Жамбыл – жырау



Жыраулық дәстүрдің соңы ХІХ ғасырмен аяқталып, оның орнына ендігі жерде ақындық дәстүр жалғасын тапты. ХІХ ғасырда өмір сүрген Базар жырау, Қабан жырау сияқты жыр дүлділі болғаны мәлім. Бірақ жыраулық дәстүрдің соңы мұнымен бітпейді. ХІХ ғасырда өмір сүріп, зарзаман поэзиясын өмірге әкелген Дулат, Шортанбай, Мұрат сынды тұлғалар да жыраулық дәстүрдің іргетасын бекітіп, оны біздің заманымызға жеткізуге мұрындық болған поэзия қайраткерлері болды.
Жырау, жыраулық мектеп жайлы әр жылдары түрлі пікірлер айтылып келді. Шоқан өз зерттеулерінде Асан жырау жайлы «көшпелілер философы» десе, ал онан кейінгі зерттеуші ғалымдар да жыраулардың ойшылдық танымына баса назар аударып келген болатын. М.Әуезов - «Жырау демек, аќын деу емес. Жыраудыњ аќын атаулыдан, жыршыдан бөлек өз жанры бар. Жыраудыњ маќсаты, міндеті - не болса сол, көњіл ашар, әлде не дерлік сөзді айту емес. Ол заман сынын, мезгіл, дәуір болжамын, тарихи оќиѓаныњ мазмұнын, баѓасын сөз ќылады. Көбінесе, әрі жырау, әрі би болады,» - деп жыраудың өмірілік орны мен сөз арнау ерекшелігіне анықтама беріп кеткен болатын. (1.17). Әдебиетші ғалым Е.Ысмайылов та «Ақындар» атты монографиясында жыраулық дәстүрдің бүге-шігесіне дейін тоқтала келіп, жыраулық поэзияның негізгі белгісі оның тақырыптық сипатында деген болатын. Демек, жыраулық поэзияның басты ерекшелігін олардың айтқан сөзінің астары мен көтерген мәселелерінен іздестіруіміз қажет. Сонымен қатар біздің пайымдауымызша жыраулардың тағы бір басты ерекшеліктерінің бірі олардың ауызша поэзия өкілдері екендігі. Тіпті жыраулардың осы белгісі басты роль атқарғандай сезіледі.
Осы ретте Жамбылдың сөз айту өнерін қай түрге, жанрға жатқызуымыз қажет деген мәселе әлі толық анықталмағанын айта кеткен жөн. Жамбыл жайлы зерттеулерде немесе естеліктер мен пікірлерде оны бірде ақын десе, бірде жырау делінеді. Жырау мен ақынның арасында айтарлықтай айырмашылықтар бар екенін ескерсек, онда бұл екеуінің біреуін таңдап, бір жағына шығуымыз қажет. Ол үшін Жамбыл шығармашылығына талдау жасап, ғылыми бағасын бергеніміз дұрыс.
Бірінші кезекте Жамбыл - өз мұрасын ауызша қалдырған майталман. Оның барлық шығармалары мейлі жас кезіндегі, мейлі қартайған шағындағы туындылары болсын ауызша дүниеге келген. Жамбылдың шығармаларын бірнеше кезеңге бөліп қарастыруды ұсынып жүрген зерттеушілер бар. Соның ішінде оның нағыз жыраулық мектепке тән мұралары Кеңес дәуіріне дейінгі кезең екендігі даусыз. Осы тұста Жамбылдың нағыз жырауға ғана тән белгілері суырып салмалық, ойшылдық, заманға бағы берушілік, турашылдық сипаттары аңғарылады.
1. Әуезов М. ХІХ менХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің оқу кітабы. Алматы. 1933 ж.
2. Абылкасымов Б. Жанр толгау в казахской устной поэзии. Алматы. Наука, 1984
3. Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. Кітапта, Ақ жол. Алматы Жалын. 1991 ж.
4. Жамбыл Жабаев. 2 томдық шығ. жинағы. Алматы. Жазушы, 1982 ж.

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі:  Материал
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 4 бет
Таңдаулыға:   
ӘОЖ:82.09:82.091

ЖАМБЫЛ – ЖЫРАУ

Т.Мұқашев
Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.

Жыраулық дәстүрдің соңы ХІХ ғасырмен аяқталып, оның орнына ендігі
жерде ақындық дәстүр жалғасын тапты. ХІХ ғасырда өмір сүрген Базар жырау,
Қабан жырау сияқты жыр дүлділі болғаны мәлім. Бірақ жыраулық дәстүрдің соңы
мұнымен бітпейді. ХІХ ғасырда өмір сүріп, зарзаман поэзиясын өмірге әкелген
Дулат, Шортанбай, Мұрат сынды тұлғалар да жыраулық дәстүрдің іргетасын
бекітіп, оны біздің заманымызға жеткізуге мұрындық болған поэзия
қайраткерлері болды.
Жырау, жыраулық мектеп жайлы әр жылдары түрлі пікірлер айтылып келді.
Шоқан өз зерттеулерінде Асан жырау жайлы көшпелілер философы десе, ал
онан кейінгі зерттеуші ғалымдар да жыраулардың ойшылдық танымына баса назар
аударып келген болатын. М.Әуезов - Жырау демек, аќын деу емес. Жыраудыњ
аќын атаулыдан, жыршыдан бөлек өз жанры бар. Жыраудыњ маќсаты, міндеті - не
болса сол, көњіл ашар, әлде не дерлік сөзді айту емес. Ол заман сынын,
мезгіл, дәуір болжамын, тарихи оќиѓаныњ мазмұнын, баѓасын сөз ќылады.
Көбінесе, әрі жырау, әрі би болады, - деп жыраудың өмірілік орны мен сөз
арнау ерекшелігіне анықтама беріп кеткен болатын. (1.17). Әдебиетші ғалым
Е.Ысмайылов та Ақындар атты монографиясында жыраулық дәстүрдің бүге-
шігесіне дейін тоқтала келіп, жыраулық поэзияның негізгі белгісі оның
тақырыптық сипатында деген болатын. Демек, жыраулық поэзияның басты
ерекшелігін олардың айтқан сөзінің астары мен көтерген мәселелерінен
іздестіруіміз қажет. Сонымен қатар біздің пайымдауымызша жыраулардың тағы
бір басты ерекшеліктерінің бірі олардың ауызша поэзия өкілдері екендігі.
Тіпті жыраулардың осы белгісі басты роль атқарғандай сезіледі.
Осы ретте Жамбылдың сөз айту өнерін қай түрге, жанрға жатқызуымыз
қажет деген мәселе әлі толық анықталмағанын айта кеткен жөн. Жамбыл жайлы
зерттеулерде немесе естеліктер мен пікірлерде оны бірде ақын десе, бірде
жырау делінеді. Жырау мен ақынның арасында айтарлықтай айырмашылықтар бар
екенін ескерсек, онда бұл екеуінің біреуін таңдап, бір жағына шығуымыз
қажет. Ол үшін Жамбыл шығармашылығына талдау жасап, ғылыми бағасын
бергеніміз дұрыс.
Бірінші кезекте Жамбыл - өз мұрасын ауызша қалдырған майталман. Оның
барлық шығармалары мейлі жас кезіндегі, мейлі қартайған шағындағы
туындылары болсын ауызша дүниеге келген. Жамбылдың шығармаларын бірнеше
кезеңге бөліп қарастыруды ұсынып жүрген зерттеушілер бар. Соның ішінде оның
нағыз жыраулық мектепке тән мұралары Кеңес дәуіріне дейінгі кезең екендігі
даусыз. Осы тұста Жамбылдың нағыз жырауға ғана тән белгілері суырып
салмалық, ойшылдық, заманға бағы берушілік, турашылдық сипаттары
аңғарылады.
Қызыл тілім іркілме,
Шер-құмардан шығайын,
Құмармын жастан шіркінге,
Неден бұғып қорқайын, - дейді жырау.
Осы жолдарда қазақ жыраулық поэзиясының өкілдері Асан, Шалкиіз, Бұхар
т.б. мұраларында кездесетін өткірлік аңғарылып тұр емес пе? Асанның
Жәнібекке айтқаны, Шалкиіздің Би Темірге айтқаны, Бұхардың Абылайға айтқаны
өткiрлiктен туған сөз саптау дәстүрi екендiгi даусыз. Жамбыл да өз
заманында тура жолды айтамын деп ел әкiмдерiнен алыстап, халыққа
жақындағанын бiлемiз. Сондықтан болар Жамбыл есiмi ел ортасында аңызға
айналып, халық жүрегiнен мәңгi орын алған. Жырау естеліктерінде: Сөйтіп,
мен өзімнің барлық өмірімде қыр қожайындарының бетіне шындықты қорықпай
айтып шайқасумен өттім. Сол үшін олар мені жек көрді, ал менің әрбір
сөзімді халық сүйіп бағалады, - дейді.
Жыраулық дәстүрдiң тағы бiр белгiсi – толғау. Толғаудың ерекшелiгi
мен жанрлық сипаты жайлы әр жылдары айтылған ғылыми тұжырымдар баршылық.
А.Байтұрсынов - Толғау- қысқасын айтқанда, іш қазандай қайнаған уақытта
шығатын жүректің лебі, көңіл құстың сайрауы, жанның тартатын күйі, - десе
(2.4), Б.Әбiлқасымов - Толғау – это устное индувидуальное стихотворение,
слагаемое в семи-восьмисложном размере (с определенными отклонениями),
имеюшее тирадное строение, назидательное-дидактические, героико-
патриотические мотивы, речитацию - дегенді айтады. (3.106). Бұған бiздiң
қосарымыз, толғауда өте күрделi мәселелер көтерiлiп, оның шешiмi
қарастырылатындығы. Яғни жырау толғау айта отырып, халқының келешек
тағдырын күн тәртiбiне қояды. Ол заман, жер, уақыт, халқтық даму, рухани
дүниетаным, әлеумет және т.б. Бұл айтылған дүниелер сайып келгенде елдiң
пайда болу, қалыптасу, даму деңгейiн аңғартатын күрделi мәселелер. ХҮ –
ХҮIII ғасыр жыраулар мұраларынан сол замандағы елдiң мемлекет ретiнде
қалыптасу деңгейi мен жыраулардың рухани жетекшiсi ретiнде атқарған ролiн
аңғарсақ, ал ХIХ ғасыр жырауларынан бодандыққа қарсы айтқан сөздерi арқылы
заман өзгерiсiн байқаймыз. Ал ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Дүлдүлдер өткен... дүбірлі даланы тербеп
Мектепте Жамбыл Жабаев өлеңдерін оқыту жолдары
Жамбыл Жабаев өлеңдерін мектепте оқыту
Жетісу ақындық, жыраулық дәстүрі
X-XIV ҒҒ Қазақстандағы тәлімдік ой-пікірлердің қалыптасуы және даму
Жамбыл Жабаев өмірі мен шығармашылығы туралы ақпарат
Жабаев Жамбыл/ Мұхамбет-Салық Бабажанов/Уәлиханов Шоқан Шыңғысұлы
Жабаев Жамбыл (1846-1945)
Жамбыл Жабаев қазақ халық поэзиясының әйгілі тұлғасы
Ж.Жабаевтың өмірі мен өнер жолы
Пәндер