Айналадағы әлеммен таныстыру сабағында қимылды ойындар арқылы бала белсенділігін арттырудың педагогикалық ерекшелігі
Кіріспе
1. Мектеп жасына дейінгі балалардың белсенділік қабілеттерін дамытудың педагогикалық шарттары мен іс.әрекет бағыттары.
Балалардың белсенділік қабілеттерін дамытудың педагогикалық шарттары.
Балалардың белсенділік қабілеттерін дамытудың іс.әрекет бағыттары.
2. Айналадағы әлеммен таныстыру сабағында қимылды ойындар арқылы бала белсенділігін арттырудың педагогикалық ерекшелігі.
Ойынның психологиялық және педагогикалық ерекшелігі.
Айналадағы әлеммен таныстыру сабағында қимылды ойындар арқылы бала белсенділігін арттыру жолдары.
Балалардың танымдық ойлау қабілетін әуенді қимыл.қозғалыс ойындары арқылы қалыптастыру.
Мектеп ал даярлық балаларының ойын тілін дамыту.
1. Мектеп жасына дейінгі балалардың белсенділік қабілеттерін дамытудың педагогикалық шарттары мен іс.әрекет бағыттары.
Балалардың белсенділік қабілеттерін дамытудың педагогикалық шарттары.
Балалардың белсенділік қабілеттерін дамытудың іс.әрекет бағыттары.
2. Айналадағы әлеммен таныстыру сабағында қимылды ойындар арқылы бала белсенділігін арттырудың педагогикалық ерекшелігі.
Ойынның психологиялық және педагогикалық ерекшелігі.
Айналадағы әлеммен таныстыру сабағында қимылды ойындар арқылы бала белсенділігін арттыру жолдары.
Балалардың танымдық ойлау қабілетін әуенді қимыл.қозғалыс ойындары арқылы қалыптастыру.
Мектеп ал даярлық балаларының ойын тілін дамыту.
Қазақстан Республикасының "Білім туралы" заңының негізгі міндеттерінің бірі баланың интеллектуалдық және шығармашылық қабілеттерін дамытуды міндеттесе, Қазақстан Республикасының дарынды балаларды анықтап, оларға қолдау көрсетіп дамыту концепциясы шығармашылық қабілетті дамытуға бағытталған білім беру кеңістігін туғызуды талап етеді. Соған сәйкес Қазақстан Республикасының білім саласындағы нормативті-құқықтық құжаттары адамның шығармашылығын дамытуды басым бағыттардың бірі ретінде қарастырады. Сондықтан жеке тұлғаның шығармашылық мүмкіндігін, шығармашылық қабілетін, шығармашылық ойлауын әрбір адамның жаңа білімді игеруіне, интеллектісі мен ойлау қызметінің артуына қажетті ықпал ретінде дамыту өзекті мәселелердің біріне айналып отыр.
Өйткені, қоғамның алға қарыштап дамуы шығармашыл адамдарға байланысты. Бүгінгі күнде оқытудың жаңа технологиялары баладардың шығармашылық қабілеттерін дамыту негізінде білім беруді көздейді. Бұл мектепке дейінгі кезеңнен бастап баланың шығармашылық ойлауын, шығармашылық қиялын дамытуға көп көңіл бөлуді міндеттейді. Осы орайда біздің мектепке дейінгі мекемеміздегі шығармашылықты дамыту жұмыс бағыты төмендегі моделге сәйкес жүзеге асырылады.
Бұл мақсатты түрде ұзақ мерзімде жүзеге асатын жұмыс болғандықтан, эпизодты түрде қолданылатын шығармашылық тапсырмалары біз күткендей нәтижені бере бермейді.Сондықтан мектепке дейінгі мекемеміздегі педагогикалық ұжымымыз танымдық тапсырмаларды бір жүйеде құрып, балалардың әр бағыттағы интеллектуалдық және шығармашылық қабілеттерін дамытып қалыптастыратындай жұмыс бағытын ұстанып отырады. Сонымен қатар, педагогтар репродуктивті, формальді-логикалық іс-әрекет түрін шығармашылық іс-әрекетке айналдырып қолдануды жұмыс тәртібіне енгізген. Балалардың таным кызығушылықтары мен белсенділіктерін, шығармашылықпен ойлауын дамыуда педагогтар алдына мынадай шарттар қойылады:
Өйткені, қоғамның алға қарыштап дамуы шығармашыл адамдарға байланысты. Бүгінгі күнде оқытудың жаңа технологиялары баладардың шығармашылық қабілеттерін дамыту негізінде білім беруді көздейді. Бұл мектепке дейінгі кезеңнен бастап баланың шығармашылық ойлауын, шығармашылық қиялын дамытуға көп көңіл бөлуді міндеттейді. Осы орайда біздің мектепке дейінгі мекемеміздегі шығармашылықты дамыту жұмыс бағыты төмендегі моделге сәйкес жүзеге асырылады.
Бұл мақсатты түрде ұзақ мерзімде жүзеге асатын жұмыс болғандықтан, эпизодты түрде қолданылатын шығармашылық тапсырмалары біз күткендей нәтижені бере бермейді.Сондықтан мектепке дейінгі мекемеміздегі педагогикалық ұжымымыз танымдық тапсырмаларды бір жүйеде құрып, балалардың әр бағыттағы интеллектуалдық және шығармашылық қабілеттерін дамытып қалыптастыратындай жұмыс бағытын ұстанып отырады. Сонымен қатар, педагогтар репродуктивті, формальді-логикалық іс-әрекет түрін шығармашылық іс-әрекетке айналдырып қолдануды жұмыс тәртібіне енгізген. Балалардың таным кызығушылықтары мен белсенділіктерін, шығармашылықпен ойлауын дамыуда педагогтар алдына мынадай шарттар қойылады:
Айналадағы әлеммен таныстыру сабағында қимылды ойындар арқылы бала
белсенділігін арттырудың педагогикалық ерекшелігі
Жоспар
Кіріспе
1. Мектеп жасына дейінгі балалардың белсенділік қабілеттерін дамытудың
педагогикалық шарттары мен іс-әрекет бағыттары.
. Балалардың белсенділік қабілеттерін дамытудың педагогикалық шарттары.
. Балалардың белсенділік қабілеттерін дамытудың іс-әрекет бағыттары.
2. Айналадағы әлеммен таныстыру сабағында қимылды ойындар арқылы бала
белсенділігін арттырудың педагогикалық ерекшелігі.
. Ойынның психологиялық және педагогикалық ерекшелігі.
. Айналадағы әлеммен таныстыру сабағында қимылды ойындар арқылы бала
белсенділігін арттыру жолдары.
. Балалардың танымдық ойлау қабілетін әуенді қимыл-қозғалыс ойындары
арқылы қалыптастыру.
. Мектеп ал даярлық балаларының ойын тілін дамыту.
1 Мектеп жасына дейінгі балардың белсенділік қабілеттерін
дамытудың педагогикалық шарттарымен іс-әрекет
бағыттары
1.1 Балалардың белсенділік қабілеттерін дамытудың
педагогикалық шарттары.
Қазақстан Республикасының "Білім туралы" заңының негізгі міндеттерінің
бірі баланың интеллектуалдық және шығармашылық қабілеттерін дамытуды
міндеттесе, Қазақстан Республикасының дарынды балаларды анықтап, оларға
қолдау көрсетіп дамыту концепциясы шығармашылық қабілетті дамытуға
бағытталған білім беру кеңістігін туғызуды талап етеді. Соған сәйкес
Қазақстан Республикасының білім саласындағы нормативті-құқықтық құжаттары
адамның шығармашылығын дамытуды басым бағыттардың бірі ретінде
қарастырады. Сондықтан жеке тұлғаның шығармашылық мүмкіндігін,
шығармашылық қабілетін, шығармашылық ойлауын әрбір адамның жаңа білімді
игеруіне, интеллектісі мен ойлау қызметінің артуына қажетті ықпал ретінде
дамыту өзекті мәселелердің біріне айналып отыр.
Өйткені, қоғамның алға қарыштап дамуы шығармашыл адамдарға байланысты.
Бүгінгі күнде оқытудың жаңа технологиялары баладардың шығармашылық
қабілеттерін дамыту негізінде білім беруді көздейді. Бұл мектепке дейінгі
кезеңнен бастап баланың шығармашылық ойлауын, шығармашылық қиялын дамытуға
көп көңіл бөлуді міндеттейді. Осы орайда біздің мектепке дейінгі
мекемеміздегі шығармашылықты дамыту жұмыс бағыты төмендегі моделге сәйкес
жүзеге асырылады.
Ғалымдардың айтуынша "шығармашылық қабілет" түсінігіне еніп тұрган бар
қасиеттер кешенін бір мезгілде қамту мүмкін емес.
Бұл мақсатты түрде ұзақ мерзімде жүзеге асатын жұмыс болғандықтан,
эпизодты түрде қолданылатын шығармашылық тапсырмалары біз күткендей
нәтижені бере бермейді.Сондықтан мектепке дейінгі мекемеміздегі
педагогикалық ұжымымыз танымдық тапсырмаларды бір жүйеде құрып, балалардың
әр бағыттағы интеллектуалдық және шығармашылық қабілеттерін дамытып
қалыптастыратындай жұмыс бағытын ұстанып отырады. Сонымен қатар,
педагогтар репродуктивті, формальді-логикалық іс-әрекет түрін шығармашылық
іс-әрекетке айналдырып қолдануды жұмыс тәртібіне енгізген. Балалардың
таным кызығушылықтары мен белсенділіктерін, шығармашылықпен ойлауын
дамыуда педагогтар алдына мынадай шарттар қойылады:
Таным қызығушылығын дамыту шарттары:
- интеллектуалдық қысым және интеллектуапдық тартыстар жағдайын туғызу;
- шығармашылық және зерттеу іс-әрекеттері бар сабақтар ұйымдастыру;
- өзіндік таным мен зерттеу дағдыларының қалыптасуына ықпал ету;
- балалардың танымдық бастамалары мен өз бетінше жұмыс істеулеріне қолдау
көрсету немесе мақтау, мадақтау.
Таным белсенділігін дамыту шарттары:
- әрбір бала үшін даму жұмысының траекториялары;
- әрбір баланың потенциалдық мүмкіндіктерін ашуға қолдау көрсетудегі
жоғары педагогикалық іс-әрекет;
- білім беру үрдісінің ерекше формалары мен білім берудің спецификалық
мазмұнының сипатын беретін арнайы педагогикалық жағдайлар.
Шығармашылық ойлауды дамыту шарттары:
- шығармашылықтың тууына ішкі кедергілерді жою;
- жұмыс істеу барысында бала зейінін ақыл-ойға шоғырландыру;
- қиял ширақтығын қолдау;
- жалпы шығармашылық іс-әрекетке бағыт-бағдар беру.
Психологиялық және педагогикалық зерттеулер мен мектепке дейінгі
мекемелер жұмысының тәжірбиесі балалардың шығармашылық қабілетін ойын
негізінде мектепке дейінгі кезеңнен бастап дамып қалыптасатынын
дәлелдейді.
Ойын барысында балалардың қиялдары дамып, шығармашылық қабілеттері
белсенді түрде артады. Сондықтан қандай да болмасын ұйымдастырылған іс-
әрекет мекемемізде ойын негізінде жүзеге асырылады.
Өз жұмысымыздың барысында төмендегідей шығармашылық ойындарды пайдапанып
отырамыз.
Жоғарыда аталған подагогикалық іс-әрекеті бағыттары ең алдымен педагогтың
өзінің шығармашыл болуын талап етеді. Педагогтың жеке шығармашылығы ең
алдымен оның озін-езі танытуға деген қажеттілігімен сипатталады.Яғни ол
педагогтың кәсіби іс-әрекеттегі мүмкіндігін толық аша білуге ұмтылысынан
туындайды. С.Л. Рубинштейн айтқандай, адамды жеке тұлға ретінде танытатын
оның бойындағы бар қасиеті ғана емес, сонымен қатар оның өзін танытуға деп
қойған мақсатына ұмтылысы да ерекше қасиеттерінің бірі болып табылады..
Осы орайда педагогтың шығармашылық кәсіби іс-әрекетке деген
қажеттілігінің туындауына ықпал ететін мынадай шарттарды атауға болады:
- өзіне-өзі іс-әреквттің субьектісі ретінде қарау;
- қайшылықтарды жеңе білу;
- рефлексияға қабілеттілік;
- өзінің жеке тұлғалық кәсіби қасиеттерін танып білу;
- іс-әрекеттің біріккен түрін қолдана білу,
Баланы мектепке даярлауда, оны жеке тұлға ретінде қалыптастыруда, ойлау
қабілеттерін дамытып, қызығушылыкдары мен икемділіктерін арттыруда ата-
аналар мен балабақшаның бірігіп жұмыс істеуі балабақшамыздың негізгі
міндеттерінің бірі. Соған сәйкос бала шығармашылығын дамытуда да ата-
аналардың атқаратын рөлінің ерекше екендігі мекемедегі әрбір іс-
әрекетімізде ескеріліп отырылады.
Шығармашылыққа негізделген тапсырмалар үлгісі
(мектепке даярлық тобы үшін)
Мектепке дейінгі тәрбие факультетінде маман кадрларды даярлауда негізгі
ролді мектепке дейінгі педагогика пәні аткарады. Бірнеше жылдар бойы
мектепке дейінгі педагогика пәнінің бағдарламасына елеулі өзгерістер
жасалған жоқ дәлірек айтсақ дәстүрлі тақырып таңдау, оның мазмұны, сағат
саны, сабақтардың логикалық байланысы өзгеріссіз келе жатыр.Қазіргі
жағдайда заман ағымының өзгеруіне орай мектепке дейінгі педагогика
пәнінің(курс) бағдарламасына жаңа материалдар мен толықтырулар енгізу
қажеттілігі туындап отыр. Мұнда басты назарды негізгі мәні бар мәселелер
мен педагогиқалық құнды идеяларға аудару қажет.
