Мырза Хайдар Дулати

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

Мырза Хайдар Дулати

Мырза Хайдар Дулати 1499жылы Ташкент маңындағы өретөбе мекенінде дүниеге келіп, 1551 жылы қазіргі Үндістанның Кашмир өлкесінде қаза тапты . Ол өзінің саяси қоғамдық күрделі өміріне қарамастан, әлем мәдениетіне екі шығарма жазып, мұра қалдырып кетті. Бірі - «Жиһаннама» поэмасы, оны түркі тілінде жырлады. Екіншісі - «Тарих-и Рашиди» шығармасы, оны парсы тілінде жазды.

«Тарих-и Рашиди» еңбегі тарихшылар мен зерттеушілер тарапынан өте көп сұранысқа ие болып келеді. Оның басты себебі кітапта Шыңғыс ханның Шағатай мен Жошы ұлдарының Түркістан кеңістігіндегі билігі мен олардың ұрпақтарының саяси-қоғамдық тағдыры тілге тиек болған. Сондай-ақ кітап түркі еліндегі ислам дінінің қалай дамып, қанат жаюына құнды дерек бола алатын шығарма . Әрі жағрафиялық, тілдік, пәлсапалық тағы басқа тұғырдан аса жоғары бағаланатын туынды. Аталған ерекшеліктердің барлығы кітаптың қазіргі заманға дейін ғылыми айналымнан түспей кәдеге жарап келе жатқандығына негіз болды .

«Тарих-и Рашидидің» парсы тіліндегі қол жазба нұсқалары :

- Британия мұражайында . Add 24090. 342 парақ . Нәстәһлиқ жазуымен жазылған . Әр парағы екі беттен тұрады. Әр беті 19 жол, кейде 18 жол болып келеді. Бет көлемі 18/11 . Жазу аясы 14/7, 5см. Толық нұсқа қатарында.

- Иран, Теһран университеті, орталық кітапханасы. №3218. Суретке түсірілген нұсқасы . Екі беттен тұратын 185 парақ . Әр бет 15 жол, жазу алаңы 14/7 см. Нәсх графикасы . Толық емес негізгі көлемнің жартысынан жуығын, яғни Әлаеддин Аттардың өмірбаяны басталған бетке дейінгі көлемді кұрайды, дегенмен қолжазба нұсқасының бастапқы беттері жоқ.

- Өзбекстан, Ташкент, Әбу Райхан Бируни атындағы шығыстану институты, парсы қолжазба нұсқаларының қорында. №1430. 321 парақ . 23-13, 5 см. Нәстәһлиқ графикасы . Толық нұсқа қатарында.

- Тәжікстан, Душанбе, жазба дерек институтындағы қолжазба қорында. №475. Толық нұсқа қатарында .

Парсы тіліндегі қолжазба нұсқалары Ресейдің Санк-Петербург қолжазба қорында, Кашмир тағы басқа елдердің қолжазба қорларында бар екендігі айтылады.

Жазба деректерге қарағанда алғашқы болып Мырза Хайдардың «Тарих-и Рашиди» қолжазба нұсқаларын дерек ретінде пайдаланған «Мың жылдық тарих» атты кітаптың авторлары: Қази Аһмед Тәтәви мен Асефхан Қәзвини .

Аталған кітап Жалаледдин Мұхаммед Акбәр шаһтың (1556-1605) бұйрығы бойынша 1585 жылы жазыла бастайды. Кітаптың атынан байқалғандай, бұл еңбек Ислам әлемінің жалпы жыл жылдық тарихын - Мұхаммед (с. ғ. с. ) Пайғамбардың дүние салған жылынан Акбәр шаһтың заманына дейінгі аралықты қамтитын зерттеу еңбегі болып табылады. Бұл кітап авторлары алғаш рет Мырза Хайдарға өзге де аттастарынан анықтау үшін «Дұғлат» бізше «Дулат» деген лақап есімін жалғады.

Одан кейін Әмин Ахмед Рази 1593-94 жылдарынан бастап алты жыл көлемінде жазып аяқтаған «һәфт иқлим» атты кітабында Мырза Хайдардың еңбегін пайдаланды. Аталмыш екі кітап та парсы тілінде жазылғаны үшін «Тарих-и Рашиди» жазбаларын пайдалану қиынға соққан жоқ.

Мұхаммед Хайдардың жазбаларын ғасырлар бойы мұсылман шығыс елдерінде парсы тілдес зерттеушілер мен оқырман қауым кеңінен қолданып келді. Парсы тілді зерттеушілерден кейін түркі тіліне тәржімалануы күн тәртібіне алынды. Соның арқасында түркі халықтары арасында да қолдану аясы кеңейе түсті.

Түркі тіліне алғаш аудармасы тарихшы, ғалым һәм аудармашы Мұхаммед Садық Қашғари (1725-1849) тарапынан жасалды. Бұл аударма Қашғар әкімі Юнес Тәжібек ибн Искандербек ибн Әмин Хаже бұйрығы бойынша қолға алынды. Бұл аударма толық болмаса да түркі тіліндегі тұңғыш аударма болды. Аударманың қолжазба нұсқасы : Мәскеу қаласындағы Азия халықтары институтының шығыс әдебиеттер бөліміндегі қолжазба қорында №С569 (590о) сақтаулы тұр.

«Тарих-и Рашиди» еңбегінің тағы бір түркі тәржімасын Мұхаммед Нияз Ахунд Ниязи 1253 һижри жылында (1837-1838) Хотән әкімі Мұхаммед Әзиз Ванг бұйрығымен жасалған еді. Оның қолжазбасы жоғарыда аталған қолжазба қорында №D0192 сақтаулы.

Мұхаммед ибн Нияз Әбдіғәфур «Тарих-и Рашиди» бірінші дәптерін 1837-1838 жылдары Хотән әкімі Мұхаммед Әзиз Ванг пәрменімен өлең және қара сөз етіп түркі тілінде тәржімалағанын зерттеуші ғалымдар растайды. Бұл нұсқа да өзге нұсқалар секілді толық емес. Нұсқасы: №D 120 (590 ое) . Мұхаммед Нияз түркі тіліне аударған деген болжаммен тағы бір нұсқа : №D 121 (590 оf) санымен сақтаулы.

1747 жылы тәржімаланған «Тарих-и Рашиди» аудармасының тағы бір шағын нұсқасы : №С 570 (590 оf) санымен белгіленген . Оның 1322 Һижри (1904-1905) жылында Қажы Жүсіп ибн Молла Ашур халифам ибн Құрбан суфи ибн Дәулет Суфи көшіріп жазған нұсқасы бар.

Сондай-ақ Ресей Ғылым Академиясы, Санк-Петербург қаласындағы шығыстану институтының жазба қорында «Тарих-и Рашиди» түркі тәржімаларының толық және толық емес жеті қолжазба нұсқалары бар.

Парсы тілінен түрке тіліне аударылған толық нұсқасы Өзбекстан, Ташкенттегі Әбу Райхан Бируни атындағы шығыстану институтының қолжазба қорында №10191//11 сақтулы тұр. Ресей мен Өзбекстан қолжазба қорларындағы аталған түркі тіліндегі нұсқалар әзірше бір-бірімен салыстырып, артықшылық пен кемшіліктері, бір-бірінен айырмалары сарапқа салынып, текстология жасалған жоқ . «Тарих-и Рашидидің» парсы және түркі тілдеріндегі қолжазба нұсқаларының текстологиялық жұмыстары қолға алынып, конондық нұсқасын дайындау ғылыми тұрғыдан өте маңызы зор жоба кендігін ескергеніміз жөн.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.