Педагогика. Оқулық
Алғы сөз.
Модуль 1. Педагогиканың теориялық.әдіснамалық негіздері.
1.1 Педагогиканың әдіснамалық негізі.
1.2 Теория мен тәжірибенің дамуындағы ғылыми.педагогикалық зерттеу әдістері.
1.3 Жеке тұлғаны қалыптастырушы факторлар . тұқым қуалаушылық, қоршаған орта және іс.әрекет.
1.4 Оқушылардың жас және дербес ерекшеліктеріне психологиялық. педагогикалық сипаттама.
Модуль 2. Тұтас педагогикалық процестің теориясы мен практикасы
2.1Тұтас педагогикалық процесс педагогиканың пәні және
мұғалім іс.әрекетінің объектісі.
2.2.1 Біртұтас педагогикалық процестің зандары.
2.2.2 Педагогикалық процестің заңдылықтары.
2.3.1 Тәрбие мақсатының әлеуметтік негіздері.
2.3.2 Тәрбиенің мазмұны.
2.4 Тұтас педагогикалық процесте жеке тұлғаның дүниетанымын қалыптастыру.
2.5 Тұтас педагогикалық процесте тәрбиенің формалары мен әдістер жүйесі.
2.6 Мұғалім мен балалар ұжымының педагогикалық процестегі
ынтымақтастығы.
2.7 Сыныптың тәрбие жүйесін басқарудағы сынып жетекшісінің қызметі.
2.8 Жанұядағы педагогикалық процесс және оның мектеппен
өзара байланысы.
2.9 Тұтас педагогикалық процестегі оқыту.жеке тұлғаны қалыптастыру құралы.
2.10 Қазіргі мектептегі білім берудін мазмұны.
2.11.1 Оқытуды ұйымдастырудың формасы.
2.11.2 Сабақ . педагогикалық процесте оқытудын негізгі формасы.
2.12 Қазіргі мектептегі окыту әдістері.
2.13 Оқушылардың ұжымдық танымдық іс.әрекетін
ұйымдастыру.
2.14 Оқушылардың танымдык іс.әрекетін белсендіру.
2.15 Оқу.тәрбие жұмысының нәтижесін есепке алу мен бағалау.
2.16 Педагогикалық технологиялар.
Модуль 3. Мектептің тұтас педагогикалық процесін басқару
3.1 Мектеп ішілік басқару және оны әдістемелік жабдықтау.
3.2 Мектептің оку.тәрбие процесін басқару. Әдістемелік қызметті
ұйымдастыру.
3.3 Мектептің /сыныптың/ оқу.тәрбие процесінің диагностикасы . басқару негізі.
3.4 Мектеп жұмысын жоспарлау жүйесі.
Модуль 1. Педагогиканың теориялық.әдіснамалық негіздері.
1.1 Педагогиканың әдіснамалық негізі.
1.2 Теория мен тәжірибенің дамуындағы ғылыми.педагогикалық зерттеу әдістері.
1.3 Жеке тұлғаны қалыптастырушы факторлар . тұқым қуалаушылық, қоршаған орта және іс.әрекет.
1.4 Оқушылардың жас және дербес ерекшеліктеріне психологиялық. педагогикалық сипаттама.
Модуль 2. Тұтас педагогикалық процестің теориясы мен практикасы
2.1Тұтас педагогикалық процесс педагогиканың пәні және
мұғалім іс.әрекетінің объектісі.
2.2.1 Біртұтас педагогикалық процестің зандары.
2.2.2 Педагогикалық процестің заңдылықтары.
2.3.1 Тәрбие мақсатының әлеуметтік негіздері.
2.3.2 Тәрбиенің мазмұны.
2.4 Тұтас педагогикалық процесте жеке тұлғаның дүниетанымын қалыптастыру.
2.5 Тұтас педагогикалық процесте тәрбиенің формалары мен әдістер жүйесі.
2.6 Мұғалім мен балалар ұжымының педагогикалық процестегі
ынтымақтастығы.
2.7 Сыныптың тәрбие жүйесін басқарудағы сынып жетекшісінің қызметі.
2.8 Жанұядағы педагогикалық процесс және оның мектеппен
өзара байланысы.
2.9 Тұтас педагогикалық процестегі оқыту.жеке тұлғаны қалыптастыру құралы.
2.10 Қазіргі мектептегі білім берудін мазмұны.
2.11.1 Оқытуды ұйымдастырудың формасы.
2.11.2 Сабақ . педагогикалық процесте оқытудын негізгі формасы.
2.12 Қазіргі мектептегі окыту әдістері.
2.13 Оқушылардың ұжымдық танымдық іс.әрекетін
ұйымдастыру.
2.14 Оқушылардың танымдык іс.әрекетін белсендіру.
2.15 Оқу.тәрбие жұмысының нәтижесін есепке алу мен бағалау.
2.16 Педагогикалық технологиялар.
Модуль 3. Мектептің тұтас педагогикалық процесін басқару
3.1 Мектеп ішілік басқару және оны әдістемелік жабдықтау.
3.2 Мектептің оку.тәрбие процесін басқару. Әдістемелік қызметті
ұйымдастыру.
3.3 Мектептің /сыныптың/ оқу.тәрбие процесінің диагностикасы . басқару негізі.
3.4 Мектеп жұмысын жоспарлау жүйесі.
2003 жылы Абай атындағы ҚазҰПУ-нін педагогика кафедрасының авторлық ұжымының «Педагогика» дәрістер курсы жарық көрді. Кітап Республиканың барлық педагогикалық жоғарғы оқу орындарына таратылған болатын. Кітапқа оның мазмұнын жетілдіре түсуді өтінген көптеген пікірлер алынды. Авторлар ұжымы оқырмандардан алынған өтініштерді ескере отырып кітаптың алғашқы нұсқасын өндеді.Сондықтан осы кітап алғашқы нұсқадан өзінің мазмұны және келтірілген оқу ақпараттарының көлемі бойынша ерекшеленеді.
Авторлар, бұдан бұрын авторлар ұжымы (Садыков Т.С., Хмель Н.Д., Жампеисова Қ.К., Қапиева С.И., Бейсенбаева А.А., Хан Н.Н.) жасаған Қазақстан Республикасындағы педагогикалық білім берудің тұжырымдамасы және «Мектеп педагогикасы» бағдарламасына кітап мазмұнының сәйкестігін сақтаған. Аталған жағдай, жоғары оқу орындарындағы педагогикалық мамандықтардағы студенттер үшін «Мектеп педагогикасы» курсы бойынша окулық ретінде осы кітапты пайдалану мүмкіндігін қамтамасыз етеді.
Оқулық мұғалімді кәсіби дайындауда оның іс-әрекет объектілерінің ерекшелігінін, тұтас педагогикалық процесстің оқу-тәрбие жүйесін ұйымдастыруға шығармашылықпен қараудын оны ізгілендіру мен демократиялауға тығыз байланысты негізделген тұжырымдама идеяларына толық тірек етілген. Бірін-бірі өзара толықтыратын педагогикалық пәндер арасындағы логикалық бірізділік ескерілген.
«Педагогика» оқулығында материал үш модуль бойынша орналасқан. Бірінші модуль педагогиканын теориялық-әдіснамалық негізіне, педагогиканың негізгі категорияларына, айқындалған теориялық білімдерді қалыптастырудағы олардын роліне, берілген негізгі әдіснамалық ережелеріне арналған. Бұл тарауда дамудың ара қатынасы, тұлғаның қалыптасуы мен тәрбиесі, педагогикада айқындалған, мақсатқа сәйкес ескерілген тәрбиеленушілер мен білім алушылардын дара және жас ерекшеліктері қарастырылады. Педагогика ғылымының дамуындағы зерттеу әдістері беріледі.
«Тұтас педагогикалық процесстің теориясы мен практикасы» атты екінші модульде оқулықтың негізгі мазмұны ашылған, онда педагогикалық процесстің заңдылықтары мен заңдары, мәні, оқыту мен тәрбиенің ерекшеліктері, сондай-ақ білім алушылардың ұжымдык, танымдык іс-әрекеті негізделген. Білім берудің дәстүрлі және инновациялык технологияларына сипаттама берілген. Оқыту мұғалімнің балалар ұжымымен бірлескен іс-әрекетін ұйымдастыру барысында тәрбиенің маңызды факторы ретінде түсіндіріледі. Тәрбиенің негізгі мақсаты ретінде, олардың өзіне, адамдарға, енбекке және т.б. адамгершілік қатынасы оқушылардың дүниетанымдық көзқарасын қалыптастыруды көздейді. Сыныптағы тәрбие жүйесін кұру, сынып жетекшісінің оқушылармен бірлескен шығармашылық іс-әрекетінін нәтижесі ретінде қарастырылады.
Авторлар, бұдан бұрын авторлар ұжымы (Садыков Т.С., Хмель Н.Д., Жампеисова Қ.К., Қапиева С.И., Бейсенбаева А.А., Хан Н.Н.) жасаған Қазақстан Республикасындағы педагогикалық білім берудің тұжырымдамасы және «Мектеп педагогикасы» бағдарламасына кітап мазмұнының сәйкестігін сақтаған. Аталған жағдай, жоғары оқу орындарындағы педагогикалық мамандықтардағы студенттер үшін «Мектеп педагогикасы» курсы бойынша окулық ретінде осы кітапты пайдалану мүмкіндігін қамтамасыз етеді.
Оқулық мұғалімді кәсіби дайындауда оның іс-әрекет объектілерінің ерекшелігінін, тұтас педагогикалық процесстің оқу-тәрбие жүйесін ұйымдастыруға шығармашылықпен қараудын оны ізгілендіру мен демократиялауға тығыз байланысты негізделген тұжырымдама идеяларына толық тірек етілген. Бірін-бірі өзара толықтыратын педагогикалық пәндер арасындағы логикалық бірізділік ескерілген.
«Педагогика» оқулығында материал үш модуль бойынша орналасқан. Бірінші модуль педагогиканын теориялық-әдіснамалық негізіне, педагогиканың негізгі категорияларына, айқындалған теориялық білімдерді қалыптастырудағы олардын роліне, берілген негізгі әдіснамалық ережелеріне арналған. Бұл тарауда дамудың ара қатынасы, тұлғаның қалыптасуы мен тәрбиесі, педагогикада айқындалған, мақсатқа сәйкес ескерілген тәрбиеленушілер мен білім алушылардын дара және жас ерекшеліктері қарастырылады. Педагогика ғылымының дамуындағы зерттеу әдістері беріледі.
«Тұтас педагогикалық процесстің теориясы мен практикасы» атты екінші модульде оқулықтың негізгі мазмұны ашылған, онда педагогикалық процесстің заңдылықтары мен заңдары, мәні, оқыту мен тәрбиенің ерекшеліктері, сондай-ақ білім алушылардың ұжымдык, танымдык іс-әрекеті негізделген. Білім берудің дәстүрлі және инновациялык технологияларына сипаттама берілген. Оқыту мұғалімнің балалар ұжымымен бірлескен іс-әрекетін ұйымдастыру барысында тәрбиенің маңызды факторы ретінде түсіндіріледі. Тәрбиенің негізгі мақсаты ретінде, олардың өзіне, адамдарға, енбекке және т.б. адамгершілік қатынасы оқушылардың дүниетанымдық көзқарасын қалыптастыруды көздейді. Сыныптағы тәрбие жүйесін кұру, сынып жетекшісінің оқушылармен бірлескен шығармашылық іс-әрекетінін нәтижесі ретінде қарастырылады.
1. Внутришкольное управление. Вопросы теории и практики. М., 1991.
2. Конаржевский Ю.А. Совершенствование функций внутришкольного управления. Челябинск, 1988.
3. Концепция развития среднего образования Республики Казахстан //Учитель Казахстана, № 17-18, 1997.
4. Основы внутришкольного управления. /Под ред. П.В.Худоминского. М., 1987.
5. Портнов М.Л. Азбука школьного управления. М., 1991.
6. Симонов В.П. Директору школы об управлении учебно-воспитательным процессом. М., 1987.
7. Сухомлинский В.А. Разговор с молодым директором школы. М., 1982.
8. Татьянченко В.С., Пономарев Н.А. Годовой план школьной работы. Курган, 1988.
9. Фролов П.Т. Школа молодого директора. М., 1988.
2. Конаржевский Ю.А. Совершенствование функций внутришкольного управления. Челябинск, 1988.
3. Концепция развития среднего образования Республики Казахстан //Учитель Казахстана, № 17-18, 1997.
4. Основы внутришкольного управления. /Под ред. П.В.Худоминского. М., 1987.
5. Портнов М.Л. Азбука школьного управления. М., 1991.
6. Симонов В.П. Директору школы об управлении учебно-воспитательным процессом. М., 1987.
7. Сухомлинский В.А. Разговор с молодым директором школы. М., 1982.
8. Татьянченко В.С., Пономарев Н.А. Годовой план школьной работы. Курган, 1988.
9. Фролов П.Т. Школа молодого директора. М., 1988.
ПЕДАГОГИКА
Оқулық
ББК 74.00
П24 Оқулықты жогары оқу орындары студенттеріне
Қазақстан Республикасы Білім және гылым министірлігі өткізген оқулықтар мен
оқу-әдістемелік әдебиеттер дайындау жөніндегі конкурс
комиссиясының "Білім " мамандыгы бойынша тобы ұсынады.
Рецензенттер:
К.С Успанов, п.ғ.д, профессор Абылай-хан атындағы ҚазӘТХҚУ; Л.К.Керимов,
п.ғ.д, профессор ҚазМҚПИ
Авторлар:
Кіріспені қазақшаға аударған: Шалгинбаева К. К. Тақырыптар 3.1,3.4
-Хайруллин Г.Т.; тақырыптар 1.1,2.1,2.2.1,2.2.2. - Хмель Н. Д; тақырып 1.2,-
Трифонов В.В.; тақырып 1.3 -Бейсенбасва А.А. және Иванова Н.Д.; тақырып
1,4- Кожабаева Б. И. және Толеубекова Р. К.; тақырып 2.3.1.-Муканова Б. И.;
2.3.2-Берикханова А.Е., тақырып 2.4-Жампеисова К. К. және Бейсенбаева А.
А.; тақырып 2.5 - Бейсенбаева А. А және Иванова Н.Д.; тақырып 2.6 - Хан Н.
Н.; тақырып 2.7 - Калиева С.И.; тақырып 2.8 - Иванова Н. Д. және
Байдельдинова Г.К.; тақырыл 2.9 - Таубаева Ш. Т. және Менлибекова Г. Ж.;
тақырып 2.10 - Бейсенбаева А. А. және Тленбаева М. Б.; тақырып 2.11.1 -
Жуматасва Ш. Ж. және Махметова Б. Т.; 2.11.2 -Тригубова Н.Н., тақырып 2.12-
Кошербаева А. Н.; тақырып 2.13 - Хан Н. Н.; тақырып 2.14 - Джанабаева Р. А.
және Шалгынбаева Х. К; тақырып 2.15 -Казмагамбетов А. Г.; тақырып 2.16 -
Берикханова А. Е. және Қайдарова А. Ж.; тақырып 3.2 - Бейсепбаева А. А.
және Кошербаева А. Н.; тақырып 3.3 - Тригубова Н. Н.
Ғылыми редакторлар:
Н. Д. Хмель, Г. Т. Хайруллин, Б. И. Муканова
П 24 Педагогика: Оқулық Абай атындағы Ұлттық Педагогикалық
Университетінің педагогика кафедрасынын авторлар ұжымы- Алматы: Ргіпі-8,
2005.-430 б.
ISВN 9965-482-27-6
Мазмұны
Алғы сөз.
Модуль 1. Педагогиканың теориялық-әдіснамалық негіздері.
1.1 Педагогиканың әдіснамалық негізі.
1.2 Теория мен тәжірибенің дамуындағы ғылыми-педагогикалық
зерттеу әдістері.
1.3 Жеке тұлғаны қалыптастырушы факторлар - тұқым қуалаушылық, қоршаған
орта және іс-әрекет.
1.4 Оқушылардың жас және дербес ерекшеліктеріне психологиялық-
педагогикалық сипаттама.
Модуль 2. Тұтас педагогикалық процестің теориясы мен практикасы
2.1Тұтас педагогикалық процесс педагогиканың пәні және
мұғалім іс-әрекетінің объектісі.
2.2.1 Біртұтас педагогикалық процестің зандары.
2.2.2 Педагогикалық процестің заңдылықтары.
2.3.1 Тәрбие мақсатының әлеуметтік негіздері.
2.3.2 Тәрбиенің мазмұны.
2.4 Тұтас педагогикалық процесте жеке тұлғаның дүниетанымын
қалыптастыру.
2.5 Тұтас педагогикалық процесте тәрбиенің формалары мен әдістер жүйесі.
2.6 Мұғалім мен балалар ұжымының педагогикалық процестегі
ынтымақтастығы.
2.7 Сыныптың тәрбие жүйесін басқарудағы сынып жетекшісінің
қызметі.
2.8 Жанұядағы педагогикалық процесс және оның мектеппен
өзара байланысы.
2.9 Тұтас педагогикалық процестегі оқыту-жеке тұлғаны қалыптастыру құралы.
2.10 Қазіргі мектептегі білім берудін мазмұны.
2.11.1 Оқытуды ұйымдастырудың формасы.
2.11.2 Сабақ - педагогикалық процесте оқытудын негізгі формасы.
2.12 Қазіргі мектептегі окыту әдістері.
2.13 Оқушылардың ұжымдық танымдық іс-әрекетін
ұйымдастыру.
2.14 Оқушылардың танымдык іс-әрекетін белсендіру.
2.15 Оқу-тәрбие жұмысының нәтижесін есепке алу мен бағалау.
2.16 Педагогикалық технологиялар.
Модуль 3. Мектептің тұтас педагогикалық процесін басқару
3.1 Мектеп ішілік басқару және оны әдістемелік жабдықтау.
3.2 Мектептің оку-тәрбие процесін басқару. Әдістемелік қызметті
ұйымдастыру.
3.3 Мектептің сыныптың оқу-тәрбие процесінің диагностикасы –
басқару негізі.
3.4 Мектеп жұмысын жоспарлау жүйесі.
Казақстан Республикасының жоғары педагогикалық білім беру
тұжырымдамасына сәйкес Мектеп педагогикасы курсынын мазмұны ашылды.Осы
курстың алдында Мамандыкқа кіріспе және Адамзат тарихындағы
педагогикалық ойлар мен мектептің дамуы курстарының оқытылуы қарастырылды.
Бұл материалдар оку-тәрбие мекемелерінде тұтас педагогикалық процесті іске
асыруға тұлғалық іс-әрекеттік және субъект субъектілік әдістерге
негізделеді.
Кітап мұғалімдерге, аспиранттарға, магистранттарға, студенттерге,
сонымен бірге білім беру саласындағы қызметкерлерге арналған. Мұғалім
мамандығына қатысы жоқ тұлғаларға қажет болуы мүмкін.
ISВN 9965-482-27-6
© Абай атындаш Ұлттык Педагогикалык Университетінің педагогика кафедрасының
авторлар ұжымы, 2005
Алғы сөз
2003 жылы Абай атындағы ҚазҰПУ-нін педагогика кафедрасының авторлық
ұжымының Педагогика дәрістер курсы жарық көрді. Кітап Республиканың
барлық педагогикалық жоғарғы оқу орындарына таратылған болатын. Кітапқа
оның мазмұнын жетілдіре түсуді өтінген көптеген пікірлер алынды. Авторлар
ұжымы оқырмандардан алынған өтініштерді ескере отырып кітаптың алғашқы
нұсқасын өндеді.Сондықтан осы кітап алғашқы нұсқадан өзінің мазмұны және
келтірілген оқу ақпараттарының көлемі бойынша ерекшеленеді.
Авторлар, бұдан бұрын авторлар ұжымы (Садыков Т.С., Хмель Н.Д.,
Жампеисова Қ.К., Қапиева С.И., Бейсенбаева А.А., Хан Н.Н.) жасаған
Қазақстан Республикасындағы педагогикалық білім берудің тұжырымдамасы және
Мектеп педагогикасы бағдарламасына кітап мазмұнының сәйкестігін сақтаған.
Аталған жағдай, жоғары оқу орындарындағы педагогикалық мамандықтардағы
студенттер үшін Мектеп педагогикасы курсы бойынша окулық ретінде осы
кітапты пайдалану мүмкіндігін қамтамасыз етеді.
Оқулық мұғалімді кәсіби дайындауда оның іс-әрекет объектілерінің
ерекшелігінін, тұтас педагогикалық процесстің оқу-тәрбие жүйесін
ұйымдастыруға шығармашылықпен қараудын оны ізгілендіру мен демократиялауға
тығыз байланысты негізделген тұжырымдама идеяларына толық тірек етілген.
Бірін-бірі өзара толықтыратын педагогикалық пәндер арасындағы логикалық
бірізділік ескерілген.
Педагогика оқулығында материал үш модуль бойынша орналасқан. Бірінші
модуль педагогиканын теориялық-әдіснамалық негізіне, педагогиканың негізгі
категорияларына, айқындалған теориялық білімдерді қалыптастырудағы олардын
роліне, берілген негізгі әдіснамалық ережелеріне арналған. Бұл тарауда
дамудың ара қатынасы, тұлғаның қалыптасуы мен тәрбиесі, педагогикада
айқындалған, мақсатқа сәйкес ескерілген тәрбиеленушілер мен білім
алушылардын дара және жас ерекшеліктері қарастырылады. Педагогика ғылымының
дамуындағы зерттеу әдістері беріледі.
Тұтас педагогикалық процесстің теориясы мен практикасы атты екінші
модульде оқулықтың негізгі мазмұны ашылған, онда педагогикалық процесстің
заңдылықтары мен заңдары, мәні, оқыту мен тәрбиенің
3
ерекшеліктері, сондай-ақ білім алушылардың ұжымдык, танымдык іс-әрекеті
негізделген. Білім берудің дәстүрлі және инновациялык технологияларына
сипаттама берілген. Оқыту мұғалімнің балалар ұжымымен бірлескен іс-әрекетін
ұйымдастыру барысында тәрбиенің маңызды факторы ретінде түсіндіріледі.
Тәрбиенің негізгі мақсаты ретінде, олардың өзіне, адамдарға, енбекке және
т.б. адамгершілік қатынасы оқушылардың дүниетанымдық көзқарасын
қалыптастыруды көздейді. Сыныптағы тәрбие жүйесін кұру, сынып жетекшісінің
оқушылармен бірлескен шығармашылық іс-әрекетінін нәтижесі ретінде
қарастырылады.
Тұтас педагогикалық процессті басқару атты үшінші модуль оқу
мекемелерінің қызметін белгілейтін негізгі нормативті құжаттардың сипатын
мазмұндайды. Мектеп басшыларының жұмысы, соның ішінде мұғалімдердің
әдіснамалық және әдістемелік деңгейін жетілдіруге байланысты
ұйымдастырылған іс-әрекеттер туралы түсініктер беріледі. Оқушылар ұжымы мен
оқушы тұлғасын қалыптастырудың диагностикасы арқылы оқу-тәрбие жұмысының
тиіміділігінің бағасы көрсетіледі. Оқулықтың барлық тақырыптарының мазмұнын
жетілдірудін негізіне тұлғалық іс-әрекеттік тәсіліне тән, осыған орай
тәрбие мен оқытудың өзегінде оқушы тұлғасы тұрады, ал мұғалім оның іс-
әрекетін ұйымдастырады және басқарады. Оқушы мұғалім сияқты іс-әрекет
субъектісі, педагогтың жетекшілік роліндегі педагогикалық процесстің
субъектісі болып танылады. Ондағы оқушы тұлғасының өзгеруі іс-әрекет
тәсілдрін меңгеру барысында өтеді, демек, субъект-субъектілік қарым-қатынас
жүзеге асырылады.
Әрбір тақырыптың құрылымы бастапқы күйінде қалды: мақсаты; міндеттері,
жоспар, негізгі ұғымдар, пәнаралық байланыс, тақырыптар мазмұны, өзін-өзі
бақьшауға арналған сұрақтар, әдебиеттер, өзіндік жұмысқа арналған
тапсырмалар, реферат тақырыптары.
Мәтін окулықтың мазмұнын тереңірек түсінуге мүмкіндік беретін кестелермен
және сызбалармен жабдықталған.
Оқырмандардың жұмысын жетілдіру үшін барлық тақырыптардағы материалдардың
құрылымын беру бір ізді, әдебиеттер тізімінде қазіргі педагогика
оқулықтарына сілтемелер берілген, олармен жұмыс істеу тапсырмада көрініс
тапқан, студенттер мен педагогтардың ынтымақтастығында құрылған.
Сонымен, ұсынылып отырған оқулық оқу материалының мазмұнындағы және оның
орналасуындағы өзіндік ерекшелік сипатка ие.
4
Белгіленген ерекшеліктер бұл оқулықты педагогикаға байланысты оқу
құралдарымен белгілі окулықтардан өзгешелігін айқындайды. Авторлардын
пікірі бойынша, дәл осындай мазмұн жоғарғы оқу орындарындағы болашақ мектеп
мұғалімін қазіргі заман талабына сай кәсіби дайындауға толығырақ жауап
береді. Оқулық педагогиканы оқытушыларына, білім беру жүйесінің практиқалық
кадрларына және педагогикалық мамандықтардың студенттеріне арналған.
Окулықтың авторлық ұжымы Абай атындагы КазҰПУ-нің педагогика кафедрасының
профессорлар-оқытушылар құрамының мүшелерінен тұрады.
Авторлар, оқырмандардың ескертпелері мен тілектері болуы мүмкін деп
болжайды. Оның барлығы оқулықты одан әрі жетілдіре түсу үшін алғыс пен
қабыл алынады.
5
Бірінші модуль.
Педагогиканың теориялық - әдіснамалық негіздері.
1.1. Педагогиканың әдіснамалық негіздері.
Мақсаты: педагогика ғылымы туралы, мұғалімнің теориялық және практикальіқ
іс - өрекетін ұйымдастыруда әдіснаманың ролі туралы ұғымды қалыптастыру.
Міндеттері:
а) педагогика және оның категориялық аппараты туралы ұғым беру;
б) педагогикалық пәндердін мазмұнын ашып көрсету;
в) педагогиканың баска ғылымдармен байланысын көрсету;
г) педагогиканың және педагогикалық пәңдердің әдіснамалық мәнін ашып
көрсету.
Жоспар:
1. Педагогика тәрбие туралы ғылым.
2. Педагогикалық ғылымдар және оның мазмұны.
3. Педагогика адам туралы ғылымдар жүйесінде.
4. Педагогикалық зерттеулердің әдіснамасы.
Негізгі ұғымдар: педагогика,педагогиканың категориялары, педагогика пәні,
педагогиканың әдіснамасы, педагогикалық зерттеулердің әдістері.
Пәнаралық байланыстар: философия, әлеуметтану, психология, саясаттану,
мәдениеттану.
Педагогика гәрбие туралы ғылым. Педагогика өзінің атауын гректін
"раіdіаgоgаз" "баланы жетектеуші" сөзінен алған. Ең алғашқысында бұл сөз
кұлдардың қожасының баласын мектепке жетектеп апарушы дегенді білдірсе,
кейін келе ол тәрбие туралы ғылымның аты ретінде қалды. Тәрбие-қоғамның
кейінгі ұрпақтарда өзін кайта көрсетумен байланысты "атқаратын негізгі
қызметтерінің бірі. Әрбір келешек ұрпақтың қоғамдағы орнын табуы ең алдымен
өткен ұрпақтардың жинаған әлеуметтік тәжірибесін меңгеру деген сөз. Адамзат
есейген сайын, мазмұны жағынан әлеуметтік тәжірибеде күрделене түседі.
Сондықтан уақыт өткен сайын еңбектің қоғамдык бөлінісіңде қоғамнын
"тәрбиенің" қызметін жүзеге асырумен байланысты кәсіби іс - әрекет бөлініп
шықгы. Өсіп келе жатқан балалардың әлеуметтік тәжірибені игеруі үшін —
делдал - ұстаз, мұғалім керек. Педагогика басқа ғылымдар сияқты, белгілі
бір ақиқат саласындағы білімдерді жүйеге келтіреді. Қандайда болса ғылымның
дамуы ұғымдар жүйесі арқылы ғылыми білімнің тұрақтануымен байланысты.
Ғылымның негізгі ұтымдары
6
категориялар деп аталады. Педагогикада негізгі ұғымдар (категориялар)
жүйесі жүзжылдық бойында қалыптасты, ол кездейсоқ емес, өйткені алдымен
педагогикалық білімдер философия төңірегінде жинақталған. Педагогика
философиядан бөлінуі педагогикалық ғылымның объектісінің (нысанасының)
анықталуымен байланысты.
Категориялар мазмұндарында объективті шындықтың маңызды жактары
бейнеленуі, яғни уақыт анықталған категориялар құрамы, осы ғылым
зерттейтін, объективті шындықтың толық бағалы сипаттамасын жасауға
мүмкіншілік береді. Бірақта бұл үшін зерттеліп отырған шындықтың шекарасын
білу керек. Ғылымдарды олардың нысанасы мен пәні бойынша ажыратуға болады.
Нысана -акиқатының нақтылы сол ғылым зерттеуге алатын саласы. Пән - бұл
нактылы ақиқаттың мәнін құрайтын негізі. Педагогика қоғамның тәрбиелік
қызметін жүзеге асырумен байланысты ғылым. Демек, педагогикалық іс - әрекет
іске асырылатын объективтік шындықтың жақтары, педагогиканың нысанасы
болады.
Ал педагогика пәні - индивидтің өткен ұрпақтардың әлеуметтік тәжірибесін
меңгертетін оқу және оқудан тыс уақыттын бірлігіндегі тұтас педагогикалық
процесс болъш табылады. Ұстаздар әлеуметтік тәжірибенің мазмұны мен
оқушылар арасындағы келістіруші делдал болып табылады, тұлғаның қалыптасуы
олардың белсенді қайта өзгерткіш өрекетіне байланысты.
Бір элементтен көп элементтер қосылу барысында жүйе пайда болады.
Педагогикалық шындықта бұл "ұстаздар - оқушылар" жүйесі, ол сол жетекші
бөлігі (элементі) ұстаздар бойынша педагогикалық жүйе деп аталады.
Кандай да болмасын жүйе (биологиялық, техникалық, өлеуметтік) жағдайының
өзгеруі процесс деп аталады. "Ұстаздар (педагогтар) -оқушылар" жүйесі
жағдайының өзгеруі педагогикалық процесс деп аталады. Тек қана
педагогикалық процестегі ұстаздар мен оқушылардың өзара өрекетінде
(процестің қызметіңде) тұлғаның қайта өзгеруі жүзеге асады. Педагогикалық
шындық педагогиканың категориялары, ұтымдары жүйелері арқылы бейнелене
алады. Өсіп келе жаткан ұрпактьщ әлеуметтік тәжірибені меңгеруі білім
алумен байланьісты. "Білім беру" деген сөзді орыс тіліңде "образование"
түбірі -"образ" деген (бет-лик, лицо-пішін) лексикалық мағынасы бойынша
иңдивидтің дене және рухани қасиеттері қальштасуын,
7
индивидтің коғамдық болмыстың нақтылы әлеуметтік — экономикалық және мәдени
- тарихи жағдайларьшда дамуға, өзін жүзеге асыруға және өзін ынталандыруға
қабілетті тұлғаға айналуын біддіреді. Сондықтан білім беру ұғым ретінде
педагогикалық жетекші категория болады.
Тұлғаға білім беру үшін оқыту қажет, ол ұстаздар мен оқушылардың өзара
әрекет процесі, оқу орындарында оқылатын ғылымдар негіздері мазмұның
меңгеру барысындағы оқытумен оқудың бірлігі, сондықтан оқыту екі жақты
процесс. Сабақ берудің ролі оқылатын материалдарды заттсыздандыру
(распредмечивание) ғылыми білім мазмұнында заттандырылған, іс-әрекеттер
тәсілдерін айқьшдай көрсету. Оқу материалдары мазмұны мен оқушылар
арасындағы делдал ретінде ұстаз оқушыларды қажетті іс - әрекеттер
тесілдеріне үйретеді. Оқушыларды оқуға үйрету арқылы ғана (А. Дистервег,
К.Д. Ушинский, Н.К. Крупская), тек осы жағдайда ғана мұғалім өзінің
қызметін орындайды. Оқушылар іс - әрекеттер тәсілдерін меңгере отырьш оқуға
үйренеді, оқу пәнінің мазмұнымен саналы және белсенді жұмыс істейді, соның
негізінде индивидтің әрекет күштері мен қабілеттері заттық формаға ауысады
(опредмечивание), оқушы тұлғасьшың өзгеруі жүзеге асады.
Индивидтің жеке тұлға және азамат ретінде дамуы әлеуметтік белсеңділік
пен анықталатьш белтілі бір әлеуметтік ортада іс -әрекеттерін талап етеді.
Сондықтан да әлеуметтену ең маңызды категорияға жатады, ол тұлғаның өзін -
өзі сезінуі, "меннен " басқа "менге" қозғалысқа, әлеуметке енуі.
Әлеуметтендірудің негізі белгілі бір білімдер, кұндылықтар, мінез-құлық
нормалары жүйесін меңгеру деген сөз, ол сол тұлғаға сол қоғамның толық
жарамды мүшесі ретінде қызмет етуіне мүмкіндік береді. Тұлғаның әлеуметтену
процесі стихиялы (ұйымдаспаған) түрде болуы мүмкін, онда оның нәтижесін
болжау қиын және қоғам үшін зиянды болуы мүмкін. Міне, сондықтан да ұстаз
әлеуметтендірудің мәнін түсіне отырып, ынтымақтастық "бізді" иелену үшін
қажетті байланыстарды, оқушылардың оқу және отбасына осы мәселені шешуге
көмектесе алады және өзіндік "меңді" оқу, оқудан тыс іс - әрекеттері аркылы
қамтамасыз ете алады.
Сонымен қатар, педагогикада жалпы ғылыми басқада адам туралы ғылымдар
пайдаланатын ұғымдар пайдаланады.
- тұлға, іс-әрекет, даму, қалыптасу, педагогикалық болмысқа
қатысты іс-әрекет мағналы болады, егерде ол табысты болса,
8
өйткені осы жагдайда тұлға өзін-өзі ұйымдастыра алатын жүйе ретінде
омір сүре алады. Ягни іс-әрекет табыстылығы, қазіргі кезеңдегі білім
берудің тұлғаға бағытталған парадигмасы тұрғысынан, педагогикалық
негізгі категориялар құрамына кіретін ұғымға жатады.
Демек, педагогика теориясы педагогикалық шындықтың толық бағалы
сипаттамасын жасау үшін тәрбие, білім беру, педагогикалық
процесс, оқыту, элеуметтендіру, іс-эрекет табыстылығы сияқты
негізгі ұғымдарын (категорияларын) пайдалана алады, олар шындыгында әртүрлі
педагогикалық құбылыстарды танып білуде қолданылады. (1-сурет)
Педагогиканың негізгі ұғымдары (категориялары) өзара тығыз байланысты -
мазмұнды түрде бір-бірін өзара толықтырады, әртүрлі жақтарын бейнелейді.
Толық бағалы теориялық білім дәл негізгі ұтымдар арқылы бекітіледі.
Педагогикалық ғылымдар және олардың мазмұны ХІХ ғасырға дейін ғылыми
ізденістердің пәндік саласын анықтауға байланысты ғылымдардың бөлінуі
(даралануы) белсенді жүріп жатты. Сонымен бірге білімдер аумағының өсуі
жеке пөңдерінің бөлінуіне алып келеді, яғни пәннің өзінің ішінде бөлініп
даралануы бастадды. Педагогика да бірте - бірте жалпы пәнмен байланысты
бола отыра, мақсаттары, жас ерекшеліктері, оку-
9
тәрбиелеу, оқу орнындарындағы типтері бойынша ерекшелігі бар салалар
айқындала түсті.
Педагогика ғылымдарының жүйесіне: жалпы педагогика, жас ерекшелік
педагогикасы, мектепке дейінгі педагогика, кәсіби педагогика, педагогика
мен білім берудің тарихы, салалық педагогика, корекциялық педагогика,
салыстырмалы педагогика, жеке пәндер әдістемесі және т.б. жатады. Кейінгі
кезде педагогикалық білімнің дербес салалары ретінде әлеукеттік педагогика
және т.б. бөліне бастады.
Жалпы педагогака педагогакалық процесс пен білім берудің негізгі
заңдылықтарын зерттейді. Жас ерекшелік педагогика (мектепке дейінгі,
мектеп, ересектер педагогикасы) анатомиялык жөне физиологиялық және әртүрлі
жастағы топтардың психологиялық ерекшеліктеріне сәйкес педагогикалық
процесс пен білім берудің ерекшелігін зерттейді. Кейінгі он жылда бірқатар
ғалымдар мектепке дейінгі педагогикадан бала бақша жасыңдағы педагогакасын
бөліп көрсетеді. Мұндай бөлу әділетті , себебі сәби жасындағы балалардың
санасы дамуының өзіндік ерекшеліктері бар, міне осыдан келіп бұл пәннің
психологиямен, педагогикамен және медицинамен тығыз байланыстылығы ерекше.
Зейнеткерлердің тұрғындар құрамыңдағы үлес салмағының өсуіне байланысты
үшінші жас педагогикасы пайда болды, ол қалыптасу деңгейінде.
Кәсіби - техникалық білім беру педагогикасы, арнаулы орта білім беру
педагогикасы, жоғары білім беру педагогикасы -пәндері (дисциплины), олардың
пәні педагогикалық процесс және жұмысшы кадрларын кәсіби және соньгмен
бірге әртүрлі деңгейдегі мамандарды даярлаудың заңдылықтары болып табылады.
Бұл пәндерге жұмысшыларда екінші, үшінші және т.б. мамандықтарды игеруге
дейін бағытыңдағы оқытудың заңдылықтарын зерттейтін өндірістік педагогика
да жатады.
Педагогиканың салалық тарауларына арнаулы педагогикалық ғылымдар
(сурдопедагогика, тифлопедагогика, олигофренопедагогика, логопедия), дене
дамуыңда кейбір ауытқушылықтар (есту, көру, ойлау қабілеттеріндегі
өзгерістер, сөйлеу) бар балалар мен ересектерге білім берудің теориялық
негіздерін, принциптерін, әдістерін, формаларын зерттеулермен айналысады.
Әскери педагогака әртүрлі рангтағы әскери қызмет атқаратындарды әскерге
шақыру жасындағьшардан бастап әскери мамандықты игергендер
10
мен офицерлер құрамының төрбиелік іс-әрекеттерінің тәрбиелік заңдьшықтарын
зерттейді.
Еңбекпен түзету (исправительная) педагогикасы түрмеде отырған азаматтарды
кайта тәрбиелеудің теориясы мен практикасын қарастырады (пенитенциарлық
мекемелер). Мұнда жас ерекшелігі ескеріледі, оларда әсіресе балалар мен
жасөспірімдер қылмысына катысты кездесетін заң бұзу зерттеледі.
Сауықтыру педагогикасы психология мен педагогиканың өзара белсенді
әрекеттері барысында салыстырмалы түрде кейінгі кезде ғана дами бастады.
Бұл ғылымның пәні кәдімгі жалпы мектептегі оқу - тәрбие процесінен қол
үзген ұзақ уақытқа емделетін ауру балаларға білім беру болады.
Педагогика тарихы - адамзат тарихындағы педагогикалық идеялар мен
мектептердің қалыптасуын зерттейтін ғылым. Сондықтан оның азаматтық
тарихпен, этнографиямен, этнологиямен, археологиямен байланыстары табиғи
нәрсе, өйткені педагогакалық ой қоғамның материаддық және рухани мәдениетті
саласының бірлігі бағытында дамиды.
Салыстырмалы педагогика әрбір елдердегі білім беру және тәрбие
жүйелерінің дамуын, олардың жалпы және өзіңдік ерекшеліктерін салыстыра,
дамуын зерттейді. Ал бұл ұлттық педагогикалық мәдениетті дүние жүзінде
қалыптасып келе жатқан жетістіктермен байытуға мүмкіңдік береді.
Жеткілікті дәрежеде дербес педагогакалық пәндер тобын жеке немесе пәңдік
педагогика құрайды,оңда жалпы - бұл педагогикалық заңдар мен заңдылықтар,
танымдық әрекет әдістері, ал жеке ерекшелік (особенное) берілетін сабақ
пәнінің мазмұны.
Педагогика адам туралы ғылымдар жүйесіңде. Педагогика білім беру,
педагогикалық шындық туралы ғылым ретіңде педагогикалық процестің дамуы мен
қызмет етуінің заңдылықтарын зерттейді, теориялық білімдерді жинақтайды
және жүйеге келтіреді, педагогикалық шындық тәжірибесін зерттейді, яғни
практика үшін педагогикалық шындыкты қайта құру үшін негіз жасайды.
Сондықтан осы саладағы ғылыми зерттеулер практикалық бағытталған сипатта
болады. Міне осыдан педагогиканың гуманитарлық білімдер (адамтану)
жүиесімен байланысы басталады. Педагогика адам туралы ғылымдар жүйесіне
кіргеніне қарамастан, ол педагогикалық мақсаттылық және тұлғаның
қалыптасуына педагогикалық басшылықты зерттейтін бірден бір ғылыми пән.
11
Педагогикалық ой алғашында жалпы философиялық білімдер жүйесінде, діни
ілімдерде, саясаттануда, заңда, әдебиетте дамиды. Педагогиканың дербес
ғылым ретінде бөлініп шығуы (дифференциялануы) белгілі бір уақыт кезеңінде
ішкі ғылыми дифференциялануға, педагогика ғылымдары жүйесінің түзелуіне
алып келді. Бірақ XIX — XX ғасырлардағы зерттеулер педагогиканың ғылым
аралық байланыстарының жоғарыда мәні болғанын көрсетеді. Қазіргі замандағы
педагогика психологиямен тығыз байланысты. Психология адам психикасының
дамуының заңдарын, ал педагогика - тұлғаның дамуын басқаруды зерттейді.
Ойлаудың, іс-әрекетті мақсаттылықпен өзгерту психологиялық білімдерсіз
мүмкін емес. Мұндай білімдерсіз тұлғаның оқығанын және тәрбиелшігін
бағалауға мүмкін болмайды. Сондықтан педагогикада психологиялық білімдер
ғана емес сонымен бірге педагогикалық міндеттерді шешу үшін тұлғаны зерттеу
әдістері (рейтинг, психометрия, жұптық салыстыру және тағы басқалар)
пайдаланады.
Педагогика ол ағзаның материалды - энергиялық түрлілігін ашып көрсететін
физиологияға,соның ішінде жоғарғы нерв қызметінің заңдылықтарына (И.П.
Павлов, П.К. Анохин) сүйенеді. Мұндай білімдерді меңгеру танымдық іс -
әрекет және тұлғаньщ әлеуметтену процестері табиғатын терең түсінуге
мүмкіндік береді.
Педагогиканың социологиямен (элеуметтанумен) жан-жакты байланысының өте
маңыздылығы ол қоғам туралы біртұтас жүйе ретіндегі және оның бөліктерінен
тұратын (әлеуметтік жай, топ және т.б.) ғылым болып табылады. Міне осыдан,
педагогиканың социологияның білім социологиясы, студенттер социологиясы
және т.б. тарауларына деген қызығушылығы туған, себебі тек қана
социологиялық зерттеулер арқасында педагогтар, ұстаздар қоғамдағы
әлеуметтік - экономикалық, құқықтық, демографиялық және мәдени ортаның
жағдайы туралы біле алады.
Педагогика ғылымдарының даму мүмкіндіктерінің маңыздылығы олардың
медицинамен байланыстылығында, себебі педагогикалық шындықтың бірқатар
кұбылыстарын (тәртіпсіздік, жалқаулық, еріксіздік, олақтық) балалардың
денсаулығын зерттеу барысында ғана түсіңдіруге мүмкін болады. Сонымен бірге
созылмалы ауру балалар үшін арнаулы оқыту және тәрбиелеу жүйесі қажет.
Әрине, бұл –мәселенің бірлескен комплексті зерттеулер нәтижесінде ғана
шешуге болады. Ғылымдар байланысының жаңа деңгейін бастапқы педагогиканың
философия ғылымы саласында дамуы
12
бүгінгі күні шешімін табуда. Педагогика жеке пән (дисциплина) ретінде
философия жөне оның салалары - білім беру фиолософиясы, ғылымдар
философиясының, мәдениет философиясының және т.б. жетістіктеріне сай терең
ұғыну нәтижесінде дамиды.
Педагогиканың ғылыми аралық байланыстары белгілі бір проблемаларды
зерттеу барысында басқа ғылымдарға — тарихқа, этнологияға, этнографияға,
юриспруденцияға, экономикаға, демографияға, экологияға және т.б. таралады.
Адамзат бағытындағы және ғылыми аралық пәндердің (синергетика, жүйелер
теориясының негізі, кибернетика, информатика, басқару теориясының
негіздері) жетістіктері педагогика бойьшша зерттеулердің байи түсуіне
әсерін тигізеді. Р.Г. Гурова педагогиканың баска ғылымдармен өзара
байланысы қаңдай бағытта іске асатындығын көрсетіп берді: басқа ғылымдардың
негізгі идеяларын, теориялық анықтамалары мен жалпы қорытындыларын,
педагогиканың қолдануы, гуманитарлық ғылымдарда қолданылып жүрген зерттеу
әдістерінің творчестволық қосымшасы; көрсетілген ғылымдарда альшған нақтылы
зерттеу нәтижелерін педагогикада қолдану; педагогтардың адам проблемалары
бойынша комплекстік зерттеулерге қатысуы.
Педагогикалык зерттеудердін эдіснамасы. "Әдіснама"грек тілінен аударғанда
"әдіс туралы ғылым" деген мағьшаны береді. "Метод" "әдіс"термині тікелей
нақты бір нәрсеге деген жол ретінде анықталады, яғни методология мағынасы
жағынан бір нәрсені тану туралы ғылым болады. Сондықтан әдіснама - зерттеу
процесі туралы ілім ретінде де түсіндіріледі. Бұл ілім жалпы әдіснама,
ғылыми ұғымның, теориялық негізі, ретіңде дамуы мүмкін. Сонда бұл нақтылы
философиялық жүйемен байланысты. Ғылыми әдіснаманы жетілдірудің бастамасын
жөне негізін (фактический) Гегель салды, ол өз назарын бірінші болып
философиялық әдістің ерекшелік сипатына, оның нақтылы ғылымдар әдістерінен
айырмашылығына және әдіснаманың олармен үйлесімсіздігі назар аударды.
Гегель әдіс дегеніміз мазмұнның қозғалысы, құбылыстың мәнін ашып көрсету
және оның мазмұнынан тыс жасалмайтындығын баса көрсетті.
Материалистік диалектика объективті шындықты тану әдістері негізінде
табиғат, қоғам және адам ойлауының заңдары жатқанын негізге алады. Таным
әдісі табиғат пен қоғамның объективті заңдарын көрсеткенде ғана ғылыми бола
алады. Сондықтан ғылыми танымның принциптері, оның категориялары мен
ұғымдары адамның ақылымен жасалған кездейсок
13
ережелерінің қосындысы емес, ол табиғат, адам және қоғам заңдылықтарының
бейнесі болыл табылады.
Материалистік диалектика табиғатты үздіксіз козғалыспен даму барысындағы
біртұтастықтың бірлігі ретінде ашып көрсете отырып табиғат және адам
тәжірибесі туралы ғылымдарынын деректерімен толық сәйкестік барын көреді.
Диалектика дамудың ең жалпы зандылықтарын жасап үйлестіреді; бірлік және
қарама қайшьшылықтардың күресі, саннан сапаға көшу және теріске шығаруды
теріске шығару, мынадай философиялық жұп категорияларымен: себеп салдар,
кажеттілік жөне кездейсоқтық, мүмкіншілік пен шындық, мән және құбылыс,
мазмұн мен форма және т.б. аныкталады. Диалектикалық өдіс таным процесі
арқылы заттар және олардың ойша (идеалды) бейнесі, яғни ұғым пайда болу
процесінде, үздіксіз дамуда, олардың органикалық бірлігі мен өзара
байланысында материалдық шындықгың заңдылықтарын ашады.
Сонымен материалистік диалектика ғылыми ізденістің стратегиясын береді,
бірақ ол нақгылы ғылымда пайда болатын сұрақтарға дайын жауап бермейді.
Әдіснамалық анықтамаларды менгеру арқылы ғалымда да және машықтандыруда да
көзкарастың дүниетанымдық ұстаным қалыптасады, ол содан кейін белгісіз
зерттеулерде, жасалған ғылыми идеяларды кәсіби тәжірибелік іс -әрекеттер
арқылы жүзеге асырылады. Бірақ, соңғысы нақтылы ғылымның әдіснамасымен
байланысты және сол сияқты педагогикада қолдануға болады. Одақгық
педагогикада XX ғасыр түгелдей қойылған сұрақтарға өте белсенді жауап
іздестіру уақыты болды.
Ғылыми білімнің жалпы моделі философиялық алғы шарттар негізінде
жасалады, ал ол теорияның негізгі салаларымен байланысты- табиғат, коғам
және ойлау ғылымдарына қатысты үшбұрыш. XIX ғасырдың өзінде қалыптасқан
дәстүрлі үшбұрышта педагогикаға, медицинаға, техникалық білім және басқа да
ғылымдардың жасампаз мақсатта бағытталған адамдардың іс -әрекеттеріне
байланысты ғылымдарға орын жоқ. Сондықтан XX ғасырдың екінші жартысының
өзінде, кейбір ғалымдар (М.Г. Ярошевский) төртбұрыштық ғылымды ұсынады.
Мұндай жағдайда адамдардың жасампаз мақсатты бағытталған іс - әрекеттері
ғылыми білімдер жүйесінің моделінде, заңды өз орнын алады. Бұл, әрине,
нақтылы ғылыми білімнің, міндетті түрде: сол нақтылы ғылымның әдіснамасын,
теориясын, тәжірибесін көрсетіп, теорияны жалпылау мен практикалық
ұсыныстарға, құрамына әсерін тигізеді Демек, XIX ғасырдың аяғының өзінде
қалыптасқан
14
ғылымның даму тенденциясы ғылымды теориялаңдырудан тұрады. Міне осыдан
ғылыми жұмыстардың ең көп тараған фундаментальдық терең, қолданбалы және
талдамалық бөлінуінен келіп шығады. Кейбір ғалымдар (К.Е. Гмурман)
ғылымдардың бөлінуін басқаша береді: фундаменталдық, теориялық, теориялық -
қолданбалы және талдамалық, зерттеулерді теорияландырудың ролін баса
көрсеткен. Сонымен бірге қазіргі уақытта, іс-тәжірибеге шығуды
қарастырмаған барлық теориялық тұжырымдамалар кейін оны қайта өзгертудің
негізі болуы мүмкін.
Іргелі терең зерттеулер, кұбылыстар мен процестерді сипаттау мен
түсіндіруде, олардың әрекеттерінің тетіктерін, зандар мен зандылықтарын,
олардың дамуы мен өмір сүріп, қызмет етуімен байланыстылығын теориялық
зерттеулер ашып көрсетуді мақсат еткен нақтылы көрінбейтін құбылыстардың
мәнін зерттеумен, олардын өзара байланыстары мен тәуелділіктерін анықтаумен
байланысты, оларды тәжірибе жүзінде басқару мүмкіндіктерін білуін
айқындайды. Теориялық қолданбалы зерттеулер практикалық іс - әрекеттердің
табылған заңдар мен заңдылықтардың қолдану тәсілдерін айқындайды.
Талдамалар машықтандыру (халыкқа білім беруді ұйымдастырушыларға,
мұғалімдерге, тәрбиешілерге) жұмыстарына керекті әдістемелік оқу құралдарың
нұсқаулар, әдістемелік нұсқаулар, құралдар және т.б. беруге бағытталған.
Көптеген жағдайларда педагогикада негізгі идеялар, теориялық және
тәжірибелік аспектшер өзара тыгыз байланысты. Сондықган педагогикада
теорияны жасау және зерттеудің теориялық деңгейін көтеру алдыңғы қатарлы
тенденция болып отыр. Бұл тенденция педагогиканың әдіснамасы деген сұрақгы
қарастырғаңда күмән жоқ,бұл сұракқа жауап бермей басқа сұраққа жауап беру
мүмкін емес — ал, бүл дегеніміз педагогикалық зерттеулердің теориялық
деңгейін күшейту деген сөз.
Педагогикалық әдіснаманың мәні әртүрлі түсіндіріледі: әдіс туралы
ғылым, философиялық қағидаларды тікелей ғылыми зерттеулерде қолдану
ретінде; арнаулы зерттеу әдістерін жасауға арналған ғылыми пән ретінде. Бұл
айтылған үш көзқарас педагогика әдіснамасның шекарасын мөлшерсіз кеңейтеді
немесе тарылтады (Г.В.Воробьев). Қазіргі педагогика әдіснамасның пәні болып
педагогикалық құбылыстармен оның нәтижесі - педагогикалық білімдер жүйесін
(Ф.Ф. Королев) зерттеу процесі екендігі анықтылған.
15
Педагогикада жеткілікті дәрежеде оның әдіснама" қызметін атқаратын
әдіснамалық және жалпы теориялық білімдер шекарасы айқыңдалуда. Әдіснамалык
білімдер жүйесіне: педагогика пәні, педагогиканың категориялары,
педагогиканың ғылыми білімдер жүйесіндегі ролі, педагогиканың басқа
ғылымдармен өзара байланыстылығы, педагогика ғылымдарының жүйесі;
педагогикалық пәңдердің жалпы және ерекшелік міңдеттері, педагогиканың
анықтамалы - терминдік жүйесі жатады.
Әдіснаманың көрсетілген аспектілерін жасау "білетін туралы білім" береді.
Осылайша педагогикалық құбылыстарды тану процесін оқуда зерттелетін
мәселелер анықталады, "білетін туралы білім", яғни педагогикалық
құбылыстарды зерттеудің өзінде оның принциптері, заңдылықтары, әдістері,
болашағы туралы білімдер жинақталады. Қазіргі кезеңде мынадай әдіснамалық
нысаналарды жасау педагогика ғылымының түсіндіру, жобалау және
конструктивтік функцияларының атқаратын қызметтерінің өзара
байланыстылығын, педагогикадағы дүниетанымдық пен методологиялық
принциптерінің ерекшеліктерін, ұғымдар жүйесі мен, ұғымдар қатарын және
т.б. зерттеу өзекті мәселе болып отыр (В.Е. Гмурман, Г.В. Воробьев, В.И.
Журавлев).
Педагогикадағы жалпы теориялық зерттеулерге педагогикалық процестің
мәнін, зандылықтарын, биологиялық пен әлеуметтіктің ара қатынасын;
педагогикалық процесте тұлғаны қальштастыру; тұлға және ұжым; ұжым тұлғаны
қалыптастырудың әлеуметтік ортасы ретінде; педагогикалық процестің
принциптері, оны ұйымдастырудың формалары мен әдістері және т.б.
жатады.
Әрине, қазіргі педагогиканың кең көлемдегі сұрақгары пәнаралық және ғылым
аралық байланыстарын диференцияландыру мен интеграцияландыру негізінде
педагог — зерттеушілер мен практиктардың зерттеу процесін ұйымдастырудағы
дайындығына байланысты тиімді жасалуы мүмкін.
Қандай да салада болмасын ғылыми таным, таным субъектісі (зерттеуші)
зерттеу процесінің барлық элементтерін білуін талап етеді:
- тақырыпты үйлестіруді (дифференцировать) және оның
көкейкестілігін дәлелдей білуді;
- ғылымдағы тақырыптың зерттелу жағдайын және пайда болған
қайшылықтарын анықтай білуді;
16
- зерттеу мәселесін үйлестіре білуді (яғни жауапты талап ететін
сұрақты);
- мақсат (қандай нәтиже алуға болатындығын) нысана және зерттеу
пәнін анықтай алуды.
Ғылыми зерттеуге тән нәрсе, сол мәселеде үйлестірілген сұрақ және
болжамды белгілі бір жобаланған жауап ретінде бейнеленеді. Осыдан
зерттеудің міндеттері шығады: зерттеу пәнінің теориясын негіздеу (теориялық
сипаттама) және зерттеудің теориялық моделін жасау, эмпирикалық тәжірибені
меңгеруді анықтаушы эксперимент және педагогикалық шыңдықты қайта құруды
қаматамасыз ету қалыптастырушы эксперимент.
Қойылаған міндетгерді шешу зерттеушінің соған сай ғылыми әдістерді
қолдануын талап етеді. Теориялық және теориялық қолданбалы міндеттерді шешу
үшін - теориялық деңгейдегі әдістер (теориялық және салыстырмалы талдау,
нақтыдан абстрактылық және абстрактылықтан нақтылыққа көтерілу, моделдеу,
ойша эксперимент) қолданылады. Теориялық қолданбалы және қолданбалы
сипаттағы міндеттерді шешу үшін: бақылау, әңгімелесу,анкеталық
педагогикалық құжаттарды оқып танысу, эксперимент қолданылады.
Ғылыми зерттеулердің басты белгісі қолданатын терминдердің біртектілігі
(бір мағыналылығы) болып табылады, себебі басынан бастап, басты ұғымға
қандай мағына мән берілетіндігі, не туралы екендігі айқын болуы керек.
Бір терминді (сөзді) бірнеше мағынада қолдануға болмайды. Бұның
маңыздылығы сонда, зерттеу пәнінің ұғымдық сипаттамасы (теориялық
сипаттама) зерттейтін құбылыстың мәнін мазмұнды ашып көрсетудің оның
теориялық моделін жасаудың кепілі болады.. Соңғысы арқылы зерттеу
құбылыстарының нақтылы педагогикалық шындықтағы жағдайын және практикалық
іс-әрекеттер үшін берілетін нұсқаулардың тиімділігі бағаланады, олар
практика үшін қажетті әдістемелік материалдар мен нұсқаулар пакеті ретінде
болашақ педагогикалық іс-әрекеттер жобасында қаланады.
Өзін өзі бақылауға арналған сұрақтар.
"Педагогика "ұғымына ерте ежелгі және анықтама, түсініктеме беріңіз.
қазіргі мағынада
17
2. Бастапқы кезде педагогика қандай ғылымның саласында дамығанын айтыңыз.
3. Ғылыми білімдер саласы, сонымен бірге педагогика немен айқындалады?
4. Педагогика категорияларының ғылым мен практика үшін маңыздылығын
түсіндіріңіз.
5. Ғылымның әдіснамасы деген не?
6. Педагогика әдіснамасының іс - әрекеттің теориясы мен пракгикасын
дамытудағы маңызы қандай?
7. Педагогиканы ғылым және өнер деп айтады. Бұл ұғымдар кандай мағына
береді?
8. Тәрбие туралы ғылымның мәнін келтірілген ұғымдардың қайсысы дел және
толық көрсетеді. Антропология, педагогика, андрогогика, педология?
9. Педагогиканың ғыльгм ретіндегі ілгері дамуын (прогресін) не анықтайды?
Әдебиеттер
1. Бабанский Ю.К. Проблемы повышения эффективноси педагогичесиких
исследований. М., 1982.
2. Введение в научное исследование по педагогике. под. ред. В. И.
Журавлева.М., 1988.
3. Журавлев Я.И. Взаимосвязь педагогической науки и практики. М., 1988.
4. Журавлев Я.И. Педагогика в системе наук о человеке. М., 1990.
5. Кочетов А.И. Культура педагогического исследования. Минск, 1986.
6. Кузьмина Н.В. Методы системного педагогического исследования. Л.,
1980.
7. Скаткин М.Н. Методология и методика педагогических исследований.М.,
1986.
Өзіндік жұмысқа арналған тапсырмалар
1. Жоғары оқу орнына арналған философия, психология, педагогика оқу
құралдарындағы "тәрбие" туралы ұғымды түсіңдірудің кестесін (таблицасьш)
құрастырыңыз.
18
2. "Адамзат педагогикалық ойларының дамуы" атты кестесін (таблица)
дайындаңыз, (есімдер, күндер, жылдар, негізгі жұмыстар, алға ұсынылған
идеялар).
3. Педагогика категорияларының өзара байланысын көрсететін үлгісін
жасаңыз.
4. Педагогикалық ойлардын дамуына әсер ететін әртүрлі факторлардың өзара
байланысын көрсететін үлгіні (схеманы) құрастырыңыз (адамның қоғамдағы
өмірге дайындығының объективтік мұқтаждығы, қоғамдық өмірдегі тәрбиенің
ролінің артуы текті сақтаудың биологиялық заңдылығы, ғылым мен техниканың
(прогресс) ілгерленуі, ата — аналардың тәрбиеге қамқорлығы, ұстаздардың
микро және кәсіби тәжірибелік іс -әрекеті).
Реферат тақырыптары.
1. Педагогика ғылыми пен ретінде.
2. Педагогиканың басқа ғылымдармен өзара байланысы.
3. Әдіснама педагогика ғылымының дамуына әсері.
4. Мұғалімдердің педагогикалық теориялары мен көсіби іс -әрекетінің өзара
байланыстылығы.
5. Философияның педагогика ғылымынының дамундағы ролі.
19
1.2. Теория мен тәжірибенің дамуындағы ғылыми-
педагогикалық зерттеу әдістері
Мақсаты: болмысты ғылыми тану тәсілдері туралы түсінікті қалыптастыру,
ғылыми-педагогикалық ойлауды дамыту.
Міндеттері:
а) Ғылыми зерттеу әдісі ұғымының мәнін ашу.
е) Болмысты ғылыми таңудың әр түрлі әдістерін көрсету.
б) Зерттеудің эксперименталды-эмпирикалық және теориялық деңгейлері
әдістерінің мәні мен мазмұнын ашу.
в) Ғылыми зерттеу әдістерінің таным объектісінің ерекшелігіне
тәуелділігін сипаттау.
Жоспар
1. Әдіснама ғылыми таным әдістері туралы философиялық ілім ретінде.
2. Эксперименталды-эмпирикалық деңгей әдістері.
3. Теориялық деңгей әдістері.
Негізгі үтымдар: ғылыми зерттеу әдісі, ғылыми дәлел, заңдылық, ғьшыми
ақпараттың анықтығы, жүйе, модель.
Басқа пәндермен байланысы: философия, психология, психофизиология,
мәдениеттану, әлеуметтану.
Әдіснама ғылыми таным әдістері туралы Философиялық ілім ретінде.
Әдіснама, әдіс пен теория әрқашан бір-бірімен тығыз байланысты. Теория
педагогикалық құбылыстардың кез-келген әдіснаманың негізі болып табылады
және сол әдістеменің көмегімен табылған фактілер арқасында кеңейеді. Теория
- таным процесінің нәтижесі, ал әдіснама болса осы танымға жету мен оны
құру тәсілі болып табылады. Бұл - теориялық және практикалық ғылыми-
танымдық іс-әрекетті ұйымдастыру мен құрастырудың негізі мен тәсілдер
жүйесі, бұл - осы жүйені тану жолы. Таным теориясы тұтас таным іс-әрекеті
процесін және ең алдымен оның мазмұндық негізін зерттейді. Әдіснама шынайы
және практикалық түрде тиімді білімге жетудің әдістері мен жолдарына көп
көңіл бөледі, осы білімді дамытудың тәсілдерін іздестіреді.
Кез-келген әдіснамалық мәселелерді шешу белгілі бір гносеологиялық
принциптер негізінде құралған бастапқы әдіснамалық тұжырымда жүзеге асады.
Адамның танымдық іс-әрекетінің жалпы заңдылықтарын, оның даму заңдарын
қалыптастыру философия ғылымының мәселесі. Білімді
20
философиялық, аксиологиялық түсіну философияға тән және ол ғылыми білім
туралы түсініктердің қалыптасуына шешуші ықпал етеді. Алайда зерттеушінің
әдіснамалық тұжырымына жалғыз философия мен оның гносеологиялық негіздері
ғана әсер етпейді. Зерттеушінің әдіснамалық тұжырымдама, көбінесе, ғылыми
білімді құру мен дамыту теориясы болып табылады, өйткені ол психологкялық-
педагогикалық ғылымға және оның тарихына бағытталады. Осыған орай, әрбір
әдіснамалық тұжырымдама психологиялық-педагогикалық теориялар негізінде
құрылып, соларға сүйенеді, өйткені олар осы тұжырымға жақын және онын ең
басты құрылымдары болып табылады.
Әдіснамалық тұжырымдар ғылымның философиялық негіздері мен
педагогикалық ғылымның зерттелетін саласының жетістіктеріне байланысты
ажыратылады. Зерттеушінің әдіснамалық тұжырымының қалыптасуына бұған дейін
қалыптасқан және басқа да психолгиялық-педагогикалық тұжырымдар әсер етеді.
Жаңа әдіснамалық тұжырым оған дейінгі пайда болған әдістемелік концепциялар
желісінде пайда болып, дамиды, ол нені іздеу керек және қалай іздеу
керектігін дәл анықтауға мүмкіндік береді. Сонымен қоса, олар зерттеушіні
тежеп, оның еркін ойлауына кедергі жасауы да мүмкін.
Зерттеушіге, кейде, ғылымдағы көпшілік қабылдаған, тұрақты ережелер
туралы, әдістемелік көзқарастар, ғылыми мектептер бағыттары туралы ұмытып,
олардан бас тартып, оларды дәлелді түрде жоққа шығарудың пайдасы көп
болады. Сондай-ақ, әр түрлі тұжырымдарға, олардан шығатын мәселелерге және
оларды шешудің ерекше тәсілдеріне сын көзбен қараудьщ да пайдасы зор. Іске
осылайша қарау теориялық материалға деген өзіндік қатынасты қалыптастыруға,
белгілі бір тұжырымдарға сүйеніп, бір жағынан философиялық ережелер
ықпалындағы, ал екінші жағынан ғылыми-педагогикалық танымның белгілі бір
саласына бағытталған кейбір тұжырымдарды сынауға көмектеседі.
Зерттеу жұмыстарына жаңадан араласқан зерттеушіге ғылыми талдау жүргізіп,
ғылымдағы тұрақты философиялық және теориялық тұжырымдар мен қортындыларға
сүйенудің пайдасы мол. Бұл зерттеліп жатқан саладағы жаңа жүйелік тұтастық
білімдерін алуға көмектеседі. Эмпирикалық деңгейдегі білім қайта құрылып,
теориялық білім мен нақты шындықтың өзара қатынасы саласындағы теориялық
қортындылар мен
21
нақтыландырулардын негізін құрастыру қажет. Теориялық білім дегеніміз
сөздің, жалпы мағынасында, белгілі бір педагогикалық құбылысты талқылауға,
қолдануға және түсіндіруге бағытталған ғылыми көзқарастар, түсініктер,
идеялар жиынтығы. Ал, тар және арнайы мағынасында, ол дегеніміз
педагогикалык іс-әрекеттің зерттелініп жатқан саласының заңдылықтары мен
байланыстары туралы тұтас түсінік беретін ғылыми білімді ұйымдастыру
формасы. Бұл тұтас білім жүйесіндегі ішкі шектеу, ол бір элементтердің
басқа элементтерге тәуелділігін сипаттайды, ал теория мазмұны пікірлер мен
түсініктер жиынтығынан тұрады. Теория көбінесе жеке тұлғаны тәрбиелеу,
оқыту мен қалыптастырудың қалыптасқан тәжірибесін шығармашылықпен қайта
құрумен байланысты. Осылайша, ол педагогикалық тәжірибені қортындылап, жеке
тұлғаның болашақта қалыптасуы мен дамуының жоспарын анықтайды.
Теория өзара байланысты білімдер жиынтығы ғана емес, сонымен қатар, ол -
осы білімдердің белгілі бір зерттеу бағдарламасы түрінде құралуының
механизмі. Теория шынайы өмірде жоқ, бірақ теориялык-әдіснамалық білімдерге
сүйеніп жүзеге асыруға болатын нәрсені құрастыруға көмектеседі. Осының бәрі
ғылыми білімдердің жалпы жүйесі ретінде педагогикалық теорияның тұтастығын
құрайды.
Теориялық білім зерттеушіге оның не нәрсені біле алатынын көрсетсе,
практикалық білім оның не істеу керектігіне бағыттайды. Кез-келген
теорияның ақиқаттылығының белгісі - болмыстың практикалық өзгерісі.
Практика теориялық түсінікке қарағанда әлдеқайда кең және күрделі. Алайда,
басқа жағынан қарағанда, теориялық болжамдар, мысалы, Д.И. Менделеевтін
химиясы практикаға белгісіз жаңа химиялық элементтердін ашылуын болжаған.
Осылайша Нептун ғаламшарының ашылуы да бірінші теория жүзінде болжанып,
практика жүзінде заманға сай телескоптар пайда болған кезде ғана оны коре
алған. Іс жүзінде таза теория болмайды, өйткені ол әрқашан зерттелінетін
пәннің әдістемесімен өзара тығыз байланыста болады және зерттеу іс-
әрекетінің бағытын анықтайтын бастапқы нүкте болып табылады.
22
Қазіргі замандағы ғылымның әдіснамасы білімнің жеке бір саласы ретінде
дамып келе жатыр, оған нақты-ғылыми деңгейде өкізілген зерттеулер сүйенеді.
Әдіснама дегеніміз әдістер туралы ілім, оларды зертттеушінің ойлау
сипатын, оньщ танымдық процесінің дамуының жолын анықтаушы ретінде
қарастыру қажет. Таным процесіндегі әдіске антикалык философияда-ақ үлкен
мән берген, онда алғаш рет зерттеу нәтижесі мен ғылыми таным әдісі
арасындағы өзара қатынас айқындалған болатын. Қазіргі уақытта таным
әдістері, олардың қалыптасуы мен даму процесі зерттеу объектісін тану мен
өлшеудін анық ғылыми нәтиже бере алатын нақты әдістерін талап ететін
деңгейге жақындап келеді. Сондықтан ғылыми-педагогикалық зерттеу
әдістерінің дамуы мен жетілдіру процесі тұтас педагогикалық ғылымның
дамуының ең басты құрамды бөлігі болып табылады.
Ғылыми зерттеудегі әр түрлі әдістердің өзара байланысы мәселесі
көкейкесті мәселеге айналып отыр. Бұл мәселе аспектілерінің бірі ғылыми
танымдағы философиялық әдістердің орны туралы мәселе больш отыр.
Зерттеушінің теориялық ойлауының негізінде материалистік диалектика әдісі
жатыр, ол ізденушіні ғылыми фактілерді жинастыру мен түсіндірудегі
субъективті көзқарастан, олардың біржақтылығынан босатып, зерттеушіні
зерттеу мәселесіне тарихи анализ жасауға , оның дамуының тенденциясы мен
заңдылықтарын табуға, таным мен болмысты қарама-қайшылықтарды шешудің
тәслдерін ашуға шақырады. Бұл объективті заңдылықтармен анықталатын білім
мен ақиқаттың әр түрлі формаларының өзара байланысын анықтауға, қоғамдык
және жаратылыстану ғылымдарының ілгері дамуына икемделген ойлаудьщ басқа да
диалектикалық әдістерін тереңірек түсінуге көмектеседі.
Тарихи материализм әдісі барлық қоғамдьщ ғылымдар үшін жарамды және ол
әлеуметтік, педагогикалық және басқа да заңдылықтар мен олардың дамуының
ерекшеліктерін танудың негізі болып табылады. Ғылыми танымның осы әдістері
шешуші мәнге ие, зерттеудің бағыты мен оның тағдырын анықтайды, ал оның
таным объектісін зерттеудегі принциптік ыңғайы зерттеу нәтижелері мен
олардың әдістемелік құндылықтары бағасының дүниетанымдық көрсеткіштері
болып табылады.
23
Таным процесінде белгілі бір, нақты ғылымдарды (физика, математика,
химия, тіл білімі) зерттеудің жекелеген, арнайы әдістері бар. Нақты
ғылымдардың әдістерімен қатар жалпы ғылыми сипаттағы әдістер де кездеседі,
олар барлық дерлік ғылымдарда қолданылады: байқап-бақылау, теңеу, талдау
және жинақтау, дәріптеушілік, өлшеу, эксперимент, абстрактіден нақтыға
қарай өрлеу, индукция мен дедукция; бұлардың әрқайсысы жеке ғылымдарда
нақтылана түседі. Сонымен қатар, ғылыми әдістер ғылыми танымның эмпирикалық
және теориялық әдістері болып екіге бөлінеді.
Сонымен, зерттеу әдісі дегеніміз күрделі танымдық әдістемелер, ал олар
болса зерттеудің таным операцияларының іске асуының белгілі бір тәртібін
белгілейтін әр түрлі әдіс-тәсілдерінің жиынтығынан тұрады.
Зерттеу әдістері педагогикалық ғылым дамуының басты құрамды бөлігі болып
табылады. Педагогикалық ғылым мен тұтас педагогикалық білімнің дамуы
педагогикалық зерттеу әдістерінің даму деңгейіне байланысты.. Ғылыми
нәтижелердің анықтығы алғашқы ақпаратарды алудың жолдары мен тәсілдеріне
және зерттеу әдістерінің сенімділігіне байланысты. Кез-келген педагогикалық
зерттеу белгілі ғылыми білімдерді дәлелдеу емес, ол - жаңа білімдерді табу
процесі. Ол адамның зерттеу объектісі, заттары мен құбылыстарының мәнін
ашуға бағытталған жан-жақты танымдық іс-әрекетінің бір түрі.
Эксперименталды-эмпирикалық_денгей_ әдістері.
Педагогикада зерттеудің үш деңгейі бар: эмпирикалық, теориялық,
әдіснамалық. Эксперименталды-эмпирикалық деңгей әдістерінің тұтас бір тобы
бар (гр. Еmреіrіа - тәжірибе).
1. Бақылау- заттар мен құбылыстарды мақсатты зерттеу, мағлұматтарды
іріктеп жинау, көзбен көргенді сезім мөшелерімен қабылдау және санада бұл
ақпаратқа талдау жасау; зерттеу объектісінің сыртқы жақтары, қасиеттері мен
белгілері туралы мәлімет алу. Бақылау, ең алдымен, бақылаушының өзі,
зерттеу объектісі, бақылау шарттары, сондай-ақ құралдары -видеоаспаптар,
аспап-құралдар мен өлшеу құрал-саймандары жатады.
Бақылаушының бастапқы ұстанымы нені бақылау керек және қандай
құбылыстарға көңіл бөлу керектігін анықтайды. Түйсік, сезім арқылы
24
қабылдау мен түсініктерден басқа бақылап-зерттеуде зерттеушінің ұтымды
жақтары да қатысады. Мысалы, геолог-зерттеуші мен тәжірибесі жоқ адам бір
тасқа қарап тұрып, оны әр түрлі қабылдайды: біреуі құнды минерал деп
қараса, екіншісі оған жай тас деп қарайды. Бұны мынандай әйгілі нақылмен
түйіндеуге болады: ғалым адам көзімен көреді, басымен түсіндіреді. Зерттеу
барысында бақылау түрлерінің әр алуан жіктемесін ажырата алады:
- тікелей бақылау, зерттеуші-мұғалім оқу-тәрбие жұмысының тікелей
басшысы; сонымен қатар ол тікелей куәгер бола тұраып бейтарап адам және
зерттеу мүшесі ретінде зерттеушілер тобына кірген кезде тікелей бақьшау
жүзеге асырылады. Мұғалімнің рөліне байланысты эмпирикалық фактілерді
жинақтаудың техникасы мен әдісі тандалып алынады;
- жанама бақылау, ол тікелей бақылауды толықтырады және зерттеушімен
бірге, оның бағдарламасы бойынша жұмыс істейтін өкілдер арқылы жүзеге
асады. Зерттеуші біреу туралы немесе бір нәрсе туралы жанама деректер
алады;
- жасырын немесе елеусіз бақылау тұйық теледидар желісі және сынып
бөлмелерінде телекамералары бар мектептерде жүргізіледі. Сабақты жасырын
бақылап-зерттеу оқушылардьщ танымдық іс-әрекетінің және мұғаліммен ара
қатынасы туралы шынайы мәлімет алуға мүмкіндік береді. Жасырын бақылап-
зерттеу зерттеушіге құнды мәліметтер береді, оқушылар өздерін бақылап
отырғанын көрсе өздерін басқаша ұстайды.
- үздіксіз бақылау оқыту процесін, екі-үш оқушынын сабақтағы, ойындағы,
сыныптан тыс, мектептен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Оқулық
ББК 74.00
П24 Оқулықты жогары оқу орындары студенттеріне
Қазақстан Республикасы Білім және гылым министірлігі өткізген оқулықтар мен
оқу-әдістемелік әдебиеттер дайындау жөніндегі конкурс
комиссиясының "Білім " мамандыгы бойынша тобы ұсынады.
Рецензенттер:
К.С Успанов, п.ғ.д, профессор Абылай-хан атындағы ҚазӘТХҚУ; Л.К.Керимов,
п.ғ.д, профессор ҚазМҚПИ
Авторлар:
Кіріспені қазақшаға аударған: Шалгинбаева К. К. Тақырыптар 3.1,3.4
-Хайруллин Г.Т.; тақырыптар 1.1,2.1,2.2.1,2.2.2. - Хмель Н. Д; тақырып 1.2,-
Трифонов В.В.; тақырып 1.3 -Бейсенбасва А.А. және Иванова Н.Д.; тақырып
1,4- Кожабаева Б. И. және Толеубекова Р. К.; тақырып 2.3.1.-Муканова Б. И.;
2.3.2-Берикханова А.Е., тақырып 2.4-Жампеисова К. К. және Бейсенбаева А.
А.; тақырып 2.5 - Бейсенбаева А. А және Иванова Н.Д.; тақырып 2.6 - Хан Н.
Н.; тақырып 2.7 - Калиева С.И.; тақырып 2.8 - Иванова Н. Д. және
Байдельдинова Г.К.; тақырыл 2.9 - Таубаева Ш. Т. және Менлибекова Г. Ж.;
тақырып 2.10 - Бейсенбаева А. А. және Тленбаева М. Б.; тақырып 2.11.1 -
Жуматасва Ш. Ж. және Махметова Б. Т.; 2.11.2 -Тригубова Н.Н., тақырып 2.12-
Кошербаева А. Н.; тақырып 2.13 - Хан Н. Н.; тақырып 2.14 - Джанабаева Р. А.
және Шалгынбаева Х. К; тақырып 2.15 -Казмагамбетов А. Г.; тақырып 2.16 -
Берикханова А. Е. және Қайдарова А. Ж.; тақырып 3.2 - Бейсепбаева А. А.
және Кошербаева А. Н.; тақырып 3.3 - Тригубова Н. Н.
Ғылыми редакторлар:
Н. Д. Хмель, Г. Т. Хайруллин, Б. И. Муканова
П 24 Педагогика: Оқулық Абай атындағы Ұлттық Педагогикалық
Университетінің педагогика кафедрасынын авторлар ұжымы- Алматы: Ргіпі-8,
2005.-430 б.
ISВN 9965-482-27-6
Мазмұны
Алғы сөз.
Модуль 1. Педагогиканың теориялық-әдіснамалық негіздері.
1.1 Педагогиканың әдіснамалық негізі.
1.2 Теория мен тәжірибенің дамуындағы ғылыми-педагогикалық
зерттеу әдістері.
1.3 Жеке тұлғаны қалыптастырушы факторлар - тұқым қуалаушылық, қоршаған
орта және іс-әрекет.
1.4 Оқушылардың жас және дербес ерекшеліктеріне психологиялық-
педагогикалық сипаттама.
Модуль 2. Тұтас педагогикалық процестің теориясы мен практикасы
2.1Тұтас педагогикалық процесс педагогиканың пәні және
мұғалім іс-әрекетінің объектісі.
2.2.1 Біртұтас педагогикалық процестің зандары.
2.2.2 Педагогикалық процестің заңдылықтары.
2.3.1 Тәрбие мақсатының әлеуметтік негіздері.
2.3.2 Тәрбиенің мазмұны.
2.4 Тұтас педагогикалық процесте жеке тұлғаның дүниетанымын
қалыптастыру.
2.5 Тұтас педагогикалық процесте тәрбиенің формалары мен әдістер жүйесі.
2.6 Мұғалім мен балалар ұжымының педагогикалық процестегі
ынтымақтастығы.
2.7 Сыныптың тәрбие жүйесін басқарудағы сынып жетекшісінің
қызметі.
2.8 Жанұядағы педагогикалық процесс және оның мектеппен
өзара байланысы.
2.9 Тұтас педагогикалық процестегі оқыту-жеке тұлғаны қалыптастыру құралы.
2.10 Қазіргі мектептегі білім берудін мазмұны.
2.11.1 Оқытуды ұйымдастырудың формасы.
2.11.2 Сабақ - педагогикалық процесте оқытудын негізгі формасы.
2.12 Қазіргі мектептегі окыту әдістері.
2.13 Оқушылардың ұжымдық танымдық іс-әрекетін
ұйымдастыру.
2.14 Оқушылардың танымдык іс-әрекетін белсендіру.
2.15 Оқу-тәрбие жұмысының нәтижесін есепке алу мен бағалау.
2.16 Педагогикалық технологиялар.
Модуль 3. Мектептің тұтас педагогикалық процесін басқару
3.1 Мектеп ішілік басқару және оны әдістемелік жабдықтау.
3.2 Мектептің оку-тәрбие процесін басқару. Әдістемелік қызметті
ұйымдастыру.
3.3 Мектептің сыныптың оқу-тәрбие процесінің диагностикасы –
басқару негізі.
3.4 Мектеп жұмысын жоспарлау жүйесі.
Казақстан Республикасының жоғары педагогикалық білім беру
тұжырымдамасына сәйкес Мектеп педагогикасы курсынын мазмұны ашылды.Осы
курстың алдында Мамандыкқа кіріспе және Адамзат тарихындағы
педагогикалық ойлар мен мектептің дамуы курстарының оқытылуы қарастырылды.
Бұл материалдар оку-тәрбие мекемелерінде тұтас педагогикалық процесті іске
асыруға тұлғалық іс-әрекеттік және субъект субъектілік әдістерге
негізделеді.
Кітап мұғалімдерге, аспиранттарға, магистранттарға, студенттерге,
сонымен бірге білім беру саласындағы қызметкерлерге арналған. Мұғалім
мамандығына қатысы жоқ тұлғаларға қажет болуы мүмкін.
ISВN 9965-482-27-6
© Абай атындаш Ұлттык Педагогикалык Университетінің педагогика кафедрасының
авторлар ұжымы, 2005
Алғы сөз
2003 жылы Абай атындағы ҚазҰПУ-нін педагогика кафедрасының авторлық
ұжымының Педагогика дәрістер курсы жарық көрді. Кітап Республиканың
барлық педагогикалық жоғарғы оқу орындарына таратылған болатын. Кітапқа
оның мазмұнын жетілдіре түсуді өтінген көптеген пікірлер алынды. Авторлар
ұжымы оқырмандардан алынған өтініштерді ескере отырып кітаптың алғашқы
нұсқасын өндеді.Сондықтан осы кітап алғашқы нұсқадан өзінің мазмұны және
келтірілген оқу ақпараттарының көлемі бойынша ерекшеленеді.
Авторлар, бұдан бұрын авторлар ұжымы (Садыков Т.С., Хмель Н.Д.,
Жампеисова Қ.К., Қапиева С.И., Бейсенбаева А.А., Хан Н.Н.) жасаған
Қазақстан Республикасындағы педагогикалық білім берудің тұжырымдамасы және
Мектеп педагогикасы бағдарламасына кітап мазмұнының сәйкестігін сақтаған.
Аталған жағдай, жоғары оқу орындарындағы педагогикалық мамандықтардағы
студенттер үшін Мектеп педагогикасы курсы бойынша окулық ретінде осы
кітапты пайдалану мүмкіндігін қамтамасыз етеді.
Оқулық мұғалімді кәсіби дайындауда оның іс-әрекет объектілерінің
ерекшелігінін, тұтас педагогикалық процесстің оқу-тәрбие жүйесін
ұйымдастыруға шығармашылықпен қараудын оны ізгілендіру мен демократиялауға
тығыз байланысты негізделген тұжырымдама идеяларына толық тірек етілген.
Бірін-бірі өзара толықтыратын педагогикалық пәндер арасындағы логикалық
бірізділік ескерілген.
Педагогика оқулығында материал үш модуль бойынша орналасқан. Бірінші
модуль педагогиканын теориялық-әдіснамалық негізіне, педагогиканың негізгі
категорияларына, айқындалған теориялық білімдерді қалыптастырудағы олардын
роліне, берілген негізгі әдіснамалық ережелеріне арналған. Бұл тарауда
дамудың ара қатынасы, тұлғаның қалыптасуы мен тәрбиесі, педагогикада
айқындалған, мақсатқа сәйкес ескерілген тәрбиеленушілер мен білім
алушылардын дара және жас ерекшеліктері қарастырылады. Педагогика ғылымының
дамуындағы зерттеу әдістері беріледі.
Тұтас педагогикалық процесстің теориясы мен практикасы атты екінші
модульде оқулықтың негізгі мазмұны ашылған, онда педагогикалық процесстің
заңдылықтары мен заңдары, мәні, оқыту мен тәрбиенің
3
ерекшеліктері, сондай-ақ білім алушылардың ұжымдык, танымдык іс-әрекеті
негізделген. Білім берудің дәстүрлі және инновациялык технологияларына
сипаттама берілген. Оқыту мұғалімнің балалар ұжымымен бірлескен іс-әрекетін
ұйымдастыру барысында тәрбиенің маңызды факторы ретінде түсіндіріледі.
Тәрбиенің негізгі мақсаты ретінде, олардың өзіне, адамдарға, енбекке және
т.б. адамгершілік қатынасы оқушылардың дүниетанымдық көзқарасын
қалыптастыруды көздейді. Сыныптағы тәрбие жүйесін кұру, сынып жетекшісінің
оқушылармен бірлескен шығармашылық іс-әрекетінін нәтижесі ретінде
қарастырылады.
Тұтас педагогикалық процессті басқару атты үшінші модуль оқу
мекемелерінің қызметін белгілейтін негізгі нормативті құжаттардың сипатын
мазмұндайды. Мектеп басшыларының жұмысы, соның ішінде мұғалімдердің
әдіснамалық және әдістемелік деңгейін жетілдіруге байланысты
ұйымдастырылған іс-әрекеттер туралы түсініктер беріледі. Оқушылар ұжымы мен
оқушы тұлғасын қалыптастырудың диагностикасы арқылы оқу-тәрбие жұмысының
тиіміділігінің бағасы көрсетіледі. Оқулықтың барлық тақырыптарының мазмұнын
жетілдірудін негізіне тұлғалық іс-әрекеттік тәсіліне тән, осыған орай
тәрбие мен оқытудың өзегінде оқушы тұлғасы тұрады, ал мұғалім оның іс-
әрекетін ұйымдастырады және басқарады. Оқушы мұғалім сияқты іс-әрекет
субъектісі, педагогтың жетекшілік роліндегі педагогикалық процесстің
субъектісі болып танылады. Ондағы оқушы тұлғасының өзгеруі іс-әрекет
тәсілдрін меңгеру барысында өтеді, демек, субъект-субъектілік қарым-қатынас
жүзеге асырылады.
Әрбір тақырыптың құрылымы бастапқы күйінде қалды: мақсаты; міндеттері,
жоспар, негізгі ұғымдар, пәнаралық байланыс, тақырыптар мазмұны, өзін-өзі
бақьшауға арналған сұрақтар, әдебиеттер, өзіндік жұмысқа арналған
тапсырмалар, реферат тақырыптары.
Мәтін окулықтың мазмұнын тереңірек түсінуге мүмкіндік беретін кестелермен
және сызбалармен жабдықталған.
Оқырмандардың жұмысын жетілдіру үшін барлық тақырыптардағы материалдардың
құрылымын беру бір ізді, әдебиеттер тізімінде қазіргі педагогика
оқулықтарына сілтемелер берілген, олармен жұмыс істеу тапсырмада көрініс
тапқан, студенттер мен педагогтардың ынтымақтастығында құрылған.
Сонымен, ұсынылып отырған оқулық оқу материалының мазмұнындағы және оның
орналасуындағы өзіндік ерекшелік сипатка ие.
4
Белгіленген ерекшеліктер бұл оқулықты педагогикаға байланысты оқу
құралдарымен белгілі окулықтардан өзгешелігін айқындайды. Авторлардын
пікірі бойынша, дәл осындай мазмұн жоғарғы оқу орындарындағы болашақ мектеп
мұғалімін қазіргі заман талабына сай кәсіби дайындауға толығырақ жауап
береді. Оқулық педагогиканы оқытушыларына, білім беру жүйесінің практиқалық
кадрларына және педагогикалық мамандықтардың студенттеріне арналған.
Окулықтың авторлық ұжымы Абай атындагы КазҰПУ-нің педагогика кафедрасының
профессорлар-оқытушылар құрамының мүшелерінен тұрады.
Авторлар, оқырмандардың ескертпелері мен тілектері болуы мүмкін деп
болжайды. Оның барлығы оқулықты одан әрі жетілдіре түсу үшін алғыс пен
қабыл алынады.
5
Бірінші модуль.
Педагогиканың теориялық - әдіснамалық негіздері.
1.1. Педагогиканың әдіснамалық негіздері.
Мақсаты: педагогика ғылымы туралы, мұғалімнің теориялық және практикальіқ
іс - өрекетін ұйымдастыруда әдіснаманың ролі туралы ұғымды қалыптастыру.
Міндеттері:
а) педагогика және оның категориялық аппараты туралы ұғым беру;
б) педагогикалық пәндердін мазмұнын ашып көрсету;
в) педагогиканың баска ғылымдармен байланысын көрсету;
г) педагогиканың және педагогикалық пәңдердің әдіснамалық мәнін ашып
көрсету.
Жоспар:
1. Педагогика тәрбие туралы ғылым.
2. Педагогикалық ғылымдар және оның мазмұны.
3. Педагогика адам туралы ғылымдар жүйесінде.
4. Педагогикалық зерттеулердің әдіснамасы.
Негізгі ұғымдар: педагогика,педагогиканың категориялары, педагогика пәні,
педагогиканың әдіснамасы, педагогикалық зерттеулердің әдістері.
Пәнаралық байланыстар: философия, әлеуметтану, психология, саясаттану,
мәдениеттану.
Педагогика гәрбие туралы ғылым. Педагогика өзінің атауын гректін
"раіdіаgоgаз" "баланы жетектеуші" сөзінен алған. Ең алғашқысында бұл сөз
кұлдардың қожасының баласын мектепке жетектеп апарушы дегенді білдірсе,
кейін келе ол тәрбие туралы ғылымның аты ретінде қалды. Тәрбие-қоғамның
кейінгі ұрпақтарда өзін кайта көрсетумен байланысты "атқаратын негізгі
қызметтерінің бірі. Әрбір келешек ұрпақтың қоғамдағы орнын табуы ең алдымен
өткен ұрпақтардың жинаған әлеуметтік тәжірибесін меңгеру деген сөз. Адамзат
есейген сайын, мазмұны жағынан әлеуметтік тәжірибеде күрделене түседі.
Сондықтан уақыт өткен сайын еңбектің қоғамдык бөлінісіңде қоғамнын
"тәрбиенің" қызметін жүзеге асырумен байланысты кәсіби іс - әрекет бөлініп
шықгы. Өсіп келе жатқан балалардың әлеуметтік тәжірибені игеруі үшін —
делдал - ұстаз, мұғалім керек. Педагогика басқа ғылымдар сияқты, белгілі
бір ақиқат саласындағы білімдерді жүйеге келтіреді. Қандайда болса ғылымның
дамуы ұғымдар жүйесі арқылы ғылыми білімнің тұрақтануымен байланысты.
Ғылымның негізгі ұтымдары
6
категориялар деп аталады. Педагогикада негізгі ұғымдар (категориялар)
жүйесі жүзжылдық бойында қалыптасты, ол кездейсоқ емес, өйткені алдымен
педагогикалық білімдер философия төңірегінде жинақталған. Педагогика
философиядан бөлінуі педагогикалық ғылымның объектісінің (нысанасының)
анықталуымен байланысты.
Категориялар мазмұндарында объективті шындықтың маңызды жактары
бейнеленуі, яғни уақыт анықталған категориялар құрамы, осы ғылым
зерттейтін, объективті шындықтың толық бағалы сипаттамасын жасауға
мүмкіншілік береді. Бірақта бұл үшін зерттеліп отырған шындықтың шекарасын
білу керек. Ғылымдарды олардың нысанасы мен пәні бойынша ажыратуға болады.
Нысана -акиқатының нақтылы сол ғылым зерттеуге алатын саласы. Пән - бұл
нактылы ақиқаттың мәнін құрайтын негізі. Педагогика қоғамның тәрбиелік
қызметін жүзеге асырумен байланысты ғылым. Демек, педагогикалық іс - әрекет
іске асырылатын объективтік шындықтың жақтары, педагогиканың нысанасы
болады.
Ал педагогика пәні - индивидтің өткен ұрпақтардың әлеуметтік тәжірибесін
меңгертетін оқу және оқудан тыс уақыттын бірлігіндегі тұтас педагогикалық
процесс болъш табылады. Ұстаздар әлеуметтік тәжірибенің мазмұны мен
оқушылар арасындағы келістіруші делдал болып табылады, тұлғаның қалыптасуы
олардың белсенді қайта өзгерткіш өрекетіне байланысты.
Бір элементтен көп элементтер қосылу барысында жүйе пайда болады.
Педагогикалық шындықта бұл "ұстаздар - оқушылар" жүйесі, ол сол жетекші
бөлігі (элементі) ұстаздар бойынша педагогикалық жүйе деп аталады.
Кандай да болмасын жүйе (биологиялық, техникалық, өлеуметтік) жағдайының
өзгеруі процесс деп аталады. "Ұстаздар (педагогтар) -оқушылар" жүйесі
жағдайының өзгеруі педагогикалық процесс деп аталады. Тек қана
педагогикалық процестегі ұстаздар мен оқушылардың өзара өрекетінде
(процестің қызметіңде) тұлғаның қайта өзгеруі жүзеге асады. Педагогикалық
шындық педагогиканың категориялары, ұтымдары жүйелері арқылы бейнелене
алады. Өсіп келе жаткан ұрпактьщ әлеуметтік тәжірибені меңгеруі білім
алумен байланьісты. "Білім беру" деген сөзді орыс тіліңде "образование"
түбірі -"образ" деген (бет-лик, лицо-пішін) лексикалық мағынасы бойынша
иңдивидтің дене және рухани қасиеттері қальштасуын,
7
индивидтің коғамдық болмыстың нақтылы әлеуметтік — экономикалық және мәдени
- тарихи жағдайларьшда дамуға, өзін жүзеге асыруға және өзін ынталандыруға
қабілетті тұлғаға айналуын біддіреді. Сондықтан білім беру ұғым ретінде
педагогикалық жетекші категория болады.
Тұлғаға білім беру үшін оқыту қажет, ол ұстаздар мен оқушылардың өзара
әрекет процесі, оқу орындарында оқылатын ғылымдар негіздері мазмұның
меңгеру барысындағы оқытумен оқудың бірлігі, сондықтан оқыту екі жақты
процесс. Сабақ берудің ролі оқылатын материалдарды заттсыздандыру
(распредмечивание) ғылыми білім мазмұнында заттандырылған, іс-әрекеттер
тәсілдерін айқьшдай көрсету. Оқу материалдары мазмұны мен оқушылар
арасындағы делдал ретінде ұстаз оқушыларды қажетті іс - әрекеттер
тесілдеріне үйретеді. Оқушыларды оқуға үйрету арқылы ғана (А. Дистервег,
К.Д. Ушинский, Н.К. Крупская), тек осы жағдайда ғана мұғалім өзінің
қызметін орындайды. Оқушылар іс - әрекеттер тәсілдерін меңгере отырьш оқуға
үйренеді, оқу пәнінің мазмұнымен саналы және белсенді жұмыс істейді, соның
негізінде индивидтің әрекет күштері мен қабілеттері заттық формаға ауысады
(опредмечивание), оқушы тұлғасьшың өзгеруі жүзеге асады.
Индивидтің жеке тұлға және азамат ретінде дамуы әлеуметтік белсеңділік
пен анықталатьш белтілі бір әлеуметтік ортада іс -әрекеттерін талап етеді.
Сондықтан да әлеуметтену ең маңызды категорияға жатады, ол тұлғаның өзін -
өзі сезінуі, "меннен " басқа "менге" қозғалысқа, әлеуметке енуі.
Әлеуметтендірудің негізі белгілі бір білімдер, кұндылықтар, мінез-құлық
нормалары жүйесін меңгеру деген сөз, ол сол тұлғаға сол қоғамның толық
жарамды мүшесі ретінде қызмет етуіне мүмкіндік береді. Тұлғаның әлеуметтену
процесі стихиялы (ұйымдаспаған) түрде болуы мүмкін, онда оның нәтижесін
болжау қиын және қоғам үшін зиянды болуы мүмкін. Міне, сондықтан да ұстаз
әлеуметтендірудің мәнін түсіне отырып, ынтымақтастық "бізді" иелену үшін
қажетті байланыстарды, оқушылардың оқу және отбасына осы мәселені шешуге
көмектесе алады және өзіндік "меңді" оқу, оқудан тыс іс - әрекеттері аркылы
қамтамасыз ете алады.
Сонымен қатар, педагогикада жалпы ғылыми басқада адам туралы ғылымдар
пайдаланатын ұғымдар пайдаланады.
- тұлға, іс-әрекет, даму, қалыптасу, педагогикалық болмысқа
қатысты іс-әрекет мағналы болады, егерде ол табысты болса,
8
өйткені осы жагдайда тұлға өзін-өзі ұйымдастыра алатын жүйе ретінде
омір сүре алады. Ягни іс-әрекет табыстылығы, қазіргі кезеңдегі білім
берудің тұлғаға бағытталған парадигмасы тұрғысынан, педагогикалық
негізгі категориялар құрамына кіретін ұғымға жатады.
Демек, педагогика теориясы педагогикалық шындықтың толық бағалы
сипаттамасын жасау үшін тәрбие, білім беру, педагогикалық
процесс, оқыту, элеуметтендіру, іс-эрекет табыстылығы сияқты
негізгі ұғымдарын (категорияларын) пайдалана алады, олар шындыгында әртүрлі
педагогикалық құбылыстарды танып білуде қолданылады. (1-сурет)
Педагогиканың негізгі ұғымдары (категориялары) өзара тығыз байланысты -
мазмұнды түрде бір-бірін өзара толықтырады, әртүрлі жақтарын бейнелейді.
Толық бағалы теориялық білім дәл негізгі ұтымдар арқылы бекітіледі.
Педагогикалық ғылымдар және олардың мазмұны ХІХ ғасырға дейін ғылыми
ізденістердің пәндік саласын анықтауға байланысты ғылымдардың бөлінуі
(даралануы) белсенді жүріп жатты. Сонымен бірге білімдер аумағының өсуі
жеке пөңдерінің бөлінуіне алып келеді, яғни пәннің өзінің ішінде бөлініп
даралануы бастадды. Педагогика да бірте - бірте жалпы пәнмен байланысты
бола отыра, мақсаттары, жас ерекшеліктері, оку-
9
тәрбиелеу, оқу орнындарындағы типтері бойынша ерекшелігі бар салалар
айқындала түсті.
Педагогика ғылымдарының жүйесіне: жалпы педагогика, жас ерекшелік
педагогикасы, мектепке дейінгі педагогика, кәсіби педагогика, педагогика
мен білім берудің тарихы, салалық педагогика, корекциялық педагогика,
салыстырмалы педагогика, жеке пәндер әдістемесі және т.б. жатады. Кейінгі
кезде педагогикалық білімнің дербес салалары ретінде әлеукеттік педагогика
және т.б. бөліне бастады.
Жалпы педагогака педагогакалық процесс пен білім берудің негізгі
заңдылықтарын зерттейді. Жас ерекшелік педагогика (мектепке дейінгі,
мектеп, ересектер педагогикасы) анатомиялык жөне физиологиялық және әртүрлі
жастағы топтардың психологиялық ерекшеліктеріне сәйкес педагогикалық
процесс пен білім берудің ерекшелігін зерттейді. Кейінгі он жылда бірқатар
ғалымдар мектепке дейінгі педагогикадан бала бақша жасыңдағы педагогакасын
бөліп көрсетеді. Мұндай бөлу әділетті , себебі сәби жасындағы балалардың
санасы дамуының өзіндік ерекшеліктері бар, міне осыдан келіп бұл пәннің
психологиямен, педагогикамен және медицинамен тығыз байланыстылығы ерекше.
Зейнеткерлердің тұрғындар құрамыңдағы үлес салмағының өсуіне байланысты
үшінші жас педагогикасы пайда болды, ол қалыптасу деңгейінде.
Кәсіби - техникалық білім беру педагогикасы, арнаулы орта білім беру
педагогикасы, жоғары білім беру педагогикасы -пәндері (дисциплины), олардың
пәні педагогикалық процесс және жұмысшы кадрларын кәсіби және соньгмен
бірге әртүрлі деңгейдегі мамандарды даярлаудың заңдылықтары болып табылады.
Бұл пәндерге жұмысшыларда екінші, үшінші және т.б. мамандықтарды игеруге
дейін бағытыңдағы оқытудың заңдылықтарын зерттейтін өндірістік педагогика
да жатады.
Педагогиканың салалық тарауларына арнаулы педагогикалық ғылымдар
(сурдопедагогика, тифлопедагогика, олигофренопедагогика, логопедия), дене
дамуыңда кейбір ауытқушылықтар (есту, көру, ойлау қабілеттеріндегі
өзгерістер, сөйлеу) бар балалар мен ересектерге білім берудің теориялық
негіздерін, принциптерін, әдістерін, формаларын зерттеулермен айналысады.
Әскери педагогака әртүрлі рангтағы әскери қызмет атқаратындарды әскерге
шақыру жасындағьшардан бастап әскери мамандықты игергендер
10
мен офицерлер құрамының төрбиелік іс-әрекеттерінің тәрбиелік заңдьшықтарын
зерттейді.
Еңбекпен түзету (исправительная) педагогикасы түрмеде отырған азаматтарды
кайта тәрбиелеудің теориясы мен практикасын қарастырады (пенитенциарлық
мекемелер). Мұнда жас ерекшелігі ескеріледі, оларда әсіресе балалар мен
жасөспірімдер қылмысына катысты кездесетін заң бұзу зерттеледі.
Сауықтыру педагогикасы психология мен педагогиканың өзара белсенді
әрекеттері барысында салыстырмалы түрде кейінгі кезде ғана дами бастады.
Бұл ғылымның пәні кәдімгі жалпы мектептегі оқу - тәрбие процесінен қол
үзген ұзақ уақытқа емделетін ауру балаларға білім беру болады.
Педагогика тарихы - адамзат тарихындағы педагогикалық идеялар мен
мектептердің қалыптасуын зерттейтін ғылым. Сондықтан оның азаматтық
тарихпен, этнографиямен, этнологиямен, археологиямен байланыстары табиғи
нәрсе, өйткені педагогакалық ой қоғамның материаддық және рухани мәдениетті
саласының бірлігі бағытында дамиды.
Салыстырмалы педагогика әрбір елдердегі білім беру және тәрбие
жүйелерінің дамуын, олардың жалпы және өзіңдік ерекшеліктерін салыстыра,
дамуын зерттейді. Ал бұл ұлттық педагогикалық мәдениетті дүние жүзінде
қалыптасып келе жатқан жетістіктермен байытуға мүмкіңдік береді.
Жеткілікті дәрежеде дербес педагогакалық пәндер тобын жеке немесе пәңдік
педагогика құрайды,оңда жалпы - бұл педагогикалық заңдар мен заңдылықтар,
танымдық әрекет әдістері, ал жеке ерекшелік (особенное) берілетін сабақ
пәнінің мазмұны.
Педагогика адам туралы ғылымдар жүйесіңде. Педагогика білім беру,
педагогикалық шындық туралы ғылым ретіңде педагогикалық процестің дамуы мен
қызмет етуінің заңдылықтарын зерттейді, теориялық білімдерді жинақтайды
және жүйеге келтіреді, педагогикалық шындық тәжірибесін зерттейді, яғни
практика үшін педагогикалық шындыкты қайта құру үшін негіз жасайды.
Сондықтан осы саладағы ғылыми зерттеулер практикалық бағытталған сипатта
болады. Міне осыдан педагогиканың гуманитарлық білімдер (адамтану)
жүиесімен байланысы басталады. Педагогика адам туралы ғылымдар жүйесіне
кіргеніне қарамастан, ол педагогикалық мақсаттылық және тұлғаның
қалыптасуына педагогикалық басшылықты зерттейтін бірден бір ғылыми пән.
11
Педагогикалық ой алғашында жалпы философиялық білімдер жүйесінде, діни
ілімдерде, саясаттануда, заңда, әдебиетте дамиды. Педагогиканың дербес
ғылым ретінде бөлініп шығуы (дифференциялануы) белгілі бір уақыт кезеңінде
ішкі ғылыми дифференциялануға, педагогика ғылымдары жүйесінің түзелуіне
алып келді. Бірақ XIX — XX ғасырлардағы зерттеулер педагогиканың ғылым
аралық байланыстарының жоғарыда мәні болғанын көрсетеді. Қазіргі замандағы
педагогика психологиямен тығыз байланысты. Психология адам психикасының
дамуының заңдарын, ал педагогика - тұлғаның дамуын басқаруды зерттейді.
Ойлаудың, іс-әрекетті мақсаттылықпен өзгерту психологиялық білімдерсіз
мүмкін емес. Мұндай білімдерсіз тұлғаның оқығанын және тәрбиелшігін
бағалауға мүмкін болмайды. Сондықтан педагогикада психологиялық білімдер
ғана емес сонымен бірге педагогикалық міндеттерді шешу үшін тұлғаны зерттеу
әдістері (рейтинг, психометрия, жұптық салыстыру және тағы басқалар)
пайдаланады.
Педагогика ол ағзаның материалды - энергиялық түрлілігін ашып көрсететін
физиологияға,соның ішінде жоғарғы нерв қызметінің заңдылықтарына (И.П.
Павлов, П.К. Анохин) сүйенеді. Мұндай білімдерді меңгеру танымдық іс -
әрекет және тұлғаньщ әлеуметтену процестері табиғатын терең түсінуге
мүмкіндік береді.
Педагогиканың социологиямен (элеуметтанумен) жан-жакты байланысының өте
маңыздылығы ол қоғам туралы біртұтас жүйе ретіндегі және оның бөліктерінен
тұратын (әлеуметтік жай, топ және т.б.) ғылым болып табылады. Міне осыдан,
педагогиканың социологияның білім социологиясы, студенттер социологиясы
және т.б. тарауларына деген қызығушылығы туған, себебі тек қана
социологиялық зерттеулер арқасында педагогтар, ұстаздар қоғамдағы
әлеуметтік - экономикалық, құқықтық, демографиялық және мәдени ортаның
жағдайы туралы біле алады.
Педагогика ғылымдарының даму мүмкіндіктерінің маңыздылығы олардың
медицинамен байланыстылығында, себебі педагогикалық шындықтың бірқатар
кұбылыстарын (тәртіпсіздік, жалқаулық, еріксіздік, олақтық) балалардың
денсаулығын зерттеу барысында ғана түсіңдіруге мүмкін болады. Сонымен бірге
созылмалы ауру балалар үшін арнаулы оқыту және тәрбиелеу жүйесі қажет.
Әрине, бұл –мәселенің бірлескен комплексті зерттеулер нәтижесінде ғана
шешуге болады. Ғылымдар байланысының жаңа деңгейін бастапқы педагогиканың
философия ғылымы саласында дамуы
12
бүгінгі күні шешімін табуда. Педагогика жеке пән (дисциплина) ретінде
философия жөне оның салалары - білім беру фиолософиясы, ғылымдар
философиясының, мәдениет философиясының және т.б. жетістіктеріне сай терең
ұғыну нәтижесінде дамиды.
Педагогиканың ғылыми аралық байланыстары белгілі бір проблемаларды
зерттеу барысында басқа ғылымдарға — тарихқа, этнологияға, этнографияға,
юриспруденцияға, экономикаға, демографияға, экологияға және т.б. таралады.
Адамзат бағытындағы және ғылыми аралық пәндердің (синергетика, жүйелер
теориясының негізі, кибернетика, информатика, басқару теориясының
негіздері) жетістіктері педагогика бойьшша зерттеулердің байи түсуіне
әсерін тигізеді. Р.Г. Гурова педагогиканың баска ғылымдармен өзара
байланысы қаңдай бағытта іске асатындығын көрсетіп берді: басқа ғылымдардың
негізгі идеяларын, теориялық анықтамалары мен жалпы қорытындыларын,
педагогиканың қолдануы, гуманитарлық ғылымдарда қолданылып жүрген зерттеу
әдістерінің творчестволық қосымшасы; көрсетілген ғылымдарда альшған нақтылы
зерттеу нәтижелерін педагогикада қолдану; педагогтардың адам проблемалары
бойынша комплекстік зерттеулерге қатысуы.
Педагогикалык зерттеудердін эдіснамасы. "Әдіснама"грек тілінен аударғанда
"әдіс туралы ғылым" деген мағьшаны береді. "Метод" "әдіс"термині тікелей
нақты бір нәрсеге деген жол ретінде анықталады, яғни методология мағынасы
жағынан бір нәрсені тану туралы ғылым болады. Сондықтан әдіснама - зерттеу
процесі туралы ілім ретінде де түсіндіріледі. Бұл ілім жалпы әдіснама,
ғылыми ұғымның, теориялық негізі, ретіңде дамуы мүмкін. Сонда бұл нақтылы
философиялық жүйемен байланысты. Ғылыми әдіснаманы жетілдірудің бастамасын
жөне негізін (фактический) Гегель салды, ол өз назарын бірінші болып
философиялық әдістің ерекшелік сипатына, оның нақтылы ғылымдар әдістерінен
айырмашылығына және әдіснаманың олармен үйлесімсіздігі назар аударды.
Гегель әдіс дегеніміз мазмұнның қозғалысы, құбылыстың мәнін ашып көрсету
және оның мазмұнынан тыс жасалмайтындығын баса көрсетті.
Материалистік диалектика объективті шындықты тану әдістері негізінде
табиғат, қоғам және адам ойлауының заңдары жатқанын негізге алады. Таным
әдісі табиғат пен қоғамның объективті заңдарын көрсеткенде ғана ғылыми бола
алады. Сондықтан ғылыми танымның принциптері, оның категориялары мен
ұғымдары адамның ақылымен жасалған кездейсок
13
ережелерінің қосындысы емес, ол табиғат, адам және қоғам заңдылықтарының
бейнесі болыл табылады.
Материалистік диалектика табиғатты үздіксіз козғалыспен даму барысындағы
біртұтастықтың бірлігі ретінде ашып көрсете отырып табиғат және адам
тәжірибесі туралы ғылымдарынын деректерімен толық сәйкестік барын көреді.
Диалектика дамудың ең жалпы зандылықтарын жасап үйлестіреді; бірлік және
қарама қайшьшылықтардың күресі, саннан сапаға көшу және теріске шығаруды
теріске шығару, мынадай философиялық жұп категорияларымен: себеп салдар,
кажеттілік жөне кездейсоқтық, мүмкіншілік пен шындық, мән және құбылыс,
мазмұн мен форма және т.б. аныкталады. Диалектикалық өдіс таным процесі
арқылы заттар және олардың ойша (идеалды) бейнесі, яғни ұғым пайда болу
процесінде, үздіксіз дамуда, олардың органикалық бірлігі мен өзара
байланысында материалдық шындықгың заңдылықтарын ашады.
Сонымен материалистік диалектика ғылыми ізденістің стратегиясын береді,
бірақ ол нақгылы ғылымда пайда болатын сұрақтарға дайын жауап бермейді.
Әдіснамалық анықтамаларды менгеру арқылы ғалымда да және машықтандыруда да
көзкарастың дүниетанымдық ұстаным қалыптасады, ол содан кейін белгісіз
зерттеулерде, жасалған ғылыми идеяларды кәсіби тәжірибелік іс -әрекеттер
арқылы жүзеге асырылады. Бірақ, соңғысы нақтылы ғылымның әдіснамасымен
байланысты және сол сияқты педагогикада қолдануға болады. Одақгық
педагогикада XX ғасыр түгелдей қойылған сұрақтарға өте белсенді жауап
іздестіру уақыты болды.
Ғылыми білімнің жалпы моделі философиялық алғы шарттар негізінде
жасалады, ал ол теорияның негізгі салаларымен байланысты- табиғат, коғам
және ойлау ғылымдарына қатысты үшбұрыш. XIX ғасырдың өзінде қалыптасқан
дәстүрлі үшбұрышта педагогикаға, медицинаға, техникалық білім және басқа да
ғылымдардың жасампаз мақсатта бағытталған адамдардың іс -әрекеттеріне
байланысты ғылымдарға орын жоқ. Сондықтан XX ғасырдың екінші жартысының
өзінде, кейбір ғалымдар (М.Г. Ярошевский) төртбұрыштық ғылымды ұсынады.
Мұндай жағдайда адамдардың жасампаз мақсатты бағытталған іс - әрекеттері
ғылыми білімдер жүйесінің моделінде, заңды өз орнын алады. Бұл, әрине,
нақтылы ғылыми білімнің, міндетті түрде: сол нақтылы ғылымның әдіснамасын,
теориясын, тәжірибесін көрсетіп, теорияны жалпылау мен практикалық
ұсыныстарға, құрамына әсерін тигізеді Демек, XIX ғасырдың аяғының өзінде
қалыптасқан
14
ғылымның даму тенденциясы ғылымды теориялаңдырудан тұрады. Міне осыдан
ғылыми жұмыстардың ең көп тараған фундаментальдық терең, қолданбалы және
талдамалық бөлінуінен келіп шығады. Кейбір ғалымдар (К.Е. Гмурман)
ғылымдардың бөлінуін басқаша береді: фундаменталдық, теориялық, теориялық -
қолданбалы және талдамалық, зерттеулерді теорияландырудың ролін баса
көрсеткен. Сонымен бірге қазіргі уақытта, іс-тәжірибеге шығуды
қарастырмаған барлық теориялық тұжырымдамалар кейін оны қайта өзгертудің
негізі болуы мүмкін.
Іргелі терең зерттеулер, кұбылыстар мен процестерді сипаттау мен
түсіндіруде, олардың әрекеттерінің тетіктерін, зандар мен зандылықтарын,
олардың дамуы мен өмір сүріп, қызмет етуімен байланыстылығын теориялық
зерттеулер ашып көрсетуді мақсат еткен нақтылы көрінбейтін құбылыстардың
мәнін зерттеумен, олардын өзара байланыстары мен тәуелділіктерін анықтаумен
байланысты, оларды тәжірибе жүзінде басқару мүмкіндіктерін білуін
айқындайды. Теориялық қолданбалы зерттеулер практикалық іс - әрекеттердің
табылған заңдар мен заңдылықтардың қолдану тәсілдерін айқындайды.
Талдамалар машықтандыру (халыкқа білім беруді ұйымдастырушыларға,
мұғалімдерге, тәрбиешілерге) жұмыстарына керекті әдістемелік оқу құралдарың
нұсқаулар, әдістемелік нұсқаулар, құралдар және т.б. беруге бағытталған.
Көптеген жағдайларда педагогикада негізгі идеялар, теориялық және
тәжірибелік аспектшер өзара тыгыз байланысты. Сондықган педагогикада
теорияны жасау және зерттеудің теориялық деңгейін көтеру алдыңғы қатарлы
тенденция болып отыр. Бұл тенденция педагогиканың әдіснамасы деген сұрақгы
қарастырғаңда күмән жоқ,бұл сұракқа жауап бермей басқа сұраққа жауап беру
мүмкін емес — ал, бүл дегеніміз педагогикалық зерттеулердің теориялық
деңгейін күшейту деген сөз.
Педагогикалық әдіснаманың мәні әртүрлі түсіндіріледі: әдіс туралы
ғылым, философиялық қағидаларды тікелей ғылыми зерттеулерде қолдану
ретінде; арнаулы зерттеу әдістерін жасауға арналған ғылыми пән ретінде. Бұл
айтылған үш көзқарас педагогика әдіснамасның шекарасын мөлшерсіз кеңейтеді
немесе тарылтады (Г.В.Воробьев). Қазіргі педагогика әдіснамасның пәні болып
педагогикалық құбылыстармен оның нәтижесі - педагогикалық білімдер жүйесін
(Ф.Ф. Королев) зерттеу процесі екендігі анықтылған.
15
Педагогикада жеткілікті дәрежеде оның әдіснама" қызметін атқаратын
әдіснамалық және жалпы теориялық білімдер шекарасы айқыңдалуда. Әдіснамалык
білімдер жүйесіне: педагогика пәні, педагогиканың категориялары,
педагогиканың ғылыми білімдер жүйесіндегі ролі, педагогиканың басқа
ғылымдармен өзара байланыстылығы, педагогика ғылымдарының жүйесі;
педагогикалық пәңдердің жалпы және ерекшелік міңдеттері, педагогиканың
анықтамалы - терминдік жүйесі жатады.
Әдіснаманың көрсетілген аспектілерін жасау "білетін туралы білім" береді.
Осылайша педагогикалық құбылыстарды тану процесін оқуда зерттелетін
мәселелер анықталады, "білетін туралы білім", яғни педагогикалық
құбылыстарды зерттеудің өзінде оның принциптері, заңдылықтары, әдістері,
болашағы туралы білімдер жинақталады. Қазіргі кезеңде мынадай әдіснамалық
нысаналарды жасау педагогика ғылымының түсіндіру, жобалау және
конструктивтік функцияларының атқаратын қызметтерінің өзара
байланыстылығын, педагогикадағы дүниетанымдық пен методологиялық
принциптерінің ерекшеліктерін, ұғымдар жүйесі мен, ұғымдар қатарын және
т.б. зерттеу өзекті мәселе болып отыр (В.Е. Гмурман, Г.В. Воробьев, В.И.
Журавлев).
Педагогикадағы жалпы теориялық зерттеулерге педагогикалық процестің
мәнін, зандылықтарын, биологиялық пен әлеуметтіктің ара қатынасын;
педагогикалық процесте тұлғаны қальштастыру; тұлға және ұжым; ұжым тұлғаны
қалыптастырудың әлеуметтік ортасы ретінде; педагогикалық процестің
принциптері, оны ұйымдастырудың формалары мен әдістері және т.б.
жатады.
Әрине, қазіргі педагогиканың кең көлемдегі сұрақгары пәнаралық және ғылым
аралық байланыстарын диференцияландыру мен интеграцияландыру негізінде
педагог — зерттеушілер мен практиктардың зерттеу процесін ұйымдастырудағы
дайындығына байланысты тиімді жасалуы мүмкін.
Қандай да салада болмасын ғылыми таным, таным субъектісі (зерттеуші)
зерттеу процесінің барлық элементтерін білуін талап етеді:
- тақырыпты үйлестіруді (дифференцировать) және оның
көкейкестілігін дәлелдей білуді;
- ғылымдағы тақырыптың зерттелу жағдайын және пайда болған
қайшылықтарын анықтай білуді;
16
- зерттеу мәселесін үйлестіре білуді (яғни жауапты талап ететін
сұрақты);
- мақсат (қандай нәтиже алуға болатындығын) нысана және зерттеу
пәнін анықтай алуды.
Ғылыми зерттеуге тән нәрсе, сол мәселеде үйлестірілген сұрақ және
болжамды белгілі бір жобаланған жауап ретінде бейнеленеді. Осыдан
зерттеудің міндеттері шығады: зерттеу пәнінің теориясын негіздеу (теориялық
сипаттама) және зерттеудің теориялық моделін жасау, эмпирикалық тәжірибені
меңгеруді анықтаушы эксперимент және педагогикалық шыңдықты қайта құруды
қаматамасыз ету қалыптастырушы эксперимент.
Қойылаған міндетгерді шешу зерттеушінің соған сай ғылыми әдістерді
қолдануын талап етеді. Теориялық және теориялық қолданбалы міндеттерді шешу
үшін - теориялық деңгейдегі әдістер (теориялық және салыстырмалы талдау,
нақтыдан абстрактылық және абстрактылықтан нақтылыққа көтерілу, моделдеу,
ойша эксперимент) қолданылады. Теориялық қолданбалы және қолданбалы
сипаттағы міндеттерді шешу үшін: бақылау, әңгімелесу,анкеталық
педагогикалық құжаттарды оқып танысу, эксперимент қолданылады.
Ғылыми зерттеулердің басты белгісі қолданатын терминдердің біртектілігі
(бір мағыналылығы) болып табылады, себебі басынан бастап, басты ұғымға
қандай мағына мән берілетіндігі, не туралы екендігі айқын болуы керек.
Бір терминді (сөзді) бірнеше мағынада қолдануға болмайды. Бұның
маңыздылығы сонда, зерттеу пәнінің ұғымдық сипаттамасы (теориялық
сипаттама) зерттейтін құбылыстың мәнін мазмұнды ашып көрсетудің оның
теориялық моделін жасаудың кепілі болады.. Соңғысы арқылы зерттеу
құбылыстарының нақтылы педагогикалық шындықтағы жағдайын және практикалық
іс-әрекеттер үшін берілетін нұсқаулардың тиімділігі бағаланады, олар
практика үшін қажетті әдістемелік материалдар мен нұсқаулар пакеті ретінде
болашақ педагогикалық іс-әрекеттер жобасында қаланады.
Өзін өзі бақылауға арналған сұрақтар.
"Педагогика "ұғымына ерте ежелгі және анықтама, түсініктеме беріңіз.
қазіргі мағынада
17
2. Бастапқы кезде педагогика қандай ғылымның саласында дамығанын айтыңыз.
3. Ғылыми білімдер саласы, сонымен бірге педагогика немен айқындалады?
4. Педагогика категорияларының ғылым мен практика үшін маңыздылығын
түсіндіріңіз.
5. Ғылымның әдіснамасы деген не?
6. Педагогика әдіснамасының іс - әрекеттің теориясы мен пракгикасын
дамытудағы маңызы қандай?
7. Педагогиканы ғылым және өнер деп айтады. Бұл ұғымдар кандай мағына
береді?
8. Тәрбие туралы ғылымның мәнін келтірілген ұғымдардың қайсысы дел және
толық көрсетеді. Антропология, педагогика, андрогогика, педология?
9. Педагогиканың ғыльгм ретіндегі ілгері дамуын (прогресін) не анықтайды?
Әдебиеттер
1. Бабанский Ю.К. Проблемы повышения эффективноси педагогичесиких
исследований. М., 1982.
2. Введение в научное исследование по педагогике. под. ред. В. И.
Журавлева.М., 1988.
3. Журавлев Я.И. Взаимосвязь педагогической науки и практики. М., 1988.
4. Журавлев Я.И. Педагогика в системе наук о человеке. М., 1990.
5. Кочетов А.И. Культура педагогического исследования. Минск, 1986.
6. Кузьмина Н.В. Методы системного педагогического исследования. Л.,
1980.
7. Скаткин М.Н. Методология и методика педагогических исследований.М.,
1986.
Өзіндік жұмысқа арналған тапсырмалар
1. Жоғары оқу орнына арналған философия, психология, педагогика оқу
құралдарындағы "тәрбие" туралы ұғымды түсіңдірудің кестесін (таблицасьш)
құрастырыңыз.
18
2. "Адамзат педагогикалық ойларының дамуы" атты кестесін (таблица)
дайындаңыз, (есімдер, күндер, жылдар, негізгі жұмыстар, алға ұсынылған
идеялар).
3. Педагогика категорияларының өзара байланысын көрсететін үлгісін
жасаңыз.
4. Педагогикалық ойлардын дамуына әсер ететін әртүрлі факторлардың өзара
байланысын көрсететін үлгіні (схеманы) құрастырыңыз (адамның қоғамдағы
өмірге дайындығының объективтік мұқтаждығы, қоғамдық өмірдегі тәрбиенің
ролінің артуы текті сақтаудың биологиялық заңдылығы, ғылым мен техниканың
(прогресс) ілгерленуі, ата — аналардың тәрбиеге қамқорлығы, ұстаздардың
микро және кәсіби тәжірибелік іс -әрекеті).
Реферат тақырыптары.
1. Педагогика ғылыми пен ретінде.
2. Педагогиканың басқа ғылымдармен өзара байланысы.
3. Әдіснама педагогика ғылымының дамуына әсері.
4. Мұғалімдердің педагогикалық теориялары мен көсіби іс -әрекетінің өзара
байланыстылығы.
5. Философияның педагогика ғылымынының дамундағы ролі.
19
1.2. Теория мен тәжірибенің дамуындағы ғылыми-
педагогикалық зерттеу әдістері
Мақсаты: болмысты ғылыми тану тәсілдері туралы түсінікті қалыптастыру,
ғылыми-педагогикалық ойлауды дамыту.
Міндеттері:
а) Ғылыми зерттеу әдісі ұғымының мәнін ашу.
е) Болмысты ғылыми таңудың әр түрлі әдістерін көрсету.
б) Зерттеудің эксперименталды-эмпирикалық және теориялық деңгейлері
әдістерінің мәні мен мазмұнын ашу.
в) Ғылыми зерттеу әдістерінің таным объектісінің ерекшелігіне
тәуелділігін сипаттау.
Жоспар
1. Әдіснама ғылыми таным әдістері туралы философиялық ілім ретінде.
2. Эксперименталды-эмпирикалық деңгей әдістері.
3. Теориялық деңгей әдістері.
Негізгі үтымдар: ғылыми зерттеу әдісі, ғылыми дәлел, заңдылық, ғьшыми
ақпараттың анықтығы, жүйе, модель.
Басқа пәндермен байланысы: философия, психология, психофизиология,
мәдениеттану, әлеуметтану.
Әдіснама ғылыми таным әдістері туралы Философиялық ілім ретінде.
Әдіснама, әдіс пен теория әрқашан бір-бірімен тығыз байланысты. Теория
педагогикалық құбылыстардың кез-келген әдіснаманың негізі болып табылады
және сол әдістеменің көмегімен табылған фактілер арқасында кеңейеді. Теория
- таным процесінің нәтижесі, ал әдіснама болса осы танымға жету мен оны
құру тәсілі болып табылады. Бұл - теориялық және практикалық ғылыми-
танымдық іс-әрекетті ұйымдастыру мен құрастырудың негізі мен тәсілдер
жүйесі, бұл - осы жүйені тану жолы. Таным теориясы тұтас таным іс-әрекеті
процесін және ең алдымен оның мазмұндық негізін зерттейді. Әдіснама шынайы
және практикалық түрде тиімді білімге жетудің әдістері мен жолдарына көп
көңіл бөледі, осы білімді дамытудың тәсілдерін іздестіреді.
Кез-келген әдіснамалық мәселелерді шешу белгілі бір гносеологиялық
принциптер негізінде құралған бастапқы әдіснамалық тұжырымда жүзеге асады.
Адамның танымдық іс-әрекетінің жалпы заңдылықтарын, оның даму заңдарын
қалыптастыру философия ғылымының мәселесі. Білімді
20
философиялық, аксиологиялық түсіну философияға тән және ол ғылыми білім
туралы түсініктердің қалыптасуына шешуші ықпал етеді. Алайда зерттеушінің
әдіснамалық тұжырымына жалғыз философия мен оның гносеологиялық негіздері
ғана әсер етпейді. Зерттеушінің әдіснамалық тұжырымдама, көбінесе, ғылыми
білімді құру мен дамыту теориясы болып табылады, өйткені ол психологкялық-
педагогикалық ғылымға және оның тарихына бағытталады. Осыған орай, әрбір
әдіснамалық тұжырымдама психологиялық-педагогикалық теориялар негізінде
құрылып, соларға сүйенеді, өйткені олар осы тұжырымға жақын және онын ең
басты құрылымдары болып табылады.
Әдіснамалық тұжырымдар ғылымның философиялық негіздері мен
педагогикалық ғылымның зерттелетін саласының жетістіктеріне байланысты
ажыратылады. Зерттеушінің әдіснамалық тұжырымының қалыптасуына бұған дейін
қалыптасқан және басқа да психолгиялық-педагогикалық тұжырымдар әсер етеді.
Жаңа әдіснамалық тұжырым оған дейінгі пайда болған әдістемелік концепциялар
желісінде пайда болып, дамиды, ол нені іздеу керек және қалай іздеу
керектігін дәл анықтауға мүмкіндік береді. Сонымен қоса, олар зерттеушіні
тежеп, оның еркін ойлауына кедергі жасауы да мүмкін.
Зерттеушіге, кейде, ғылымдағы көпшілік қабылдаған, тұрақты ережелер
туралы, әдістемелік көзқарастар, ғылыми мектептер бағыттары туралы ұмытып,
олардан бас тартып, оларды дәлелді түрде жоққа шығарудың пайдасы көп
болады. Сондай-ақ, әр түрлі тұжырымдарға, олардан шығатын мәселелерге және
оларды шешудің ерекше тәсілдеріне сын көзбен қараудьщ да пайдасы зор. Іске
осылайша қарау теориялық материалға деген өзіндік қатынасты қалыптастыруға,
белгілі бір тұжырымдарға сүйеніп, бір жағынан философиялық ережелер
ықпалындағы, ал екінші жағынан ғылыми-педагогикалық танымның белгілі бір
саласына бағытталған кейбір тұжырымдарды сынауға көмектеседі.
Зерттеу жұмыстарына жаңадан араласқан зерттеушіге ғылыми талдау жүргізіп,
ғылымдағы тұрақты философиялық және теориялық тұжырымдар мен қортындыларға
сүйенудің пайдасы мол. Бұл зерттеліп жатқан саладағы жаңа жүйелік тұтастық
білімдерін алуға көмектеседі. Эмпирикалық деңгейдегі білім қайта құрылып,
теориялық білім мен нақты шындықтың өзара қатынасы саласындағы теориялық
қортындылар мен
21
нақтыландырулардын негізін құрастыру қажет. Теориялық білім дегеніміз
сөздің, жалпы мағынасында, белгілі бір педагогикалық құбылысты талқылауға,
қолдануға және түсіндіруге бағытталған ғылыми көзқарастар, түсініктер,
идеялар жиынтығы. Ал, тар және арнайы мағынасында, ол дегеніміз
педагогикалык іс-әрекеттің зерттелініп жатқан саласының заңдылықтары мен
байланыстары туралы тұтас түсінік беретін ғылыми білімді ұйымдастыру
формасы. Бұл тұтас білім жүйесіндегі ішкі шектеу, ол бір элементтердің
басқа элементтерге тәуелділігін сипаттайды, ал теория мазмұны пікірлер мен
түсініктер жиынтығынан тұрады. Теория көбінесе жеке тұлғаны тәрбиелеу,
оқыту мен қалыптастырудың қалыптасқан тәжірибесін шығармашылықпен қайта
құрумен байланысты. Осылайша, ол педагогикалық тәжірибені қортындылап, жеке
тұлғаның болашақта қалыптасуы мен дамуының жоспарын анықтайды.
Теория өзара байланысты білімдер жиынтығы ғана емес, сонымен қатар, ол -
осы білімдердің белгілі бір зерттеу бағдарламасы түрінде құралуының
механизмі. Теория шынайы өмірде жоқ, бірақ теориялык-әдіснамалық білімдерге
сүйеніп жүзеге асыруға болатын нәрсені құрастыруға көмектеседі. Осының бәрі
ғылыми білімдердің жалпы жүйесі ретінде педагогикалық теорияның тұтастығын
құрайды.
Теориялық білім зерттеушіге оның не нәрсені біле алатынын көрсетсе,
практикалық білім оның не істеу керектігіне бағыттайды. Кез-келген
теорияның ақиқаттылығының белгісі - болмыстың практикалық өзгерісі.
Практика теориялық түсінікке қарағанда әлдеқайда кең және күрделі. Алайда,
басқа жағынан қарағанда, теориялық болжамдар, мысалы, Д.И. Менделеевтін
химиясы практикаға белгісіз жаңа химиялық элементтердін ашылуын болжаған.
Осылайша Нептун ғаламшарының ашылуы да бірінші теория жүзінде болжанып,
практика жүзінде заманға сай телескоптар пайда болған кезде ғана оны коре
алған. Іс жүзінде таза теория болмайды, өйткені ол әрқашан зерттелінетін
пәннің әдістемесімен өзара тығыз байланыста болады және зерттеу іс-
әрекетінің бағытын анықтайтын бастапқы нүкте болып табылады.
22
Қазіргі замандағы ғылымның әдіснамасы білімнің жеке бір саласы ретінде
дамып келе жатыр, оған нақты-ғылыми деңгейде өкізілген зерттеулер сүйенеді.
Әдіснама дегеніміз әдістер туралы ілім, оларды зертттеушінің ойлау
сипатын, оньщ танымдық процесінің дамуының жолын анықтаушы ретінде
қарастыру қажет. Таным процесіндегі әдіске антикалык философияда-ақ үлкен
мән берген, онда алғаш рет зерттеу нәтижесі мен ғылыми таным әдісі
арасындағы өзара қатынас айқындалған болатын. Қазіргі уақытта таным
әдістері, олардың қалыптасуы мен даму процесі зерттеу объектісін тану мен
өлшеудін анық ғылыми нәтиже бере алатын нақты әдістерін талап ететін
деңгейге жақындап келеді. Сондықтан ғылыми-педагогикалық зерттеу
әдістерінің дамуы мен жетілдіру процесі тұтас педагогикалық ғылымның
дамуының ең басты құрамды бөлігі болып табылады.
Ғылыми зерттеудегі әр түрлі әдістердің өзара байланысы мәселесі
көкейкесті мәселеге айналып отыр. Бұл мәселе аспектілерінің бірі ғылыми
танымдағы философиялық әдістердің орны туралы мәселе больш отыр.
Зерттеушінің теориялық ойлауының негізінде материалистік диалектика әдісі
жатыр, ол ізденушіні ғылыми фактілерді жинастыру мен түсіндірудегі
субъективті көзқарастан, олардың біржақтылығынан босатып, зерттеушіні
зерттеу мәселесіне тарихи анализ жасауға , оның дамуының тенденциясы мен
заңдылықтарын табуға, таным мен болмысты қарама-қайшылықтарды шешудің
тәслдерін ашуға шақырады. Бұл объективті заңдылықтармен анықталатын білім
мен ақиқаттың әр түрлі формаларының өзара байланысын анықтауға, қоғамдык
және жаратылыстану ғылымдарының ілгері дамуына икемделген ойлаудьщ басқа да
диалектикалық әдістерін тереңірек түсінуге көмектеседі.
Тарихи материализм әдісі барлық қоғамдьщ ғылымдар үшін жарамды және ол
әлеуметтік, педагогикалық және басқа да заңдылықтар мен олардың дамуының
ерекшеліктерін танудың негізі болып табылады. Ғылыми танымның осы әдістері
шешуші мәнге ие, зерттеудің бағыты мен оның тағдырын анықтайды, ал оның
таным объектісін зерттеудегі принциптік ыңғайы зерттеу нәтижелері мен
олардың әдістемелік құндылықтары бағасының дүниетанымдық көрсеткіштері
болып табылады.
23
Таным процесінде белгілі бір, нақты ғылымдарды (физика, математика,
химия, тіл білімі) зерттеудің жекелеген, арнайы әдістері бар. Нақты
ғылымдардың әдістерімен қатар жалпы ғылыми сипаттағы әдістер де кездеседі,
олар барлық дерлік ғылымдарда қолданылады: байқап-бақылау, теңеу, талдау
және жинақтау, дәріптеушілік, өлшеу, эксперимент, абстрактіден нақтыға
қарай өрлеу, индукция мен дедукция; бұлардың әрқайсысы жеке ғылымдарда
нақтылана түседі. Сонымен қатар, ғылыми әдістер ғылыми танымның эмпирикалық
және теориялық әдістері болып екіге бөлінеді.
Сонымен, зерттеу әдісі дегеніміз күрделі танымдық әдістемелер, ал олар
болса зерттеудің таным операцияларының іске асуының белгілі бір тәртібін
белгілейтін әр түрлі әдіс-тәсілдерінің жиынтығынан тұрады.
Зерттеу әдістері педагогикалық ғылым дамуының басты құрамды бөлігі болып
табылады. Педагогикалық ғылым мен тұтас педагогикалық білімнің дамуы
педагогикалық зерттеу әдістерінің даму деңгейіне байланысты.. Ғылыми
нәтижелердің анықтығы алғашқы ақпаратарды алудың жолдары мен тәсілдеріне
және зерттеу әдістерінің сенімділігіне байланысты. Кез-келген педагогикалық
зерттеу белгілі ғылыми білімдерді дәлелдеу емес, ол - жаңа білімдерді табу
процесі. Ол адамның зерттеу объектісі, заттары мен құбылыстарының мәнін
ашуға бағытталған жан-жақты танымдық іс-әрекетінің бір түрі.
Эксперименталды-эмпирикалық_денгей_ әдістері.
Педагогикада зерттеудің үш деңгейі бар: эмпирикалық, теориялық,
әдіснамалық. Эксперименталды-эмпирикалық деңгей әдістерінің тұтас бір тобы
бар (гр. Еmреіrіа - тәжірибе).
1. Бақылау- заттар мен құбылыстарды мақсатты зерттеу, мағлұматтарды
іріктеп жинау, көзбен көргенді сезім мөшелерімен қабылдау және санада бұл
ақпаратқа талдау жасау; зерттеу объектісінің сыртқы жақтары, қасиеттері мен
белгілері туралы мәлімет алу. Бақылау, ең алдымен, бақылаушының өзі,
зерттеу объектісі, бақылау шарттары, сондай-ақ құралдары -видеоаспаптар,
аспап-құралдар мен өлшеу құрал-саймандары жатады.
Бақылаушының бастапқы ұстанымы нені бақылау керек және қандай
құбылыстарға көңіл бөлу керектігін анықтайды. Түйсік, сезім арқылы
24
қабылдау мен түсініктерден басқа бақылап-зерттеуде зерттеушінің ұтымды
жақтары да қатысады. Мысалы, геолог-зерттеуші мен тәжірибесі жоқ адам бір
тасқа қарап тұрып, оны әр түрлі қабылдайды: біреуі құнды минерал деп
қараса, екіншісі оған жай тас деп қарайды. Бұны мынандай әйгілі нақылмен
түйіндеуге болады: ғалым адам көзімен көреді, басымен түсіндіреді. Зерттеу
барысында бақылау түрлерінің әр алуан жіктемесін ажырата алады:
- тікелей бақылау, зерттеуші-мұғалім оқу-тәрбие жұмысының тікелей
басшысы; сонымен қатар ол тікелей куәгер бола тұраып бейтарап адам және
зерттеу мүшесі ретінде зерттеушілер тобына кірген кезде тікелей бақьшау
жүзеге асырылады. Мұғалімнің рөліне байланысты эмпирикалық фактілерді
жинақтаудың техникасы мен әдісі тандалып алынады;
- жанама бақылау, ол тікелей бақылауды толықтырады және зерттеушімен
бірге, оның бағдарламасы бойынша жұмыс істейтін өкілдер арқылы жүзеге
асады. Зерттеуші біреу туралы немесе бір нәрсе туралы жанама деректер
алады;
- жасырын немесе елеусіз бақылау тұйық теледидар желісі және сынып
бөлмелерінде телекамералары бар мектептерде жүргізіледі. Сабақты жасырын
бақылап-зерттеу оқушылардьщ танымдық іс-әрекетінің және мұғаліммен ара
қатынасы туралы шынайы мәлімет алуға мүмкіндік береді. Жасырын бақылап-
зерттеу зерттеушіге құнды мәліметтер береді, оқушылар өздерін бақылап
отырғанын көрсе өздерін басқаша ұстайды.
- үздіксіз бақылау оқыту процесін, екі-үш оқушынын сабақтағы, ойындағы,
сыныптан тыс, мектептен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz