Фразеологизмдер туралы түсінік

1. Фразеологизмдер туралы түсінік
2. Фразеологизмдердің басты белгілері
3. Фразеологизмдердің еркін сөз тіркестерінен айырмашылығы

Тілдің лексикасында қаралатын лексикалық бірліктерден (жеке сөздерден) басқа тіл бірліктерінің тұрақты сөз тіркестері деп аталатын неғұрлым күрделі ерекше түрі қалыптасқан. Бұларды тіл білімнің фразеология саласы зерттейді. Фразеология термині (грек. phrasis сөйлемше және logos сөз, ілім сөздерінен шыққан) казіргі тіл білімінде екі мағынада қолданылады. Бірінші, тілдің фразеологиялық кұрамын зерттейтін саласы, екінші, белгілі бір тілдегі фразеологазмдердің жиынтығы дегенді білдіреді.
Осы күнгі тіл білімінде фразеологизм деген ұғым кең мағынада қолданылады. 1990 ж. шықкан "Лингвистикалық энциклопедиялық сөздікте" фразеологазмге мынадай анықтама берілген: "Фразеологазм дегеніміз формасы жағынан синтаксистік кұрылымдармен ұқсас, бірақ олардай жалпы заңдылыққа сай сөйлеу кезінде жасалмай, даяр калпыңда кайталап қолданылатын, семантикалық және лексика-грамматикалық құрамы тұрақты сөз тіркестері мен сөйлемшелер. Осы анықтамаға қарағанда фразеологазмдерге кең мағынада тілдегі мағына бірлігін сақтаған тұрақты сөз тіркестерінің барлық түрі де жатады. Олар тұ-рақгы сөз тіркестерінің түрлері мен сөйлемшелер, комммуникативтік түрақіы қодданыстағы әр түрлі номинативтік бірліктер, қос создер мен қосарлы тіркестер, ресми ісқұжаттарыңдағы даяр сөз орамдары т.б. түріңце болуы мүмкін.
Фразеологизмдердің осы айтылған түрлерінің құрылымдық, мағыналық, қолданымдық сипаты, лексикологияға қатысы бірың-ғай емес. Сондықтан тәжірибе жүзінде фразеологизмдер тар және кең мағынада қарастырылады. Бұлайша бөліп қарастырудың мәні фразеологизмнің лексикалық бірлік ретінде танылатын атауыштык, сөзбен мағыналық байланысына, сол арқьшы лексикологиямен жақыңдасатынына негізделген.
Тар мағынадағы фразеологизмдерге құрамы тұрақты, мағынасы біртұгас, даяр қалпында қолданылатын, лексикалық бірліктермен (атауыппық сөздермен) мағыналас, сырттай жай (еркін) сөздеріне ұқсас тұрақты сөз тіркестері мен сөйлемшелер жатады. Шынында, фразеологизмдерді сақтай отырып, сөз мағынасына жақын не парапар мағынаны білдіреді. Мысалы: ұзақ, түнді көзбен атқызды фразеологизмі — ұйықтамады, дүние салды — өлді, бетінен оты шықты — үялды, мұрнына су жетпеді, мұрнынан шаншылды, мұршасы келмеді — жұмыс басты болды, ұзын арқан, кең тұсау — еркіндік, үн жоқ, түн жоқ — үндемеді дегеңді білдіріп, өзара мағыналас болып тұр.
Ал кең мағынадағы фразеологизмдерге жататын мақал-мәтелдер мен қанатты сөздердің, жаңылтпаштар мен жұмбақтардың, номинативтік (атауыштық) бірліктердің т.б. өздеріне тән лексика-грамматикалық, стильдік ерекшеліктері бар. Олар сөйлеу кезінде жасалмай, даяр қалпында қолданылатын, кұрылымның тұрақтылық жағынан ғана фразеологизмдерге жатқызылады, бірақ олардың мағынасы лексикалық бірлік ретінде сөздің беретін мағынасына балама, парапар емес, одан әлдекайда кең. Мысалы, макал-мәтелдер байымдау, түйіндеу, көбінесе бейнелі түрде астарлы мағынада жұмсалады. Мысалы: еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей, мың сіз-бізден бір шыж-быж, алыстан арқалағанша, жақыннан дорбала т.б. макал-мәтелдердің сипаты осындай.