Халық мұрасына тән халықтық педагогиканың өзіндік ерекшеліктерін ғылыми
теориялар мен қағидалар тұрғысынан барлық жағынан прогресшіл идеяларды
басшьшыкқа ала отырып зерттеп, соның негізінде ғылыми нсгізделген
ұсыныстарды талдап енгізу қажет-ақ топырағында тұңғыш
педагогика,психология ғылымдары саласында құнды ғылыми зерттеу еңбектерін
жазған көрнекті қайраткер, ғалым Жусіпбек Аймауытов бала тәрбиесіне туған
елдің әдет-ғұрпы мен салт-санасының да белгілі мөлшерде әсер ететінін
дәлелдей келе: "Ойын-сауық, өлең-жырды естіп өскен елдің баласы, өнерге
бейім болады. Жастайынан кемдік,қағажу,жоқшылық көріп өскен бала
жасқаншақ, бұйығы болады; "баланы бұзуға" немесе түзеуге себеп болатын бір
шарт жас күнде көрген өнеге. Ол өнеге әке-шешесінің тәрбиесі арқылы
қальштасады. Ата-ананың берген тәрбиесі баланың мінезіне салған ізге
байланысты. "Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілесің" дегендей балаға
қайырымдылықты, кішіпейілділікті, адалдықты, ұқыптьшықты, өтірікшілікті,
күйгелектікті беретін ата-ана өнегесі, тәрбиесі", -деген құнды тұжырым
жасайды.
Сондай-ақ ең көкейтесті мәселе ретінде ескеретін нәрсе ірі-ірі
тақырыптарды оқытуда педагогика ғылымы саласында казақ топырағында дүниеге
келген үнемі дамып, жетіліп отыруға тиіс, өзіндік үлесі бар, ұлттық
педагогиканың шамшырақтарын, олардың еңбегін болашақ әрбір маман біліп
шығуы керек. Сондықтан да педагогика, дидактика ғылымы саласында бүгінгі
уақыт талабына сай болып жатқан жаңалықтарды, жаңа зерттеулер нәтижелерін
әрбір оқытушы педагог өз ісінде тиімді пайдалана білгені абзал.
2. Балалардың белсенділік қабілеттерін дамытудың іс-әрекет бағыттары.
Айтылып өтілгендей, мектепке дейінгі шақта жетекші іс-әрекет ойын болып
есептеледі. Оның жетекші іс-әрекет болуы, қазіргі баланың өзінің көп
уақытын ойынмен алданып, үлкендердің еңбек әрекетіне аз немесе мүлдем
араласпауына байланысты емес. Ойып баланың психикасында сапалы өзгеірістер
туғызады: онда мектеп жетекші болатын оқу әрекетінің негіздері қаланады.
Балалардың ересек адамдармен бірлесіп өмір сүруге ұмтылуы бірлескен еңбек
негізінде қанағаттандырыла алмайды. Бұл қажеттілігін балалар ойын үстінде
қанағаттандыра бастайды, ойын арқылы өздеріне ересектер ролін алып,
еңбектік өмірді ғана емес, сол сияқты әлеуметтік қарым-қатынасты да
нақтылап көрсетеді. Баланың қоғамдағы осындай ерекше орны оның үлкендер
өміріне араласуының айрықша түрі болып саналатын рольдік ойынның пайда
болуының негізіне айналады.Ойын үстінде сәбиге адамдар арасында болатын
объективті қарым-қатынастар тұңғыш рет ашылып, ол әрбір іс-әрекетке
араласу адамнан белгілі міндеттерді орындауды талап ететінін және
бірсыпыра праволар беретінін біледі. Сатып алушының ролін
атқарғанда,мәселен, бала сатып алуға ниеттенген затын мұқият тексеріп
қарауға, қызмет көрсетуге байланысты ескертпе жасауға правосы бар екенін,
бірақ дүкеннен шығарда сатып алған заты үшін ақша төлеуге міндетті екенін
аңғарады.Сюжеттік ойында роль атқару дегеннің өзі рольде көрсетілген
міндетті орындау және ойыннан басқа қатысушыларына байланысты правоны
жүзеге асыру болып саналады. Белгілі рольдерді жүйелі орындау ойнаушы
балаларды тәртіптендіріп отырады. Бірлескен іс- әрекет үстінде олар өз іс-
әрекеттерін үйлестіруді үйренеді. Балалар тобының басқа мүшелерімен
жасалынатын мұндай шынайы өзара қарым-қатынастар коллективтік сапаларды
ғана қалыптастырып қоймай, сйнымен біріге баланың өзіндік санасында жоғары
көтереді. Құрдастарына, туа бастаған коллектив пікіріне қарап бағдар алу
баланың әлеуметтік сезімдерін: топқа ілесу, басқаға жаны ашу т. б.
қабілеттерін қалыптастырады.
Сонымен, егер ойынның сюжеті балаға үлкендердің іс-әрекетімен және өзара
қарым-қатынасымен таныстыруға мүмкіндік берсе, шынайы өзара қарым-қатынас
оны балалар ойындарында байқалатын түрлі жағдайларда өзін ұстай білуге
үйретеді. Мұның өзінде әр бала өзін ойынның жалпы жағдайына, балалардың
осы тобының талаптарына және өзінің Жеке-дара қабілеттеріне сай ұстауға
үйренеді. Мінез-құлықты таңдау балалардың жалпы құрамына және өзіндік
мүмкіндіктерін бағалауына байланысты. Бұйырып билеп-төстеуді ұнататын,
сондай-ақ тасада қалып қойғанды дұрыс көретін балалар да болады. Баланың
ойында алатын орны оның пассивтілігінің дәрежесін анықтамайды.
Мектепке дейінгі шақта, балалардың құрбыларымен өзара іс-әрекет
продесінде дамып отырған өзін таныту қажеттігі құрдастар тобындағы барлық
балалар үшін маңызды орынға талаптануынан көрініп отырады. Талаптану
әлеуметтік белсенділіктің табиғи түрі жеке адамның дұрыс дамуының шарты
болып есептеледі. Алайда, бұл құбылыс сырттай көріне бермейді, өйткені
бала маңызды орынға талаптануын көбінесе аса бір ерекше, өзі үшін қолайлы
жағдайларда ғана жарыққа шығарады.
Құрбыларымен бірлесіп іс-әрекет жасау жағдайында баланың басқаларға өзін
таныту қажеттілігі байқалады. Өзін таныту қажеттілігі ойындағы статустық
рольге талаптанудан көрінген кезде жеңімпазбен эмоциялық теңесу
(идентификация) күрделенеді. Әлеуметтік және талаптанушы тіршілік иесі
ретінде балаға танылған баламен бірге тебірену, жеңімпаздың шаттығына
қуану қиындау болады. Әдетте сезімнің шарықтауы роль бөліскенде және
рольдер бөлінгеннен кейінгі ойынға кіріскен сәтте күшейе түседі. Танылу,
қажеттілігі және бірге тебірену қабілеттерінің өзара әсері бірлескен іс-
әрекетпен шұғылданушы құрдастар тобындағы қарым-қатынастардан туындайды.
Осы айтылғанның бәрі балалардың ойнаушы тобын мінез-құлықтың әлеуметтік
түрлері үнемі жобаланып және нығайып отыратын қайсібір әлеуметтік қарым-
қатынастар мектебі деп түсінуге мүмкіндік береді.Ойнап жүріп балалар
адамдардың ынтымақтасу қабілетін үйренеді.
Ойын үстінде бала шынайы затты ойыншықпен немесе кездейсоқ нәрсемен
алмастыруға болатынын тез аңғарады. Шынайы заттарды алмастыруды бала
үлкендерден үйренеді. Балдырған тасты нан, таяқшаны адам ретінде ауыстырып
қолдапа алады. Ол бір затты екінші заттың орнына қолданып қана қоймай,
зат, жануар, басқа адамдар орнына өзін де қолданады. Мысалы, мылтықтан
атып жібереді де өлтірілген қасқырдың орнына өзі құлап түседі, қиялдағы
тепловозды жүргізеді әрі өзі тепловоз ретінде гүрілдеп, жылдамдық ала
бастайды.
Сонымен, ойын бұл кезеңде өзінің мәнісі жағынан снмволикалық болады.
Символикалық ойын, баланьң символдарды қолдануы — оның психикасының
дамуының елеулі сәті. Символдарды пайдалану, бір объектіні екінші
объектінің көмегі арқылы ауыстыра білу қабілеті кейінірек әлеуметтік
таңбаларды игеруді қамтамасыз ететін жетістік болып табылады. Символикалық
функцияның дамуы арқасында баланың жіктеп қабылдауы қалыптасады, ақыл-
ойының мазмұндық жағы және басқа да адамға тән қабілеттері елеулі
өзгереді. Бір заттарды екінші заттардың орынбасарлары ретінде кең қолдану
балалар ойынында бір затты әр түрде қолдануға болады деп дәлелдеуге негіз
бер- мейді. Бала орынбасар-заттардың қасиеттеріне қарап бағдар алады.
Мәселен, дүкен ойнына материалдар іріктегенде балдырған балмұздақ орнына
ақ кірпіш, шұжық орнына қызыл цилиндр, алма орнына пласмассадан жасалған
жасыл дөңгелектер қолданылса қанағаттануы мүмкін. Ойыншық мылтық, қажет
болған жағдайда адамға, жәшік — үйге айнала салады. Барлық, осы және
осыған ұқсас ауысулар формасы, түсі немесе функциялық ерекшеліктер
ұқсастығынан барып шығады. Мынадай жайтты да атап өткен маңызды: бала
затқа өзі ат қойған соң енді онымен бастапқы қасиеттеріне сай іс-әрекет
жасамай, оның жаңа атына сай әрекет жасай бастайды. Егер таяқ мылтыққа
айналса, ол одан атады, атқа айналса, оған мініп шабады; пароходқа
айналса, ол жүзіп отырып жағаға келуі тиіс.
Ойын іс-әрекеті ырықты зейін мен ырықты естің дамуына көмектеседі. Ойын
жағдайларында балалар лабораториялық тәжірибелер жағдайларындағыдан
зейінін жақсы жинақтайды. және кебірек есте сақтайды. Зейінді жинақтау,
есте сақтау және еске түсіру, яғни саналы мақсат балаға ойын үстінде
ертерек және оңай ажыратылады. Ойынның шарттарының өзі қатысушылардан ойын
ситуациясына ететін заттарға ойналатын іс-әрекеттер мен сюжет мазмұнына
зейін жинақтауды талап етеді. Егер бала болашақ ойын ситуациясының
талабына зейінді болғысы келмесе, ойынның шарттарын есінде сақтамаса, онда
оны құрдастары ойыннан қуып жібереді. Қарым-қатынас жасауға, эмоциялық
мадақтауға деген қажеттілік балаларды мақсатты түрде зейін жинақтауға және
есте сақтауға мәжбүр етеді.
Тілдің дамуына ойын өте үлкен әсер етеді. Ойын жағдайы оған енген әр
баладан белгілі қатынас жасау қабілетін талап етеді. Егер бала ойын
барысына қатысты өз тілектерін түсінікті етіп айта алмаса, егер ойын
үстіндегі жолдастарының сөздік нұсқауларын ұқпайтын болса, онда кұрбылары
оны жақтырмайды. Бұл жағдайдағы эмоциялық қолайсыздық тілдің дамуына
себепкер болады. Психологиялық әдебиетте құрбылармен қарым-қатынас жасау
мүмкіндіктерінен айрылған егіз ұлдардың психикалық нашар даму оқиғасы
суреттелген. Өзара қарым-қатынас жасауда бүл егіздерде өздерінің, екеуіне
ғана түсінікті автономиялық тілі
қалыптасқан. Егіздерді белгілі уақыт ажыратып, басқа балалар коллективіне
қосқаннан кейін ғана олар дұрыс тілдік қарым- қатынас жасау қабілетіне ие
бола бастаған.
Ойын ақыл-ой дамуына да әсер етеді, бала ойын үстінде заттар мен іс-
әрекеттерді жалпылауды, сөздің жалпылама мағынасын қолдануды т.б.
үйренеді. Ойын жағдайына ену баланың ақыл-ой әрекетінің түрлі формаларының
шарты болып табылады. Мәселен, затпен қимылдар жасай отырып, ойлаудан
елестете ойлауға бала затқа оның тиісті әз атын бермей (тіпті бала оны
жақсы біліп тұрса да) қазіргі ойын жағдайына қажетті заттың атын беруден
бастап ауысады. Бұл жағдайда, таңдалынған нәрсе, біріншіден, жобаланған
зат туралы ойлаудың өзгеше бір сыртқы тірегі және, екіншіден, осы затпен
жасалынатын шынайыы іс-әрекеттер тірегі ретінде көрінеді. 'Сонымен,
рольдік ой- ында ой жүзінде іс-эрекет жасау қабілеті дами бастайды.
Алғашқыда, әрине, ойша әрекет жасау нақты заттарға сүйене отырып жүзеге
асады. Бала өзі жаңа ат беріп және демек, жаңа функция артатын заттармен
нақты әрекет жасаудан біртіндеп ішкі, нағыз ақыл-ой әрекетіне ауысады.
Ақыл-ой әрекеттеріне ауысудың негізгі ойын әрекеттерінің қысқаруы мен
жалпылануынан тұрады.
Мектепке дейінгі шақтың ішінде ойын мазмұны сапалы өзгеріске түседі.
Мектепке дейінгі кішкентайлар ойынының негізгі мазмұны үлкендердің шынайы
заттармен жасайтын іс-әрекеттерін ойын заттары арқылы қайта жаңғыртатын іс-
әреттерді орындау болып есептеледі. Мәселен, үш жас шамасындағы балалар
столды сүртеді, еденді сыпырады, нан тіледі. аяқкиім тазалайды т.с.с. Іс-
әрекеттерді қайта жаңғырту — мектепке дейінгі кішкентайлар ойынынын
негізгі мазмұны, міне осы. Бұл кезеңде балалар, әдетте, жеке-дара
ойнайтынын атап өту маңызды. Тіпті ойын материалы арқылы немесе
үлкендердің арнайы ұйымдастыруымен біріккеннін өзінде олардың ойыны
бәрібір бірлесіп ойнау емес, қатар ойлау. Балалар бір-бірінін ойынына аз
көңіл аударады, әрқайсысы өз ойыншығымен жайбарақат шұғылданып отырады.
Мектепке дейінгі ересектердің ойыны сәл басқаша өтеді. Егер сәбилер
үлкендерден үйренген кейбір іс-әрекеттерді орындай отырып, осы іс-
әрекеттерге сәйкес рольдерді өзіне алмайтын болса, ересек балалар қайсыбір
рольдерді ойнай бастайды. Мәселен, қуыршақты тербетіп отырған екі-үш жасар
қыз бұл жерде өз мойнына мама ролін алмайды да бұл жағдайда: Сен
кімсің?— деген сұраққа өз атын атап жауап береді. Ал бес-алты жасар қыз
болса, өзін мамамын деп таныстырады. Бұл жерде бала енді іс-әрекетті сол
әрекеттің өзі үшін жасамайды. Олар рольге кіріседі. Енді сіз кең жайылған
қайталама іс-әрекеттерді көре алмайсыз. Балалар жасайтын әрекеттер азды-
көпті ықшамдала бастайды. Ойын дамуының бұл сатысында баланы адамдар
арасында болатын қарым-қатынастар қызықтыра бастайды. Әрекеттер қарым-
қатынастарды өрістетудің құралы ретінде қолданылады. Ойын басталмай тұрып-
ақ балалар кімнің кім болып ойиайтынын келісіп алады. Мұнда бұрын айтылып
етілгендей, әлеуметтік рольдер игеріледі. Балалар көп жағдайда балалар
болып ойнайды. Мұндай жағдайларда олар адамдар қарым-қатынасы жүйесіндегі
өз орындарын жақсы түсініп, өздерінің осалдықтары мен күштерін біледі.
Сонымен қатар мектеп жасына дейінгі баланың психикалық дамуында елеулі
рольді сурет салу, мүсіндеу, аппликация, конструкциялау тәрізді жемісті іс-
әрекет атқарады. Оның әрқайсысы белгілі берілген сапалары бар нәтиже
(сурет, құрылыс) алуға бағытталуымен сипатталады. Балалардан іс-әрекет
процесі дәл қазіргі сәтте оны қызықтырмаған жағдайдың өзінде де тиісті
нәтиже алуға үйрену, түпкі ниетін жасау оны бірізді жүзеге асыру талап
етіледі. Әрине, мектеп жасына дейінгі кішкентайлар өз әрекеттерін әзірше
мұндай талаптарға бағындыра алмайды. Алғашқы кезде оларда нәтижеден гөрі
текшелерді орналастыру, саз балшықтың формасын өзгерту, қарындаш
пайдаланып қағазда із қалдыру сияқты іс-әрекет процесінің өзі қызықтырады.
Нәтиже алуға деген бағыттылық іс-әрекетті игеру барысында біртіндеп
қалыптасады. Міне, осы бағыттылықтың қалыптасуына қарай бала қажетті
сыртқы, практикалық және ішкі, психикалық әрекеттер түрлерін игереді, онда
эстетикалық тебіреністер мен творчестволық қабілеттер қалыптасады.
Балалардың суреттері зерттеушілердің назарын неғұрлым көбірек аударады.
Балдырғандардың салған суреттері өзіне тән белгілерімен ерекшеленеді: олар
схемалы болып келеді (адам бірнеше сызықтармен бейнеленеді), оларда көлемі
жағынан заттардың арақатынастары (гүл үйшіктен үлкен болуы мүмкін) және
кеңістік қатынастары жиі бұзылады, кейде зат бір мезгілде түрлі жағынан
бейнеленеді және т. б. Белгілі дәрежеде бұл ерекшеліктер балалар
суреттерінің ойын немесе қызық оқиғалар жөніндегі әңгіменің элементі ғана
болуымен түсіндіріледі. Суретте көрсетілмегендер сөзбен немесе қимылмен
толықтырылып отырады. Балалар игерген бейнелеу құралдарының тапшылығының
да әсері тиеді. Бірақ сонымен қатар бейнелеу ерекшелігінеп бала қабылдауы
мен ойлауыиа тән белгілер де көрініп қалады. Мұның дәлелі ретінде көп
жағдайда балалардын өз кұрбылары салған заттың суретін тез танып, ал
үлкендердін оны тануда қиналатынын келтіруге болады. Бейнелейтін заттарды
зейін қоя және жүйелі тексере білуге, оларға тән белгілерді беле білуге
тәрбиелеп, балаларды қажетті техникалык дағдылармен қаруландырып, сурет
салуға дұрыс үйреткен жағдайда мектепке дейінгі шақтың өзінде заттарды
шынайы беинелеуге толық қол жеткізуге болады. Мұндай үйрету мақсатты түрде
белсенді қабылдауды және ойлау операцияларын дамытуға көмектеседі. Бала өз
ниеттерін жүзеге асырудың қажетті құралдарын алады, ал мұның өзі
творчестволық қабілеттерді дамытады.
Мектеп жасына дейінгі балалар жекелеген еңбек тапсырмаларын да орындауды
үйренеді. Әрине, бұл жерде іс-әрекеттің ерекше дербес түрі ретіндегі еңбек
жөнінде айту ертерек болғанымен, осындай тапсырмаларды орындау үстінде
еңбектің, дамыған формаларына тән кейбір психологиялық қасиеттер
қалыптасады.Солардың ішіндегі негізгісі өз іс-әрекетін қоғамдық мотивтерге
бағындыра білу, бұл іс-әрекеттің басқа адамдарға келтіретін пайдасын
басшылыққа алу болып табылады. Нәтижесінде мектепке дейінгі шақтағы бала
оқу әрекетінің элементтерін игереді. Әр түрлі дәрежедегі үйрену балалардың
кез келген іс-әрекетінің құрамына енеді. Бірақ баланың өзі үшін оқу ерекше
іс-әрекет болып, оқу міндеті — қандай да болмасын бір жаңалыққа үйрену
пайда болғанда ғана қалыптасады. Оқу міндеттерінің бөлініп шығуы мектепке
дейінгі балалық шақтың соңына қарай ғана болады. Осыған байланысты
балаларда үлкеннің нұсқауларын зейін қоя тыңдап, орындай білу пайда болып,
тапсырманы орындау тәсіліне деген ықылас, өзін-өзі бақылаудың алғашқы
дағдылары қалыптасады. Оқу әрекеті баланың психикасына, алдымен қабылдау,
зейін, ес, ойлау тәрізді психикалық процестердің ырықтылығы мен
басқарылуына өте жоғары талаптар қояды және сөйте отырып тиісті психикалық
қасиеттердің қалыптасуына көмектеседі.
2.Айналадағы әлеммен таныстыру сабағында қимылды ойындар
арқылы бала белсенділігін арттырудың педагогикалық ерекшелігі.
Ойын балалардың негізгі іс-әрекеті ретінде психологиялық, анатомиялық,
физиологиялық, педагогикалық маңызы зор қызметтер атқарады. Ойын баланың
даму құралы, таным көзі, білімдік, тәрбиелік, дамытушылық мәнге ие бола
отырып, адамның жеке тұлға ретінде қалыптасуына ықпал етеді. Ойынды әрбір
адам ойнап өседі, ойынды көп ойнаған адамның дүниетанымы кең, жаны таза,
жүрегі нәзік, нағыз сезімтал тұлға болмақ. Әрине, ойын адамның дамуына,
қалыптасуына әртуүрлі әсер береді. Кей бала ойында шынайы емірді
бейнелесе, кей бала ішкі сезімік білдіреді. Ойынның дамуына және баланың
ойынға араласуына әсер ететін факторлар өте көп. Мысалы, үлкендердің
ойынға басшылық жасауы, ойыншықтар, баланың есетін ортасы, балалар ұжымы,
баланың тәрбиесі т.б. Дегенмен де ойын тек әрекет емес, балалардың да,
үлкендердің де қызығушылық
ермегі, адамды рахат және қанағат сезіміне бөлейтін іс- әрекеті. Балалар
тұрмақ, үлкен адамдар да әлі күнге дейін ойнайды, әрине ойынның түрлері
өте көп. Балалар ойынына талдау жасайтын болсақ, оның өзгеріп отыруы
балалардың жас және жеке дара ерекшеліктеріне байланысты. Мысалы, сюжеттік
рөлді, қимыл-қозғалыс, драматизациялық, музыкалық, дидактикалық,
құрастыру, ұлттық, спорттық, дамытушы ойындардың түрлері бар. Әрқайсысының
өзіндік мәні, ерекшеліктері, мазмұны, ережелері, тәртібі, білімдік,
тәрбиелік, дамытушылық функциялары бар. Оның әрқайсысына жеке тоқталатын
болсақ, сюжеттік рөлді ойындар ойынның алғашқы танымы десек, артық болмас.
Балалар ойындарының тәрбиелік маңызын жоғары бағалай келіп, А.С.Макаренко
былай деп жазды: Бала өмірінде ойынның маңызы зор, ересек адам үшін
еңбектің, жұмыстың. қызметтің қандай маңызы болса, нақ сондай маңызы бар.
Бала ойында қандай болса, өскен соң жұмыста да кел жағынан сондай болады.
Сондықтан келешек қайраткерді тәрбиелеу алдымен ойында басталады. Мысалы;
сюжеттік – рөлді ойындар.
Ойынның негізгі ерекшелігі ол балалардың қоршаған өмірді - адамдардың
қимылын, іс-әрекеттерін бейнелеу болыл табылады. Ойында бөлме теңіз, аспан
кеңістігі де, темір жол вагоны да болуы мүмкін. Балалар жағдайға ойынның
өздері ойлаған түпкі ниеті мен мазмұнына лайықты маңыз береді.
Ойын іс-әрекетінің тағы бір ерекшелігі - оның арекеттік сипаты. Балалар
ойын шығарушылар, ойынды жасаушылар болып табылады. Олар ойында өздеріне
мәлім өмір құбылыстары мен оқиғалары туралы білімдерін бейнелейді, оларға
өзінің қатынасын білдіреді.
Балалар ойынының ерекшелігі сондай-ақ бейненің, ойын әрекеті мен сөздің
ұштасуымен өзара байланыстылығында. Бұл оның сыртқы белгісі емес, шын
мәні. Ойында бала өзі бейнелеген қаңарманның іс-әрекетімен, сезімімен
тымыстайды. Кейде бейненің баланы баурап әкететіні соншалық, ол тіпті өзін
әдеттегідей шақырғанға жауап та қатпайды.
Балалар үн-түнсіз ойнамайды. Тіпті бала жалғыз болғанның өөзінде
ойыншықтармен сөйлесіп жүреді. Ойынға қиялдағы қатысушылармен
әңгімелеседі, өзі мен мамасы үшін, науқас кісі мен дәрігер үшін сөөйлеседі
және т.б. Сөз нақ бір ойын әрекетін сүйемелдеуші болып табылады, бейнені,
оған баланың өз қатынасын толығырақ ашады.
Ойын процесінде сөйлесу қарым-қатынасы үлкен рөл атқарады. Сөйлесе жүріп
балалар пікірлесіп, әсер алысып, ойынның түпкі ниеті мен мазмұнын
анықтайды. Ойында сөзбен уәделесу ұйымдастырушылық қызмет атқарады.
балалар арасында өзара түсінісу мен достықтың, қоршаған өмірдің қайсыбір
фактілері мен құбылыстарына бірдей көзқарастың пайда болуына және дамуына
көмектеседі.
Бейненің, ойын әрекеті мен сөздің өзара байланысы ойын қызметінің өзегі
болып табылады, шындықты бейнелеудің құралы қызметін атқарады.
Ойынның негізгі құрылымдық элементтері мыналар: ойынның түпкі ниеті,
сюжеті немесе мазмұны; ойын әрекеттері, рөлдер; ойынның өзінен туатын және
балалар жасайтын немеее ересектер усынатын ойын ережесі. Бұл элементтер
өзара тығыз байланысты және ойынды балалардың өзінше бір іс - әрекеті
ретінде көрсетеді.
Ойынның түпкі ниеті - бұл балалардың нені және қалай ойнайтынының жалпы
анықтамасы, мәселен: дүкен, аурухана, әскер, қызы мен шешесі,
мектеп және т.с.с. болып ойнау. Ол сөзде тұжырымдалып, ойын
әрекеттерінің өзінде бейнеленеді, ойынның мазмұнында қалыптасады және
ойынның өзегі болыл табылады.
Ойынның түпкі ниетіне қарай ойындарды азды-көпті мынадай типтік топтарға
бөлуге болады:
а) тұрмыстық құбылыстарды бейнелейтін ойындар (отбасы, мектеп,
балабақша жане т.б. болып ойнау);
ә) жасампаз еңбекті бейнелейтін ойындар (корабль салу, үйлер, стадиондар
тұрғызу және т.б.);
б) қоғамдық оқиғаларды, дәстүрлерді бейналейтін ойындар (мерекелер,
демонстрациялар, қонақтарды қарсы алу, саяхаттар т.т.).
Ойындарды бұлай бөлу, әрине, шартты ғана, өйткені ойын өмірдің алуан
түрлі құбылыстарын бейнелеуді қамтуы мүмкін.
Ойынның сюжеті, мазмұны - бұл оның жанды тұлғасын құрайтын, ойын
әрекеттерінің, балалардың өзара қарым-қатынастарының дамуын, көп
жақтылығын және өзара байланысын анықтайтын... Ойынның мазмұны оны қызықты
етеді, ойнауға деген ықылас пен ынтаны қоздырады.
Ойынның құрылымдық ерекшелігі мен түйіні -бала атқаратын рөл. Ойын
процесінде рөлге берілетін маңызына қарай көлтеген ойындар рөлді немесе
рөлді-сюжетті ойындар депл аталады. Рөл әрқашан адамға немесе жануарға, ол
қиялдағы қылықтарға, іс-әрекеттерге, қарым-қатынастарға қатысты болады.
Солардың бейнесіне енген бала сол өзі қалап алған нәрсеге айналады, яғни
белгілі бір рөлді ойнайды.
Ойын процесінде балалардың өздері ойнаушылардың мінез-құлқы мен өзара
қарым-қатынасын анықтайтын және реттейтін ереже белгілейді. Ереже ойынға
ұйышылдық, тұрақтылық сипат береді, оның мазмұнын баянды етеді және қарым-
қатынас пен өзара қарым-қатынастардың одан арғы дамуын, күрделене түсуін
айқындайды. Сонымен бірге ойын ережеа жасқанша, ұялшақ балалардың ойынға
белсендірек қатысуына көмектеседі.
Ойынның осы құрылымдық элементтерінің бәрі типтік бопып табылады, бірақ
олардың түрлі маңызы бар және әртүрлі сйындарда түрліше арақатынаста
болады. Әрине ойынның түріне сипаттама беруге болады, дегенмен оиынның
ішінде дидактикалық ойындардың білімдік, тәрбиелік, дамытушылық мәні зор.
Ойын - бала әрекетінің негізгі түрі. Ойын арқылы балалар қоғамдық
тәжірибені меңгереді, өзінің психологиялық ерекшеліктерін қалыптастырады.
Бала ойынында да қоғамдық, ұжымдық сипат болады. Мәселен, кез - келген
бала еш уақытта жалғыз ойнамайды, қатар құрбыларымен бірлесіп ойнайды, сол
арқылы бір - бірімен өзара қарым қатынас жасайды, Ойын балалар үшін
айналадағыны танып, білу тәсілі.
Ойынның негізгі ерекшелігі - ол балалардың қоршаған ортаны - адамдардың
қимылын, іс- әрекеттерін, олардың бала қимылынан туған жағдайдағы қарым-
қатынасын бейнелеуі болып табылады. Ойында бөлме, теңіз де, ұшақ та, темір
жол вагоны да болуы мүмкін. Балалар үн-түнсіз ойнамайды, жүреді. Ойын
процесінде сөйлесу қарым-қатынасы үлкен роль атқарады. Сойлесе жүріп,
балалар пікірлесіп,әсер алысады, ойынның түпкі ниеті мен мазмұнын
анықтайды. Ойынның негізгі құрылымдық элементтері мыналар: ойынның түпкі
ниеті, сюжеті немесе мазмұны, ойын әрекеттері, рольдер, ойынның өзінен
туатын және балалар жасайтын немесе ересектер ұсынатын ойын ережесі.
Ойынның түпкі ниеті - бұл балалардың нені және қалай ойнайтынының жалпы
анықтамасы. Мысалы: Дүкен, Аурухана, Ұшақтар, Отбасы, Бала
бақшасы және т.с.с. болып ойнайды.
Ойынның сюжеті,мазмұны – бұл оның жанды тұлғасын құрайтын, ойын
әрекеттерінің, балалардың өзара қарым-қатынастарының дамуын, көп
жақтылығын және өзара байланысын анықтайтын нәрсе. Ойынның мазмұны оны
қызықты етеді, ойнауға ықылас пен ынтаны қоздырады. Ойын процесінде
балалардың өздері ойнаушылардың мінез-құлқы мен өзара қарым-қатынасын
анықтайды және реттейтін ереже белгілейді. Ойын бала үшін нағыз өмір. Егер
тәрбиеші ойынды ақылмен ұйымдастырса, ол балаларға ықпал жасауға мүмкіндік
алады. Тәрбиеші балаларға жақын болуға, олардың ойындарының сүйікті
қатысушысы болуға тиіс. Ойынның мазмұны мен ережесін, өзінің ойындағы
ролін пайдаланып, ойнаушылардың ынтасын басып тастамай, әдеппен ойынның
барысын, олардың өзара қарым-қатысын бағыттап отырады. Өзі де сол ролге
қатыса алады. Ойынның көп уақыты серуенде өтеді. Сондықтан аулада арнаулы
кұрылыстар, ғимараттар (кемелер, автобустар), көптеген құрылыс
материалдары күректер, доптар, секіргіштер болуға тиіс. Ойын сонымен бірге
оқу үстіндегі оқытумен де тығыз байланысты. Ойын ешқашанда өзінің
қызықшылығын жоғалтпайды, тек оның мазмұны, сипаты өзгереді. Ойындар
мазмұнына қарай, өзіне тән ерекшеліктеріне қарай сюжетті - рольді,
драматизациялық, дидактикалық құрылыс ойындары, қимылды ойындар, ұлттық
ойындар болып бөлінеді.
. 2.1 Ойынның психологиялық және педагогикалық ерекшелігі.
Балалық шақ — адам өмірінің осынау бастапқы кезеңін біз алаңсыз
тіршілікпен байланыстыра ұғынамыз.
Әйтсе де балалық шақ біз түсінгендей өмірдің тек алаңсыз кезеңі ғана ма
екен? Ересектерге, біздің тіршілік проблемаларының тұрғысынан қарағанда,
балалар алаңсыз көрінеді. Олар тек киімі бүтін, қарны тоқ болса ойнап-
күлуді ғана білетін сияқты көрінеді. Барлап қарасақ, балалар өмірінде де
еріесектер өміріндегідей күрделі, күрмеуі қиын, кейде тіпті шешілмейтін
проблемалар көп және олар балаларды да ренжуге, қапалануға мәжбүр етеді.
Қиыншылықтармен күресуге, жеңе білуге, қуануға үйретеді.
Бүлдіршіндердің арасында, балалар мен үлкендер арасында араласпай жататын
қарым-қатынастар болады. Бізге елеусіздеу көрінетін — балалардың неге
ренжіскендері, неге жылағандары, не үшін қуанғандары — ұсақ-түйек емес,
өмірдің мәні. Кейде балалардың қиыншылықтарға кездесіп қалатынын, бұл
өмірдің соншалықты көп қырлы, әрі мазмұнды болатыйын елемеген ересек адам
оларды тәрбиелеуде қателік жіберіп алуы ықтимал. Баланың есейгісі келеді.
Егер оның бүкіл қылықтарын, ойындарының мазмұнын жете талдайтын болсақ,
онда көпшілік жадайда оның үлкендерге ұқсап өзі ересек тартқансып, олардың
орнына өзін қойып көруге тырысатынын байқау қиын емес.
Балдырғандардың мына бір өзара әңгімелеріне, таластарына назар аударып
көрейікші. Түрлі-түсті текшелерден үйді қалай салу керек? Ойыншықтарды
өзара қалай бөлісеміз? деген болмашы сұрақтардың өзін олар ересектерше
байсалды талқылап жатады. Осындай кезде олар әсте алаңсыз болмайды, қайта
өмірлік маңызы -бар проблемалармен шұғылданып жатады және мұндай әрекеттер
оларды есеюге жетелейді.
Сонымен балалық шақ — баланың жеке тұлға болып өзін-өзі сезінуінің
алғашқы сатысы, демек, адамгершілік ақыл-ой және басқа да қасиеттеріңің
қалыптасуының ең маңызды кезеңі.
Педагогика және психология ғалымдарынң зерттеулері баланың мінез-құлқының
негізі адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуы осы мектепке дейінгі Жас
шағында қалыптасатынын дәлелдейді. Оның себебі, бала бұл кезеңде аса
сезімтал, қабылдағыш, сенгіш, еліктегіш болады.
Мектеп жасына дейінгі баланы дамытатын, өсіретін әрі тәрбиелейтін де
негізгі іс-әрекеті – ойын; (Ойын арқылы бала өзін қоршаған ортамен,
табиғатпен, қоғамдық құбылыстармен, адамдармен, олардың еңбегімен, қарым-
қатынастарымен танысады. Белгілі педагог А. С. Макаренко баланың
өміріндегі ойынның атқаратын қызметі туралы: Үлкендер үшін жұмыстың,
қызметтің маңызы қандай болса, балалар үшін ойынның маңызы сондай
болады,— дейді.
Біз балалардың ойнай жүріп анасының, әкесінің, дәрігердің, жүргізушінің,
құрылысшының, мұғалімнің, тәрбиешінің, сатушының және тағы басқалардың
қызметін, атқарып жүргенін байқаймыз.
Егер ересектер тарапынан баланың ойынына көңіл бөлінсе, дұрыс бағыт
берілсе, ойынның бала дамуына тигізер әсері көп. Ойын арқылы баланың
болашаққа көзқарасы қалыптасады. Кішіге қамқорлық көрсету, әлсізді қорғау,
ренжітпеу, жолдастарымен ойын барысында бірлесе шешім қабылдау, үлкенді
сыйлау, басқа адамның еңбегін бағалай білу дегенді олар күнделікті ойын
негізінде сезінеді.
Сәби бойында жағымды қылықтардың қалыптасуына, өмірлік танымының кеңеюіне
сюжетті-рөлдік ойындардың тигізер ықпалы ерекше.
Қандай ойын түрі болсын, дидактикалық па, шығармашылық па, қимылды ма,
сюжетті ме әлде драмалық болсын баланың ой-өрісін дамытады, сөздік қорын
молайтады, адамгершілік қасиеттерін қалыптастырады, қиялдау, ойлау, есте
сақтау қабілеттерін жетілдіреді. Ал сюжетті-рөлді ойынның тағы бір жағымды
жағы, баланы өз құрбы-құрдастарымен дұрыс қарым-қатынас жасай білуге
бейімдеп, ұжыммен, яғни көпшілікпен санаса білуге дағдыландыруы.
Ойын – оқу үрдісіндегі оқытудың әрі формасы, әрі әдісі ретінде дербес
дидактикалық категория. Сонымен бірге ойынды мұғалім мен оқушылардың
бірлескен оқу әрекетінің өзара байланысты технологиясы ретінде де
қолдануға болады. Бастауыш сынып оқушыларының мектепке келгенге дейінгі
негізгі әрекеті–ойын болса, оқу-тәрбие үрдісінде олар біртіндеп ойын
әрекетінен оқу әрекетін орындауға бейімделуі тиіс.
Ойын – оқушылардың оқуға деген ынтасын арттыратын құрал. Сондықтан да
бастауыш, дайындық сыныптарында оқушылар сабақ үстінде ойында көп қажет
етеді.
Ойын – баланың алдынан өмірдің есігін ашып, оның шығармашылық қабілетін
оятады. Сонымен қатар, ойын-тынысы кең, алысқа меңзейтін,ойдан-ойға
жетелейтін, адамға қиял мен қанат беретін ғажап нәрсе.
Ойын – тиімді тәсіл.
Жалпы бастауыш сынып оқушыларының мектепке дейінгі ең негізгі ісі ойын
болғандықтан, оқытып үйрету барысында олар біртіндеп ойын әрекетіне түрлі
ойындарды ойнау барысында бейімдеу тиіс.
Я.А. Каменский: Ойын – айналадағы дүниені танудың тәсілі, - деп атап
көрсеткен болатын. Осы сөздің өзінен-ақ балалардың танымдық әрекетін
қалыптастыруда ойынның қаншалықты маңызы бар екенін түсінуге болады.
Ойлау Тапқырлық Шыдамдылық
Ұйымдастырушылық Белсенділік
қасиеттері қалыптасады.
Қазіргі білім саласының алдына қойылған талаптар балаларға білімді
тереңдетіп беру. Мұндай кейінгі жылдары шыққан оқулықтарды да көруімізге
болады.Мұндай жағданда алдында үлкен мәселе: қалайша шаршатпай, енжарлыққа
салдырмай терең білім беруге болады. Осы тұрғыдан алып қарағанда оқыту
үрдісінде ойын әдісін қолдану-бұл проблеманы шешудің бірден-бір жолы 5,6
жастағы балалар сабақтарын ойын әдсімен өту жұмыстары мынадай бірнеше
маңызды мәселелерді шешеді: біріншіден, балалар ойын кезінде бір- бірімен
тілдік қатынасқа тез түсіп, бір- бірімен қарым-қатынасы артып, ұнамдық
қасиеттері дамиды, бұл балардың сөйлеу тілінде дамитыны сөзсіз; екіншіден
оқулықта берілген материалдарды қызығып, ынта-жігермен оқиды, бұл
оқушылардың білімді сапалы меңгерін қамтамасыз етеді. Үшіншіден, балалар
арасында жарыс пайда болады, баланың тұлғалық қасиеттерін қалыптастырады,
төртіншіден, балалар шығармашыл ойлауға дағдыланады.
Сондықтан 5,6 сынып қазақ тілі сабағын ойын тәсілімен өту - қазақ тілін
сапалы оқытудың маңызды мәселелерінің бірі, Олай дейтініміз бұл мәселелер
төңірегінде осы күнге дейін бірде-бір ғылыми еңбек қорғалмаған. Сондықтан
зерттеуіміз өзекті мәселеге арналап отыр және осы бағыттағы алғашқы жұмыс.
Ойын - күрделі философиялық, психологиялық, педагогикалық ұғым. Философия
адам мәселесін зерттегендіктен, бұл жерде адамның санасы мен ойын
арасындағы қарым-қатынас жайы тыс қалмайды. Философиялық еңбектерде ойын
әр түрлі көзқараста, пікірде түсіндіріледі. Мысалы, сонау ерте заманғы
грек ойшылдарынан бастау алатын ойын теориясы қазірге дейін өрбу, даму
үстінде.
Біздің эрамызға дейінгі IV ғасырда өмір сүрген грек философы Гепокрит
ойынды мәңгілікке теңеген. Оның пікірінше, ойын "Мәңгілік - шахмат ойнап
отырған бала". Келесі грек ойшылы Платон ойын теориясын қалыптырушы
ретінде назарға алынады, оның пікірінше, ойын - әрі жоғары ақыл,
рахаттану, қызық және теңдесі жоқ жоғары құбылыс.
Бұған филодофтар И.Кант және Ф.Шиллерлердің пікірлері сабақтас, сондықтан
екеуінін пікірінше, человек играет только тогда, когда он полном значении
слова человек, и он бывает вполне человеком лишь тогда, когда играет.
Бірақ Ф.Шиллер пікірімен келіспейтін тұстары да бар. Ф.Шиллер адамның
ойлауына ешқандай сыртқы дүние әсер етпейді, ол өзіндегі артық күштен
арылу үшін ойнайды деп есептейді. Ф.Шиллер адамдар арасындағы ойынды
жануарлар ойынымен тең қояды. Мұндай пікірге ағылшын ғалымы Г.Спенсерде
қосылады. Ойын теориясын жеке зерттеген Н.Хейзенге ойын іс-әрекетін
адамның рухани энергия алуы үшін керек дейді. Осы энергия негізінде адам
мәдени тұрғыдан дамиды және өседі деген пікірде кеңес одағы философтары
М.В.Делин. Д.И.Узнадзе т.б. ойын адамның өзіндік іс- әрекеті дей келе, оны
еңбекпен байланыстырады.
Осының негізінде қазіргі кезеңде ойынды философиялық тұрғыдан ұғындыруда
мұңдай теориялар қалыптасқан:
1.Ойын - мәңгілікке ұштасатын құбылыс (Платон, Демокрит).
2.Ойын - артық күштен арылу жолы (Ф.Шиллер, Г.Спенсер).
3.Ойын балаларды ересек өмірге дайындайды (К.Гросс, К.Бюллер).
4.Функционалды тенденция теориясы (Д.Н.Узнадзе, т.б).
Психология тұрғысынан ойынды зерттеуге Л.С.Выготский, С.Я.Рубинштейн,
Д.Б.Эльконин, Б.Г.Ананьев, А.Н.Леонтьев секілді ғалымдар ат салысты.
С.Л.Рубинштейннің пікірінше "ойын негізінде адамның барлық психикалық
қабілеттері қалыптасады, баланы ересек өмірге дайындайды. Ойын арқылы бала
қоршаған ортамен қарым-қатынас жасайды. Д.Б.Эльконин "путь развития игры
идет от конкретного предметного действия и обобщенному игровому действию,
и от него и игровому ролевому действии; есть ложкой; кормить ложкой;
кормить ложкой куклу, кормить ложкой куклу как мама. Таков схемагический
туть к ролевой игре. К.Г.Исулов ойынды адам санасының қоршаған ортамен
араласуындағы эвристакалық іс-әрекеті деп қарастырады. Психологтар ойынның
мынадай тізбесін далелдеген:
Қажеттілік→мотив→максат→ ойын іс- әрекеті→нәтиже.
Демек, психологиялық тұрғыйан ойын:
а) Әлеуметтік тұрғыдан ойлауды қалыптастырады;
ә) Танымдық мативтің дамуына әкеледі;
б) Іс-әрекеттің бір түрі ретінде оқу және еңбекпен қатар тұрады;
а) Логикалық ойлаудан эвристикалық ойлауға үйретеді.
5, 6 сыныпта Қазақ тілі сабақтарында дидактикалық ойындарды қолданудың
педагогикалық аспектісіне келер болсақ, мұнда да ойын іс-әрекеті туралы
жалыға ортақ бір пікір жоқ.
Педагог ғалымдар ойынның оқыту процесіне оң әсерін тигізетініне келісе
отырып, мынадай пікір айтады.
Белгілі педагог Ю.К.Бабанский ойынды "как мощное средство стимулирования
познавательного интереса учащихся"-деп көрсетсе, педагогтардың арасында
ойын іс- әрекетін педагогикалық құбылыстардың қай түріне жатқызу жөнінде
бір пікір жоқ. А.С.Гуревич, А.В.Килиниюкгер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
белсенділігін арттырудың педагогикалық ерекшелігі
Жоспар
Кіріспе
1. Мектеп жасына дейінгі балалардың белсенділік қабілеттерін дамытудың
педагогикалық шарттары мен іс-әрекет бағыттары.
. Балалардың белсенділік қабілеттерін дамытудың педагогикалық шарттары.
. Балалардың белсенділік қабілеттерін дамытудың іс-әрекет бағыттары.
2. Айналадағы әлеммен таныстыру сабағында қимылды ойындар арқылы бала
белсенділігін арттырудың педагогикалық ерекшелігі.
. Ойынның психологиялық және педагогикалық ерекшелігі.
. Айналадағы әлеммен таныстыру сабағында қимылды ойындар арқылы бала
белсенділігін арттыру жолдары.
. Балалардың танымдық ойлау қабілетін әуенді қимыл-қозғалыс ойындары
арқылы қалыптастыру.
. Мектеп ал даярлық балаларының ойын тілін дамыту.
1 Мектеп жасына дейінгі балардың белсенділік қабілеттерін
дамытудың педагогикалық шарттарымен іс-әрекет
бағыттары
1.1 Балалардың белсенділік қабілеттерін дамытудың
педагогикалық шарттары.
Қазақстан Республикасының "Білім туралы" заңының негізгі міндеттерінің
бірі баланың интеллектуалдық және шығармашылық қабілеттерін дамытуды
міндеттесе, Қазақстан Республикасының дарынды балаларды анықтап, оларға
қолдау көрсетіп дамыту концепциясы шығармашылық қабілетті дамытуға
бағытталған білім беру кеңістігін туғызуды талап етеді. Соған сәйкес
Қазақстан Республикасының білім саласындағы нормативті-құқықтық құжаттары
адамның шығармашылығын дамытуды басым бағыттардың бірі ретінде
қарастырады. Сондықтан жеке тұлғаның шығармашылық мүмкіндігін,
шығармашылық қабілетін, шығармашылық ойлауын әрбір адамның жаңа білімді
игеруіне, интеллектісі мен ойлау қызметінің артуына қажетті ықпал ретінде
дамыту өзекті мәселелердің біріне айналып отыр.
Өйткені, қоғамның алға қарыштап дамуы шығармашыл адамдарға байланысты.
Бүгінгі күнде оқытудың жаңа технологиялары баладардың шығармашылық
қабілеттерін дамыту негізінде білім беруді көздейді. Бұл мектепке дейінгі
кезеңнен бастап баланың шығармашылық ойлауын, шығармашылық қиялын дамытуға
көп көңіл бөлуді міндеттейді. Осы орайда біздің мектепке дейінгі
мекемеміздегі шығармашылықты дамыту жұмыс бағыты төмендегі моделге сәйкес
жүзеге асырылады.
Ғалымдардың айтуынша "шығармашылық қабілет" түсінігіне еніп тұрган бар
қасиеттер кешенін бір мезгілде қамту мүмкін емес.
Бұл мақсатты түрде ұзақ мерзімде жүзеге асатын жұмыс болғандықтан,
эпизодты түрде қолданылатын шығармашылық тапсырмалары біз күткендей
нәтижені бере бермейді.Сондықтан мектепке дейінгі мекемеміздегі
педагогикалық ұжымымыз танымдық тапсырмаларды бір жүйеде құрып, балалардың
әр бағыттағы интеллектуалдық және шығармашылық қабілеттерін дамытып
қалыптастыратындай жұмыс бағытын ұстанып отырады. Сонымен қатар,
педагогтар репродуктивті, формальді-логикалық іс-әрекет түрін шығармашылық
іс-әрекетке айналдырып қолдануды жұмыс тәртібіне енгізген. Балалардың
таным кызығушылықтары мен белсенділіктерін, шығармашылықпен ойлауын
дамыуда педагогтар алдына мынадай шарттар қойылады:
Таным қызығушылығын дамыту шарттары:
- интеллектуалдық қысым және интеллектуапдық тартыстар жағдайын туғызу;
- шығармашылық және зерттеу іс-әрекеттері бар сабақтар ұйымдастыру;
- өзіндік таным мен зерттеу дағдыларының қалыптасуына ықпал ету;
- балалардың танымдық бастамалары мен өз бетінше жұмыс істеулеріне қолдау
көрсету немесе мақтау, мадақтау.
Таным белсенділігін дамыту шарттары:
- әрбір бала үшін даму жұмысының траекториялары;
- әрбір баланың потенциалдық мүмкіндіктерін ашуға қолдау көрсетудегі
жоғары педагогикалық іс-әрекет;
- білім беру үрдісінің ерекше формалары мен білім берудің спецификалық
мазмұнының сипатын беретін арнайы педагогикалық жағдайлар.
Шығармашылық ойлауды дамыту шарттары:
- шығармашылықтың тууына ішкі кедергілерді жою;
- жұмыс істеу барысында бала зейінін ақыл-ойға шоғырландыру;
- қиял ширақтығын қолдау;
- жалпы шығармашылық іс-әрекетке бағыт-бағдар беру.
Психологиялық және педагогикалық зерттеулер мен мектепке дейінгі
мекемелер жұмысының тәжірбиесі балалардың шығармашылық қабілетін ойын
негізінде мектепке дейінгі кезеңнен бастап дамып қалыптасатынын
дәлелдейді.
Ойын барысында балалардың қиялдары дамып, шығармашылық қабілеттері
белсенді түрде артады. Сондықтан қандай да болмасын ұйымдастырылған іс-
әрекет мекемемізде ойын негізінде жүзеге асырылады.
Өз жұмысымыздың барысында төмендегідей шығармашылық ойындарды пайдапанып
отырамыз.
Жоғарыда аталған подагогикалық іс-әрекеті бағыттары ең алдымен педагогтың
өзінің шығармашыл болуын талап етеді. Педагогтың жеке шығармашылығы ең
алдымен оның озін-езі танытуға деген қажеттілігімен сипатталады.Яғни ол
педагогтың кәсіби іс-әрекеттегі мүмкіндігін толық аша білуге ұмтылысынан
туындайды. С.Л. Рубинштейн айтқандай, адамды жеке тұлға ретінде танытатын
оның бойындағы бар қасиеті ғана емес, сонымен қатар оның өзін танытуға деп
қойған мақсатына ұмтылысы да ерекше қасиеттерінің бірі болып табылады..
Осы орайда педагогтың шығармашылық кәсіби іс-әрекетке деген
қажеттілігінің туындауына ықпал ететін мынадай шарттарды атауға болады:
- өзіне-өзі іс-әреквттің субьектісі ретінде қарау;
- қайшылықтарды жеңе білу;
- рефлексияға қабілеттілік;
- өзінің жеке тұлғалық кәсіби қасиеттерін танып білу;
- іс-әрекеттің біріккен түрін қолдана білу,
Баланы мектепке даярлауда, оны жеке тұлға ретінде қалыптастыруда, ойлау
қабілеттерін дамытып, қызығушылыкдары мен икемділіктерін арттыруда ата-
аналар мен балабақшаның бірігіп жұмыс істеуі балабақшамыздың негізгі
міндеттерінің бірі. Соған сәйкос бала шығармашылығын дамытуда да ата-
аналардың атқаратын рөлінің ерекше екендігі мекемедегі әрбір іс-
әрекетімізде ескеріліп отырылады.
Шығармашылыққа негізделген тапсырмалар үлгісі
(мектепке даярлық тобы үшін)
Мектепке дейінгі тәрбие факультетінде маман кадрларды даярлауда негізгі
ролді мектепке дейінгі педагогика пәні аткарады. Бірнеше жылдар бойы
мектепке дейінгі педагогика пәнінің бағдарламасына елеулі өзгерістер
жасалған жоқ дәлірек айтсақ дәстүрлі тақырып таңдау, оның мазмұны, сағат
саны, сабақтардың логикалық байланысы өзгеріссіз келе жатыр.Қазіргі
жағдайда заман ағымының өзгеруіне орай мектепке дейінгі педагогика
пәнінің(курс) бағдарламасына жаңа материалдар мен толықтырулар енгізу
қажеттілігі туындап отыр. Мұнда басты назарды негізгі мәні бар мәселелер
мен педагогиқалық құнды идеяларға аудару қажет.
Халық мұрасына тән халықтық педагогиканың өзіндік ерекшеліктерін ғылыми
теориялар мен қағидалар тұрғысынан барлық жағынан прогресшіл идеяларды
басшьшыкқа ала отырып зерттеп, соның негізінде ғылыми нсгізделген
ұсыныстарды талдап енгізу қажет-ақ топырағында тұңғыш
педагогика,психология ғылымдары саласында құнды ғылыми зерттеу еңбектерін
жазған көрнекті қайраткер, ғалым Жусіпбек Аймауытов бала тәрбиесіне туған
елдің әдет-ғұрпы мен салт-санасының да белгілі мөлшерде әсер ететінін
дәлелдей келе: "Ойын-сауық, өлең-жырды естіп өскен елдің баласы, өнерге
бейім болады. Жастайынан кемдік,қағажу,жоқшылық көріп өскен бала
жасқаншақ, бұйығы болады; "баланы бұзуға" немесе түзеуге себеп болатын бір
шарт жас күнде көрген өнеге. Ол өнеге әке-шешесінің тәрбиесі арқылы
қальштасады. Ата-ананың берген тәрбиесі баланың мінезіне салған ізге
байланысты. "Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілесің" дегендей балаға
қайырымдылықты, кішіпейілділікті, адалдықты, ұқыптьшықты, өтірікшілікті,
күйгелектікті беретін ата-ана өнегесі, тәрбиесі", -деген құнды тұжырым
жасайды.
Сондай-ақ ең көкейтесті мәселе ретінде ескеретін нәрсе ірі-ірі
тақырыптарды оқытуда педагогика ғылымы саласында казақ топырағында дүниеге
келген үнемі дамып, жетіліп отыруға тиіс, өзіндік үлесі бар, ұлттық
педагогиканың шамшырақтарын, олардың еңбегін болашақ әрбір маман біліп
шығуы керек. Сондықтан да педагогика, дидактика ғылымы саласында бүгінгі
уақыт талабына сай болып жатқан жаңалықтарды, жаңа зерттеулер нәтижелерін
әрбір оқытушы педагог өз ісінде тиімді пайдалана білгені абзал.
2. Балалардың белсенділік қабілеттерін дамытудың іс-әрекет бағыттары.
Айтылып өтілгендей, мектепке дейінгі шақта жетекші іс-әрекет ойын болып
есептеледі. Оның жетекші іс-әрекет болуы, қазіргі баланың өзінің көп
уақытын ойынмен алданып, үлкендердің еңбек әрекетіне аз немесе мүлдем
араласпауына байланысты емес. Ойып баланың психикасында сапалы өзгеірістер
туғызады: онда мектеп жетекші болатын оқу әрекетінің негіздері қаланады.
Балалардың ересек адамдармен бірлесіп өмір сүруге ұмтылуы бірлескен еңбек
негізінде қанағаттандырыла алмайды. Бұл қажеттілігін балалар ойын үстінде
қанағаттандыра бастайды, ойын арқылы өздеріне ересектер ролін алып,
еңбектік өмірді ғана емес, сол сияқты әлеуметтік қарым-қатынасты да
нақтылап көрсетеді. Баланың қоғамдағы осындай ерекше орны оның үлкендер
өміріне араласуының айрықша түрі болып саналатын рольдік ойынның пайда
болуының негізіне айналады.Ойын үстінде сәбиге адамдар арасында болатын
объективті қарым-қатынастар тұңғыш рет ашылып, ол әрбір іс-әрекетке
араласу адамнан белгілі міндеттерді орындауды талап ететінін және
бірсыпыра праволар беретінін біледі. Сатып алушының ролін
атқарғанда,мәселен, бала сатып алуға ниеттенген затын мұқият тексеріп
қарауға, қызмет көрсетуге байланысты ескертпе жасауға правосы бар екенін,
бірақ дүкеннен шығарда сатып алған заты үшін ақша төлеуге міндетті екенін
аңғарады.Сюжеттік ойында роль атқару дегеннің өзі рольде көрсетілген
міндетті орындау және ойыннан басқа қатысушыларына байланысты правоны
жүзеге асыру болып саналады. Белгілі рольдерді жүйелі орындау ойнаушы
балаларды тәртіптендіріп отырады. Бірлескен іс- әрекет үстінде олар өз іс-
әрекеттерін үйлестіруді үйренеді. Балалар тобының басқа мүшелерімен
жасалынатын мұндай шынайы өзара қарым-қатынастар коллективтік сапаларды
ғана қалыптастырып қоймай, сйнымен біріге баланың өзіндік санасында жоғары
көтереді. Құрдастарына, туа бастаған коллектив пікіріне қарап бағдар алу
баланың әлеуметтік сезімдерін: топқа ілесу, басқаға жаны ашу т. б.
қабілеттерін қалыптастырады.
Сонымен, егер ойынның сюжеті балаға үлкендердің іс-әрекетімен және өзара
қарым-қатынасымен таныстыруға мүмкіндік берсе, шынайы өзара қарым-қатынас
оны балалар ойындарында байқалатын түрлі жағдайларда өзін ұстай білуге
үйретеді. Мұның өзінде әр бала өзін ойынның жалпы жағдайына, балалардың
осы тобының талаптарына және өзінің Жеке-дара қабілеттеріне сай ұстауға
үйренеді. Мінез-құлықты таңдау балалардың жалпы құрамына және өзіндік
мүмкіндіктерін бағалауына байланысты. Бұйырып билеп-төстеуді ұнататын,
сондай-ақ тасада қалып қойғанды дұрыс көретін балалар да болады. Баланың
ойында алатын орны оның пассивтілігінің дәрежесін анықтамайды.
Мектепке дейінгі шақта, балалардың құрбыларымен өзара іс-әрекет
продесінде дамып отырған өзін таныту қажеттігі құрдастар тобындағы барлық
балалар үшін маңызды орынға талаптануынан көрініп отырады. Талаптану
әлеуметтік белсенділіктің табиғи түрі жеке адамның дұрыс дамуының шарты
болып есептеледі. Алайда, бұл құбылыс сырттай көріне бермейді, өйткені
бала маңызды орынға талаптануын көбінесе аса бір ерекше, өзі үшін қолайлы
жағдайларда ғана жарыққа шығарады.
Құрбыларымен бірлесіп іс-әрекет жасау жағдайында баланың басқаларға өзін
таныту қажеттілігі байқалады. Өзін таныту қажеттілігі ойындағы статустық
рольге талаптанудан көрінген кезде жеңімпазбен эмоциялық теңесу
(идентификация) күрделенеді. Әлеуметтік және талаптанушы тіршілік иесі
ретінде балаға танылған баламен бірге тебірену, жеңімпаздың шаттығына
қуану қиындау болады. Әдетте сезімнің шарықтауы роль бөліскенде және
рольдер бөлінгеннен кейінгі ойынға кіріскен сәтте күшейе түседі. Танылу,
қажеттілігі және бірге тебірену қабілеттерінің өзара әсері бірлескен іс-
әрекетпен шұғылданушы құрдастар тобындағы қарым-қатынастардан туындайды.
Осы айтылғанның бәрі балалардың ойнаушы тобын мінез-құлықтың әлеуметтік
түрлері үнемі жобаланып және нығайып отыратын қайсібір әлеуметтік қарым-
қатынастар мектебі деп түсінуге мүмкіндік береді.Ойнап жүріп балалар
адамдардың ынтымақтасу қабілетін үйренеді.
Ойын үстінде бала шынайы затты ойыншықпен немесе кездейсоқ нәрсемен
алмастыруға болатынын тез аңғарады. Шынайы заттарды алмастыруды бала
үлкендерден үйренеді. Балдырған тасты нан, таяқшаны адам ретінде ауыстырып
қолдапа алады. Ол бір затты екінші заттың орнына қолданып қана қоймай,
зат, жануар, басқа адамдар орнына өзін де қолданады. Мысалы, мылтықтан
атып жібереді де өлтірілген қасқырдың орнына өзі құлап түседі, қиялдағы
тепловозды жүргізеді әрі өзі тепловоз ретінде гүрілдеп, жылдамдық ала
бастайды.
Сонымен, ойын бұл кезеңде өзінің мәнісі жағынан снмволикалық болады.
Символикалық ойын, баланьң символдарды қолдануы — оның психикасының
дамуының елеулі сәті. Символдарды пайдалану, бір объектіні екінші
объектінің көмегі арқылы ауыстыра білу қабілеті кейінірек әлеуметтік
таңбаларды игеруді қамтамасыз ететін жетістік болып табылады. Символикалық
функцияның дамуы арқасында баланың жіктеп қабылдауы қалыптасады, ақыл-
ойының мазмұндық жағы және басқа да адамға тән қабілеттері елеулі
өзгереді. Бір заттарды екінші заттардың орынбасарлары ретінде кең қолдану
балалар ойынында бір затты әр түрде қолдануға болады деп дәлелдеуге негіз
бер- мейді. Бала орынбасар-заттардың қасиеттеріне қарап бағдар алады.
Мәселен, дүкен ойнына материалдар іріктегенде балдырған балмұздақ орнына
ақ кірпіш, шұжық орнына қызыл цилиндр, алма орнына пласмассадан жасалған
жасыл дөңгелектер қолданылса қанағаттануы мүмкін. Ойыншық мылтық, қажет
болған жағдайда адамға, жәшік — үйге айнала салады. Барлық, осы және
осыған ұқсас ауысулар формасы, түсі немесе функциялық ерекшеліктер
ұқсастығынан барып шығады. Мынадай жайтты да атап өткен маңызды: бала
затқа өзі ат қойған соң енді онымен бастапқы қасиеттеріне сай іс-әрекет
жасамай, оның жаңа атына сай әрекет жасай бастайды. Егер таяқ мылтыққа
айналса, ол одан атады, атқа айналса, оған мініп шабады; пароходқа
айналса, ол жүзіп отырып жағаға келуі тиіс.
Ойын іс-әрекеті ырықты зейін мен ырықты естің дамуына көмектеседі. Ойын
жағдайларында балалар лабораториялық тәжірибелер жағдайларындағыдан
зейінін жақсы жинақтайды. және кебірек есте сақтайды. Зейінді жинақтау,
есте сақтау және еске түсіру, яғни саналы мақсат балаға ойын үстінде
ертерек және оңай ажыратылады. Ойынның шарттарының өзі қатысушылардан ойын
ситуациясына ететін заттарға ойналатын іс-әрекеттер мен сюжет мазмұнына
зейін жинақтауды талап етеді. Егер бала болашақ ойын ситуациясының
талабына зейінді болғысы келмесе, ойынның шарттарын есінде сақтамаса, онда
оны құрдастары ойыннан қуып жібереді. Қарым-қатынас жасауға, эмоциялық
мадақтауға деген қажеттілік балаларды мақсатты түрде зейін жинақтауға және
есте сақтауға мәжбүр етеді.
Тілдің дамуына ойын өте үлкен әсер етеді. Ойын жағдайы оған енген әр
баладан белгілі қатынас жасау қабілетін талап етеді. Егер бала ойын
барысына қатысты өз тілектерін түсінікті етіп айта алмаса, егер ойын
үстіндегі жолдастарының сөздік нұсқауларын ұқпайтын болса, онда кұрбылары
оны жақтырмайды. Бұл жағдайдағы эмоциялық қолайсыздық тілдің дамуына
себепкер болады. Психологиялық әдебиетте құрбылармен қарым-қатынас жасау
мүмкіндіктерінен айрылған егіз ұлдардың психикалық нашар даму оқиғасы
суреттелген. Өзара қарым-қатынас жасауда бүл егіздерде өздерінің, екеуіне
ғана түсінікті автономиялық тілі
қалыптасқан. Егіздерді белгілі уақыт ажыратып, басқа балалар коллективіне
қосқаннан кейін ғана олар дұрыс тілдік қарым- қатынас жасау қабілетіне ие
бола бастаған.
Ойын ақыл-ой дамуына да әсер етеді, бала ойын үстінде заттар мен іс-
әрекеттерді жалпылауды, сөздің жалпылама мағынасын қолдануды т.б.
үйренеді. Ойын жағдайына ену баланың ақыл-ой әрекетінің түрлі формаларының
шарты болып табылады. Мәселен, затпен қимылдар жасай отырып, ойлаудан
елестете ойлауға бала затқа оның тиісті әз атын бермей (тіпті бала оны
жақсы біліп тұрса да) қазіргі ойын жағдайына қажетті заттың атын беруден
бастап ауысады. Бұл жағдайда, таңдалынған нәрсе, біріншіден, жобаланған
зат туралы ойлаудың өзгеше бір сыртқы тірегі және, екіншіден, осы затпен
жасалынатын шынайыы іс-әрекеттер тірегі ретінде көрінеді. 'Сонымен,
рольдік ой- ында ой жүзінде іс-эрекет жасау қабілеті дами бастайды.
Алғашқыда, әрине, ойша әрекет жасау нақты заттарға сүйене отырып жүзеге
асады. Бала өзі жаңа ат беріп және демек, жаңа функция артатын заттармен
нақты әрекет жасаудан біртіндеп ішкі, нағыз ақыл-ой әрекетіне ауысады.
Ақыл-ой әрекеттеріне ауысудың негізгі ойын әрекеттерінің қысқаруы мен
жалпылануынан тұрады.
Мектепке дейінгі шақтың ішінде ойын мазмұны сапалы өзгеріске түседі.
Мектепке дейінгі кішкентайлар ойынының негізгі мазмұны үлкендердің шынайы
заттармен жасайтын іс-әрекеттерін ойын заттары арқылы қайта жаңғыртатын іс-
әреттерді орындау болып есептеледі. Мәселен, үш жас шамасындағы балалар
столды сүртеді, еденді сыпырады, нан тіледі. аяқкиім тазалайды т.с.с. Іс-
әрекеттерді қайта жаңғырту — мектепке дейінгі кішкентайлар ойынынын
негізгі мазмұны, міне осы. Бұл кезеңде балалар, әдетте, жеке-дара
ойнайтынын атап өту маңызды. Тіпті ойын материалы арқылы немесе
үлкендердің арнайы ұйымдастыруымен біріккеннін өзінде олардың ойыны
бәрібір бірлесіп ойнау емес, қатар ойлау. Балалар бір-бірінін ойынына аз
көңіл аударады, әрқайсысы өз ойыншығымен жайбарақат шұғылданып отырады.
Мектепке дейінгі ересектердің ойыны сәл басқаша өтеді. Егер сәбилер
үлкендерден үйренген кейбір іс-әрекеттерді орындай отырып, осы іс-
әрекеттерге сәйкес рольдерді өзіне алмайтын болса, ересек балалар қайсыбір
рольдерді ойнай бастайды. Мәселен, қуыршақты тербетіп отырған екі-үш жасар
қыз бұл жерде өз мойнына мама ролін алмайды да бұл жағдайда: Сен
кімсің?— деген сұраққа өз атын атап жауап береді. Ал бес-алты жасар қыз
болса, өзін мамамын деп таныстырады. Бұл жерде бала енді іс-әрекетті сол
әрекеттің өзі үшін жасамайды. Олар рольге кіріседі. Енді сіз кең жайылған
қайталама іс-әрекеттерді көре алмайсыз. Балалар жасайтын әрекеттер азды-
көпті ықшамдала бастайды. Ойын дамуының бұл сатысында баланы адамдар
арасында болатын қарым-қатынастар қызықтыра бастайды. Әрекеттер қарым-
қатынастарды өрістетудің құралы ретінде қолданылады. Ойын басталмай тұрып-
ақ балалар кімнің кім болып ойиайтынын келісіп алады. Мұнда бұрын айтылып
етілгендей, әлеуметтік рольдер игеріледі. Балалар көп жағдайда балалар
болып ойнайды. Мұндай жағдайларда олар адамдар қарым-қатынасы жүйесіндегі
өз орындарын жақсы түсініп, өздерінің осалдықтары мен күштерін біледі.
Сонымен қатар мектеп жасына дейінгі баланың психикалық дамуында елеулі
рольді сурет салу, мүсіндеу, аппликация, конструкциялау тәрізді жемісті іс-
әрекет атқарады. Оның әрқайсысы белгілі берілген сапалары бар нәтиже
(сурет, құрылыс) алуға бағытталуымен сипатталады. Балалардан іс-әрекет
процесі дәл қазіргі сәтте оны қызықтырмаған жағдайдың өзінде де тиісті
нәтиже алуға үйрену, түпкі ниетін жасау оны бірізді жүзеге асыру талап
етіледі. Әрине, мектеп жасына дейінгі кішкентайлар өз әрекеттерін әзірше
мұндай талаптарға бағындыра алмайды. Алғашқы кезде оларда нәтижеден гөрі
текшелерді орналастыру, саз балшықтың формасын өзгерту, қарындаш
пайдаланып қағазда із қалдыру сияқты іс-әрекет процесінің өзі қызықтырады.
Нәтиже алуға деген бағыттылық іс-әрекетті игеру барысында біртіндеп
қалыптасады. Міне, осы бағыттылықтың қалыптасуына қарай бала қажетті
сыртқы, практикалық және ішкі, психикалық әрекеттер түрлерін игереді, онда
эстетикалық тебіреністер мен творчестволық қабілеттер қалыптасады.
Балалардың суреттері зерттеушілердің назарын неғұрлым көбірек аударады.
Балдырғандардың салған суреттері өзіне тән белгілерімен ерекшеленеді: олар
схемалы болып келеді (адам бірнеше сызықтармен бейнеленеді), оларда көлемі
жағынан заттардың арақатынастары (гүл үйшіктен үлкен болуы мүмкін) және
кеңістік қатынастары жиі бұзылады, кейде зат бір мезгілде түрлі жағынан
бейнеленеді және т. б. Белгілі дәрежеде бұл ерекшеліктер балалар
суреттерінің ойын немесе қызық оқиғалар жөніндегі әңгіменің элементі ғана
болуымен түсіндіріледі. Суретте көрсетілмегендер сөзбен немесе қимылмен
толықтырылып отырады. Балалар игерген бейнелеу құралдарының тапшылығының
да әсері тиеді. Бірақ сонымен қатар бейнелеу ерекшелігінеп бала қабылдауы
мен ойлауыиа тән белгілер де көрініп қалады. Мұның дәлелі ретінде көп
жағдайда балалардын өз кұрбылары салған заттың суретін тез танып, ал
үлкендердін оны тануда қиналатынын келтіруге болады. Бейнелейтін заттарды
зейін қоя және жүйелі тексере білуге, оларға тән белгілерді беле білуге
тәрбиелеп, балаларды қажетті техникалык дағдылармен қаруландырып, сурет
салуға дұрыс үйреткен жағдайда мектепке дейінгі шақтың өзінде заттарды
шынайы беинелеуге толық қол жеткізуге болады. Мұндай үйрету мақсатты түрде
белсенді қабылдауды және ойлау операцияларын дамытуға көмектеседі. Бала өз
ниеттерін жүзеге асырудың қажетті құралдарын алады, ал мұның өзі
творчестволық қабілеттерді дамытады.
Мектеп жасына дейінгі балалар жекелеген еңбек тапсырмаларын да орындауды
үйренеді. Әрине, бұл жерде іс-әрекеттің ерекше дербес түрі ретіндегі еңбек
жөнінде айту ертерек болғанымен, осындай тапсырмаларды орындау үстінде
еңбектің, дамыған формаларына тән кейбір психологиялық қасиеттер
қалыптасады.Солардың ішіндегі негізгісі өз іс-әрекетін қоғамдық мотивтерге
бағындыра білу, бұл іс-әрекеттің басқа адамдарға келтіретін пайдасын
басшылыққа алу болып табылады. Нәтижесінде мектепке дейінгі шақтағы бала
оқу әрекетінің элементтерін игереді. Әр түрлі дәрежедегі үйрену балалардың
кез келген іс-әрекетінің құрамына енеді. Бірақ баланың өзі үшін оқу ерекше
іс-әрекет болып, оқу міндеті — қандай да болмасын бір жаңалыққа үйрену
пайда болғанда ғана қалыптасады. Оқу міндеттерінің бөлініп шығуы мектепке
дейінгі балалық шақтың соңына қарай ғана болады. Осыған байланысты
балаларда үлкеннің нұсқауларын зейін қоя тыңдап, орындай білу пайда болып,
тапсырманы орындау тәсіліне деген ықылас, өзін-өзі бақылаудың алғашқы
дағдылары қалыптасады. Оқу әрекеті баланың психикасына, алдымен қабылдау,
зейін, ес, ойлау тәрізді психикалық процестердің ырықтылығы мен
басқарылуына өте жоғары талаптар қояды және сөйте отырып тиісті психикалық
қасиеттердің қалыптасуына көмектеседі.
2.Айналадағы әлеммен таныстыру сабағында қимылды ойындар
арқылы бала белсенділігін арттырудың педагогикалық ерекшелігі.
Ойын балалардың негізгі іс-әрекеті ретінде психологиялық, анатомиялық,
физиологиялық, педагогикалық маңызы зор қызметтер атқарады. Ойын баланың
даму құралы, таным көзі, білімдік, тәрбиелік, дамытушылық мәнге ие бола
отырып, адамның жеке тұлға ретінде қалыптасуына ықпал етеді. Ойынды әрбір
адам ойнап өседі, ойынды көп ойнаған адамның дүниетанымы кең, жаны таза,
жүрегі нәзік, нағыз сезімтал тұлға болмақ. Әрине, ойын адамның дамуына,
қалыптасуына әртуүрлі әсер береді. Кей бала ойында шынайы емірді
бейнелесе, кей бала ішкі сезімік білдіреді. Ойынның дамуына және баланың
ойынға араласуына әсер ететін факторлар өте көп. Мысалы, үлкендердің
ойынға басшылық жасауы, ойыншықтар, баланың есетін ортасы, балалар ұжымы,
баланың тәрбиесі т.б. Дегенмен де ойын тек әрекет емес, балалардың да,
үлкендердің де қызығушылық
ермегі, адамды рахат және қанағат сезіміне бөлейтін іс- әрекеті. Балалар
тұрмақ, үлкен адамдар да әлі күнге дейін ойнайды, әрине ойынның түрлері
өте көп. Балалар ойынына талдау жасайтын болсақ, оның өзгеріп отыруы
балалардың жас және жеке дара ерекшеліктеріне байланысты. Мысалы, сюжеттік
рөлді, қимыл-қозғалыс, драматизациялық, музыкалық, дидактикалық,
құрастыру, ұлттық, спорттық, дамытушы ойындардың түрлері бар. Әрқайсысының
өзіндік мәні, ерекшеліктері, мазмұны, ережелері, тәртібі, білімдік,
тәрбиелік, дамытушылық функциялары бар. Оның әрқайсысына жеке тоқталатын
болсақ, сюжеттік рөлді ойындар ойынның алғашқы танымы десек, артық болмас.
Балалар ойындарының тәрбиелік маңызын жоғары бағалай келіп, А.С.Макаренко
былай деп жазды: Бала өмірінде ойынның маңызы зор, ересек адам үшін
еңбектің, жұмыстың. қызметтің қандай маңызы болса, нақ сондай маңызы бар.
Бала ойында қандай болса, өскен соң жұмыста да кел жағынан сондай болады.
Сондықтан келешек қайраткерді тәрбиелеу алдымен ойында басталады. Мысалы;
сюжеттік – рөлді ойындар.
Ойынның негізгі ерекшелігі ол балалардың қоршаған өмірді - адамдардың
қимылын, іс-әрекеттерін бейнелеу болыл табылады. Ойында бөлме теңіз, аспан
кеңістігі де, темір жол вагоны да болуы мүмкін. Балалар жағдайға ойынның
өздері ойлаған түпкі ниеті мен мазмұнына лайықты маңыз береді.
Ойын іс-әрекетінің тағы бір ерекшелігі - оның арекеттік сипаты. Балалар
ойын шығарушылар, ойынды жасаушылар болып табылады. Олар ойында өздеріне
мәлім өмір құбылыстары мен оқиғалары туралы білімдерін бейнелейді, оларға
өзінің қатынасын білдіреді.
Балалар ойынының ерекшелігі сондай-ақ бейненің, ойын әрекеті мен сөздің
ұштасуымен өзара байланыстылығында. Бұл оның сыртқы белгісі емес, шын
мәні. Ойында бала өзі бейнелеген қаңарманның іс-әрекетімен, сезімімен
тымыстайды. Кейде бейненің баланы баурап әкететіні соншалық, ол тіпті өзін
әдеттегідей шақырғанға жауап та қатпайды.
Балалар үн-түнсіз ойнамайды. Тіпті бала жалғыз болғанның өөзінде
ойыншықтармен сөйлесіп жүреді. Ойынға қиялдағы қатысушылармен
әңгімелеседі, өзі мен мамасы үшін, науқас кісі мен дәрігер үшін сөөйлеседі
және т.б. Сөз нақ бір ойын әрекетін сүйемелдеуші болып табылады, бейнені,
оған баланың өз қатынасын толығырақ ашады.
Ойын процесінде сөйлесу қарым-қатынасы үлкен рөл атқарады. Сөйлесе жүріп
балалар пікірлесіп, әсер алысып, ойынның түпкі ниеті мен мазмұнын
анықтайды. Ойында сөзбен уәделесу ұйымдастырушылық қызмет атқарады.
балалар арасында өзара түсінісу мен достықтың, қоршаған өмірдің қайсыбір
фактілері мен құбылыстарына бірдей көзқарастың пайда болуына және дамуына
көмектеседі.
Бейненің, ойын әрекеті мен сөздің өзара байланысы ойын қызметінің өзегі
болып табылады, шындықты бейнелеудің құралы қызметін атқарады.
Ойынның негізгі құрылымдық элементтері мыналар: ойынның түпкі ниеті,
сюжеті немесе мазмұны; ойын әрекеттері, рөлдер; ойынның өзінен туатын және
балалар жасайтын немеее ересектер усынатын ойын ережесі. Бұл элементтер
өзара тығыз байланысты және ойынды балалардың өзінше бір іс - әрекеті
ретінде көрсетеді.
Ойынның түпкі ниеті - бұл балалардың нені және қалай ойнайтынының жалпы
анықтамасы, мәселен: дүкен, аурухана, әскер, қызы мен шешесі,
мектеп және т.с.с. болып ойнау. Ол сөзде тұжырымдалып, ойын
әрекеттерінің өзінде бейнеленеді, ойынның мазмұнында қалыптасады және
ойынның өзегі болыл табылады.
Ойынның түпкі ниетіне қарай ойындарды азды-көпті мынадай типтік топтарға
бөлуге болады:
а) тұрмыстық құбылыстарды бейнелейтін ойындар (отбасы, мектеп,
балабақша жане т.б. болып ойнау);
ә) жасампаз еңбекті бейнелейтін ойындар (корабль салу, үйлер, стадиондар
тұрғызу және т.б.);
б) қоғамдық оқиғаларды, дәстүрлерді бейналейтін ойындар (мерекелер,
демонстрациялар, қонақтарды қарсы алу, саяхаттар т.т.).
Ойындарды бұлай бөлу, әрине, шартты ғана, өйткені ойын өмірдің алуан
түрлі құбылыстарын бейнелеуді қамтуы мүмкін.
Ойынның сюжеті, мазмұны - бұл оның жанды тұлғасын құрайтын, ойын
әрекеттерінің, балалардың өзара қарым-қатынастарының дамуын, көп
жақтылығын және өзара байланысын анықтайтын... Ойынның мазмұны оны қызықты
етеді, ойнауға деген ықылас пен ынтаны қоздырады.
Ойынның құрылымдық ерекшелігі мен түйіні -бала атқаратын рөл. Ойын
процесінде рөлге берілетін маңызына қарай көлтеген ойындар рөлді немесе
рөлді-сюжетті ойындар депл аталады. Рөл әрқашан адамға немесе жануарға, ол
қиялдағы қылықтарға, іс-әрекеттерге, қарым-қатынастарға қатысты болады.
Солардың бейнесіне енген бала сол өзі қалап алған нәрсеге айналады, яғни
белгілі бір рөлді ойнайды.
Ойын процесінде балалардың өздері ойнаушылардың мінез-құлқы мен өзара
қарым-қатынасын анықтайтын және реттейтін ереже белгілейді. Ереже ойынға
ұйышылдық, тұрақтылық сипат береді, оның мазмұнын баянды етеді және қарым-
қатынас пен өзара қарым-қатынастардың одан арғы дамуын, күрделене түсуін
айқындайды. Сонымен бірге ойын ережеа жасқанша, ұялшақ балалардың ойынға
белсендірек қатысуына көмектеседі.
Ойынның осы құрылымдық элементтерінің бәрі типтік бопып табылады, бірақ
олардың түрлі маңызы бар және әртүрлі сйындарда түрліше арақатынаста
болады. Әрине ойынның түріне сипаттама беруге болады, дегенмен оиынның
ішінде дидактикалық ойындардың білімдік, тәрбиелік, дамытушылық мәні зор.
Ойын - бала әрекетінің негізгі түрі. Ойын арқылы балалар қоғамдық
тәжірибені меңгереді, өзінің психологиялық ерекшеліктерін қалыптастырады.
Бала ойынында да қоғамдық, ұжымдық сипат болады. Мәселен, кез - келген
бала еш уақытта жалғыз ойнамайды, қатар құрбыларымен бірлесіп ойнайды, сол
арқылы бір - бірімен өзара қарым қатынас жасайды, Ойын балалар үшін
айналадағыны танып, білу тәсілі.
Ойынның негізгі ерекшелігі - ол балалардың қоршаған ортаны - адамдардың
қимылын, іс- әрекеттерін, олардың бала қимылынан туған жағдайдағы қарым-
қатынасын бейнелеуі болып табылады. Ойында бөлме, теңіз де, ұшақ та, темір
жол вагоны да болуы мүмкін. Балалар үн-түнсіз ойнамайды, жүреді. Ойын
процесінде сөйлесу қарым-қатынасы үлкен роль атқарады. Сойлесе жүріп,
балалар пікірлесіп,әсер алысады, ойынның түпкі ниеті мен мазмұнын
анықтайды. Ойынның негізгі құрылымдық элементтері мыналар: ойынның түпкі
ниеті, сюжеті немесе мазмұны, ойын әрекеттері, рольдер, ойынның өзінен
туатын және балалар жасайтын немесе ересектер ұсынатын ойын ережесі.
Ойынның түпкі ниеті - бұл балалардың нені және қалай ойнайтынының жалпы
анықтамасы. Мысалы: Дүкен, Аурухана, Ұшақтар, Отбасы, Бала
бақшасы және т.с.с. болып ойнайды.
Ойынның сюжеті,мазмұны – бұл оның жанды тұлғасын құрайтын, ойын
әрекеттерінің, балалардың өзара қарым-қатынастарының дамуын, көп
жақтылығын және өзара байланысын анықтайтын нәрсе. Ойынның мазмұны оны
қызықты етеді, ойнауға ықылас пен ынтаны қоздырады. Ойын процесінде
балалардың өздері ойнаушылардың мінез-құлқы мен өзара қарым-қатынасын
анықтайды және реттейтін ереже белгілейді. Ойын бала үшін нағыз өмір. Егер
тәрбиеші ойынды ақылмен ұйымдастырса, ол балаларға ықпал жасауға мүмкіндік
алады. Тәрбиеші балаларға жақын болуға, олардың ойындарының сүйікті
қатысушысы болуға тиіс. Ойынның мазмұны мен ережесін, өзінің ойындағы
ролін пайдаланып, ойнаушылардың ынтасын басып тастамай, әдеппен ойынның
барысын, олардың өзара қарым-қатысын бағыттап отырады. Өзі де сол ролге
қатыса алады. Ойынның көп уақыты серуенде өтеді. Сондықтан аулада арнаулы
кұрылыстар, ғимараттар (кемелер, автобустар), көптеген құрылыс
материалдары күректер, доптар, секіргіштер болуға тиіс. Ойын сонымен бірге
оқу үстіндегі оқытумен де тығыз байланысты. Ойын ешқашанда өзінің
қызықшылығын жоғалтпайды, тек оның мазмұны, сипаты өзгереді. Ойындар
мазмұнына қарай, өзіне тән ерекшеліктеріне қарай сюжетті - рольді,
драматизациялық, дидактикалық құрылыс ойындары, қимылды ойындар, ұлттық
ойындар болып бөлінеді.
. 2.1 Ойынның психологиялық және педагогикалық ерекшелігі.
Балалық шақ — адам өмірінің осынау бастапқы кезеңін біз алаңсыз
тіршілікпен байланыстыра ұғынамыз.
Әйтсе де балалық шақ біз түсінгендей өмірдің тек алаңсыз кезеңі ғана ма
екен? Ересектерге, біздің тіршілік проблемаларының тұрғысынан қарағанда,
балалар алаңсыз көрінеді. Олар тек киімі бүтін, қарны тоқ болса ойнап-
күлуді ғана білетін сияқты көрінеді. Барлап қарасақ, балалар өмірінде де
еріесектер өміріндегідей күрделі, күрмеуі қиын, кейде тіпті шешілмейтін
проблемалар көп және олар балаларды да ренжуге, қапалануға мәжбүр етеді.
Қиыншылықтармен күресуге, жеңе білуге, қуануға үйретеді.
Бүлдіршіндердің арасында, балалар мен үлкендер арасында араласпай жататын
қарым-қатынастар болады. Бізге елеусіздеу көрінетін — балалардың неге
ренжіскендері, неге жылағандары, не үшін қуанғандары — ұсақ-түйек емес,
өмірдің мәні. Кейде балалардың қиыншылықтарға кездесіп қалатынын, бұл
өмірдің соншалықты көп қырлы, әрі мазмұнды болатыйын елемеген ересек адам
оларды тәрбиелеуде қателік жіберіп алуы ықтимал. Баланың есейгісі келеді.
Егер оның бүкіл қылықтарын, ойындарының мазмұнын жете талдайтын болсақ,
онда көпшілік жадайда оның үлкендерге ұқсап өзі ересек тартқансып, олардың
орнына өзін қойып көруге тырысатынын байқау қиын емес.
Балдырғандардың мына бір өзара әңгімелеріне, таластарына назар аударып
көрейікші. Түрлі-түсті текшелерден үйді қалай салу керек? Ойыншықтарды
өзара қалай бөлісеміз? деген болмашы сұрақтардың өзін олар ересектерше
байсалды талқылап жатады. Осындай кезде олар әсте алаңсыз болмайды, қайта
өмірлік маңызы -бар проблемалармен шұғылданып жатады және мұндай әрекеттер
оларды есеюге жетелейді.
Сонымен балалық шақ — баланың жеке тұлға болып өзін-өзі сезінуінің
алғашқы сатысы, демек, адамгершілік ақыл-ой және басқа да қасиеттеріңің
қалыптасуының ең маңызды кезеңі.
Педагогика және психология ғалымдарынң зерттеулері баланың мінез-құлқының
негізі адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуы осы мектепке дейінгі Жас
шағында қалыптасатынын дәлелдейді. Оның себебі, бала бұл кезеңде аса
сезімтал, қабылдағыш, сенгіш, еліктегіш болады.
Мектеп жасына дейінгі баланы дамытатын, өсіретін әрі тәрбиелейтін де
негізгі іс-әрекеті – ойын; (Ойын арқылы бала өзін қоршаған ортамен,
табиғатпен, қоғамдық құбылыстармен, адамдармен, олардың еңбегімен, қарым-
қатынастарымен танысады. Белгілі педагог А. С. Макаренко баланың
өміріндегі ойынның атқаратын қызметі туралы: Үлкендер үшін жұмыстың,
қызметтің маңызы қандай болса, балалар үшін ойынның маңызы сондай
болады,— дейді.
Біз балалардың ойнай жүріп анасының, әкесінің, дәрігердің, жүргізушінің,
құрылысшының, мұғалімнің, тәрбиешінің, сатушының және тағы басқалардың
қызметін, атқарып жүргенін байқаймыз.
Егер ересектер тарапынан баланың ойынына көңіл бөлінсе, дұрыс бағыт
берілсе, ойынның бала дамуына тигізер әсері көп. Ойын арқылы баланың
болашаққа көзқарасы қалыптасады. Кішіге қамқорлық көрсету, әлсізді қорғау,
ренжітпеу, жолдастарымен ойын барысында бірлесе шешім қабылдау, үлкенді
сыйлау, басқа адамның еңбегін бағалай білу дегенді олар күнделікті ойын
негізінде сезінеді.
Сәби бойында жағымды қылықтардың қалыптасуына, өмірлік танымының кеңеюіне
сюжетті-рөлдік ойындардың тигізер ықпалы ерекше.
Қандай ойын түрі болсын, дидактикалық па, шығармашылық па, қимылды ма,
сюжетті ме әлде драмалық болсын баланың ой-өрісін дамытады, сөздік қорын
молайтады, адамгершілік қасиеттерін қалыптастырады, қиялдау, ойлау, есте
сақтау қабілеттерін жетілдіреді. Ал сюжетті-рөлді ойынның тағы бір жағымды
жағы, баланы өз құрбы-құрдастарымен дұрыс қарым-қатынас жасай білуге
бейімдеп, ұжыммен, яғни көпшілікпен санаса білуге дағдыландыруы.
Ойын – оқу үрдісіндегі оқытудың әрі формасы, әрі әдісі ретінде дербес
дидактикалық категория. Сонымен бірге ойынды мұғалім мен оқушылардың
бірлескен оқу әрекетінің өзара байланысты технологиясы ретінде де
қолдануға болады. Бастауыш сынып оқушыларының мектепке келгенге дейінгі
негізгі әрекеті–ойын болса, оқу-тәрбие үрдісінде олар біртіндеп ойын
әрекетінен оқу әрекетін орындауға бейімделуі тиіс.
Ойын – оқушылардың оқуға деген ынтасын арттыратын құрал. Сондықтан да
бастауыш, дайындық сыныптарында оқушылар сабақ үстінде ойында көп қажет
етеді.
Ойын – баланың алдынан өмірдің есігін ашып, оның шығармашылық қабілетін
оятады. Сонымен қатар, ойын-тынысы кең, алысқа меңзейтін,ойдан-ойға
жетелейтін, адамға қиял мен қанат беретін ғажап нәрсе.
Ойын – тиімді тәсіл.
Жалпы бастауыш сынып оқушыларының мектепке дейінгі ең негізгі ісі ойын
болғандықтан, оқытып үйрету барысында олар біртіндеп ойын әрекетіне түрлі
ойындарды ойнау барысында бейімдеу тиіс.
Я.А. Каменский: Ойын – айналадағы дүниені танудың тәсілі, - деп атап
көрсеткен болатын. Осы сөздің өзінен-ақ балалардың танымдық әрекетін
қалыптастыруда ойынның қаншалықты маңызы бар екенін түсінуге болады.
Ойлау Тапқырлық Шыдамдылық
Ұйымдастырушылық Белсенділік
қасиеттері қалыптасады.
Қазіргі білім саласының алдына қойылған талаптар балаларға білімді
тереңдетіп беру. Мұндай кейінгі жылдары шыққан оқулықтарды да көруімізге
болады.Мұндай жағданда алдында үлкен мәселе: қалайша шаршатпай, енжарлыққа
салдырмай терең білім беруге болады. Осы тұрғыдан алып қарағанда оқыту
үрдісінде ойын әдісін қолдану-бұл проблеманы шешудің бірден-бір жолы 5,6
жастағы балалар сабақтарын ойын әдсімен өту жұмыстары мынадай бірнеше
маңызды мәселелерді шешеді: біріншіден, балалар ойын кезінде бір- бірімен
тілдік қатынасқа тез түсіп, бір- бірімен қарым-қатынасы артып, ұнамдық
қасиеттері дамиды, бұл балардың сөйлеу тілінде дамитыны сөзсіз; екіншіден
оқулықта берілген материалдарды қызығып, ынта-жігермен оқиды, бұл
оқушылардың білімді сапалы меңгерін қамтамасыз етеді. Үшіншіден, балалар
арасында жарыс пайда болады, баланың тұлғалық қасиеттерін қалыптастырады,
төртіншіден, балалар шығармашыл ойлауға дағдыланады.
Сондықтан 5,6 сынып қазақ тілі сабағын ойын тәсілімен өту - қазақ тілін
сапалы оқытудың маңызды мәселелерінің бірі, Олай дейтініміз бұл мәселелер
төңірегінде осы күнге дейін бірде-бір ғылыми еңбек қорғалмаған. Сондықтан
зерттеуіміз өзекті мәселеге арналап отыр және осы бағыттағы алғашқы жұмыс.
Ойын - күрделі философиялық, психологиялық, педагогикалық ұғым. Философия
адам мәселесін зерттегендіктен, бұл жерде адамның санасы мен ойын
арасындағы қарым-қатынас жайы тыс қалмайды. Философиялық еңбектерде ойын
әр түрлі көзқараста, пікірде түсіндіріледі. Мысалы, сонау ерте заманғы
грек ойшылдарынан бастау алатын ойын теориясы қазірге дейін өрбу, даму
үстінде.
Біздің эрамызға дейінгі IV ғасырда өмір сүрген грек философы Гепокрит
ойынды мәңгілікке теңеген. Оның пікірінше, ойын "Мәңгілік - шахмат ойнап
отырған бала". Келесі грек ойшылы Платон ойын теориясын қалыптырушы
ретінде назарға алынады, оның пікірінше, ойын - әрі жоғары ақыл,
рахаттану, қызық және теңдесі жоқ жоғары құбылыс.
Бұған филодофтар И.Кант және Ф.Шиллерлердің пікірлері сабақтас, сондықтан
екеуінін пікірінше, человек играет только тогда, когда он полном значении
слова человек, и он бывает вполне человеком лишь тогда, когда играет.
Бірақ Ф.Шиллер пікірімен келіспейтін тұстары да бар. Ф.Шиллер адамның
ойлауына ешқандай сыртқы дүние әсер етпейді, ол өзіндегі артық күштен
арылу үшін ойнайды деп есептейді. Ф.Шиллер адамдар арасындағы ойынды
жануарлар ойынымен тең қояды. Мұндай пікірге ағылшын ғалымы Г.Спенсерде
қосылады. Ойын теориясын жеке зерттеген Н.Хейзенге ойын іс-әрекетін
адамның рухани энергия алуы үшін керек дейді. Осы энергия негізінде адам
мәдени тұрғыдан дамиды және өседі деген пікірде кеңес одағы философтары
М.В.Делин. Д.И.Узнадзе т.б. ойын адамның өзіндік іс- әрекеті дей келе, оны
еңбекпен байланыстырады.
Осының негізінде қазіргі кезеңде ойынды философиялық тұрғыдан ұғындыруда
мұңдай теориялар қалыптасқан:
1.Ойын - мәңгілікке ұштасатын құбылыс (Платон, Демокрит).
2.Ойын - артық күштен арылу жолы (Ф.Шиллер, Г.Спенсер).
3.Ойын балаларды ересек өмірге дайындайды (К.Гросс, К.Бюллер).
4.Функционалды тенденция теориясы (Д.Н.Узнадзе, т.б).
Психология тұрғысынан ойынды зерттеуге Л.С.Выготский, С.Я.Рубинштейн,
Д.Б.Эльконин, Б.Г.Ананьев, А.Н.Леонтьев секілді ғалымдар ат салысты.
С.Л.Рубинштейннің пікірінше "ойын негізінде адамның барлық психикалық
қабілеттері қалыптасады, баланы ересек өмірге дайындайды. Ойын арқылы бала
қоршаған ортамен қарым-қатынас жасайды. Д.Б.Эльконин "путь развития игры
идет от конкретного предметного действия и обобщенному игровому действию,
и от него и игровому ролевому действии; есть ложкой; кормить ложкой;
кормить ложкой куклу, кормить ложкой куклу как мама. Таков схемагический
туть к ролевой игре. К.Г.Исулов ойынды адам санасының қоршаған ортамен
араласуындағы эвристакалық іс-әрекеті деп қарастырады. Психологтар ойынның
мынадай тізбесін далелдеген:
Қажеттілік→мотив→максат→ ойын іс- әрекеті→нәтиже.
Демек, психологиялық тұрғыйан ойын:
а) Әлеуметтік тұрғыдан ойлауды қалыптастырады;
ә) Танымдық мативтің дамуына әкеледі;
б) Іс-әрекеттің бір түрі ретінде оқу және еңбекпен қатар тұрады;
а) Логикалық ойлаудан эвристикалық ойлауға үйретеді.
5, 6 сыныпта Қазақ тілі сабақтарында дидактикалық ойындарды қолданудың
педагогикалық аспектісіне келер болсақ, мұнда да ойын іс-әрекеті туралы
жалыға ортақ бір пікір жоқ.
Педагог ғалымдар ойынның оқыту процесіне оң әсерін тигізетініне келісе
отырып, мынадай пікір айтады.
Белгілі педагог Ю.К.Бабанский ойынды "как мощное средство стимулирования
познавательного интереса учащихся"-деп көрсетсе, педагогтардың арасында
ойын іс- әрекетін педагогикалық құбылыстардың қай түріне жатқызу жөнінде
бір пікір жоқ. А.С.Гуревич, А.В.Килиниюкгер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz