Аумақтық экономикалық жүйелердің бәсекеге қабілеттілігін жоғарылату (оңтүстік Қазақстан облысы мысалында)

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

1 Аумақтық экономикалық жүйелердің әрекет етуінің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.1 Экономикалық жүйелердің бәсекеге қабілеттілігін зерттеудің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Экономиканың тұрақты дамуы жағдайында бәсекеге қабілеттілікті зерттеудің институционалдық тұжырымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
1.3 Аумақтық экономикалық жүйелердің бәсекеге қабілеттілігін дамытудың алғы шарттары мен факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33

2 Облыс деңгейінде экономикалық жүйелерді талдау және олардың бәсекеге қабілеттілігін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
2.1 Экономикалық жүйелердің бәсекеге қабілеттілігін қалыптастырудағы аумақтың экономикалық ортасын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
2.2 Аумақтық құрылымдардың бәсекеге қабілеттілігінің көрсеткіштер жүйесі және оны бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
2.3 Қазақстан аумақтарының бәсекеге қабілеттілігі рейтингін анықтаудың әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 79

3 ОҚО экономикалық жүйесінің бәсекеге қабілеттілігін дамыту ... ... ... ... .94
3.1 Инновациялық құрылымдарды ұйымдастыру негізінде аумақтың бәсекеге қабілеттілігін дамыту және қолдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..94
3.2 Аумақты корпоративтік басқару арқылы аумақтың бәсекелестік мүмкіндіктерін дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...108
3.3 Аумақтық экономикалық жүйелердің бәсекеге қабілеттілігін жоғарылату жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 120

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .135

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...140

Зерттелетін тақырыптың өзектілігі. Соңғы жылдары бәсекеге қабілеттілік тұжырымдамасы маңызды орын алып, халықаралық, мемлекеттік және корпоративтік деңгейлерде көптеген пікірталастар туғызуда. Оған деген қызығушылықтың өсуі барлық өндірістік үрдіске қатысушылардың жаңа түрдегі экономиканы қалыптастыру салдарынан болатын өзгерістерді ескеру ұмтылысымен түсіндіріледі. Постиндустриалдық бағыттың кеңінен тарауы бәсекелестік қатынастар саласындағы құбылыстар мен үрдістерді қайта қарауды талап етеді.
Іскерлік әлем бүгінгі таңда бәсекеге қабілеттіліктің маңыздылығын мойындап, оны құруға ықпал ететін барлық факторларды анықтауға және зерттеуге көп күш салып отыр. Бұл ұлттық экономикаға, инновацияларды ынталандыратын кәсіпкерлікке қолдау көрсететін мемлекеттік саясатқа қатысты. Сонымен қатар ол жаңа қабілеттіліктерді, құзыреттерді қалыптастыратын фирмалар мен ұйымдарға да қатысты.
Бәсекеге қабілеттілік түсінігі аумақтық-ұйымдастырылған экономикалық жүйелерге қатысты, жиі аумақтың әлеуметтік-экономикалық жағдайын интегралды бағалаудың синонимы ретінде қолданылады, бұл түсініктің маңызына сәйкес келмейді, себебі әлеуметтік-экономикалық жағдайды бәсекеден тыс бағалауға болады. Сондықтан аумақтық-ұйымдастырылған экономикалық жүйелердің бәсекеге енудің саяси-экономикалық негіздерін талдау аумақтардың бәсекеге қабілеттілігін қалыптастырудың институционалдық шарттарын және даму факторларын зерттеудің маңызды бөлігі болып табылады.
Қазақстандық экономика үшін бұл тақырыптың өзектілігі әлемдік қаржы дағдарысының әсері, аумақтық және салалық өндіріс құрылымының күрделенуі, қоғамдық өмірдің барлық салаларындағы бірігу үрдістерінің күшеюі, қоғам дамуының экологиялық, әлеуметтік және саяси факторлар маңыздылығының артуы, басқару саласындағы шешімдерді қабылдаудың трансакциондық шығындарының өсуі сияқты құбылыстармен күшейіп отыр.
Жаһандану үрдістері ұлттық экономикадағы аумақтардың ролін түбегейлі өзгертіп отыр. Аумақ тек жеке экономикалық аумақ ғана емес, бірте-бірте әлемдік бәсекелестік үрдістерге қатысады. Аумақтық ұйымдастырылған жүйелердің жағдайы сол аумақтардың макроэкономикалық шарттары мен мүмкіндіктеріне ғана емес, сонымен қатар бәсекелестік күштердің орналасуына, аумақтардың басқа субъектілермен өзара әрекеттесу тетіктеріне де тәуелді. Сонымен қатар, аумақтық экономикалық жүйелердің бәсекеге қабілеттілігіне институционалдық өзгерістер, инвестициялық белсенділік, қолда бар өндірістік, ғылыми-техникалық және кадрлық әлеует үлкен ықпал тигізеді.
Көптеген елдер сияқты, Қазақстан үшін аумақтық дифференциация, мамандану, өндірушілердің бәсекеге қабілеттілігінің жеткілісіздігі үлкен мәселеге айналып отыр, бұл мемлекеттік құрылымдар және аумақтық билік органдары тарапынан белсенді іс-әрекеттерді талап етеді. Аумақтың экономикасы замануи даму бағыттарына сәйкес келетін әдістер мен басқару тетіктерін қолдана отырып, қарқынды дамуы мүмкін.

