділігі төмендеп, жұмыс
күшінің сапасы кемиді; қоғамда әлеуметтік тұрақсыздық пен қарама қайшылық
артады.
Әлеуметтік саясат әртүрлі әдіспен қалыптасады. Әлеуметтік саясат
қоғамның әрбір мүшесіне заңды түрде анықталып бекітілген тұрмыс деңгейін
қамтамасыз ететін табыс көлемін алу туралы кепілдік береді. Бұл жерде
әлеуметтік әділеттілік принципі іске асады.
Нарық жағдайында мемлекет қоғамның әрбір мүшесіне өз мүмкіншілігін
толық іске асырып, табыс табуына жағдай жасауға міндетті болды.
Әлеуметтік саясаттың нәтижелік көрсеткіштерін халықтың өмір сүру
деңгейін сипаттайды. Халықаралық жіктеу әдісіне сәйкес тұрмыс деңгейін
өлшеп-сипаттайтын көрсеткіштер құрамасы мынадай: жиынтық ұлттық өнімдегі
(ЖҰӨ) тұтыну қорының үлесі; Ұлттық табыстың жалпы көлемі және халық санына
бөлініп есептелген деңгейі; азық-түлік пен өндіріс өнімдері бойынша
анықталған нақты тұтыну үлгісі (стандарты); еңбек жағдайы және еңбекпен
қамту деңгейі; денсаулық сақтау және білім беру саласының жағдайы;
әлеуметтік қамсыздандыру мен әлеуметтік сақтандыру салаларының даму
деңгейі; тұрғындардың орташа өмір сүру ұзақтығы; тұрғын үймен және тұрмыс
қызметтермен қамсыздандыру деңгейі; коммуникацияның (көлік, жол, байланыс
т.б.) дамуы; экология және адамның өмір сүру ортасының жағдайы және
басқалар.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты әлеуметтік топтардың, қоғамның
арасында әл-ауқатын, өмір деңгейін көтеруді қамтамасыз ететін жағдай жасау,
әлеуметтік кепілдеме беру, қоғамдық өндіріске қатысу үшін экономикалық
ынталандыруды қалыптастыру болып табылады.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаттың негізгі бағытын төмендегідей топтауға
болады:
- қоғам мүшелерінің минималды табысына кепілдігі;
- қоғам мүшелерінің еңбекке қабілеттілігін дамыту және қолдау;
- қоғам мүшелеріне қолайлы әлеуметтік қызмет деңгейін қамтамасыз ету;
- жұмыссыздықтан және инфляциядан қорғауды қамтамасыз ету.
Енді тәуелсіз Қазақстан мемлекеті ұстанып отырған әлеуметтік саясаттың
негізгі бағыттары қысқаша қарастырамыз. Қазақстан Республикасы Үкіметінің
2000 - 2003 жж. арналған орта мерзімдік әлеуметтік саясатты соңғы жылдары
қоғамда көзге көріне қалыптасып қалған онда әлеуметтік-экономикалық
жетістіктер мен жағдайларды тұрақтандырып, экономиканың дағдарыстан шығып
өсуіне қарай жұмыссыздық пен кедейшілікті жоюға және әлеуметтік дамудың
ұзақ мерзімдік негізін қалауға бағытталған. Өтпелі кезеңде қалыптасып
отырған әлеуметтік қиыншылықтардың салдарын мүмкін болғанша жеңілдетіп, оны
жеңу үшін салық салу әдістерін жетілдіріп, салық төлеу тәртібін нығайтып,
жауапкершілікті әлеуметтік топтарға мемлекет тарапынан міндетті түрде
материалдық көмек көсету және қаржылай қолдау; тұрғындардың нарық
жағдайына икемделіп, ұсақ кәсіпкерлікпен шұғылдануына қажетті жағдай жасау;
еңбек нарығынада белсенді де ықпалды саясат жүргізу көзделіп отыр.
Әлеуметтік саясатты келесі принциптер қолданылады: орталық Үкімет пен
жергілікті әкімшіліктер арасындағы әлеуметтік саясатты жүргізу міндеттері
мен жауапкершіліктерін нақты ажыратып анықтау: әлеуметтік нормативтерді
есепке алып, әр деңгейлі бюджет жүйесін жасау; әлеуметтік нормативтердің
негізі ретінде білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандырулардың
мемлекеттік стандарттары алынады:; әлеуметтік қызмет көрсетуші мекемелер
мен ұйымдарды мемлекет иелігіне алу немесе жекешелендіру; әлеуметтік қызмет
көрсетуде монополиялық жағдайды жою, арнайы рұқсат беру (лиценззиялау)
негізінде бұл салаға жеке меншік сектордан капитал тарату және оны
пайдалану; әлеуметтік іс-шаралардың нақты бағдарламасын жасау, олардың
нақты орындалу мерзімдері белгілеееу және орындау нәтижесін тұрақты
қадағалап, тексеріп отыру.
Әлеуметтік саясаттың келесі бір формасы – мемлекет трапынан
еңбекақына реттеу. Еңбек тарифі дегеніміз – ол еңбек уақытының құны.
Еңбектің құны ең қарапайым еңбектің бағасымен өлшенеді. Қарапайым еңбек –
арнайы мамандықты қажет етпейтін еңбек түрі. Басқаша айтқанда, бұл
еңбекақының ең төменгі шекті деңгейі, мамандығы жоқ І дәрежелі жұмыс күшіне
төленетін тариф. Экономикасы жоғары дамыған елдерде қарапайым еңбектің
бағасы, яғни мамандығы жоқ жұмыс күшінің бір сағаттық еңбегіне төленетін
тариф заң жүзінде анықталып, бекітеледі. Жұмыс күшін еңбекпен қамту -
әлеуметтік саясаттың негізгі түрі және мақсаты деп анықтауға болады.
Халықты жұмыспен қамтамсыз ету – жалпы экономикалық проблема және кез
келген мемлекеттің негізгі мақсаты болады. Экономикасын тұрақты дамытқысы
келетін ел алдында екі негізгі мақсат қояды: тәуелсіздігін сақтау және
халықтың тұрмысын жақсарту. Халықты жұмыспен қату, жалпы алғанда,
экономиканың өсуіне, оның өсу қарқынына байланысты келеді. Экономиканың
ауқымы, тұрғындардың еңбекке тартылу көлемі жиынтық ішкі өнімнің (ЖІӨ)
деңгейімен анықталады. Ал қосымша жұмыс күшіне сұранымның өсу мөлшері осы
ЖІӨ-нің өсу қарқынына және ұлттық шаруашылықтың құрылымдық дамуына
байланысты. Басқа барлық тең жағдайда, ЖІӨ-нің өсуі қосымша еңбек күшін
өндіріске таратады, ал, егер, экономиканың өсуі ұлттық шаруашылық құрылымын
дамыту түрінде жүретін болса, онда халықтың еңбекпен қамтылуы сапалық оңды
өзгерістерге ұшырайды.
Еңбек нарығын реттеу, ең алдымен, жұмыс күшіне сұранымның
қалыптасуына ықпал жасау арқылы іске асырады. Қазақстан жағдайында
шетелдік фирмалармен бірлесіп жұмыс істейтін кәсіпорындарға жергілікті ұлт
өкілдерін тарату мәселесі өте маңызды. Бірлескен кәсіпорындарда шетелдік
жұмыскерлерді пайдалану тәртібі мемлекет тарапынан нақты түрде анықталғаны
дұрыс.
Экономикадағы құрылымдық өзгерістердің тереңдеуіне байланысты
мемлекет жұмыскелерді қайта оқыту, олардың білімдері мен мамандықтарын
жетілдіру жүйесін ұйымдастыруды және қаржыландыруды өз міндетіне алады.
Халықты тұрғын үймен қамтамасыз ету осы күндері әлеуметтік саясаттың
құралы деп қаралады. Қазақстан Парламентінде 1998 ж. Тұрғын үй
қатынастары туралы Заң қабылданды. Дәстүрлі түрде әлеуметтік саясаттың бұл
бағыты тұрғын үй жалдайтындарға бюджеттен қаражат бөліп беру түрінде
жүргізіледі. Бірақ бұның балама үлгісі де бар: мемлекет өз еркімен үй
салушыларды ынталандырады. Ол үшін әртүрлі мүмкіншіліктер қолданылады.
Мысалы, мемлекеттің жергілікті басқару мекемелері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz