Зәр шығару физиологиясы

1. Несеп түзілуі мен несеп шығару функциялық жүйесі.
 Бүйрек, түпкілікті бөліп шығарушы орган ретінде, оның құрылысы.
 Несеп түзілудің сүзілу.реабсорбциялық теориясы.
А) шумақтық сүзілу,
Б) түтікшелік қайта сорылу,
В) түтікшелік секреция,
2. Несеп түзілу және несеп бөліну реттелуінің нейрогуморальды механизмдері.

Зат алмасу процесі пайда болған калдық заттарды сыртқа шығарумен аяқталады. Күрделі диссимиляция (ыдырау) процес-тері қорытындысында денеде зат алмасуының ең соңғы өнімде-рі — «қалдық зат» (шлак) пайда болады. Шлак организмде пай-даланылмайды, ал қор. болып жиналып қалса оны уландырады, әсіресе белок алмасуы барысында түзілетін мочевина, несеп кышқылы, креатинин, аммоний тұздары сияқты заттар өте улы келеді. Олар сондай-ақ көмірсу мен май алмасуының соңғы ыды-рау өнімі — көмір қышқылы мен су. Барлық зат алмасу процесінің нәтижесінде бөлінген қалдық заттар организмнен шырару мүше-лері арқылы сыртқа шығады (экскреция).
Адам мен жануарлардың сыртқа шырару мүшелері: бүйрек, тер бездері, өкпе, ас қорыту түтігі.
Белок алмасуы кезінде пайда болатын қалдық заттар, су, тұздар және сырттан келіп түскен әртүрлі организмге жат заттар (түрлі дәрілер, бояулар т. б.) негізінен бүйрек, аздап тер бездері аркылы, ал су мен көмір қышқылды газ, эфир, хлороформ, алко-голь сияқты кейбір ұшқыш заттар өкпе арқылы сыртқа шығады.
Ас' корыту түтігінің кілегей қабығы арк-ылы, ет пигмент-терінің өзгерісінен пайда болған заттар, кейбір ауыр металдар-дың (қорғасын, кадмий т. б.) тұздары аласталады. Мұнымен бірге тоқ ішек және сілекей бездері арқылы кальций тұздары шығарылады.
Сонымең бәрімізге белгілі негізгі экскрециялык мүше — бүйрек, одан басқа экстраренальдық (бүйректен тыс) ағзалар: тер безде-рі, өкпе мен ішектер арқылы зат алмасу кезінде пайда болған ыдырау өнімдері сыртқа шығарылады.
Сыртқа шығару тіршілікке өте кажет физиологиялық процесс. Онсыз тіршілік жоқ. Мәселен, екі бүйрегін бірдей алып тастаса, ит уланып бір тәулік ішінде өледі. ІСыртқа шығару процесі бұ-зылса, көптеген физиологиялық процестер бұзылады.! Солардың бірі — уремия, белок алмасуының соңғы ыдырау өнімдері (мо-чевина, несеп қышқылы) жиналып қанға өтеді де организмді уландырады. Ондай жағдай адамда да байқалады бүйрек қызме-тінің бұзылуынан анурия (несеп шықпай кою) болып, адам 4—5 тәулікте өледі. Бұны әдетте емдемесе (жасанды бүйрек аспабы- _ на қосу, пәрменді емдеу жолдарын пайдаланбаса) адам деиесін-де «мочевиналық қырау» пайда болады, яғни теріге мочевина кристалдары шырады:1,бүйрек қызметін тер бездері атқарады да, ерганизмнен мочевина теріге шамадан тыс көп шығарыладыЛ
Сонңмен, экскреторлық мүшелердің негізгі қызметі — дене-дегі зат алмасудың соңғы өнімдерін, өзге текті басқа заттарды, мәселен, дәрі-дәрмектерді сыртка шығарып отыру.
Сыртқа шығару ағзалары мүнымен қатар бірнеше косалқы қызмет атқарады. Гомеостаздың, яғни ішкі орта тұрақтылы-ғын — қан құрамы мен қасиеттерін лимфаның интерстициялық сұйық пен ликвор құрамының тұрақтылығын сақтайды.
/Сыртқа шығару ағзаларының қан құрамындағы және денеде-гі басқа сұйықтықтар қүрамындағы йондар концентрациясының тұрақтылығын (изоиония) және қан мен басқа биологиялық сұйықтардың осмостық қысымының түрақтылығын (изоосмия), денедегі қышқылдар мен негіздер тепе-тендігінің түрақтылығын (изогидрия) камтамасыз етеді. Экскрециялық 'ағзалар денедегі басы артық қышқылдар мен сілтілерді сыртқа шығарып отыра-ды. Мұнымен қатар клетка ішіндегі және сыртындағы сұйыктык-, тармен әрдәйім алмасып тұратын қанның тамырдары көлемдіктұрақтылығын (изоволемия) сақтайды. Денеде белгілі бір жағ-дайда қалыптасатын су мен тұздар тепе-теңдігін (балансын) қамтамасыз өтш олардың артығын организмнен 'ніығарады Тер оездері дене температурасы тұрақтылығын сақтауға (изотермия) катысады. '
Соңғы жылдары сыртқа шығару ағзаларының бұлардан бас-ка тағы да бірнеше кызмет атқаратыны анықталып отыр.

1. Адам физиологиясы / оқулық – Сатпаева Х.К., Нілдібаева Ж.Б., Өтепбергенов А.А. – Алматы: «Білім», 2005 ж.
2. Төлеуханов С.Т. Қалыпты физиология (биологиялық жүйелердің мезгілдік құралымдар бөлімі): Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2006 ж. – 140 бет.
3. Дюйсембин Ғ.Д., Алиакбарова З.М. Жасқа сай физиология және мектеп гигиенасы: Оқулық - Алматы: «Білім», 2003 ж. – 400 бет
4. Нұрмұхамбетұлы Е. Орысша-қазақша медициналық (физиологиялық) сөздік / ҚазММУ – Алматы: «Эверо», 2007 ж. – 904 бет.
5. Керимбеков Е.Б. Физиология атауларының орысша-қазақша түсіндірме сөздігі. – Алматы: Қазақстан, 1992. – 280 бет
6. Қалыпты физиологияның лабораториялық жұмыстары / студент тер үшін. – Шымкент: Б.И., 1993. – 254 бет.

Пән: Медицина
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 14 бет
Таңдаулыға:

* Дәрістің тақырыбы: Зәр шығару физиологиясы.

* Дәрістің мақсаты : Зәр шығару қызметтік жүйесінің негізгі физиологиялық маңызы туралы түсінікті беру, зәр шығару үрдістерінің реттелу механизмдерін ашу.

* Дәрістің жоспары :

1. Несеп түзілуі мен несеп шығару функциялық жүйесі.
Бүйрек, түпкілікті бөліп шығарушы орган ретінде, оның құрылысы.
Несеп түзілудің сүзілу-реабсорбциялық теориясы.
А) шумақтық сүзілу,
Б) түтікшелік қайта сорылу,
В) түтікшелік секреция,
2. Несеп түзілу және несеп бөліну реттелуінің нейрогуморальды механизмдері.

Сыртқа шығару ағзаларының негізгі функциялары
Зат алмасу процесі пайда болған калдық заттарды сыртқа шығарумен аяқталады. Күрделі диссимиляция (ыдырау) процес-тері қорытындысында денеде зат алмасуының ең соңғы өнімде-рі -- қалдық зат (шлак) пайда болады. Шлак организмде пай-даланылмайды, ал қор. болып жиналып қалса оны уландырады, әсіресе белок алмасуы барысында түзілетін мочевина, несеп кышқылы, креатинин, аммоний тұздары сияқты заттар өте улы келеді. Олар сондай-ақ көмірсу мен май алмасуының соңғы ыды-рау өнімі -- көмір қышқылы мен су. Барлық зат алмасу процесінің нәтижесінде бөлінген қалдық заттар организмнен шырару мүше-лері арқылы сыртқа шығады (экскреция).
Адам мен жануарлардың сыртқа шырару мүшелері: бүйрек, тер бездері, өкпе, ас қорыту түтігі.
Белок алмасуы кезінде пайда болатын қалдық заттар, су, тұздар және сырттан келіп түскен әртүрлі организмге жат заттар (түрлі дәрілер, бояулар т. б.) негізінен бүйрек, аздап тер бездері аркылы, ал су мен көмір қышқылды газ, эфир, хлороформ, алко-голь сияқты кейбір ұшқыш заттар өкпе арқылы сыртқа шығады.
Ас' корыту түтігінің кілегей қабығы арк-ылы, ет пигмент-терінің өзгерісінен пайда болған заттар, кейбір ауыр металдар-дың (қорғасын, кадмий т. б.) тұздары аласталады. Мұнымен бірге тоқ ішек және сілекей бездері арқылы кальций тұздары шығарылады.
Сонымең бәрімізге белгілі негізгі экскрециялык мүше -- бүйрек, одан басқа экстраренальдық (бүйректен тыс) ағзалар: тер безде-рі, өкпе мен ішектер арқылы зат алмасу кезінде пайда болған ыдырау өнімдері сыртқа шығарылады.
Сыртқа шығару тіршілікке өте кажет физиологиялық процесс. Онсыз тіршілік жоқ. Мәселен, екі бүйрегін бірдей алып тастаса, ит уланып бір тәулік ішінде өледі. ІСыртқа шығару процесі бұ-зылса, көптеген физиологиялық процестер бұзылады.[!] Солардың бірі -- уремия, белок алмасуының соңғы ыдырау өнімдері (мо-чевина, несеп қышқылы) жиналып қанға өтеді де организмді уландырады. Ондай жағдай адамда да байқалады бүйрек қызме-тінің бұзылуынан анурия (несеп шықпай кою) болып, адам 4 -- 5 тәулікте өледі. Бұны әдетте емдемесе (жасанды бүйрек аспабы- _ на қосу, пәрменді емдеу жолдарын пайдаланбаса) адам деиесін-де мочевиналық қырау пайда болады, яғни теріге мочевина кристалдары шырады:1,бүйрек қызметін тер бездері атқарады да, ерганизмнен мочевина теріге шамадан тыс көп шығарыладыЛ
Сонңмен, экскреторлық мүшелердің негізгі қызметі -- дене-дегі зат алмасудың соңғы өнімдерін, өзге текті басқа заттарды, мәселен, дәрі-дәрмектерді сыртка шығарып отыру.
Сыртқа шығару ағзалары мүнымен қатар бірнеше косалқы қызмет атқарады. Гомеостаздың, яғни ішкі орта тұрақтылы-ғын -- қан құрамы мен қасиеттерін лимфаның интерстициялық сұйық пен ликвор құрамының тұрақтылығын сақтайды.
Сыртқа шығару ағзаларының қан құрамындағы және денеде-гі басқа сұйықтықтар қүрамындағы йондар концентрациясының тұрақтылығын (изоиония) және қан мен басқа биологиялық сұйықтардың осмостық қысымының түрақтылығын (изоосмия), денедегі қышқылдар мен негіздер тепе-тендігінің түрақтылығын (изогидрия) камтамасыз етеді. Экскрециялық 'ағзалар денедегі басы артық қышқылдар мен сілтілерді сыртқа шығарып отыра-ды. Мұнымен қатар клетка ішіндегі және сыртындағы сұйыктык-, тармен әрдәйім алмасып тұратын қанның тамырдары көлемдіктұрақтылығын (изоволемия) сақтайды. Денеде белгілі бір жағ-дайда қалыптасатын су мен тұздар тепе-теңдігін (балансын) қамтамасыз өтш олардың артығын организмнен 'ніығарады Тер оездері дене температурасы тұрақтылығын сақтауға (изотермия) катысады. '
Соңғы жылдары сыртқа шығару ағзаларының бұлардан бас-ка тағы да бірнеше кызмет атқаратыны анықталып отыр.
Бүйрек қан тамырларьшың тонусы мен түтік кевдігін реттей-ДІ. СоІІың. нәтижесінде қанныц қысымын салыстырмалы бірқа-лыпта сақтаиды. Мәселен, бүйрек қызметінің бұзылуы салдары-нан кеибір адамдарда ұзақ уақыт қан қысымы шектен тыс көте-ріледі. Соның салдарынан бүйрек гипертониясы пайда 'болады. Бүйректің қанмен камтамасыз етілу деңгейі төмендесе, бүйрек тканініц юкстагломерулалық комплексі қан тамырыц тарылтатын арііайы гормондық зат -- ренин қанға шығарылады. Рениннің майды ыдырататын ферменттерге тән қасиетінің бар екендігі дәлелденді. Сондықтан да ол қан плазмасында а -- глобулиннен (ангиотензиноген) физиологиялық дәрітсіз пептидті бөліп және оны ангиотензин І-ге айналдырады. Қейін одан әртүрлі өзгеріс-тер арқылы тамырды тарылтатын өте белсенді зат ангиотензин II пайда болады. Бұл зат қан тамырларын тарылтып, тұрақты артериялық гипертонияға әкеліп соғады. Мұнымен қатар ангио-тензин II бүйрекүсті безінің қыртыс қабатынан альдостероннын. шығуын күшейтеді, ал ол шөлдеу сезімін пайда етіп бүйрек тү-тікшелёрінде натрийдың кері сіңуін тездетеді. Сондай-ақ қан та-мырын кеңейтетін медуллин, простагландиндер, жүрек қызметін баяулататын брадикинин сияқты заттар д'а бүйректе түзіледі. ^Бүйрек эритроцит түзілуі (эритропоэз) процесіне де қатыса-ды, ягни эритроциттердің пісіп жетіліп, қан арнасына косылуына әсер етеді} кан тузілуін күшейтетін арнайы полипептидтер (гемо-поэтин, эритPoundопоэтин, лейкопоэтин) бүйректе түзілетіні дәлелде-ніп отыр. "
Бүйрек аса маңызды биологиялық процесс -- кан ұюына ка-тысады._І Бүйректе канның ұюына кедергі жасап, қан тамырында тромба (ұйыған қан) пайда болуына қарсы тұратын фибрин сріткіш (фибринолиздік) арнайы зат урокиназа ферменті түзіле-ДІ. Урокиназа бүйректегі кан айналысын жақсартады. Бүйрек тамырлары арқылы бір тәулікте 1400 -- 1800 л кан өтетінін еске алсақ, оның қандай маңызы бар екені айтпаса да түсінікті Уро-киназаның әлсіз-күштілігін білу арқылы бүйрек ауруларын дәл анықтауға болады, сондықтан да бұл адіс клиникада кеңінен паидаланылады.
^Бауырда түзілген дәрітсіз алғашқы гормон -- витамин Д3 Оүиректе физиологиялық белсенді гормонға айналып ішекте кальцийдщ сшуш күшейтеді. Сүйек тканінен алынған витамин Д гормоны да бүйрек түтікшелерінен кальций ионынын кепі сі-ңуін тездетеді. [к]
Бүйректің белок көмірсу және липидтер алмасуына катысады Ьүирек түтікшелершің клеткасында төменгі молекулалы пептид-308
тер амин қышқылдарынан ажыратылады (дезаминделу) жүреді, кейін ол амнн қышқылдарын организм өз қажетіне жаратады. Мұньшен қатар глюконеогенез процесі де жүреді, басқаша айт-канда табиғаты басқа органикалық заттардан глюкоза синтез-деледі. Бүйректе клетка мембранасынын, құрамына кіретін ком-понент -- фосфатидилинозит синтезделеді, бұдан басқа да липид-тер алмасуымен байланысты өте күрделі айналулар жүреді.
Бүйрек. Бүйректің нсгізгі қызметі -- несеп тұзу. Несеп түзілуі, оны сыртқа шығару процесі диурез (несеп шығару) деп аталады. Қалыпты жағдайда тәуліктік диурез мөлшері сыртқы қоршаған ортаның температурасына, желінген тамақтың құрамына, мөл-шеріне және ішкен судың мөлшеріне байланысты. Әдетте, ересек адамда тәулігіне 1000 -- 1800 мл (орта есеппен 1500 мл) несеп тү-зіледі. Ауруға шалдыққан кезде кейде тіпті сау адамда да диу-рез өзгеріп отырады. Физиологиялық жағдайда оның үш түрін байқауга болады: олигурия -- тәуліктік диурездің азаюы; полиу-рия -- тәуліктік диурездің көбегоі, анурия -- несеп түзілуінің тоқта-уы. Ауруға шалдыққан кездерде туатын өзгерістер -- энурез (шыжың немесе түнде несебін ұстай алмау), никтурия (түнде несептің шектен тыс көп болып түзілуі). Бүйректегі күрделі зәр жасалуды терең түсіну үшін несеп пен қан плазмасының қүрам-дарындағы әртүрлі заттардың өзара қатынасыц салыстырып қа-рау керек, үйткені бүйрек арқылы зат алмасу процесінің соңгы калдықтары шығарылады.
Несеп қаннан түзіледі, оның құрамы және қасиеті биохимия пәнінде толық қарастырылады. Біз тек қана, оның кейбіреулері-тіе ғана тоқтап өтеміз. Ол -- гипертопиялық (қаныққан) сұйық зат. Оныд қату температурасы 1,5 -- 2,2° (қан 0,56 -- 0,58° катады), тығыздығы 1,012 -- 1,025, түсі сарғылт. Түсі несеп құрамьіндағы уробилин және урохром бояуларына байланысты. Несеп құра-мында 2 -- 4% құрғақ зат бар.
Несептің негізгі органикалық құрамы мочевинадан тұратынын кестеден байкауға болады.Ересек адам несебініқ кұрамымен орта есеппен алғанда тәу-лігіне 30 г дейін мочевина (12 г-нан 36 г-ға дейін) шығарылады. Несеппен шығарылатын азоттың жалпы саны тәулікте 10 г-нан 18 г дейін өзгеріп отырады. Оның мөлшері белокқа бай тамақ ішкенде, ауырғанда, әсіресе белок көп ыдырайтын ауруларда жоғарылайды (мысалы, гипертиреоз, дене температурасы өзгер-генде т. б.). Қалыпты жағдайда несеппен глюкоза, белок шыға-рылмайды.
Бүйрек жұп мүше, салмағы 120 -- 200 г. Бүйректің негізгі морфофункциялық құрылымы -- нефрон, ол мальпиги шумақта-ры мен бүйрек түтікшелерінен тұрады. Әрбір бүйректе 1_млн-_ға жуық нефрон бад Олар қан, лимфа тамырларымен жиі торлан~~ ға'н және араларында интеPoundС_тациальДШі-. сұйықтық болады. Әр-бір нефронда бір-біріне тәуелді аса күрделі процестер жүріп жа-тады. Соның нәтижесінде бүйректе несеп түзіледі.
Нефрон құрылысы -- өте күрделі (50-сурет). Ол Шумлян-ский -- Боумен капсуласымен, артериялық капилляр шумағынан, яғни Мальпиги шумағьшан және түтікшелерден түрады. Нефрон-ның шумақтық бөлігі гломерулалык, бөлім деп аталады. Шум-лянский -- Боумен капсуласы түптеп келгенде бүйрек түтікшелері-не айналады. Сондықтан оны нефронның түтікше бөлімі деп те атайды. Бұл (құрамында проксимал және дистал ирек түтіктер бар), бүйректің қыртысы бөлімінде, ал Генле ілмешегі және несеп жиналатын түтіктер ми бөлімінде болады. Әр бөлімнің өз құры-лымдық ерекшеліктері болады.І
Бүйрекке арып келетін қаннын. 85%-ке жуығы, бүйректің кыртыс қабатындағы қан тамырларында.
Қанды алып келуші артериола тамырынын, қабырғасында, оның шумаққа кіретін жерінде микроэпителиялық клетқадан пай-да болған қалың тығыз түйін (тасиіа сіепза) бар. Оны юкста-гломеруларлық (шумақ қасы) аппарат деп атайды. Егер де бүйректің қан мен қамтамасыз етілуі нашарласа, бұл аппарат ренин бөледі. Ренин артерия қан тамырының қысымын реттеп, қандағы электролиттердің мөлшерін қалыпты жағдайға келтіреді.
Несеп жасалу процесін терең әрі жан-жақты қарастыру үшін, онын. басқа да құрылысын, ерекшеліктерің білуіміз керек.
Бүйректің қаң әкелуші тамыры (үаа аНегепз) бүйрек артери-::ясынан (а. гепаііз) басталады. Бүйрек артериясы іш қолқасынын, бір бұтағы, осыған байланысты Мальпиги шумағы капиллярла-рында қан кысымы басқа мүшелер капиллярындары қысымына қарағанда (с. б. б. 25 -- 30 мм) анағұрлым жоғары (с. б. б. 70 -- 0 мм).
' Бүйректің қан әкелуші тамырына қарағанда қан әкетуші тамырының диаметрі (үаз еііегепз) екі есе тар. Нефрон түтікшелерінің ұзындығы 35 -- 50 см, ал бүйректегі жалпы барлық түтікше.лердің ұзындығы 70 -- 100 км. Әр капилляр шумағы қабырғасы' сының жалпы ауданы 1,5 -- 2 м[2], яғни адам денесінің ауданымен бірдей. Бүйрек қанындағы (геморенальдық) тосқауыл негізінен жіңішке базальдық мембранасынаң түрады. Нефрон түтікшелерінін құрылымдық ерекшелігі, онық жоғарғы бөлімі цилиндр тәрізді эпителийден тұрады, олардьщ ішкі бетінде микробүрлер, яғ'ни кері сіңіру қабілеті күшті протоплазмалық өсінділер бар. КейІн эпителийлердің пішіні өзгеріп куб тәрізді болады. Микробүрлер бүйрек аппараты түтікшелерінің ішкі ауданының жалпы көлемін бірнеше рет үлғайтады.
Ферменттік жүйелер түтікше эпителиінің әр бөлімінде әркелкі орналаскан: гсксокиназа Ыа+, Қ+ -- АТФаза жорарғы иірім тү-тікшелерде көбірек болады, .сукцинатдегидраза (N3+, Қ+ ионда-рын тасушы) негізінен Генле ілмешегінін. жоғарғы бөлімі эпите-лиінде көбірек, ал төменгі бөлімінде өте аз шоғырланған. Гиалу-ронидаза ферменті көбіне көп мөлшерде жинайтын түтіктің эпи-телиінде орналасқан. Бұл айтылған ерекшеліктер несеп түзілуі нефронының қай бөлімінде болса да өте күрделі процесс екенін көрсетеді.
Несеп түзілу процесі
Несеп түзілу жөніндегі қазіргі (сүзілу -- қайта сіңу және секрециялық) теорияның негізін өткен ғасырда К. Людвиг, Боу-мен, К. Гейденгайн салды, осы ғасырдың 20 -- 30-жылдарында А. Қешни, А. Ричардс, ал біздің тұсымызда Н. Вирц, А. І\ Гине-цинский және т. б. ғалымдар толықтырды. Бұл теория бойынша ::несеп түзілуі -- өте күрделі процесс. Ол негізінен шумақтағы сүзілу, түтікшелердегі кайта сіңу және кейбір түтікшелердегі сөлініс (секреция) процестерінен тұрады.
Бүйректегі қан айналысын, электрондық мнкроскоппен неф-ронның ультра құрылысын зерттеу, микрофункция әдісімен неф-роң бөлімдерінен (Шумлянский -- Боумен капсуласынан, жоғар-ғы және төменгі түтікшелерден, Генле ілмешегінен т. б. жерлер-ден) кварц микропипеткасымен алынғаи сұйықтықтардың химия-лық құрамын несеп құрамымен салыстыру арқылы бұл теория, ның негізі дұрыс екені дәлелденді.
Гломерулалық сүзілу
Жоғарғы аталған теория бойынша, несеп алдымен шумақтық еүзгіден өтеді, яғни қан -- бүйрек (геморенальдық) тосқауылы (барьер) арқылы қан Шумлянский -- Боумен капсуласында сүзі-леді. Мальпиги шумағынан қан плазмасының еріген басқа да заттары қан қысымы әсерінен капсуланын ішіне өтеді. Геморе-нальдық тосқауылға байланысты эндотелий тесікшелерінен, ба-зальдық мембрана мен капсуланың ішкі қабырғ.асынан үлкен молекулалы заттар, мәселен, шумақтық сүзгіден молекулалық салмағы 70000 және одан да көіі заттар -- глобулиндер, фибри-ноген, гемоглобин (егер ол қан тамырының ішінде гемолизге ұшырамаса) өтпейді. Сондықтан шумақтық сүзінді кұрамында белоктар өте аз болады.
Шумлянский -- Боумен капсуласынан алынған алғашқы ІІеме-се процизорлық несеп, құрамы жағынан ультра сүзінді, кан плаз-масымен бірдей, оның кұрамында қан клсткалары және улкен молекулалы белоктар болмайды, аздаған альбуминдер, баска заттардаң қант, амин қышқылдары, тұздар болады, олардың кон-ІІентрациясы қан плазмасындағыдай.
Алғашқы несептің көлемі өте көп -- тәулігіне 150 -- 180 л. Оның көп болу себептері: Мальпиги шумақтарындағы капилляр-да қан кысымы басқа мүшелердегі капиллярлармен салыстыр-ғанда өте жоғары с. б. б. 70 -- 90 мм. себебі бүйрек артериясы іш колқасынан тарамданады және қанды алып кетуші артериянын, диаметрі, қанды алып келуші артерия тамырынан анағұрлым тар. Оның үстіне шумақтың сүзілу деңгейі қан .тамырындағы суды өткізбейтіц және сүзілуге кедергі жасайтын кан плазмасының онкотикалық қысымына да байланысты. Ол қандағы судың мөл-шерін ұстап тұрады. Қанның онкотикалык кысым мөлшері с. б. б. 25 -- 30 мм, ол жоғарлаған сайын түзілген алғашқы несеп көлемі азая -үседі.
Бүйректегі қан айналысын тікелей анықтау нәтижесінде бүй-рек арқылы тәулігіне 1400 -- 1500 л қан ағатыны және шумақтағы тамырлар кысымның өте жоғары болуы әсерінен сонша қанның тек оннан бір бөлігі ғана сүзілетіні дәлелденді. Шумақтағы ка-пиллярлар қабырғасының сүзілу ауданы 1,5 -- 2 м[2].
Шумақтағы сузілу деңгейі капсуладағы, түтікшелер мен бүйрек түбепндегі нссептің гидрастатикалық кысымына (бүйрек ішіндегі қысымға) да байланысты. Ол қалыпты жағдайда с. б. б. Ю -- 20 мм. Бүйректе тас байланса ішіидегі қысым бұдан әлде-канда жоғары болады. Қысым артқан сайын алгапіқы несеп кө-лемі азая түседі. Демек, ол несеп сүзілуіне кедергі жасайды. Сонымен, шумақтық сүзілуді .қамтамасыз ететін қысым, яғни сү-зілу нәтижесі (СН) қан қысымына (ҚҚ), онкотикалық қысымра (ОҚ) және бүйрек ішіндегі қысымға (БҚ) байланысты. Оның сонгы екеуі (ОҚ және БҚ) бүйректе сүзілу дәрежесін төменде-теді.
СН = ҚҚ -- (ОҚ+БҚ), яғнн, СН = 70 -- (30+10) =30 мм с. б.
Шумақтық сүзілу -- баяу процесс, ол заттарды таңдап өткіз-бейді, бүйрек ткандерінен энергияның көп жұмсалуын қажет етпейді, көбінесе тамырда қысым тудыратын жүректің жиырылу энергиясын пайдаланады. Қан айналысын жақсарта отырып, ал-ғашқы несеп түзілуін күшейтуге болады. Шумақтық сүзілу нәти-жесінде түзілген алғашқы несеп бүйректің түтікшелеріне барып құйылады. Мұнда ол құрамы жағынан күрделеніп, кәдімгі несеп түзілу процесіне -- түтікшелерде қайта сіңуге ұшырайды, яғни не-сеп құрамындағы су мен онда еріген кейбір заттар кайта сіңеді, сіңбей қалған заттар мен түтікшелер эпителиіндегі синтез нәти-жесінде түзілген заттар қосылып соңғы несеп құрайды.
Қайта сіңу процесі микропункция әдісімен зерттеледі: түтік-шенің әр бөлімдерінен несеп алынып, оның кұрамы мен сапасы денеден сыртқа шығарылатын соңғы (дефинитив) несептің күра-мымен және сапасымен салыстырылады. Алғашқы (провизорлык) несеп пен соңғы (дефинитив) несептің айырмашылығы мынада:
1) Алғашқы несептің көлемі 150 -- 180 л, соңғы несептің көлемі 1,5 -- 2,0 л, орта есеппен 1,0 -- 1,5 л.
2) Соцғы несеп құрамында қант, амин қышқылы, альбумин-дер болмайды, бірақ мочевинаның, несеп қышқылының және та-ғы басқа белок алмасуы барысында пайда болған заттардың мөл-шері бірнеше есе көп, кейбір тұздар (хлорид, сульфат, фосфат) концентрациясы да басым.
3) Соңғы несеп құрамында, қанда және алғашқы несепте жоқ кейбір заттар, атап айтқанда гиппур қышқылы, аммоний тұздары бар. Фаркамологиялық заттар -- пенициллин, диодраст, ПАГ (пара-амингиппур қышқылы) алғашқы несепте де болмайды. Түтікшелерде несеп түзілуі барысында алғашқы несептен су кейбір заттар қайта сінеді (оның ішінде аса көп сіңетін су). 150 -- 180 л алғашкы несептегі судың орнына 1,5 литрге таяуы (1%) сыртқа шығады, ал 99%-і қайта сіңеді.
Түтікшелердегі қайта сіңу
Түтікшелерден қайта сіңу көбінесе осмостық градиент күшіне кайшы келетін негізіиен белсенді процесс. Ол түтікшелерден клеткаарлық (интерстициялық) сұйықтыкка және қанға қысым мен тасылатын көптеген ферменттік жүйелердің қатысуымен іскс асады. Оған жұмсалатын энергия да ұшан теңіз. Сол себептеи бүйрек өз қызметіне кажет оттегін көптеп сіңіреді (көлденец жолақ еттерге қарағанда 6 -- 7 есе артық), бүйректегі кан айна-лымы да басқа мүшелерден анағұрлым (20) жоғары.
Кейбір заттардың бүйрек түтікшелерінде белсенді тасылатынып денеден бөлініп алынғдр иттің бүйрегіне қойылған тәжірибелер-ден көруте болады. Цианидпен уланған (бұл у тотығу процесте-рін тоқтатады) және тоңазытылған (ферменттік процестер баяу-лайды) бүйректе қайта сіңу нашарлайды да осыған орай соңғы несеп көлемі көбейеді.
Кейбір заттардың градиент концентрациясына қарамастан тү-тікшелерде' мүдірместен қайта сіңуі олардың белсенді тасымал-данатьгаын дәлелдейді. Алғашқы несеп кұрамындағы кейбір зат-тардың тандамалы түрде кайта сіңуі де түтікшелердегі роабсорб-цияның белсенді процесс екенін кэрсетеді. Бірқатар заттар (инсу-лин, сульфаттар т. б.) бүйректе мүлде қайта сіңбейді, олар тіпті түтікше эпителиінде қосымша мөлшерде сыртқа шығады. Ал кей-бір, заттар, мәселен, мочевина аз мөлшерде ғана қайта сіңеді, сондықтан концентрациясы түтікшелерде су қайта сіңген сайын біртіңдеп жоғарлайды.
Қайтадан сіңетін глюкозаның, ЫаСІ, баска да тұздардың сіңу дәрежесі олардың қандағы концентрациясына байланысты. Мәсе-лен, глюкоза концентрациясы қанда 150 -- 180 мгл (8 -- 9 м мольл) болса, ол алғашқы несеп түтікшелерден өткенде дайта-дан толық сіңеді, ал одан жоғары болса, айтарлықтай сіңбей СОҢҒЫ несепке қосылады. Осыған орай белгілі бір заттардың тү-тікшелерде таңдаулы түрде қайта сіңуіне байланысты сол зат-тардын, сыртқа шығарылуының ең төменгі (шегі) табалдырығы туралы ұғым туады. Заттардың сыртка шығарылуының ең төмен-гі табалдырығы деп түтікшелерде толық сіңбей, соңғы несепке қосылатын заттың қандағы концентрациясын айтады. Түтікше-лерде қайта сіңетін заттардың төменгі табалдырығы әртүрлі.
Қайтадан сіңетін заттар арасында төменгі табалдырығы жоқ заттар да бар. Олардьщ катарына түтікшелерде кайта сіңбейтін және несеппен бірге түгелдей сыртқа шығатын заттар жатады. Олар, атап айтқанда, инулин, креатинин. Олардың қандагы кон-центрациясы өте жоғары болса да, түгелдей сыртқа шығарыла-ды. Сонымен, бүйрек түтікшелерінде өтетін тавдамалы кайта сі-ңіру процесі -- белсенді процесс. Түтікшелерде тек су ғана әдет-тегі тәртіппен сіңе береді, яғни осмостық градиент -кушіне карай сіңеді. _Сондықтан да су электролиттердің кұлы деп аталады, оның сіңуі электролиттерге тәуелді.
Кайта сіну процесі буйрек түтікшелерінің құрылымдық ерек-шеліктеріне байланысты. Жоғарғы (проксимальды) иірім түтікше-лер қабырғасы көмкерілген цилиндр тәрізді эпителийдең тұрады. Түтікшенің сіңіру кабілеті өте жоғары. Генле ілмешегі төменгі дистальды тутікшелер мен несеп жинаушы түтіктер бір-біріне па-раллель орналасқан. Бұлар бүйректің ішкі қабатына тереңдел ми кабатының емізікше бөліміне дейін енеді. Мұндағы интерстиция-лық сұйықтықтың да осмостық қысымы өте жорары.
Қөмкерілген цилиндр тәрізді эпителийдің сіңіру қабілетін бі-лу үшін қаздың несеп жолына, яғни бүйректің шығаберісіне фистула қойылады. Мұндай каздан тәулігіне 2 л несеп жинап алынды. Ал қаз әдетте 0,1 мл несеп шырарады. Демек, каздың несеп жолы өте қысқа болса да, сіңіру қабілеті өте жоғары.
Жоғарры иірім түтікшелерінде қайта сіңу қарқыны өте күш-ті. Нефронның бұл бөлігінде шумакта сүзіндінін, 85%-і (78) қай-та сіңеді, яғни бір тәулік ішінде түзілген 150 -- 180 л алғашқы несептің 125 -- 145 литрі қайта сіңеді, ал 15%-і (18) одан әрі жылжиды.
Соңғы оқулықта Г. И. Косицкий (1985) жорарғы иірім түтік-шелерде судың 40 -- 45%, Генле ілмешегінде 25 -- 28%, төменгі иірім түтікшелерінде 10% шумақтық сүзіндіден бүйрек түбекше-сіне, одан әрі қуыққа ауысады. Дегенмен, су әсіресе нефронның жорарры бөлігінде несеп жасалу қарқынына байланысты қайта сіңеді. Түтікшенің бұл бөлігінде, сондай-ақ глюкоза, амин қыш-қылдары, N3+ және С1_ иондарының 45 бөлігі қайта сіңеді.
ІЧа+ иондары түтікше сұйырына эпителий арқылы тасылады. Бұл процеске сукцинатдегидрогеназа ерекше ферменті қатысады. Аталған фермент нефрон түтікшелерінің жоғарғы бөлігінде, Ген-ле ілмешегі бұрылымында көбірек кездеседі. Ал су дәрітсіз түрде қайта сіңеді, ол Ма+ ионының осмостық күшіне сай, Ыа+ судың эквивалентті мөлшеріне лайық қайта сіңеді, сондықтан нефрон-ның жорарры бөлігіндегі алрашқы несеп құрамыңдары натрий мөлшері, оның қандары мөлшеріне изоосмосты болады. Зерттеу нәтижесіне қарағанда, нефронның бөлігінде қайта сіңу (реаб-сорбция) салыстырмалы тұрақты келеді. Ол гомеостазға байла-нысты емес. Сондықтан жорарры реабсорбция облигатты (міндет-ті) реабсорбция деп те аталады. ЯРНИ барлық жардайда жасал-ған ультра сүзіндінің 78 бөлігі нефронның осы бөлімінде қайта сіңеді.
Нефронның төменгі бөліміндегі жоғары және төмен жүретін тура түтікшелерде, Генле ілмешегінде, иірім түтікшелерінің тө-менгі бөлімінде, несеп жинайтын түтіктерде реабсорбция тұрақ-сыз, деңгейі өзгеріп отырады, оның мөлшері су мен тұздар алма-суына байланысты. Сондықтан бұл бөлімдегі реабсорбция қүбылмалы (факультативтік) реабсорбция деп аталады. Судың бұл реабсорбциясы денеде су көбейгенде төмендейді де, несеп сұйылады, оның көлемі де көбейеді, ал денеде дегидратация (су-сыздану) процесі басталса, керісінше несеп қоюланады, оның көлемі азаяды, ЯРНИ бүйректің несепті концентрациялау қабілеті айқын белгіленген.
Сонымен, бүйректің несепті ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.