1 Стратегия развития Казахстана до 2030 года. Послание Президента страны народу Казахстана от 10 октября 1997 года.
2 Назарбаев Н.Ә., Қазақстанның индустриялық – технологиялық дамуы – біздің ортақ болашағымыз үшін. «Егемен Қазақстан». 2009. - мамыр. – 16.
3 Стратегия территориального развития Республики Казахстан до 2015 года: утвержден 28 августа 2006года.
4 Концепции перехода Республики Казахстан к устойчивому развитию на 2007 - 2024 годы. - Астана: Ел-орда, 2007.
5 Программа правительства Республики Казахстан на 2007 - 2009 годы. - Астана: Ел-орда, 2007.
6 Портер М. Конкуренция. - М.: Изд. дом «Вильямс», 2005. – 266с.
7 А. Смит. Исследования о природе и причинах богатства народов / Сб. Антология экономической классики. Т.1.- М.: Бизнес-Пресс. - 2003. - С.79-396
8 Д. Рикардо. Принципы политической экономии и налогообложения. Минск: изд. БГУ, 2002.- С.120-122
9 Милль Дж. С. Основы политической экономии. - М.: Прогресс, 1980. - T.l, T.2.
10 К. Маркс. Капитал, 1951 г. - Т. 3. С. 206.
11 Маршалл А. Принципы экономической науки. В 3-х т. М.: Прогресс, 1993
12 Шумпетер Й. Теория экономического развития. М.: Прогресс, 1982
13 Меркантилизм / Под ред. И.С.Плотникова. Л.: ОГИЗ-Соцэкгиз, 1935
14 Хрестоматия по экономической теории. Сост. Борисов Е.Ф. М.: Юристъ, 1997. – 530с.
15 Правила рынка: иностранные инвестиции; внешняя торговля; трудовая миграция; конкурентоспособность; дипломатия; помощь / Под ред. Щетинина В.Д. - М.: Международные отношения, 1994.
16 Самуэльсон П. Монополистическая конкуренция - революция в теории //Вехи экономической мысли. - СПб., 1999. - Т2: Теория фирмы. - С. 354 -370.
17 Макконнелл К.Р, Брю С.Л. Экономикс: Принципы, проблемы и политика: Пер. с англ. - М.,1997.
18 Маркс К. Капитал. В 3-х т.// Маркс К. и Энгельс Ф. Соч. 2-е изд. т.23-25
19 Hunt S.D. A general theory of competition. L., 2000.
20 Hayek F. The Use of Knowledge in Society. In Austrian Economics. A Reader. Hillsdale, Michigan. 1991. P.247-263.
21 Weber M. Economy and Society. Vol. I. Berkeley: University of California Press, 1978. P. 38.
22 Радаев В.В. Что такое конкуренция? Экономическая социология T.4 2003. -№2. - С. 16.
23 Виноградов М.К. Природа конкуренции и её проявления во внутрифирменных отношениях. Автореф. дисс. к.э.н. - Тамбов, 2004. С.9.
24 Стародубровская И.В. От монополизма к конкуренции. - М.: - Политиздат, 1990.
25 Вдовенко З.В. Управление конкурентоспособностью химико-фармацевтических предприятий: Автореф. дисс. канд. экон. наук. Кемерово, 2000.
26 Портер М. Конкурентная стратегия: методика анализа отраслей и конкурентов / Пер. с англ. М.: Альпина Бизнес Букс, Компания ХХ1 век, 2007. – 453с.
27 Сабден О. Основные направления повышения конкурентоспособности экономики Казахстана // Повышения конкурентоспособности национальной экономики в условиях глобализации: проблемы, приоритеты, пути решения. Алматы. - 2008. – С.11-19.
28 Сатубалдин С.С. Стратегия вхождения Казахстана в число наиболее развитых и конкурентоспособных стран мира // Экономика. – 2007. - № 1-21(3). – С.24-25.
29 Нурланова Н. К. Направления и механизмы обеспечения конкурентоспособности регионов Казахстана // Экономика. – 2007. - № 1-21(3). – С.20-21.
30 Сабден О. Основные направления повышения конкурентоспособности экономики Казахстана // Экономика. – 2007. - № 1-21(3). – С.5-13.
31 Нурмуханова Г.Ж. Проблемы повышения конкурентоспособности экономики Республики Казахстан // Экономика. – 2007. - № 1-21(3). – С.48-50.
32 Селигмен Б. Основные течения современной экономической мысли. М.: Прогресс, 1968. - с.89-104.
33 Веблен Т. Теория праздного класса. М.:Прогресс,1984.с.-104.
34 Уильямсон О.И. Экономические институты капитализма. СПб.: Лениздат, 1996.
35 Норт Д.Институты, институциональные изменения и функционирование экономики. М.: Фонд экономической книги «Начала», 1997. с-16
36 Ходжсон Дж. Жизнеспособность институциональной экономики // Эволюционная экономика на пороге xxi века. М.: Изд-во «Япония сегодня» 1997.
37 Нестеренко А.Н. Экономика и институциональная теория. М.:УРСС,2002.- С.383.
38 Кирдина С.Г. Постсоветский институционализм в России: попытка обзора //Экономический вестник Ростовского государственного университета том 2. М.: 2004. - №2. - С. 45.
39 Виноградова М.Ю. Анализ трансакционных связей Российских и белорусских калий добывающих предприятий // Экономика и управление производством: межвуз. сб. вып. 3- СПб: Изд-во СЗГГУ, 2001 .-СЛ43-146.
40 Блауг М. Экономическая мысль в ретроспективе, М: Дело ЛТД, 1994.С-958.
41 Калмыкова Е.Н., Розанова Н.М. «Понятие дерегулирования. Причины перехода к дерегулированию //Экономический вестник Ростовского государственного университета. - 2004. - №1.- С-13
42 Фридмен М. Методология позитивной экономической науки // THESIS, т.2, вып.4. М.: 1994
43 Hayek F. The use of knowledge in society // The Nature of the firm: a reader. Cambridge, 1986.
44 Alchian A., Demsetz H. Production, information costs and economic organization// American Economic Review. - l972. - № 62(5).
45 Bacon R. Eltis W. Britain s economic Problem: Too Few Producers. L., Mac Millan, 1976.
46 Feldstein M. Social security retirement and aggregate capital accumulation // Journal of Political Economy.l974.V.82.
47 Портер М. Международная конкуренция — М.: Международные отношения, 1993.- С -29
48 Шеховцова Л.С. «Конкурентоспособность: факторы и метод создания»// Маркетинг в России и за рубежом. – 2001. - №4. С. 45-49.
49 Панкрухин А.П. Территориальный маркетинг// Маркетинг в России и за рубежом. - 1999. - № 5. - С. 99-122.
50 Барсукова A.B. Дебют. Формирование конкурентной стратегии фирмы // Экономический вестник . 2003. - №2. - С. 118-120.
51 Тамбовцев В.Л. Контрактная модель стратегии фирмы. М.: Теис, 2000.
52 Менар К. Экономика организаций. М.:Инфра-М,1996х-71.
53 Байзаков С.С. Алимов Т.Е. Об основных индикаторах измерения конкурентоспособности страны// Повышения конкурентоспособности национальной экономики в условиях глобализации: проблемы, приоритеты, пути решения. Алматы. - 2008. – С.273-275.
54 Некрасов Н. Н. Региональная экономика. Теория, проблемы, Методы. М., Экономика, 1978. - С. 29.
55 Селезнев А.З. Конкурентные позиции и инфраструктура рынка России. - М.: Юристь, 1999. - 384 с.
56 Программа ТАСИС ЕС «Расширение возможностей проведения реформ в регионах Российской Федерации».- М, 2005.
57 Сепик Даниэль. «Региональная конкурентоспособность: важнейшие понятия». - М., 2004.
58 Конкурентоспособность национальной экономики: критерии оценки и пути повышения. Монография / Под науч. ред. д.э.н., проф., академика НИА РК О. Сабдена – Алматы: Экономика, 2007. – 175 с.
59 Найзабеков Г. К вопросу создания концепции кластерного развития // Транзитная экономика. - 2005. - № 3. - С. 124-12.
60 Стрельцова Ю.А. Условия и проблемы развития кластеров в Республике Казахстан // АльПари. – 2007. - №1. – С.66-70
61 Competing Through Innovation and Learning: Industrial Development Report 2002 / 2003 / UNIDO (United Nations Industrial Development Organization). - Vienna, 2002.
62 Субботина Т. Россия на распутье: два пути к международной конкурентоспособности. // Вопросы экономики. - 2006. - №2 – С.46-64
63 Kaplinsky R. Spreading the Gains from Globalization: What Can Be Learned from Value Chain Analysis?: IDS Working Paper 110. Sussex, UK, 1999. - P.6
64 Гранберг А.Г. Основы региональной экономики. - М.: ГУ ВШЭ, 2000.
Татаркин А. Слагаемые конкурентного поведения региона // Проблемы теории и практики управления. - 2004. - №4. - С. 40-46.
65 Алексейчева Е.Ю. Повышение конкурентоспособности региональной экономики // Пищевая промышленность. - 2005. - № 9. - С. 58-59.
66 Бишимбаев К.В. Конкурентоспособность на основе региональных преимуществ (на примере ЮКО) // Саясат. - 2005. - № 4. - С. 74-76.
67 Экономика Казахстана в условиях глобализации: механизм модернизации и функционирования / Под ред. М.Б. Кенжегузина. Алматы: ИЭ МОН РК, 2005. – 392с.
68 Аубакиров Я.А. Экономические аспекты теории трансформации // В кн. «Актуальные проблемы теории национального производства» / Сб. материалов Республиканской научно-теоретической конференции 22-23 мая 2002г. Алматы: Қазақ университеті. – С. 4
69 Национальная модель технико-экономического развития. – Алматы: ИЭ МОН РК, 2000
70 Мукашев Т.М., Турдыбекова К. Неравномерность регионального развития: научно-методические аспекты типологизации // Транзитная экономика. - 1999. - №4. - С. 93-97
71 Региональное развитие: опыт России и Европейского союза. М.: экономика, 2000.
72 Серия Европейских Договоров № 122./ Европейская Хартия о местном самоуправлении. Страсбург: Совет Европы, отдел изданий и документов, 1990
73 Праздничных А.Н. Региональная конкурентоспособность как феномен глобализации. Автореф. дисс. ...к.п.н. - М., 1999.
74 Нурсеит А.Ш., Темирбекова А., Нурсеитова Р. Теории рыночной экономики: предпринимательский аспект. Алматы: ОФ «БИС», 2000. – 260с.
75 Жалелева Р. З. Приоритеты совершенствования структуры хозяйства регионов Казахстана. Алматы: Ин-т экономики МОН РК, 2006. - 30 с.
76 Бримбетова Н.Ж. Социально-экономическая дифференциация регионов Казахстана и стратегические приоритеты их развития. Алматы: 2006. – 26с.
77 Бурлаков Л.Н. Модернизация системы регионального и местного самоуправления в Казахстане. – Астана, 2006. – С.103
78 Алшанов Р. Новый экономический курс Казахстана. Казахстанская правда. – 2008. – январь. - 25, февраль. - 1, 8, 15.
79 Отчет о человеческом развитии: Казахстан 2006г. ПРООН. Алматы: 2007. www.cagateway.org/ru/docs/topics
80 Шукеев У. Приоритеты развития региональной экономики // Экономист. - 2002. - № 10. - С. 60-66
81 Ковалева Л. Сарыагашский район: основа - кластерная инициатива // Южный Казахстан. - 2006. - № 55. - С. 4-5.
82 Ковалева Л. Мактааральский район - не только хлопковый остров // Южный Казахстан. - 2006. - № 61. - С. 4-5.
83 Серикбаева К. Сузак: район больших возможностей и перспектив // Южный Казахстан. - 2003. № 35. - С. 2-6.
84 Ерасылова А.Б. Концептуальные основы формирования центров экономического роста Казахстана // Казахстан-Спектр. - 2007. - №4. – С. 153-157.
85 Шаманов В. Тенденции стабилизации и роста экономики региона // Экономист. - 2003. - № 5. - С. 68-72.
86 Схема развития и размещения производительных сил РК на период до 2015 г. в 5 томах. Алматы: РГКП «Институт экономических исследований», 2000
87 Стратегический план индустриально-инновационного развития Южно-Казахстанской области на 2004-2015 годы. Шымкент, 2003. – 68с.
88 Указ Президента РК от 6 июля 2005г. №1605 «О создании в Южно-Казахстанской области специальной экономической зоны «Оңтүстік» на период до 01.07.2015 года // Система «Юрист», Алматы, ЮрИнфо, 2005.- С.2
89 Закон РК «О микрокредитных организациях»: принять 6 марта 2003 года
90 Жусупов Ш. Микрофинансирование: взгляд в будущее через призму настоящего // Диверсификация экономики Казахстана: проблемы и перспективы. Материалы международной конференции. – Алматы. КИМЭП, 2005. – С. 110-113.
91 Лапуста М.Г., Старостина Ю.Л. Малое предпринимательство. М.: Финансы и статистика, 2006
92 Кусаинов Х. Система регулирования социально-экономического развития региона в современных условиях // Экономика и статистика. - 2006. - № 4. - С. 30-35.
93 Шиликбаева С. Децентрализация функций управления путем реорганизации административно-территориальных единиц // Қаржы-қаражат. - 2003. - № 3. - С. 69-70.
94 Закон РК «О местном государственном управлении в Республике Казахстан (с изменениями и дополнениями по состоянию на 22 мая 2007г.)». Ведомости Парламента Республики Казахстан, 2001 г., № 3, ст. 17; "Казахстанская правда". 2001. – январь. – 30.
95 Питерсон Р. Территориальная организация производства и конкуренция на локальных рынках. М.: МЭТИ. 2003. – 238с.
96 Шорохов В.П. Оценка конкурентоспособности региона / В.П.Шорохов, Д.Н.Колькин // Проблемы прогнозирования. - 2007. - № 1. - С.92-101.
97 Кушербаев К. Критерии и принципы регионального экономического развития // Саясат. - 2006. - № 8. -С.14-17.
98 Палымбетов Б. Классификация форм и методов системы управления региональной экономики // Евразийское сообщество. - 2000. - № 4. - С.122-124.
99 Нургазина А.М. Роль государственных институтов развития и рынка ценных бумаг в индустриально-инновационном развитии Казахстана // Индустриально-инновационное развитие – основа устойчивой экономики Казахстана. - Шымкент: ЮКГУ имени М. Ауезова, 2006. – С.257.
100 Ержанов Н.Т., Эрназаров Т.Я., Ержанов Т.Н .Инновационно-технологическая деятельность и технопарк Павлодарского государственного университета им. С.Торайгырова // Индустриально-инновационное развитие – основа устойчивой экономики Казахстана. - Шымкент: ЮКГУ имени М. Ауезова, 2006. – С.100.
101 Куатбаева Г., Раисов Д., Нургалиев К., Нуркиянова Т. Бюджетная поддержка инновационного развития // Промышленность Казахстана. – 2004. – № 2. – С. 14-16.
102 Народное хозяйство Казахстана в 1991 году. Краткий статистический ежегодник. Алма-Ата, 1992.
103 Тулебаев А., Дзекунов В., Пердебаева Р. и др. Инновационное разви-тие базовых отраслей промышленности // Промышленность Казахстана. – 2001. – № 4. – С. 46-48.
104 Алекс Хансен. Глобальная экономика – не клуб, на двери которого написано «Closed» // Казахстанская правда. – 2004. – сентябрь. –24.
105 Ли С. Кластеры – новые формы организации инновационного процесса // Наука и высшая школа Казахстана. – 2004. – №19-20. – С. 9 - 14.
106 Муканов Д. Индустриально-инновационное развитие Казахстана: потенциал и механизмы реализации. – Алматы: Дайк-Пресс, 2004. – 274 с.
107 Алимбаев А.А., Таубаев А.А. Роль кластеров в инновационно-технологическом развитии региональной экономики // Индустриально-инновационное развитие – основа устойчивой экономики Казахстана. - Шымкент: ЮКГУ имени М. Ауезова, 2006 – С.20.
108 Назаров К. Кластерная инициатива в Казахстане // Рынок ценных бумаг Казахстана.- № 7.- 2005 – С.17 - 21.
109 Сайт Инвестиционного Фонда Казахстана www.ifk.kz
110 Ван Гуаншен. Проблемы теории и практики управления. 1997.- № 3.
111 Социально-экономическое развитие Южно-Казахстанской области. Статистические сборники Управления статистики ЮКО за 1995-2006 гг. - Шымкент, 1996-2007.
112 Дәулетов М. Биылғы меже жағдайға қарап белгіленеді // Оңтүстік Қазақстан, № 147, 30 қыркүйек 2008ж.
113 Кенжебаева А.А. Трансформация принципов стратегического менеджмента на территориальный уровень // Индустриально-инновационное развитие – основа устойчивой экономики Казахстана. - Шымкент: ЮКГУ имени М. Ауезова, 2006 – С.
114 Давлетов Т. Конкурентоспособность в системе глобальных рейтингов.// Казахстанская правда. 2006. – июль. – 28.
115 Дэниелс Джон Д., Радеба Ли Х. Международный бизнес: внешняя среда и деловые операции. М.: Дело, 1998. – 784с.
116 Нурашева К.К. Развитие рынка ценных бумаг в регионе // АльПари. – 2006. - №3/4. – С.127-131.
117 Махмутова М. М. Выпуск ценных бумаг местными исполнительными органами // Известия МОН РК, НАН РК. Серия общественных наук . – 2002.- №2. С. 112-115.
118 Шиманский М. СПК: время оправдывать доверие. Казахстанская правда. 2008. – май. – 24.
119 Эккерсдорф В. Коллективная собственность в США // Экономика и жизнь. -1990. - № 20. – С. 15 - 20.
120 Александров М. Система совладения: плюсы и минусы // Эхо деловой жизни. -1992. - №6. –С.5 - 9.
121 Сапаргали Ш. Мировой опыт разработки и реализации моделей регионального устойчивого развития // Транзитная экономика. - 2005. - № 5-6. - С. 24-30.
122 Экономика Франции сегодня. www.search.life.com/results.aspx
123 Отчет о человеческом развитии. Вашингтон, ПРООН, 2005. www.cagateway.org/ru/docs/topics
124 Новиков А. 20-е годы: акционерный капитал. Страницы истории // Экономика и жизнь. -1990. - № 46. – С. 18 – 22.
125 Указ Президента РК от 17.05.2003г. №1096 «О стратегии индустриально-инновационного развития Республики Казахстан на 2003-2015 годы»: утвержден 17 мая 2003 года.
126 Махницкая Е.И. Роль и место региона в развитии научно-технической и инновационной сферы // АльПари. – 2004. - №3. –С.97-99
127 Петровский А. Корпорации регионального развития. Казахстанская правда. – 2007. – октябрь. – 5.
128 Искаков Н., Марков В., Берентаев К. Методические подходы к прогнозированию развития и размещения производительных сил Республики Казахстан // АльПари. – 2000. - № 3-4. – С.24-26
129 Савалей В.В., Филичева Т.П. Региональная экономика и финансы. http://abc.vvsu.ru/.
130 Акофф Р. Планирование в больших экономических системах. М.: Советское радио, 1972
131 Коптюг В.А., Матросов В.М., Левашов В.К., Демянко Ю.Г. Устойчи-вое развитие цивилизации и место в ней России: проблемы формиро¬вания национальной стратегии. - М.- Новосибирск.: 1996. - 76 с.
132 Глазьев С. Ю. Теория долгосрочного технико-экономического развития. - М.: ВлаДар, 1993, -С.61
133 Кузьмин Ю.Н., Санеев Б.Г., Черников А.П., Цапах А.Е. Имитационное моделирование взаимосвязанного развития энергетики и экономики региона // Региональные энергетические программы: методические основы и опыт разработки. Новосибирск: Наука, Сибирская издатель¬ская фирма РАН. 1995. - С. 43-54.
134 Клиланд Д., Кинг В. Системный анализ и целевое управление. - М.: Советское радио, 1974
135 Кремер Н. Теория вероятностей и математическая статистика.- М., 2000.
136 Конюховский П. Математические методы исследования операций в экономике. - М., 2000.

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 141 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

ӘОЖ 338.43:502.131.3 (574.5) Қолжазба құқығында

ӘБІЛҚАСЫМ АЙНҰР БҰҒЫБАЙҚЫЗЫ

Аумақтық экономикалық жүйелердің бәсекеге қабілеттілігін жоғарылату
(Оңтүстік Қазақстан облысы мысалында)

08.00.05 – Экономика және халық шаруашылығын басқару
(ауыл шаруашылығы)

Экономика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесiн алу үшін
дайындалған диссертация

Ғылыми жетекшiсі:
Т.И. Есполов,
экономика ғылымдарының
докторы, профессор,
ҰҒА академигі

Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010

М а з м ұ н ы

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

1 Аумақтық экономикалық жүйелердің әрекет етуінің теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1. Экономикалық жүйелердің бәсекеге қабілеттілігін зерттеудің
теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...9
1.2 Экономиканың тұрақты дамуы жағдайында бәсекеге қабілеттілікті
зерттеудің институционалдық
тұжырымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
1.3 Аумақтық экономикалық жүйелердің бәсекеге қабілеттілігін дамытудың
алғы шарттары мен
факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 33

2 Облыс деңгейінде экономикалық жүйелерді талдау және олардың бәсекеге
қабілеттілігін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 49
1. Экономикалық жүйелердің бәсекеге қабілеттілігін
қалыптастырудағы аумақтың экономикалық ортасын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .
... ... ... .49
2. Аумақтық құрылымдардың бәсекеге қабілеттілігінің
көрсеткіштер жүйесі және оны
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63

3. Қазақстан аумақтарының бәсекеге қабілеттілігі рейтингін
анықтаудың
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ..79

3 ОҚО экономикалық жүйесінің бәсекеге қабілеттілігін
дамыту ... ... ... ... .94
3.1 Инновациялық құрылымдарды ұйымдастыру негізінде аумақтың бәсекеге
қабілеттілігін дамыту және
қолдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 94
3.2 Аумақты корпоративтік басқару арқылы аумақтың бәсекелестік
мүмкіндіктерін
дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .108
3.3 Аумақтық экономикалық жүйелердің бәсекеге қабілеттілігін жоғарылату
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 120

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...135

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..140

КІРІСПЕ
Зерттелетін тақырыптың өзектілігі. Соңғы жылдары бәсекеге қабілеттілік
тұжырымдамасы маңызды орын алып, халықаралық, мемлекеттік және
корпоративтік деңгейлерде көптеген пікірталастар туғызуда. Оған деген
қызығушылықтың өсуі барлық өндірістік үрдіске қатысушылардың жаңа түрдегі
экономиканы қалыптастыру салдарынан болатын өзгерістерді ескеру ұмтылысымен
түсіндіріледі. Постиндустриалдық бағыттың кеңінен тарауы бәсекелестік
қатынастар саласындағы құбылыстар мен үрдістерді қайта қарауды талап етеді.

Іскерлік әлем бүгінгі таңда бәсекеге қабілеттіліктің маңыздылығын
мойындап, оны құруға ықпал ететін барлық факторларды анықтауға және
зерттеуге көп күш салып отыр. Бұл ұлттық экономикаға, инновацияларды
ынталандыратын кәсіпкерлікке қолдау көрсететін мемлекеттік саясатқа
қатысты. Сонымен қатар ол жаңа қабілеттіліктерді, құзыреттерді
қалыптастыратын фирмалар мен ұйымдарға да қатысты.
Бәсекеге қабілеттілік түсінігі аумақтық-ұйымдастырылған экономикалық
жүйелерге қатысты, жиі аумақтың әлеуметтік-экономикалық жағдайын интегралды
бағалаудың синонимы ретінде қолданылады, бұл түсініктің маңызына сәйкес
келмейді, себебі әлеуметтік-экономикалық жағдайды бәсекеден тыс бағалауға
болады. Сондықтан аумақтық-ұйымдастырылған экономикалық жүйелердің бәсекеге
енудің саяси-экономикалық негіздерін талдау аумақтардың бәсекеге
қабілеттілігін қалыптастырудың институционалдық шарттарын және даму
факторларын зерттеудің маңызды бөлігі болып табылады.
Қазақстандық экономика үшін бұл тақырыптың өзектілігі әлемдік қаржы
дағдарысының әсері, аумақтық және салалық өндіріс құрылымының күрделенуі,
қоғамдық өмірдің барлық салаларындағы бірігу үрдістерінің күшеюі, қоғам
дамуының экологиялық, әлеуметтік және саяси факторлар маңыздылығының артуы,
басқару саласындағы шешімдерді қабылдаудың трансакциондық шығындарының өсуі
сияқты құбылыстармен күшейіп отыр.
Жаһандану үрдістері ұлттық экономикадағы аумақтардың ролін түбегейлі
өзгертіп отыр. Аумақ тек жеке экономикалық аумақ ғана емес, бірте-бірте
әлемдік бәсекелестік үрдістерге қатысады. Аумақтық ұйымдастырылған
жүйелердің жағдайы сол аумақтардың макроэкономикалық шарттары мен
мүмкіндіктеріне ғана емес, сонымен қатар бәсекелестік күштердің
орналасуына, аумақтардың басқа субъектілермен өзара әрекеттесу тетіктеріне
де тәуелді. Сонымен қатар, аумақтық экономикалық жүйелердің бәсекеге
қабілеттілігіне институционалдық өзгерістер, инвестициялық белсенділік,
қолда бар өндірістік, ғылыми-техникалық және кадрлық әлеует үлкен ықпал
тигізеді.
Көптеген елдер сияқты, Қазақстан үшін аумақтық дифференциация,
мамандану, өндірушілердің бәсекеге қабілеттілігінің жеткілісіздігі үлкен
мәселеге айналып отыр, бұл мемлекеттік құрылымдар және аумақтық билік
органдары тарапынан белсенді іс-әрекеттерді талап етеді. Аумақтың
экономикасы замануи даму бағыттарына сәйкес келетін әдістер мен басқару
тетіктерін қолдана отырып, қарқынды дамуы мүмкін.
Осыған байланысты бүкіл экономиканың және оның аумақтарының бәсекеге
қабілеттілігін жоғарылатуға ықпал ететін іс-шаралар кешенін дайындау
мақсатында жүйелі зерттеулерді жүргізу қажеттілігі туындап отыр. Дәстүрлі
аумақтық экономиканың тетіктері мұндай мәселелерді талдау үшін жеткіліксіз
болып отыр, ал дәстүрлі бәсекелестік талдау аумақтарды бәсеке субъектісі
ретінде қарастырмайды. Аумақтық экономикалық жүйелерді, олардың даму
тиімділігін талдаудың, шаруашылықты аумақтық ұйымдастырудың тұтас
тұжырымдамасын қалыптастырудың жаңа теориялық әдістемелерін қолдануды талап
етеді, бұл зерттеудің өзектілігін негіздейді.
Зерттеудің әдістемелік негіздерін диалектикалық қағидаларды қамтитын
танудың материалистік теориясы құрады, оған сәйкес бәсекеге қабілеттілік
уақыт бойынша өзгеретін категория ретінде қарастырылды. Диссертациялық
жұмыста аумақтық экономиканы оны құраушы бөліктердің жағдайына тәуелді жүйе
ретінде түсінуді қамтамасыз ететін жүйелілік тұжырымы қолданылды. Танудың
жалпы ғылыми әдістерімен қатар: талдау, топтастыру, салыстыру,
қорытындылау, зерттеудің экономика-математикалық, тарихи әдістері де
қолданылды. Аумақтың бәсекеге қабілеттілігінің өсіңкілігі мен факторларын
зерттеудің кешенді талдау әдістемесі, аумақтық дамудың жоспарлау және
болжамдау әдістемелері қолданылды.
Аумақтық дамуды басқару жергілікті қауымдастықтың шаруашылық даму
мәселелеріне тікелей енгізу жағдайында аумақтың бәсекеге қабілеттілігін
қамтамасыз ету бағытында басқарудың ресурстық моделінен инвестициялыққа
өту қажеттілігімен негізделген реформаларды қажет етеді. Нақ осындай
басқару үнемі өзгеріп отырған саяси, экономикалық, әлеуметтік жағдайларды
ескере отырып, болашақтың айқындылығын арттырып, аумақтарға өздігінше даму
бағыттарын анықтауға мүмкіндік береді.
Аумақтың тұрақты даму алғышарттары мен факторларын анықтау және оның
мәселелерін шешу үшін бәсекелестік артықшылықтарды және оларды сапалы түрде
іске асыру жолдарын анықтау қажет. Қазіргі жағдайда аумақтың экономикалық
дамуы жергілікті жағдайлар мен тұрғындардың өмір сүру ерекшеліктері,
өндірістің мамандануы мен бірігу үрдістері, аумақтың экономикалық
қабілеттілігіне әсер ететін басқарудың нарықтық тетіктерінің дамуы
ықпалымен басқарудың жаңа нысандары мен әдістерін белсенді іздеу жүріп
жатыр.
Жаһанданудың нәтижесінде аумақтар өзара әрекет етіп, бір-бірімен
мемлекетті араластырмай, тікелей қатынаста болады. Аумақтық деңгейде бұл
қарқынды экономикалық өсуді, тұрғындардың өмір сүру деңгейі мен сапасын
жоғарылатуды ынталандырады. Әлемдік экономиканың түрлі деңгейлеріндегі
бәсекелестік үрдістердің кеңінен таралуы жағдайында муниципалдық құрылым
аумақаралық айырбаста және әлемдік нарықта бәсекелестік қатынастарға
түсетін дербес субъект болып отыр. Сондықтан тез өзгеретін әлемде
аумақтардың бәсекеге қабілеттілігін қолдау және нығайту – олардың тұрақты
даму бағытын қалыптастырудың маңызды шарты.
Муниципалдық сектор үшін бұл мәселе тек маңызды және инновациялық
емес, сонымен қатар аз зерттелген болып табылады. Демек, тақырыптың
өзектілігі аумақтың бәсекеге қабілеттілігі дәстүрлі түсінігін
инновациялардың, жаңа технологиялардың, басқару үрдістерінің негізінде
болатын өзгерістерге аумақты бейімдеуге мүмкіндік беретін стратегиялық
тұжырымды пайдалану арқылы теориялық тұрғыдан қайта қарау қажеттілігімен
негізделеді.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Ғылыми экономикалық ой бәсекеге
қабілеттілікті реттеу бойынша теориялық зерттеулер мен тәжірибелік
нұсқаулардың мол тәжірибесін жинақтады: осы мәселені зерттеуге Д.Курно,
А.Маршаллдың, Дж.С.Милльдің, Д.Рикардоның, Дж.Робинсонның, П.Самуэльсонның,
А.Смиттің, Ф.Хайектің еңбектері арналған. Бәсекеге қабілеттіліктің жалпы
теориялық мәселелерін шешу ұмтылысы оны экономикалық жүйенің ажырамас
құрамдас бөлігі, арнайы зерттеулерді талап ететін экономикалық өсудің
факторы ретінде ұғынуға алып келді.
Аумақтық дамудың институционалдық тұжырымдарын зерттеу М.Блаугтың,
Т.Вебленнің, Ф.Котлердің, Р.Коуздың, П.Мерленнің, Д.Нортаның, М.Портердің,
О.Уильямсонның, Дж.Ходжсонның еңбектерінде көрініс тапты. Осы мәселенің
зерттелуіне ресейлік ғалымдар А.И.Аксененко, В.Д.Андрианов, О.И.Бетин,
С.Н.Блудова, И.Г.Вдовенко, М.И.Гельвановский, А.Г.Гранберг, А.Г.Дементьева,
С.Г.Кирдина, Ю.В.Куренков, Ж.Мингалева, А.Нестеренко, А.В.Селезнев,
Л.Шеховцова, А.А.Румянцев, И.И.Сигов және т.б. өз үлестерін қосты.
Қазақстанның экономикалық ойы бәсекені және бәсекеге қабілеттілікті
зерттеуге Қазақстан Республикасы Президентінің Жолдауларында, соңғы жылдары
қабылданған стратегиялар, тұжырымдамалар және нарықтық қатынастарды
қалыптастыру бағдарламаларында бет бұрды. Бәсекеге қабілеттіліктің
факторлары мен шарттарын, критерийлерін зерттеуге және Қазақстан
экономикасында алдыңғы қатарлы бәсекелестік орынды қамтамасыз етудің ұлттық
моделін құруға келесі ғалымдардың еңбектері арналған: Т.И.Есполов,
А.А.Абишев бәсекеге қабілеттіліктің технологиялық құрамына назар аударады;
С.А.Абдильдин – бәсекенің әлеуметтік жағына; Г.А.Қалиев ғылымның
экономиканың бәсекеге қабілеттілігін жоғарылатудың маңызды факторы
ретіндегі ролін қарастырады; Н.К.Нурланова аумақтардың бәсекеге
қабілеттілігін жоғарылатудың бағыттары мен тетіктерін зерттейді;
А.А.Сатыбалдин дамыған және бәсекеге қабілетті елдердің әлемдік
рейтингісінде Қазақстанның орнын анықтау мақсатында бәсекеге қабілеттілікті
бағалаудың аса қолайлы көрсеткіштерін ұсынып отыр.
Дегенмен, бәсекеге қабілеттілікті қалыптастырудағы, аумақтық
органдардың қызметін рейтингтік бағалаудағы, жаңа аумақтық құрылымдарды
құрудағы, даму бағыттарын модельдеуде аумақтың экономикалық ортасын талдау
мәселелері жете зерттелмеген. Атап айтқанда, аумақтың бәсекелестік
артықшылықтарын жан-жақты көрсететін көрсеткіштер жүйесін, өндіріс
факторлары көмегімен аумақтық менеджменттің тиімділігін бағалау жүйелерін
құру мәселесі шешілмеген, бәсекеге қабілеттіліктің институционалдық
мәселелерін зерттеуде ғылыми тұжырым жүзеге асырылмаған, аумақтың тұрақты
даму көрсеткіштерін бағалаудың әдістемесін анықтау қажет. Құрылымның
аумақтық даму тұжырымдамасын қалыптастыру туралы теориялық және әдістемелік
білімді тереңдету керек.
Қолданып жүрген аумақтарды рейтингтік бағалау әдістемелерін зерттей
отырып және оларды басқарудың базалық көрсеткіштеріне сәйкестігін тексере
келе, олардың кемшліктерін атап өтуге болады. Яғни, формальды белгілер
бойынша үрдісті бағалау – жұмыстардың реттілігі, процедураларды сақтау -
басқару ықпалының нақты нәтижелерін бағалаумен жеткіліксіз үйлеседі.
Аумақтық басқарудың ғылыми және тәжірибелік мәселелерінің шешілмеуі
аумақтық құрылымдардың бәсекеге қабілеттілігінің маңыздылығымен жиынтықта
диссертациялық зерттеу тақырыбының өзектілігін анықтады.
Зерттеудің ғылыми гепотезасы келесіде, аумақтық экономика бәсекеге
қабілеттілікті дамытудың жоғары әлеуетіне ие, Қазақстан аумақтырының
қазіргі жағдайында бәсекелестік позицияларды жаңа аумақтық құрылымдар –
кластерлер, ӘКК, корпоративтік экономиканы қалыптастыру арқылы жоғарылату
тиімді болып отыр.
Диссертациялық жұмыстың мақсаты – аумақтық құрылымдардың бәсекеге
қабілеттілігін бағалау жүйесін қалыптастыру, бәсекеге қабілетті аумақтық
құрылымдарды құрудағы инновациялық тұжырымдарды пайдалану. Қойылған
мақсатқа сәйкес жұмыста келесі мәселелер шешілді:
- ұлттық экономикалық жүйенің құрамдас бөлігі ретіндегі аумақтық
экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің теориялық-әдістемелік негіздері мен
факторларын зерттеу;
- аумақтық әкімшіліктердің жұмысын бағалаудың әдістемесін құру
негізінде аумақтың бәсекеге қабілеттілігі көрсеткіштерін зерттеу;
- аумақтардың даму деңгейінің рейтингісімен индикаторларын анықтаудың,
мониторингін жүргізудің әдістемелік тұстарын қарастыру;
- институционалдық қайта құруларды жүзеге асыру, аумақтық жүйелердің
бәсекеге қабілеттілігіне қол жеткізу мақсатында шаруашылықты аумақтық
ұйымдастырудың инновациялық нысандарын ендіру бойынша нұсқауларды енгізу;
- аумақтық жүйелердің бәсекеге қабілеттілігі туралы модельдік
түсінікті қалыптастыру, тиімділік факторлары негізінде аумақтың
бәсекелестік позицияларын дамыту болжамын жасау;
- бәсекеге қабілеттілікті жоғарылату мақсатында аумақтық жүйенің
тұрақты дамуын қамтамасыз етудің жолдарын анықтау.
Зерттеу пәні болып экономикалық қатынастардың бәсекенің бөлігі
ретіндегі аумақтық жүйенің тұрақты дамуын және бәсекеге қабілеттілігін
қамтамасыз етудің факторлары мен тетіктері табылады.
Зерттеу нысаны ретінде тұрақты дамуды және бәсекеге қабілеттілікті
қалыптастыру бойынша аумақтық құрылымдар мен аумақтарды басқару
органдарының қызметі алынды. Оңтүстік Қазақстан облысын ғылыми талдау
нысаны ретінде таңдау бірқатар негізгі факторлармен расталып отыр.
Біріншіден, облыста тұрғындар саны ең жоғары, мұнда машина жасау,
металлургия, құрылыс материалдары өнеркәсіптері дамыған. Екіншіден, 90-шы
жалдардың екінші жартысында ірі, инвестициялық тартымды кәсіпорындар
жекешелендірудің және басқарушы компаниялар мен меншік иелері ауысымының
теріс салдарын бастарынан өткізіп, нарықтық қатынастарға бейімделуге және
тек өндірістік емес, сонымен қатар бастысы маркетингтік технологияларды
игеруге мәжбүр болды. Үшіншіден, аумақтың аграрлық секторы үлесінің және
оның еліміздің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі ролінің жоғары
болуы.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдiстемелiк негiздерiн аумақтық
жүйенің бәсекеге қабілеттілігі бойынша шетелдік және қазақстандық
ғалымдардың зерттеулері, Қазақстан Республикасы заңдары, Қазақстан
Республикасы Президентінің халыққа Жолдауы, Қазақстан Республикасы
Президенті мен Үкіметінің жарлықтары, шешімдері және қаулылары, аумақтық
органдардың материалдары мен есептері, статистикалық жинақтар, Интернет
ақпарат жү йесінің ресурстары, ғылыми есептер, мерзімді басылымдар құрады.
Зерттеу жалпылама ғылыми әдістердің негізінде жүргізілді: мәліметтерді
жинау, топтастыру және қорытындылау, салыстырмалы және жүйелік талдау,
эксперттік бағалау, экономика-математикалық модельдеу және т.б. әдістер.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы аумақтың дербес субъект ретінде орнығуының
тұжырымдамасын негіздеу және жүзеге асыру болып табылады. Аумақтың бәсекеге
қабілеттілігі әлеуетін қалыптастыру, дамыту мен жүзеге асырудың тиімді
тәсілдерінің ерекшеліктері туралы замануи білімді байытатын және
нақтылайтын өзіндік ғылыми нәтижелер алынды. Ғылыми жаңалығы және қорғауға
ұсынылған ғылыми нәтижелер:
- Қазақстан аумақтарының экономикалық ортасына және даму факторларына
ретроспективті талдау жасалып, салыстырмалы талдаудың әдістемелік
қағидалары көрсетілген, бұл үлгі негізінде аумақтық құрылымның бәсекеге
қабілеттілігін дамыту бағыттарын экстраполяциялауға мүмкіндік берді;
- аумақтық экономикалық жүйелердің тиімділігін бағалаудың рейтингтік
жүйесі жасалды; аумақтық органдар мен менеджерлердің қызметін көрсететін
(кәсіби біліктілігі, басқарушылық шеберлігі, білімі) индикаторлармен
квалиметрикалық шкала ұсынылды;
- аумақтық бәсеке қабілеттілігін жоғарылату бойынша инновациялық
қызметтің негізгі тұстары анықталды (инновациялық жобалар мен
бағдарламалардың портфелін қалыптастыру; өнеркәсіптік стратегияның
басымдықтарымен байланыстырылған аумақтық инновациялық бағдарлама құру;
венчурлық капиталды белсенді пайдалану);
- бәсекеге қабілеттілікті жоғарылату мақсатында аумақтық басқаруды
реформалау басымдылықтары анықталды, бәсекелестік аумақтық құрылымдарды,
атап айтқанда, кластерлік үлгіні, әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорацияларды
және т.б. құруда инновациялық ұсынымдар жасалды;
- муниципалдық басқарудағы корпоративтік құрылымдарды құру арқылы
аумақтың бәсекеге қабілеттілігін дамыту тетіктері ұсынылды;
- аумақтың бәсекелестік мүмкіндіктерінің даму беталысын анықтаудың
әдістері ұсынылды: бағдарламалау, болжау, ол үшін аумақтық жүйелердің
бәсекеге қабілеттілігі мәселелерін шешуде бағдарламалық-мақсатты тұжырымды
жүзеге асыру және бәсекеге қабілеттіліктің болашақтағы көрсеткіштерін
модельдеуді жүргізу қарастырылған.
Зерттеу жұмысының теориялық маңыздылығы экономикалық ортаны, оның
факторлары мен даму жағдайларын; бәсеке қабілеттілігін экономикалық
категория ретінде зерттеуден; аумақтың бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз
ету үшін рейтингтік бағалауды жасау және көрсеткіштерді модельдеуден
тұрады. Жұмыстың негізгі тұстары мен нәтижелері аумақтың бәсекеге
қабілеттілігін қамтамасыз етудің эмпирикалық ерекшеліктерін теориялық
талдауды кеңейту және тереңдету үшін қолданылуы мүмкін. Автордың берген
ұсыныстары аумақтық әкімшіліктердің қызметін рейтингтік бағалауда
әдістемелік негізін құрап, бәсекелестік аумақтық құрылымдарды ендіруге
қатысты жергілікті билік органдарының шешім қабылдауы және мониторингін
жүргізу үрдісінде қолданылуы мүмкін. Ұсынылған экономика-математикалық
талдау және модельдеу әдістемелері аумақтың бәсекеге қабілеттілігін
жоғарылатудың даму беталысын анықтау үшін пайдалануға болады.
Диссертациялық жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы оның нәтижелерінің
жергілікті өзін-өзі басқару заңының жобасын жасауда, аумақтық саясат
мәселелері бойынша ведомствоаралық комиссияның жұмысында, облыс
әкімшіліктерінің жұмысын бағалау әдістемесін әзірлеуде, ҚР 2015 жылға
дейінгі Аумақтарды дамыту стратегиясын жүзеге асыру бойынша іс-шаралар
жоспарын құруда қолданылуында.
Жұмыстың мақұлдануы. Зерттеудің негізгі нәтижелері 4 халықаралық
және республикалық ғылыми-практикалық конференцияларда баяндалып
талқыланды.
Зерттеу нәтижелерінің жариялануы. Диссертация жұмысының негiзгi
нәтижелерi көлемi 4,28 б.т. тұратын 13 ғылыми еңбектерде көрiнiс алды, оның
6-уі ҚР БҒМ білім және ғылым саласын бақылау бойынша комитетінің рұқсат
берген ғылыми басылымдарда баспадан шықты.
Диссертацияның құрылымы мен көлемi. Құрылымы жағынан диссертациялық
жұмыс кiрiспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер
тiзiмiнен тұрады.

1. Аумақтық экономикалық жүйелердің әрекет етуінің теориялық негіздері

1.1 Экономикалық жүйелердің бәсекеге қабілеттілігін зерттеудің
теориялық негіздері
2006 жылдың 1 наурызындағы Қазақстан Республикасы Президентінің
Қазақстан халқына Жолдауында мазмұндалған Қазақстанның дамыған және
бәсекеге қабілетті елдер қатарына кіру Стратегиясын жүзеге асыру аумақтық
бәсекелестік артықшылықтарды дамытудың қазіргі заманғы саясатын
қалыптастыруды қарастырады [2]. Осыған Қазақстан Республикасының 2015 жылға
дейінгі аумақтық дамыту Стратегиясы да бағытталған, оның мақсаты
Еліміздің тұрақты дамуын қамтамасыз ету, аумақтық және әлемдік
экономикадағы бәсекеге қабілетті мамандануды қалыптастыру, экономикалық
әлеуетті оңтайлы кеңістіктік ұйымдастыру негізінде тұрғындардың қолайлы
өмір сүру шарттарын құру [3].
Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігі көптеген факторларға
байланысты, сондықтан ол экономикалық жүйенің жалпы дамуымен анықталады.
Бәсекеге қабілетті экономиканы құрудың мақсатты бағыттары мен
басымдылықтары Қазақстан Республикасының 2007-2024 жылдарға арналған
тұрақты дамуға өту Тұжырымдамасында қарастырылған [4]. Бүгінгі таңда нақты
мақсаттар мен жоспарлар құрастырылған, олар да үкіметтің 2007-2009 жылдарға
арналған бағдарламасында көрсетілген [5]. Бағдарламада келесі мәселелер
қарастырылған: еркін бәсекелестік ортаны және барлық нарық субъектілеріне
тең шарттар құру; табиғи монополия субъектілерінің қызметін реттеудің
тиімді жүйесін қалыптастыру, олардың қызмет сапасын ынталандыру; бәсекені
қорғау жүйесін жетілдіру; тарифтік және техникалық реттеу қызметтерін
үйлестіретін тәуелсіз салалық реттеуді құру жолымен реттеуші органдардың
ролін, қызметтерін және құрылымын қайта қарау; монополияны және
инфрақұрылым салаларындағы жағымсыз шоғырлануды жою; жаңа компаниялардың
нарыққа шығуын тежейтін кедергілерді жою бойынша іс-шараларды жүзеге асыру.

Бүкіл қоғамның және ұлттық экономиканың дамуы тек қана отандық
бизнестің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету мәселесін шешкен жағдайда
ғана мүмкін болады. Дегенмен, М.Портердің келесі пікірімен келісуге тура
келеді: ...бәсекеге қабілеттіліктің қандай анықтамасы қабылданғанына
қарамастан, осы анықтаманы негіздеу үшін жалпы қабылданған теорияның
болмауы мәселесі туындайды [6. 162 б.]. Бұл нарықтық экономиканың
сайыстық сипатын айқындайтын бірқатар дефиницияларды нақтылауды талап
етеді.
Ғылыми әдебиеттерде бәсеке, бәсекелестік қатынастар, бәсекелестік
орта, бәсекелестік артықшылықтар сияқты түсініктер кездеседі. Сөз құраушы
және тұжырымдамалық мағынада бәсеке сөзі бастапқы болғандықтан, осы
түсінікті нақтылау қажеттілігі туындап отыр. Жалпы таным бойынша бәсеке
нарық механизмінің және бүкіл нарықтық экономиканың әрекет етуінің негізгі
буыны болып табылады.
Нарықтық экономиканың әрекет етуі үшін бәсекенің жетекші ролі ХVІІ
ғасырда классикалық экономикалық теория шеңберінде А.Смитпен оның танымал
көрінбейтін қол қағидасымен белгіленген [7]. Бәсекені бағалық реттеудің
тиімді тетігі ретінде қарастыруда бірінші қадам жасай отырып, А.Смит оны
нарықтық экономиканың тиімділігін, арақатынасын және өсіңкілігін қамтамасыз
етудің аса маңызды тетігі деп қарастырған. Оның тұжырымдамасына сәйкес,
кәсіпорын бәсекеге қабілетті тауарды өндіріп, экспортқа шығарады, егер
өндіріс шығындары басқа елдермен салыстырғанда төмен болса. Нақты айтқанда,
ол бәсекенің пайда нормаларын теңестіре отырып, еңбек пен капиталдың
оңтайлы үлестірілуіне алып келетінін, жеке мүдделер мен экономикалық
тиімділікті теңестіретінін алғаш рет дәлелдей келе, жетілген бәсеке үлгісін
ұсынды.
Одан кейінгі бәсекенің көмегімен нарықты бағалық реттеу идеяларының
дамуы жетілген бәсекенің теориялық үлгісін әзірлеген Д.Рикардоның
еңбектерімен байланысты. Оны бейнелеу үшін автор ұзақ уақытта нарықтық
бәсекелестік жүйе қалай әрекет ететініне назарын шоғырландырып, мемлекеттік
реттеу, монополиялық билік, нарықтың географиялық орналасуы және т.б.
шешуші роль атқармайтын бөлшектермен шектелді [8].
Нарықтық шаруашылықты қалыптастырудың тұжырымдамалық негіздеріне
Дж.С.Милль өз үлесін қосты, оның пікірінше: Бәсеке бағаның, еңбек ақының,
рентаның бірден-бір реттеушісі бола отырып, осы реттеудің ережелерін
белгілейтін заң болып табылады [9-73б.]. Мұндай тұжырым Дж.С.Милльге
бәсеке теориясына елеулі үлес қосуға мүмкіндік берді: ол халықаралық
сұраныс теңдігін негіздеп, сұраныстың бағалық икемділігін жіктеп,
масштабтағы, баламалы шығындардағы үнем түсінігін қалыптастырды.
Экономикалық теория классиктерінің ісін жалғастыра келе, бірқатар
зерттеушілер жетілген бәсекеге талдау жасады. К.Маркспен Капиталда
келтірілген қосымша құн заңы және пайданың орташа нормасының қалыптасуы
жетілген бәсеке моделін қолдану негізінде мүмкін болды [10]. Маршаллдың
кресті атанған модельдің классикасында жетілген (таза) бәсеке және шекті
пайдалылық заңының әрекет етуі көмегімен нарықта тепе-теңдіктің автоматты
түрде орын алу үрдісі негізделді [11]. Маршаллдың тағы бір жетістігі
келесіде, ол жетілген бәсеке моделінің шарттылығын көрсетіп, бәсекенің
жаңа – монополистік моделінің негізін құрды.
ХХ ғасыр тұрғысынан экономикалық ғылымның жетістіктерін бағалай келе,
И.Шумпетер жетілген бәсеке моделі бәсекенің бір түрін ғана – жаңа
тауарларды, технологияларды және т.б. шығарған кезде өзектілігі жойылатын
бағалық бәсекені түсіндіреді деп көрсетті[12]. Жетілген бәсеке моделі
бәсекенің түбірін, бәскелестік күрестің өзгеруін, уақыт факторының
маңыздылығын көрсетпеді. Осы кемшіліктердің салдарынан ғылыми ой нарықтық
құрылымның және нарықтық айырбасқа қатысушылардың өзара әрекет етуінің
басқа түрлерін қарастыруға бет бұрды.
XVIII, XIX ғасырлардағы, XX ғасырдың басындағы экономикалық ой
бәсекенің мәні, оның қозғаушы күштері туралы ғылыми түсініктердің негізін
қалыптастырды. Бәскенің тетіктері экономиканың жекелеген салаларында және
жекелеген тауарлық нарықтарға әртүрлі болып келеді. Әдетте, саланың
құрылымына сәйкес келетін бәсекенің төрт классикалық түрін дәстүрлі түрде
бөліп қарастырады: жетілген (таза) бәсеке, монополистік бәсеке, олигополия,
таза монополия.
Нарықтық экономикадағы бәсекенің ролін бағалау бастапқы көзқарасқа
тәуелді, осыған байланысты іс-қимыл, құрылымдық және функционалдық
тұжырымдарды бөліп қарастырады. Іс-қимыл тұжырымы бәсекені тауарды сатудың
аса қолайлы жағдайлары үшін сатушылар (сатып алушылар) арасындағы сайыс
ретінде бейнелейді. Бұл тұжырымның негізін қалаушы болып А.Смит саналады,
құрылымдық тұжырымның негізгі идеялары Д.Курноның, Дж. Робинсонның,
Ф.Эджуорттың және т.б. еңбектерінде көрсетілген [13,14]. Құрылымдық тұжырым
бойынша негізгі ой бәсекелестер күресінен нарықтың құрылымын және онда
әрекет ететін шарттарды талдауға ауысады. И.Шумпетер негіздеген
функционалды тұжырым бойынша экономикадағы бәсекенің ролі негізгі назарға
алынады: нақ бәсеке тетігі нарықтан өмір сүруге қабілетсіз тауар
өндірушілері шығарады.
В.Д.Щетининнің пікірінше, бәсекенің нақты анықтамаларында
өзгешеліктер бар, себебі экономикалық және әлеуметтік-саяси; жалпы нарықтық
және таптық бағытталған тұжырымдар орын алады [15]. Экономикалық
тұжырымның шегінде нарықтық шаруашылықтағы бәсеке деп тауарлар мен қызмет
иелерінің өндіру және өткізудің қолайлы шарттары үшін күресі, өзара
әрекеттесудің экономикалық үрдісі түсіндіріледі.
Бәсекенің экономикалық кең сипаттағы анықтамасы зерттеу қызығушылығын
танытып отыр. Осы тұрғыда П.Самуэльсон бәсекені баға мен нарықтар жүйесі
арқылы объективті түрде жүзеге асырылатын жан-жақты зерттелген, күрделі
үйлестіру тетігі ретінде қарастырады. П.Самуэльсонның анықтамасы бойынша
бәсеке – бұл миллиондаған түрлі индивидуумдардың білімдері мен іс-
әрекеттерін біріктіру құралы [16]. М.Портер ол туралы: 1) жаңа
бәсекелестің пайда болу қауіпін; 2) өнімдер мен қызметтерді ауыстыру
қауіпін; 3) жабдықтаушылардың сайысын; 4) сатып алушылардың сайысын; 5)
бәсекелестер арасындағы күресті қамтитын күш деп жазады. Осы бес күш
фирмалар тағайындай алатын бағаларды; шығындар деңгейін; жеңіске жетуге
қажетті инвестициялардың көлемін анықтайды.
Бүкіл әлемге әйгілі Экономикс оқулығының авторлары К.Макконелл және
С.Брю бәсекеге экономикалық тұрғыда берілген анықтаманы келесі екі жағдайда
құптайды: 1) нарықта кез-келген нақты өнім немесе ресурстың өзара тәуелсіз
әрекет ететін сатушылары мен сатып алушыларының көп болуы; 2) кез келген
нарыққа сатушылардың және сатып алушылардың еркін кіруі немесе шығуы [17].

Белгілі бір ойын ережелерінің негізінде қарама-қарсы қоғамдық
күштердің мүдделерін байланыстыруды құптайтын таза экономикалық бағытты
жақтаушыларға қарағанда әлеуметтік-саяси бағыттың авторлары белгілі бір
таптың (жұмысшылар немесе кәсіпкерлер) басымдылығы туралы ойдан бас
тартпайды. Бизнес мүдделерінің барлық қалғандардан толық басымдылығы
туралы, мысалы, Дженерал моторз үшін жақсы болса, Америка үшін де жақсы
деген белгілі афоризмнің авторлары ой білдіреді. Ұқсас тұжырымды, бірақ
жұмысшылар тарапынан, кәсіподақтардың, жұмысшы таптың көптеген идеологтары
жақтайды. Ф.Энгельс ХІХ ғасырдың бірінші жартысында былай деп жазады:
бәсеке қазіргі азаматтық қоғамда орын алып отырған барлығының барлығына
қарсы соғыстың аса толық көрінісі... Жұмысшылар өзара бәсекелессе, буржуа
да өзара бәсекелеседі [18]. Кеңестік кезеңдегі экономикалық басылымдарда
бәсеке түсінігінде тар саяси экономикалық тұжырым басым болды, сәйкесінше
бәсекенің міндетті екі құрамдас бөлігі көрсетілді: өндіріс анархиясы және
жеке меншіктің үстем болуы.
1990-шы жылдары жаңа индустриалдық экономикаға қосымша ретінде
ресурстардың артықшылығы негізіндегі бәсеке теориясы пайда болды. Оның
негізін қалаушы – С.Хант [19]. Оны қатысушылар саны аз нарықтарды зерттей
келе, неге бұл фирмалар тәжірибеде өте сирек өзара келісімге келеді, неге
ойындар теориясымен анықталатын өзара сайыстық іс әрекеттер іс жүзінде орын
алады, оларға бәсекелесуге қарағанда бірігіп жұмыс істеген тиімді емес пе
деген сұрақтар мазалады.
Жауаптар, С.Ханттың пікірінше, бәсекенің мәнінде. Бәсеке экономикалық
тепе-теңдіктен ауытқу туғызатын эволюциялық үрдіс болып табылады. Бәсеке –
артықшылықтар үшін күреспен ұштасатын, жаңа білімді анықтау үрдісі. Нақ осы
күрестің арқасында фирмалар бәсеке үрдісінде қолда бар сирек ресурстарды
тиімді пайдалануды үйренеді.
Бәсекенің статикалық және өсіңкілік үлгілерінің синтезі Ф.Хайектің
еңбектерінде көрініс тапты. Ол экономикалық теория бәсеке терминнің өзін
дұрыс қолданбайды деп есептейді. Оның пікірінше, бәсекені тек фирмалардың
нарықта әрекет етуінің стратегиясы ретінде ғана емес, сонымен қатар
экономикалық өмірдің қозғаушы күші ретінде де кең мағынада қарастыру керек.
Сондықтан Хайек, өзінің табиғаты бойынша өсіңкілік үрдіс ретіндегі бәсеке
мен бәсекелестік тепе-теңдік – нарық үлгісінің статикалық түрі арасындағы
айырмашылықты көрсетеді. Нарық операцияларының барлық қатысушылар
білімдерінің жеткіліксіздігіне, нарықтық елеулі факторлары туралы толық
ақпаратты иелене алмауына ерекше мән береді. Осыдан бәсекенің ерекше
қызметі - әрбір агентте толық көлемде болмайтын біліміді барынша тиімді
пайдалануды анықтау пайда болады.
М.Вебердің анықтамасы бойынша, бәсеке – бұл басқалар да құштар
мүмкіндік пен артықшылықтарға бақылау орнатудың бейбіт тәсілі [21]. Бұл
мағынада бәсекелестік күрестің мақсаты мүмкін болатын артықшылықтарға ие
болу, алу емес, оларды бақылау болып табылады. Бұл, біздің пікірімізше,
зерттеліп отырған түсінікке қатысты жоғарыда көрсетілген тұжырымдарды
толықтырады. В.В.Радаев Бәсеке дегеніміз не? атты еңбегінде келесі
анықтама береді: Бәсеке – бұл белгілі бір шектеулі ресурсты алуға
бағытталған екі немесе одан да көп агенттердің іс-әрекеті [22]. Бұл
анықтаманың күмәнсіз артықшылығы бәсекенің мақсатын нақты анықтауда – сирек
кездесетін жағдайда ресурстарды иелену – және оларға қол жеткізу тәсілдерін
игеру.
Осы логикалық тізбекті жалғастыра келе, М.Виноградов бәсекенің
басымдылықпен байланысты және табиғи іріктеу сипатқа ие болатындығы туралы
қорытынды жасайды [23]. Осылайша, экономикалық категория түсінігі кеңейіп,
нарықтың нақты шектерінен шығады.
Кез-келген тауар немесе қызметке қатысты нарықтағы бәсеке тек қана
бірнеше субъектілер арасындағы қарама-қайшылықты ғана емес, сатып алушы
және сатушы, мемлекет тарапынан монополияның болмауын көрсетеді. Әлемдік
тәжірибе көрсетіп отырғандай, нарықтық шаруашылықтың бет бейнесі бола тұра,
мемлекет тарапынан қолдауды қажет етеді.
Бәсекелестік нарықты реттеуде құқықтық тетіктер ерекше мәнге ие.
Дамыған капиталистік елдерде бәсекені қолдаудың монополияға қарсы заңдылық
сияқты тетігі үлкен роль атқарады. Оның негіздері ХІХ ғасырдың соңында
қаланған. Бірақ, экономиканы мемлекеттік реттеудің нақты маңызды құрамдас
бөлігі ретінде екінші дүниежүзілік соғыстан кейін танылды. Шығыс еуропа
және ТМД елдерінде монополияға қарсы құқықтық реттеу соңғы жылдары ғана
қолдануда. Дегенмен, түрлі нысанда ол Болгария, Венгрия, Югославия, Польша,
Ресей, Украина, Белоруссия мемлекеттерінде әрекет етеді.
Монополияға қарсы заңдылықтың ұзақ мерзімді қалыптасу тарихы және оның
дамыған мемлекеттерде кең ауқымда қолданылуы көрсетіп отырғандай, іскерлік
шектеулі тәжірибедегі заңдылық ішкі тауар өндірушілерді бәсекенің тиімсіз
нысандарынан қорғауға және ұлттық нарықты ұлттық экономикаға залал
тигізетін жағдайда шетелдік монополистерден қоршауға мүмкіндік береді. Өз
кезегінде, экспорттың дамуына қарай ішкі нарықтың шоғырлануын реттеу
монополиялық белгілері бар ірі өндірістік бірліктердің құрылуына бағытталуы
мүмкін. Өндіріс шығындарын төмендетуге және өнімнің жаңа үлгілерін жасауды
бір қолға алуға мүмкіндік беретін өндірістің осындай шоғырлануын қолдау
көптеген дамыған мемлекеттердің (ЕҚ, Жапония) экономикалық саясатында
сыртқы нарықтағы ұлттық бәсеке қабілеттілікті жоғарылату мақсатында
қолданылады.
Бүгінде дамыған елдердегі монополияға қарсы реттеу тетіктері ұлттық
мүдделерді қорғау құралына айналып отыр, яғни ол ішкі нарықтағы бәсекеге
залал келтіретін мемлекеттен тыс шетелдік компаниялардың іс-әрекеттеріне
қатысты қолданылуы мүмкін.
Қазақстанның өтпелі экономикасында бәсекелестік ортаны қалыптастыру
мемлекеттің бірінші кезектегі мәселесі болып, кәсіпкерлік секторды
қалыптастыру, құрылымдық саясат, жекешелендіру, монополиялық позициялардан
шығу үшін ұйымдастыру, құқықтық жағдайларды құру, әділетсіз бәсекені алдын
алу және тең бәсекені тежейтін жасанды әкімшілік кедергілерді жою сияқты
бірқатар негізгі мәселелердің шешуін талап етті.
Мемлекеттік монополияға қарсы саясатты тиімді жүзеге асыруда түрлі
компаниялардағы (холдингтердегі) бірігу үрдістерін реттейтін заңнамалық
актілерді шығару өзекті мәселеге айналды. Монополияға қарсы органдардың
бақылауы қажет, атап айтқанда, елімізде жаңа жеке монополиялық құрылымдарды
құруға ұмтылатын шетелдік капиталды тарту мәселелерін құқықтық реттеуде.
Монополияға қарсы реттеудің шетелдік тәжірибесі көрсетіп отырғандай,
стратегиялық маңызды салалардағы отандық кәсіпорындардың сатылуына кедергі
жасайтын шараларды қолдану ұлттық мүдде болып табылады. Бұл, бірінші
кезекте, экономикалық қауіпсіздікпен, әлеуметтік саясатпен және тұрғындарды
жұмыспен қамтамасыз етумен байланысты.
Протекционистік саясатты жүргізу бірқатар салаларда экспорттық әлеуеті
бар қазақстандық тауар өндірушілердің мүдделерін ескеруге негізделуі тиіс.
Ішкі нарықтағы бәсекелестіктің тең жағдайларын және бәсеке ортасын құру тек
отандық монополистер тарапынан ғана емес, сонымен қатар біздің нарықты
жаулап алуға ұмтылатын шетелдік бәсекелестер тарапынан да шектеулі
монополиялық тәжірибеден қорғауды талап етеді.
Яғни, монополияға қарсы реттеу тек нарықтағы іс-әрекеттер ережелерін
сақтауға қадағалауды жүргізу ғана емес, сонымен қатар дамытушы сипатта болу
қажет. Әрине, бәсеке туралы заңдылықтың орындалуын бақылап, оны бұзғаны
үшін жауапкершілікке тарту қажет. Бірақ отандық өндірісті дамыту, оның
бәсекеге қабілеттілігін арттыру, мемлекет пен қоғамның экономикалық
қауіпсіздігін қамтамасыз ету, экономикалық қайта құруларды ынталандыру,
бизнесті жүргізудің әділетті әдістерін қолдау аса маңызды. Бәсекені толық
түсіну үшін оның негізгі түрлері мен әдістерін қарастыру қажет. Бұл
құбылыстың даму тарихы көрсеткендей, бәсекелес жақтармен қолданылатын
әдістердің ауқымы кең. Дегенмен белгілі бір әдістің немесе оның жиынтығының
мәні нарықтың дамуының түрлі кезеңдерінде бірдей емес. Мәселен, монополияға
дейінгі капитализм жағдайында күрестің келесі экономикалық әдістері басым
болды: бағалар мен тауар сапасының арақатынасы, өндіріс шығындарын үнемдеу.
Экономикалық әдебиеттерде қазіргі жағдайдағы бәсекенің әдістері екі
негізгі топқа бөлінеді деген пікір қалыптасқан. Бірінші топ – бұл
бәсекелестік күрестің экономикалық нысандары. Олардың бір бөлігі бұрыннан
белгілі болса, екінші бөлігі шаруашылықтың нарықтық жүйесінің қалыптасуымен
қатар қарқынды дамитын өндірістің сапалы жаңа агенттерінің (жеке еңбек
қызметіне қатысушылар, кооперативтер, жалгерлер, АҚ, түрлі ассоциациялар)
пайда болуымен туындады. Екінші топ – бұл экономикалық мәжбүрлеуден
экономикалық тетіктер мен ынталандыруға өтумен қатар мәнін бірте-бірте
жоғалтатын жасанды монополизм және әкімшілік-әміршілдік құрылымдардың
сақталуымен байланысты әдістер. Аталған әдістерді, өз кезегінде, бағалық
және бағалық емес деп бөлуге болады.
Бағалық емес бәсеке бәсекелестік күресте негізгі факторлар тауар
бағасы емес, оның сапасы, сервистік қызмет көрсетуі, өндіруші фирманың
беделі болуымен сипатталады. Бір мезгілде бағалық емес бәсекемен қатар
жабық бағалық бәсеке де жүруі мүмкін, егер жаңа тауарлар сапасының артуы
және тұтыну қасиеттерінің жоғарылауы бағаның өсуіне қарағанда жылдам болса.
Бағалық емес әдістердің ішінде зерттеушілер бәсекелестік күрестің нарықтық
және нарықтық емес түрін бөліп қарастырады.
Мұндай бөліністе бәсекелестік күрестің нарықтық түрлеріне авторлар:
бір баға деңгейіндегі тауарлар сапасының арақатынасы әдісін; қарызға
сатуды, ноу-хау мен патенттерді бақылауды; лизингті жатқызады.
Осы жағдайда нысан және әдіс деген түсініктер синоним ретінде
пайдаланатынына назар аудармау мүмкін емес. Түсініктемені нақтылау
зерттеудің шегінен шығатын болғандықтан, біздің пікірімізше, нысан
түсінігі бәсеке мәнінің нақты көріністерін сипаттаған кезде қолданылуы
мүмкін, ал әдіс іс-әрекет құрамын – бәсеке қатынастарының қатысушыларымен
пайдаланылатын тәсілдер жиынтығын көрсетеді. Нарықтық экономикасы дамыған
көптеген елдердің шаруашылық қызметінде бір баға жағдайында тауарлар
сапасын дифференциациялау әдісі жиі қолданылады. Кеңес уақытында дамыған
нарықтық байланыстардың болмауы жағдайында бәсекенің бұл әдісі саудалық
сипатқа ие болды.
Нарықтық күрестің басқа құралы ретінде белгілі бір өнім түрін
өндірудің ноу-хау және патенттерді бақылау болуы мүмкін. Осының негізінде
нақты бір базалық үлгі негізінде жаңа бұйымдарды шығару мүмкіндігі туады.
Дәл осылай жоспарлы экономикада машина құрастыру зауыттары өздерінің
монополиялық жағдайын пайдалана отырып, экономикалық тиімділіктерін еселеп
көбейткен. Бәскелестік күресте көптеп пайда алуға мүмкіндік беретін орын
ауыстырушы – тауарлардың маңызы зор. Мәселен, Кеңес Одағында синтетикадан
жасалған бұйымдардың тек өзіндік құны ғана емес, бағалары да олар
ауыстыратын тауарларға қарағанда едәуір жоғары болған.
Тек шетелдік ғана емес, мысалы, бірлескен фирмалар үшін де
бәсекелестік күрестің лизинг сияқты нысанының маңызы зор. Әсіресе бұл
әлемдік нарыққа жоғары сыныпты және қымбат жабдықтар ұсынатын машина жасау
кәсіпорындарына қатысты. Әр уақытта қажетті мөлшерде қаржы, соның ішінде
валюталық ресурстарға ие бола алмайтын серіктестерге машиналар мен
станоктар сатып алу құқығымен ұзақ мерзімді жалға беріледі.
Бәсекелес жақтармен күрестің нарықтық және нарықтық емес амалдары
қолданылды, әсіресе егер мәселе байланыстар мен тәуелділіктердің
экономикалық емес нысандарына негізделетін бұрынғы монополияларды сақтау
жөнінде болса.
Кеңестік кезеңдегі қоғамдық өнідірістегі әдеттегі монополистерге
басқарудың салалық органдары – министрліктер жататын. Олар қолданған
негізгі әдістер - өз пайдасына орталықтандырылған күрделі салымдарды қайта
бөлу үшін және меншікті ішкі құрылымдардың ұдайы өндірісі үшін бәсеке –
бүгін де үкімет құрылымдары үшін өзекті болып отыр.
Бүкіл әлемде бәсекелестер бәсекенің бағалық әдістерін де белсенді
пайдалануда. Оларға монополиялық жоғары және монополиялық төмен бағаларды
пайдалану жатады. Тәжірибе көрсетіп отырғандай, бүгінде дамыған елдерде
көптеген салаларда ашық бағалық бәсеке жүрмейді, себебі бір өндірушіде
бағаның төмендеуі оның бәсекелестерінде де осындай іс-әрекеттерді тудырады,
бұл нарықтағы фирмалардың позицияларын өзгертпей, тек сол саланың
табыстылығын төмендетеді. Қазіргі басылым көздерінде бәсекенің келесі
әдістерін бөліп қарастырады:
- тауар сапасын жоғарылату критерийі негізінде (бағалық емес);
- тауар бойынша қызмет көрсету сапасын жоғарылату критерийі
негізінде;
- бағаны төмендету негізінде (бағалық);
- тауар тұтынушылардың оны пайдалану шығындарын төмендету негізінде;
- басқару сапасын жоғарылату негізінде;
- объект пен субъектінің барлық бәсекелестік артықшылықтарын
пайдалану негізінде (интегралдық) [24].
Жоғарыда көрсетілген бәсеке әдістері, біздің пікірімізше, теория мен
тәжірибеде қолданылатын басты әдістерді толығымен сипаттайды. Барлық
экономикалық агенттердің бәсекелестік іс-әрекеттерін бағалық және бағалық
емес деп жіктеуге болады, бүгінгі таңда қазіргі бәсекенің барлық қырларын
нақтылау талап етілуде. Әрбір нарықта тек оған тән жалпы және арнайы
факторлар, және, сәйкесінше, бәсекелестік күрес әдістері әрекет етеді.
Бәсекенің күшеюі субъектілерді түрлі бәсеке әдістерін олардың үйлесімінде
пайдалануға және үнемі өзгеріп отыратын жағдайға бейімделуге мәжбүр етеді.
Соңғы уақытта бағалық емес бәсеке түрлі көріністерде қарқынды дамып
отыр (техникалық деңгей, сапа, нарықтық жаңалық, жарнама, сатудан кейін
қызмет көрсету, ауыстырылатын тауарларды өндіру және т.б.). К.Маркс атап
өткен сала ішіндегі және салааралық бәсекенің маңызы сақталып қана қоймай,
уақыт өте артып отыр. Жоғары табыс алу үшін бір сала ішіндегі кәсіпорындар
арасындағы күресі тек қана ҒТП жолымен жүру ғана емес, барлық уақытта сән
үлгісін орнатушы ретінде алда болуына мүмкіндік береді.
Сала ішіндегі бәсеке бір тауар түрінің өндірушілері арасында өндіріс
пен өткізудің аса қолайлы жағдайлары үшін, осы тауар нарығының басым үлесі
үшін күрес болып табылады. Дәл осы ішкі салалық бәсеке тетігі көптеген
нарықтық экономикасы дамыған елдерге алға шығып, қалған елдерді XVII
ғасырдың аяғы мен XIX ғасырдың басындағы өнеркәсіптік революция дәуірі
деңгейінде қалдырды. Нақты жеке қажеттіліктердің негізінде үлкен көлемде
күрделі салымдарды бағыттауға ықпал ететін салааралық бәсекенің де маңызы
зор. Салааралық бәсекені түрлі салалардағы өндірушілері арасындағы
капиталды салудың аса тиімді аялары үшін күрес деп түсіндіреді. Салааралық
бәсекенің нәтижесінде тиімділігі төмен салалардың қаржылары жоғары
тиімділікті экономика салаларына ұмтылады.
Бәсекенің көптеген түрін біріңғай жіктемеге біріктіру амалын ресейлік
ғалым М.Виноградова қарастырып, 25 түрін бөліп шығарды. Оларға нарықтық
емес әдістер де жатады, мысалы, фирмаішілік бәсеке, бұл құбылыстың
күрделілігі мен көп қырлы болуын көрсетеді және бәсекеден ажырамас түрде
болатын бәсекеге қабілеттілікті зерттеген кезде ескерілуі қажет [23, 18б.].
Бәсекенің экономикалық категория ретіндегі анықтамасының
тұжырымдарын зерттей келе, бәсеке түрлі салаларда әрекет етіп, адам
болмысының перманенттік сипаты болып табылады деген түсінікке келдік.
Бәсекенің нысандары мен әдістерін талдау бәсекелестік қатынастар жүйесінің
күрделенуі және қарқынды дамуы туралы айтуға мүмкіндік береді. Осыған
байланысты экономикалық бәсеке бүгінгі таңда жаңа мәнге ие болып отыр. Ол
нарық шегінен шығып, оның әдістері мен түрлері экономикалықпен шектелмей,
жаңа әлеуметтік сипатпен толықтырылып отыр.
Бәсеке қабілеттілігін бәсекелестік қатынастардың бөлігі ретінде
түсіне отырып, біз осы категорияның күрделенуі және өзгеруі туралы айта
аламыз. Бәсекеге қабілеттілік бәсеке пайда болған және дамыған жерде
көрініс табады. Демек, бәсекенің сипаты ауқымды болған сайын, жекелеген
кәсіпорындардың, салалардың, аумақтардың, елдердің шаруашылық қызметінде
бәсекеге қабілеттіліктің маңызы артады.
Й.Шумпетер барлық құндық категориялар бәсеке мезетінің болуы
арқасында ғана сандық сипатқа ие болады деп жазады [12, 53б.].
Сәйкесінше, бәсекеге қабілеттілік те - өнімнің, кәсіпорынның, саланың,
ұлттық экономиканың бәсеке мезетінің болуы арқылы белгіленеді. Нарықтық
өзін-өзі реттеу тетігі ретінде қарастырылатын бәсеке осы өзін-өзі реттеудің
әрбір қатысушысы үшін микро-, мезо-, макро- деңгейлерде бәсеке
қабілеттілігіне ие болу қажеттілігін анықтайды.
Бәсекенің анықтамалық мәні келесіде, дәл оның үрдісінде бәсекеге
қабілетті өнімді тұтынушылардың бағалауы жүзеге асырылады, ол нарықтық
экономиканың қалыпты дамуы жағдайында бәсекеге қабілетті кәсіпорынмен
жүргізілуі тиіс.
Сонымен, бәсеке пайда үшін сайыс, күрес бола отырып, нарықтық
шаруашылықтың негізгі қозғаушы күші болып табылады. Тауар бәсекелстік
күрестің қаруына, оның себебі мен салдарына айналып отыр. Күресте жеңіске
жетуді бәсекеге қабілетті деп айтуға қабылданған өнім қамтамасыз етеді.
Бәсекенің түрін өнімнің, кәсіпорынның, ұлттық экономиканың бәсекеге
қабілеттілігін қамтамасыз ету жөніндегі стратегияны таңдайтын нарықтық
жағдай моделі анықтайды. Қалыптасқан жағдайға, уақыт талаптарына сәйкес
нарықтық тетіктер мен мемлекеттік реттеу әдістерінің саналы үйлесімі қажет.

Зерттеудің осы кезеңінде біз бәсекеге қабілеттіліктің екі жақтылық
сипаты туралы қорытындыға келдік.
Бәсекелестік күрес үрдісінде жеңгендер және жеңілгендер анықталады –
бәсекеге қабілетті және бәсекеге қабілеттілігі жоқ кәсіпорындар. Бұл
нарықтық тетіктердің әрекет етуі арқылы анықталып, бәсекеге қабілеттілікті
экономикалық категория – нарықтық іріктеу тетігі әрекетінің нәтижесі
ретінде қарастыруға негіз болады.
Бәсекелестік күрес барысында оның қатысушылары бәсекелестерді жеңуге
мүмкіндік беретін қасиеттердің жиынтығын қалыптастырады. Осы тұрғыда
бәсекеге қабілеттілік мақсаттарды анықтауды, жоспарлауды, жоспарларды іске
асыру бойынша шараларды жүргізу, мақсаттарға қол жеткізуді бақылауды
қарастыратын басқарушылық категория болып табылады.
Ғалым З.В. Вдовенко өндірістің ауқымын (өнім, кәсіпорын, сала, аумақ,
мемлекет, әлемдік экономика) және оның зерттеу деңгейін (микро-, мезо-,
макро-, мега деңгей) көрсететін матрица түріндегі субъект-объект тұжырымы
негізінде бәсекеге қабілеттіліктің жүйелілік түсінігін берген. Автордың
пікірінше, бәсекеге қабілеттілік субъектісінің мәні (кәсіпорын, сала,
мемлекет) белгілі бір нарықта белгілі бір кезеңде бәсекеге түсуге және
жеңуге мүмкіндік беретін артықшылықтарды құру және жүзеге асыру
қабілеттілігінде [25].
Осы жағдайда біз жоғарыда айтып өткен екі жақтылықты анықтап отырмыз:
объектінің бәсекеге қабілеттілігі экономикалық табиғат сипатына жақын
болған кезде, субъектінің бәсекеге қабілеттілігі басқарушылық құрамды
көрсетеді. Бәсекеге қабілеттілік бәсекелестік қатынастар жүйесінің құрамдас
бөлігі болғандықтан, оның жоғарылауы көп жағдайларда бәсекелестік
артықшылықтарды басқаруға, ұлттық экономикалық жүйенің барлық
деңгейлеріндегі: республикалық, аумақтық және фирмаішілік бәсеке ортасын
реттеуге байланысты болады.
Мамандардың бағалауынша, бұл жұмыстың сапасы қазіргі экономиканың
барлық басқару деңгейлерінде өте төмен. Мәселен, мемлекеттік деңгейде
қазіргі уақытқа дейін Бәсеке қабілеттілік туралы, Инновациялық қызмет
туралы, Өнеркәсіп туралы және т.б. заңдар қабылданбаған. Бұл кейінгі
зерттеудің бағытын анықтайды – бәсекеге қабілеттілікті, аумақтық үкімет
органдары тарапынан реттеуді жоғарылату үшін теориялық негізді алу
мақсатында түрлі деңгейлерде оның анықтамасының тұжырымдарын зерттеу.
В.Портермен келтірілген әрбір ұлттың бәсекеге қабілеттілік
мәселелеріне үкімет және өнеркәсіптік орталар тарапынан жоғары дәрежеде
мән беруі соңғы екі онжылдықта кемімей, керісінше, едәуір өсті [26].
Бизнесті жүргізуге аса қолайлы жағдайларды жасауға ұмтылу бәсекеге
қабілеттілікті экономиканы дамытудың негізгі құрамдас бөлігі, көптеген
экономикалық даму стратегиялар мен жоспарларын құрудың бастапқы нүктесі
болуына алып келді.
Қазақстанның тәуелсіздік алуымен және нарықтық қатынастарға өтуімен
экономикадағы бәсекелестік бастамалардың мүмкіндігі біздің шаруашылық үшін
әлемдік шаруашылыққа ену үрдісінің құрамдас бөлігі ретінде танылып отыр
[27,28,29]. Бұл бәсеке шаруашылық субъектілердің сайысы ретінде анықталатын
монополияға қарсы заңдылықтарда көрініс тапты, олардың өзіндік іс-
әрекеттері белгілі бір нарықтағы тауар айналысының жалпы шарттарына ықпал
ету мүмкіндігін тиімді шектейді және тұтынушыға қажет тауарлар өнідірісін
ынталандырады.
Бәсекеге қабілеттілік мәселесі Қазақстан үшін тек өзекті емес, өмірлік
маңызды болып отыр. Егер Әлемдік экономикалық форумның бағалауынша жаһандық
бәсекеге қабілеттілік рейтингісінде 2005 жылы біздің еліміз 51-ші орында
болса, 2006 жылы 56-шы орынға дейін түсті [27-.11б]. Дегенмен,
Қазақстанның позициялары ТМД елдерінің арасында ең күшті болып отыр.
Еліміз макроэкономикалық көрсеткіштер бойынша (10-шы орын), нарықтық
тиімділік бойынша (44-ші орын) қолайлы позицияларға ие болды. Болашақта
жақсару нышандары бар, орташа позицияларды еліміз жоғарғы білім,
технологиялық дайындық және инфрақұрылым сияқты параметрлер бойынша алып
отыр.
Қазақстандағы бәсекелестік қатынастардың дамуы, басқа ТМД елдерінде
сияқты, аса күрделі болып келеді. Егер капиталистік елдерде бәсеке нарықтық
шаруашылықтың нышаны ретінде табиғи түрде пайда болса, көптеген жылдар бойы
әкімшілдік-әміршілдік жүйе үстем болған елдерде бәсекені және басқа да
нарықтық тетіктерді көп жағдайларда ендіруге және реформалар барысында
міндеттеуге мәжбүр болды.
Нарықтық қатынастар басқарудың әкімшілік-жоспарынан ерекше
тұжырымдарды қарастырады: бір жағынан, жұмыс жүргізудің демократиялық
қағидалары, жеке мүдделерді жүзеге асыру, жасалған жұмыстардан пайда алу
мүмкіндігі, екінші жағынан, осы мақсаттарға қол жеткізу үшін нарықтық қатал
ережелерін сақтау және бәсекеге қатысу қажеттілігі.
Қазақстанның 2015 жылға дейін ЖІӨ үш есе жоғарылату жоспарларына
сәйкес бірнеше жылдың өзінде оның бәсекеге қабілеттілігін бағалауда
инновациялық факторлардың субиндексі аса үлкен роль атқаратын болады.
Сондықтан еліміздің инновациялар саласында артта қалуы қауіпті болып отыр.
Жалпы табиғи ресурстардың арқасында еліміз макроэкономика саласында елеулі
жақсаруларға қол жеткізуі мүмкін болды – бұл көрсеткіш бойынша Қазақстан
бүгінде әлемдегі 10-шы орында.
Республикада бюджет профициті (9-шы орын), мемлекеттік қарыздың
төменгі деңгейі (6), жинақтаудың жоғарғы нормасы (23) және пайыздық
мөлшерлемелер бойынша маржаның қысқаруы байқалып отыр. Соңғы фактор
қаржылық нарық тиімділігінің өсімін немесе несиелерді беру тәуекелділігінің
төмендеуін көрсетеді. Сонымен қатар, нарықтық тетіктердің әрекет ету
тиімділігінің деңгейі бойынша Қазақстан 2006 жылмен салыстырғанда 8
позицияға көтеріліп, 44 орын алды. Бұған белгілі бір дәрежеде бюрократиялық
тізбектің қысқаруы және бәсекенің өсуі әсер етті. Дегенмен, эксперттердің
пікірінше, бұл үрдіске көптеген саудалық кедергілер (130-шы орын) және
қаржылық нарық құрылымының жеткіліксіз дамуы тежеу болып отыр.
Бірқатар салалардағы Қазақстанның жетістіктерін мойындай келе, әлемдік
экономикалық форум елімізге институционалдық ортаны жақсарту бағытында
көптеген істер атқару керек деп есептейді (75-ші орын). Бұл жерде тәуелсіз
сот жүйесін қамтамасыз етуге (96-шы орын), интеллектуалдық меншік
құқықтарын қорғауға, мемлекеттік қызмет саласында тиімділікті жоғарылатуға
және мемлекеттік басқаруға, тұрғындардың үкіметке сенімін арттыруға ерекше
назар аудару қажет.
Қазақстанның инновациялар, технологиялық дайындық және бизнес-
жобалардың күрделілігі деңгейі бойынша позициялары төмен. Бұл ғылым мен
техника саласында білікті мамандардың жетіспеушілігімен (100-ші орын),
компаниялар мен ұйымдардың ғылым саласына ақша аудару көлемінің
қысқаруымен, ғылыми орталар мен нақты экономика секторлары арасындағы
кооперацияның болмауымен байланысты.
Әлемдік экономикалық форумның сауалнамасына қатысқан қазақстандық топ-
менеджерлер республикадағы бизнес-жобаларды жүзеге асыру үрдісін
қиындататын басты себептердің ішінде коррупцияны, жергілікті жұмыс күшінің
жеткіліксіз біліктілігін, мемлекеттік қызметкерлердің біліктілігінің және
білім деңгейінің төмен болуын, салықтық реттеудің халықаралық стандарттарға
сәйкес келмеуін, салық мөлшерлемелердің жоғары деңгейін және ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.