Шқо физика-географиялық сипаттамасы
Кіріспе 3
1 ШҚО физика.географиялық сипаттамасы 4
1.1 ШҚО физика.географиялық орналасуы 4
1.2 ШҚО табиғи ресурстары 6
1.3 ШҚО тарихи.мәдени ескерткіштері 9
2 Ұлттық туризмнің ерекшеліктері 10
2.1 ШҚО дамыған салт.дәстүрлер 12
2.2 Қалыптасқан ұлттық ойындар 19
3 ШҚО ұлттық туризмнің даму болашағы 24
3.1 Қазақстандағы ұлттық туризмді дамыту мәселелері 24
3.2 ШҚО ұлттық туризмнің жобасы (тур ұйымдастыру) 28
Қорытынды 31
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 32
1 ШҚО физика.географиялық сипаттамасы 4
1.1 ШҚО физика.географиялық орналасуы 4
1.2 ШҚО табиғи ресурстары 6
1.3 ШҚО тарихи.мәдени ескерткіштері 9
2 Ұлттық туризмнің ерекшеліктері 10
2.1 ШҚО дамыған салт.дәстүрлер 12
2.2 Қалыптасқан ұлттық ойындар 19
3 ШҚО ұлттық туризмнің даму болашағы 24
3.1 Қазақстандағы ұлттық туризмді дамыту мәселелері 24
3.2 ШҚО ұлттық туризмнің жобасы (тур ұйымдастыру) 28
Қорытынды 31
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 32
Туризм дүние жүзі бойынша кез-келген қоғамда ерекше орында, ол маңыздылығы жағынан жан-жақты қоғамдық құбылыс.
Туризмнің танымдық, тәрбиелік мәдени т.б. мәндерін маңыздылығын былай қойғанда, ең алдымен ол көптеген мемлекеттердің экономикасында белгілі-бір дәрежеде роль атқарды. Осы туризмнің экономикадағы маңыздылығын оның қоғамдағы орнын анықтайтын негізгі фактор ретінде қарастырамыз. Өйткені туризм белгілі бір территорияда дамыған сайын, одан түсетін табыс ұлғаяды, жұмыс орны көбейеді, жергілікті инфрақұрылым (транспорт, байланыс, қосымша қызмет) жақсарады.
Бүгiнгi таңда Қазақстанның және шет ел туристерiнің, демалуына жағдай жасауды ұйымдастыру, республиканың туристік потенциалын көтеру өзекті мәселелердiң бiрi. Туризм деңгейінің, көтерiлуiне республиканың саяси-әлеуметтiк жағдайының тұрақтылығы және басқа мемлекеттермен халықаралық қарым-қатынас орнауы тиiс. Осыған орай, курстық жұмыстың мақсаты Шығыс Қазақстан аймақ туристік рекреациялық ресурстарына баға бере отырып олардың туризмді дамытудағы құндылығын ашу.
Жұмыстың өзектілігі еліміздің бүгінгі туристік ахуалды жан-жақты зерттей отырып бүгінгі күн талаптарына сәйкес туристік сұраныстарды қанағаттандаратын Шығыс Қазақстан аймағының туристік мүмкіншіліктерін ашу. Аймақтағы танымдық, емдік-сауықтыру мәдени демалыс спорттық туризм түрлерін және экскурсиялық қызметпен сервис сапасының даму дәрежесін анықтау болып табылады. Туристік ресурстармен нысандардың экскурсиялық талаптар үшін маңыздылығын, мазмұнын қарастырады. Осыған байланысты жұмыс Қазақстанның көрнектілік жерлері немесе туризмнің индустриясы негізіндегі мынадай негізгі зерттеу міндеттерін қамтиды:
1) Шығыс Қазақстан аймақтың шаруашылық дамуын, салт-дәстүрін, ұлттық ойындарын, тарихи-мәдени ескерткіштерін сипаттайды.
2) Шығыс Қазақстан облысының туристік-экскурсиялық мақсаттың көрнекілік жерлердің сипаттамасы және шараларына баға бере отырып, аудандастыру мәселелерін қамтиды.
3) Қазақстанның туристік мақсатқа көрнекілік жерлерін қамту. Осыған сәйкес аймақтың туризмді дамытудағы мүмкіншіліктерге баға береді.
Туризмнің танымдық, тәрбиелік мәдени т.б. мәндерін маңыздылығын былай қойғанда, ең алдымен ол көптеген мемлекеттердің экономикасында белгілі-бір дәрежеде роль атқарды. Осы туризмнің экономикадағы маңыздылығын оның қоғамдағы орнын анықтайтын негізгі фактор ретінде қарастырамыз. Өйткені туризм белгілі бір территорияда дамыған сайын, одан түсетін табыс ұлғаяды, жұмыс орны көбейеді, жергілікті инфрақұрылым (транспорт, байланыс, қосымша қызмет) жақсарады.
Бүгiнгi таңда Қазақстанның және шет ел туристерiнің, демалуына жағдай жасауды ұйымдастыру, республиканың туристік потенциалын көтеру өзекті мәселелердiң бiрi. Туризм деңгейінің, көтерiлуiне республиканың саяси-әлеуметтiк жағдайының тұрақтылығы және басқа мемлекеттермен халықаралық қарым-қатынас орнауы тиiс. Осыған орай, курстық жұмыстың мақсаты Шығыс Қазақстан аймақ туристік рекреациялық ресурстарына баға бере отырып олардың туризмді дамытудағы құндылығын ашу.
Жұмыстың өзектілігі еліміздің бүгінгі туристік ахуалды жан-жақты зерттей отырып бүгінгі күн талаптарына сәйкес туристік сұраныстарды қанағаттандаратын Шығыс Қазақстан аймағының туристік мүмкіншіліктерін ашу. Аймақтағы танымдық, емдік-сауықтыру мәдени демалыс спорттық туризм түрлерін және экскурсиялық қызметпен сервис сапасының даму дәрежесін анықтау болып табылады. Туристік ресурстармен нысандардың экскурсиялық талаптар үшін маңыздылығын, мазмұнын қарастырады. Осыған байланысты жұмыс Қазақстанның көрнектілік жерлері немесе туризмнің индустриясы негізіндегі мынадай негізгі зерттеу міндеттерін қамтиды:
1) Шығыс Қазақстан аймақтың шаруашылық дамуын, салт-дәстүрін, ұлттық ойындарын, тарихи-мәдени ескерткіштерін сипаттайды.
2) Шығыс Қазақстан облысының туристік-экскурсиялық мақсаттың көрнекілік жерлердің сипаттамасы және шараларына баға бере отырып, аудандастыру мәселелерін қамтиды.
3) Қазақстанның туристік мақсатқа көрнекілік жерлерін қамту. Осыған сәйкес аймақтың туризмді дамытудағы мүмкіншіліктерге баға береді.
1Қазақстандағы халықтың тұрмыс деңгейі [Текст] : стат. жинақ : мыңжылдықты дамыту мақсаттарын қолдау үшін жарияланым / ред. басқарған Ю. К. Шоқаманов. - Алматы : [б. и.], 2006. - 199 б.
2Қазақстан Республикасының халқы: 2009 жылғы ҚР халқының Ұлттық санағының қорытындылары / Қазақстан Республикасы статистика агенттігі; ред. басқ. Ә. А. Смайылов. - Астана : [Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі], - 2011. - 228 б.
3Резников, А. К. По Казахстану маршрутами подвигов / А. К. Резников, В. А. Кораблев . АлмаАта : Казахстан, 1988. 116 с.
4Ә. Жумадилова , А .Бекенов, Х. Қыдырбаев. Қазақстан Қорықтары. Алматы «Қайнар», 1980 ж. – 44 б.
5Б.Кузьменко. Ертіс өңірі. Алматы «Қайнар», 1984 ж. -178 б.
6 Вербицкий, В. И. Алтайские инородцы: cб. этнограф. ст. и исслед. алтайского миссионера В.И.Вербицкого / В.И. Вербицкий; ред. А.А. Ивановский. - Репр. воспр. изд. 1893 г. - Горно-Алтайск : Ак-Чечек, 1993. - 270 c.
7Жемчужины Казахстана [Текст] : научное издание / сост. А. Т. Макашев. - Алма-Ата : Кайнар, 1983. - 384 с.
8 Нұрғалымова Г.С. Шығыс Қазақстанның көне тарихы мен мәдениеті: тарихи-географилық зерттеу. – Алматы, 2002. – 166 б.
9 Очерки истории Рудного Алтая. Усть-Каменогоск. 1970. – 199 б.
10 Оразбаев А.М., Омаров Г.К. Некоторые итоги археологического исследования Восточного Казахстана. Алматы. 1998. – 70 б.
112012 жыл басындағы Қазақстан республикасының облыстары, қалалары, аудандары, аудан орталықтары мен поселкелерінің халық саны Қазақстан Республикасыныңұлттық статистика агенттігі. Алматы, 1998 ж.
12«Дидар». Шығыс Қазақстан облысық газеті, 1999 ж. №3,17
13Ердавлетов С.Р., Мусин К., Шабельникова С. Проблемы и перспективы казахстанского туризма. // Алматы, Финансы Казахстана, 1997, № 12, C.78-82.
14Туризм Казахстана 2004-2008. Статистический сборник / Под редакцией Ж.И. Омарова. Астана, 2009. - 107 с.
15 Ердаулетов. С.Р. Достопримечательности места Казахстана. Алматы, 1988г. - 48 с.
16 Садырбаев, С. Қазақ халқының ауыз әдебиет: хрестоматия / Садырбаев С. - Алматы : Мектеп, 1977. – 224б.
17 Үйлену тойы: ғылыми басылым / қураст.Естенов А. - Алматы : Қайнар, 1996. – 96б.
18 Арғынбаев, Х. Қазақ отбасы: қазақ отбасының кешегісі мен бүгінгісі жайындағы ғылыми зерттеу еңбек / Арғынбаев Х. - Алматы : Қайнар, 1996. - 286 б.
19 Арғынбаев, Х. А. Қазақ халқындағы семья мен неке: тарихи-этнограф.шолу / Арғынбаев Х.А. - Алматы : Ғылым, 1973. - 327 б.
20 Жидекова К. Степной закон гостеприимства: Народные традиции // Вечерняя Астана. 2002. 8 август.
21 Арғынбаев, Х. Қазақтың отбасылық дәстүрлері: ғылыми басылым / Х. Арғынбаев. - Алматы : Қайнар, 2005. - 215 б.22 Кенжеғалиұлы А. Халқымыздың керемет дәстүрлері ай // Өскемен. 1998. 16 маусым
23 Қазақстандағы халықтың тұрмыс деңгейі: стат. жинақ : мыңжылдықты дамыту мақсаттарын қолдау үшін жарияланым / ред. басқарған Ю. К. Шоқаманов. - Алматы: 2006. - 199 б.
24 Хайруллин Г. Т., Бесенбаева А.А. Саипова А.А., Республиканский кабинет Каз. Академии им. Алтынсарина. Алматы, 2001 ж. – 126 б.
25Елдің бағы: Елбасы, ел бірлігі, ел сенімі = Формула успеха: Елбасы, единство, преодоление = Formula for success: Leader of the nation, unity, perserverance : ғылыми басылым / ред. Г. Колтубаева [ж.б.]. - Астана : Деловой мир Астана, 2011. - 357 б.
2Қазақстан Республикасының халқы: 2009 жылғы ҚР халқының Ұлттық санағының қорытындылары / Қазақстан Республикасы статистика агенттігі; ред. басқ. Ә. А. Смайылов. - Астана : [Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі], - 2011. - 228 б.
3Резников, А. К. По Казахстану маршрутами подвигов / А. К. Резников, В. А. Кораблев . АлмаАта : Казахстан, 1988. 116 с.
4Ә. Жумадилова , А .Бекенов, Х. Қыдырбаев. Қазақстан Қорықтары. Алматы «Қайнар», 1980 ж. – 44 б.
5Б.Кузьменко. Ертіс өңірі. Алматы «Қайнар», 1984 ж. -178 б.
6 Вербицкий, В. И. Алтайские инородцы: cб. этнограф. ст. и исслед. алтайского миссионера В.И.Вербицкого / В.И. Вербицкий; ред. А.А. Ивановский. - Репр. воспр. изд. 1893 г. - Горно-Алтайск : Ак-Чечек, 1993. - 270 c.
7Жемчужины Казахстана [Текст] : научное издание / сост. А. Т. Макашев. - Алма-Ата : Кайнар, 1983. - 384 с.
8 Нұрғалымова Г.С. Шығыс Қазақстанның көне тарихы мен мәдениеті: тарихи-географилық зерттеу. – Алматы, 2002. – 166 б.
9 Очерки истории Рудного Алтая. Усть-Каменогоск. 1970. – 199 б.
10 Оразбаев А.М., Омаров Г.К. Некоторые итоги археологического исследования Восточного Казахстана. Алматы. 1998. – 70 б.
112012 жыл басындағы Қазақстан республикасының облыстары, қалалары, аудандары, аудан орталықтары мен поселкелерінің халық саны Қазақстан Республикасыныңұлттық статистика агенттігі. Алматы, 1998 ж.
12«Дидар». Шығыс Қазақстан облысық газеті, 1999 ж. №3,17
13Ердавлетов С.Р., Мусин К., Шабельникова С. Проблемы и перспективы казахстанского туризма. // Алматы, Финансы Казахстана, 1997, № 12, C.78-82.
14Туризм Казахстана 2004-2008. Статистический сборник / Под редакцией Ж.И. Омарова. Астана, 2009. - 107 с.
15 Ердаулетов. С.Р. Достопримечательности места Казахстана. Алматы, 1988г. - 48 с.
16 Садырбаев, С. Қазақ халқының ауыз әдебиет: хрестоматия / Садырбаев С. - Алматы : Мектеп, 1977. – 224б.
17 Үйлену тойы: ғылыми басылым / қураст.Естенов А. - Алматы : Қайнар, 1996. – 96б.
18 Арғынбаев, Х. Қазақ отбасы: қазақ отбасының кешегісі мен бүгінгісі жайындағы ғылыми зерттеу еңбек / Арғынбаев Х. - Алматы : Қайнар, 1996. - 286 б.
19 Арғынбаев, Х. А. Қазақ халқындағы семья мен неке: тарихи-этнограф.шолу / Арғынбаев Х.А. - Алматы : Ғылым, 1973. - 327 б.
20 Жидекова К. Степной закон гостеприимства: Народные традиции // Вечерняя Астана. 2002. 8 август.
21 Арғынбаев, Х. Қазақтың отбасылық дәстүрлері: ғылыми басылым / Х. Арғынбаев. - Алматы : Қайнар, 2005. - 215 б.22 Кенжеғалиұлы А. Халқымыздың керемет дәстүрлері ай // Өскемен. 1998. 16 маусым
23 Қазақстандағы халықтың тұрмыс деңгейі: стат. жинақ : мыңжылдықты дамыту мақсаттарын қолдау үшін жарияланым / ред. басқарған Ю. К. Шоқаманов. - Алматы: 2006. - 199 б.
24 Хайруллин Г. Т., Бесенбаева А.А. Саипова А.А., Республиканский кабинет Каз. Академии им. Алтынсарина. Алматы, 2001 ж. – 126 б.
25Елдің бағы: Елбасы, ел бірлігі, ел сенімі = Формула успеха: Елбасы, единство, преодоление = Formula for success: Leader of the nation, unity, perserverance : ғылыми басылым / ред. Г. Колтубаева [ж.б.]. - Астана : Деловой мир Астана, 2011. - 357 б.
Мазмұны
Кіріспе 3
1 ШҚО физика-географиялық сипаттамасы 4
1.1 ШҚО физика-географиялық орналасуы 4
1.2 ШҚО табиғи ресурстары 6
1.3 ШҚО тарихи-мәдени ескерткіштері 9
2 Ұлттық туризмнің ерекшеліктері 10
2.1 ШҚО дамыған салт-дәстүрлер 12
2.2 Қалыптасқан ұлттық ойындар 19
3 ШҚО ұлттық туризмнің даму болашағы 24
3.1 Қазақстандағы ұлттық туризмді дамыту мәселелері 24
3.2 ШҚО ұлттық туризмнің жобасы (тур ұйымдастыру) 28
Қорытынды 31
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 32
Кіріспе
Туризм дүние жүзі бойынша кез-келген қоғамда ерекше орында, ол маңыздылығы жағынан жан-жақты қоғамдық құбылыс.
Туризмнің танымдық, тәрбиелік мәдени т.б. мәндерін маңыздылығын былай қойғанда, ең алдымен ол көптеген мемлекеттердің экономикасында белгілі-бір дәрежеде роль атқарды. Осы туризмнің экономикадағы маңыздылығын оның қоғамдағы орнын анықтайтын негізгі фактор ретінде қарастырамыз. Өйткені туризм белгілі бір территорияда дамыған сайын, одан түсетін табыс ұлғаяды, жұмыс орны көбейеді, жергілікті инфрақұрылым (транспорт, байланыс, қосымша қызмет) жақсарады.
Бүгiнгi таңда Қазақстанның және шет ел туристерiнің, демалуына жағдай жасауды ұйымдастыру, республиканың туристік потенциалын көтеру өзекті мәселелердiң бiрi. Туризм деңгейінің, көтерiлуiне республиканың саяси-әлеуметтiк жағдайының тұрақтылығы және басқа мемлекеттермен халықаралық қарым-қатынас орнауы тиiс. Осыған орай, курстық жұмыстың мақсаты Шығыс Қазақстан аймақ туристік рекреациялық ресурстарына баға бере отырып олардың туризмді дамытудағы құндылығын ашу.
Жұмыстың өзектілігі еліміздің бүгінгі туристік ахуалды жан-жақты зерттей отырып бүгінгі күн талаптарына сәйкес туристік сұраныстарды қанағаттандаратын Шығыс Қазақстан аймағының туристік мүмкіншіліктерін ашу. Аймақтағы танымдық, емдік-сауықтыру мәдени демалыс спорттық туризм түрлерін және экскурсиялық қызметпен сервис сапасының даму дәрежесін анықтау болып табылады. Туристік ресурстармен нысандардың экскурсиялық талаптар үшін маңыздылығын, мазмұнын қарастырады. Осыған байланысты жұмыс Қазақстанның көрнектілік жерлері немесе туризмнің индустриясы негізіндегі мынадай негізгі зерттеу міндеттерін қамтиды:
1) Шығыс Қазақстан аймақтың шаруашылық дамуын, салт-дәстүрін, ұлттық ойындарын, тарихи-мәдени ескерткіштерін сипаттайды.
2) Шығыс Қазақстан облысының туристік-экскурсиялық мақсаттың көрнекілік жерлердің сипаттамасы және шараларына баға бере отырып, аудандастыру мәселелерін қамтиды.
3) Қазақстанның туристік мақсатқа көрнекілік жерлерін қамту. Осыған сәйкес аймақтың туризмді дамытудағы мүмкіншіліктерге баға береді.
1 ШҚО физика-географиялық сипаттамасы
1.1 ШҚО физика-географиялық орналасуы
Шығыс Қазақстан Алтайдың оңтүстік-батыс бөлігін, Зайсан қазан шұңқырын, Қалба таулы қыратын, Cауыр-Тарбағатай жоталарын, Ертіс маңы жазығын және Қазақтың ұсақ шоқысының шығыс бөлігін басып жатыр.
Қазіргі уақытта Шығыс Қазақстан облысының ауданы 283,3 мың шаршы км. құрайды. Облыс солтүстіктен оңтүстікке 800 км (51°38' -45°32' се) және батыстан шығысқа 600 км (7б°4б' - 81°21`шұ) созылып жатыр. Бұл аймақта Болгария, Греция және Албания атты үш еуропалық мемлекет сыйып кетеді.
Шығыс Қазақстан солтүстігінде Ресеймен шекараласады, шығыста Қытай Халық Республикасы біздің көрші болып келеді, оңтүстікте - Алматы, батыста - Павлодар және Қарағанды облыстарымен шектеседі. Өскемен қаласы облыс орталығы болып табылады. Облыс бесінші сағаттық белдеуде орналасқан (Мәскеу - екіншіде).
Шығыс Қазақстан облысының географиялық ерекшелігі (бірегейлігі) ол ең үлкен Еуразия континентінің тереңі, оның орталық бөлігінде, Батыс Сібір, Орта Азия және Қазақстан - ұлы жазықтарының шекарасында орналасқан.Табиғи жағдайы және ресурстарының алуан түрлілігі оның шаруашылық дамуына қолайлы. Шығыс Қазақстан Ертіс және Обь ұлы су жолдарының қиылысында жатыр, республикамыздың көрші облыстарының маңызды темір жол және автомобильді магистральдарымен, шаруашылық және мәдениетке қатысты дамыған мемлекеттермен байланысты.
Шығыс Қазақстан жерінің табиғаты алуан түрлі және көп жағынан бірегейлі. Контрасттылық - басты ерекшелігінің бірі. Бедер амплитудасы теңіз деңгейінен 145 м.- 4500 м. (Мұзтау 4506м.) аралығына дейін түрленеді.
Шығыс Қазақстан аймағында өсімдіктердің, топырақтың, климаттың вертикалды белдеу заңдылығы айқын көрінеді.
Шығыс Қазақстан облысы Қазақстанның шығыс бөлігін түгел қамтиды. Бұл облыстың территориясына Албания, Бельгия, Швейцария сияқты мемлекеттер сиып кетер еді.
Шығыс Қазақстан солтүстігінде Ресей Федерациясының Алтай өлкесімен, солтүстік-батысында Қазақстанның Павлодар облысымен, оңтүстігінде Алматы облысымен, шығысында және оңтүстік-шығысында Қытай Халық Республикасымен шектеседі.
Шығыс Қазақстан облысы батыстан (Сарыарқаның қиыр шығыс шетінен) шығысқа қарай (республиканың шығыс шекарасына дейін), солтүстіктен (Ертісмаңы даласы мен Алтай алды өңірінен) оңтүстікке қарай (Балхаш-Алакөл ойысына ұласады), Ертіс өңірінің жағасы алабын ала жайласқан. Алтай сілемдерін, ауыл шаруашылық өндірісіне тиімді, құнарлы Ертіс және Алтай алды өңірлерін қамтиды. Территориясынан гидроэнергия қорына аса бай - Ертіс өзені өтеді және облыс республикасының солтүстік Орталығы және Оңтүстік Қазақстан аудандармен шектеседі. Облыс жері негізінен таулы келеді. Ертістің оң жағын түгел Батыс Алтай сілемдері қамтиды; бұл таулы өңір Нарын аңғары арқылы Кенді Алтай және Оңтүстік Алтай жотасы массивтеріне ажырайды. Ертістің сол жағын белесті Қалба жотасы Сарыарқаның төбелі жазық шығыс жиегі алып жатыр. Облыс территориясының оңтүстік-шығыс бөлігінде Тарбағатай (2992 м) және Сауыр жоталары орналасқан. Таулы өлкелерде мұздықтар шоғыры көп кездеседі.
Ертіс өзені облыстың территориясын оңтүстік-шығыстан солтүстік-батысқа қарай кесіп өтеді де, оны Батыс Сібірдің солтүстік, мұнайлы бөлігімен жалғастырады. Локоть станциясы арқылы өтетін темір жол Батыс Сібірдің оңтүстік-шығыс, көмірлі металлургиялы бөлігіне, ал Аягөз және Ақтоғай станциялары арқылы Алматыға Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азия шығуына жол ашады.
Шығыс Қазақстан территориясы жер беті ағын суына бай, әсіресе облыстың Алтайлық бөлігінде өзендер мол. Қазақстанның ең ірі өзені-Ертіс осы облыс жерінен өтеді. Таудағы ылғал қорларынан басталатын Күршім, Нарын, Бұқтырма, Үлбі, Уба, Шар, Қызылсу т.б. өзендер Ертіс өзеніне құяды. Облыс жері гидроэнергия қорына өте бай, республика гидроэнергия қорының 38,1 % -і осында.
Ертіс өзені бойында республикамыздағы ең ірі - Бұқтырма бөгені, Өскемен бөгені, салынған. Облыс көлге бай. Ірі көлдер-Зайсан көлі (республика бойынша көлемі жөнінен 5-ші орында), Марқакөл, Таулық бөлігінде шағын, суы тұщы көлдер көп кездеседі. Облыс жерінде жер асты суы қоры мол.
Климаты. Шығыс Қазақстано блысының материктің ортасында орналасқандығы, дүниежүзүлік мұхиттардан алыстығы территориясының солтүстік-шығысында және оңтүстігінде биік таулардың жатысы климатының континенттігін арттыра түседі. Тау етектері мен төменгі беткейлері ылғал, ал иен жазық бөліктеріне Орталық Азия мол шөлдерінен тропикалық ауа массалары құрғақшылық әкеледі. Қысы суық әрі ұзақ, жазық өңірінде қар жамылғысы жұқа. Қыста Сібір антисинклинорийі әсер ететін оңтүстік-шығыс бөлігінде климаттың континеттігі арта түседі. Бұл жылдық және тәуліктік ауа температурасының аз уақыт ішінде күрт өзгеруі, жер бедерінің күрделілігіне, бір маусымнан екінші маусымға өту ерекшелігінен байқалады. Қысқа, ылғалды, жылы көктем ыстық жазға айналады, демек маусым айының аяғында да түнгі аяздар болуы мүмкін. Күзде температура шұғыл ауытқып, үсік жаңбыр, қарлы жаңбыр жауады. Түнгі үсік тамыз айының бірінші жартысында байқалады.
Қысы суық әрі ұзақ, жазық өңірінде қар жамылғысы өте жұқа. Қаңтардың орташа температурасы жазықта -16-190 С, тауда және тауралық ойыстарда -260 .
1.2 ШҚО табиғи ресурстары
Шығыс Қазақстан облысы Қазақстандағы эконмикасы жан-жақты дамыған өңірлердің бірі. Еліміздегі қорғасын, мырыштың негізгі бөлігін және титан, кадмий, күміс, галлий, индий, теллур сияқты сирек металдар өнімінің біразын осы облыс береді.
Шығыс Қазақстан - еліміздегі және дүние жүзіндегі түсті металл өндірудің басты аудандарының бірі. Сонымен қатар, аудан экономикасында ауыл шаруашылығы көрнекті орын алады. Республикадағы аса ірі электр станциялар да осында.
Қазіргі Шығыс Қазақстан облысының экономикасында жақсы дамыған ауыр өнеркәсіп өркендеп келе жатқан аграрлық-өнеркәсіптік кешенмен ұштасқан. Өнеркәсібінің басты саласы-түсті металлургия; ірі кәсіпорындары-Өскемен қорғасын-мырыш комбинаты, Өскемен титан-магний комбинаты, Риддер полиметалл комбинаты, Зырян қорғасын комбинаты, Ертіс полиметалл комбинаты, Белгор кен байыту (Ақсубұлақта) және Шығыс Қазақстан мыс-химия (Усть-Таловкада) комбинаттары. Түсті металлургия комплексін құрайтын кен орындары мен кәсіпорындар Кенді Алтайда, Ертіс аңғарында, Оңтүстік Алтайда және Қалба тауында шоғырланған. Қорғасын - мырыш өнеркәсібі және титан магний секілді энергияны көп қажет ететін түсті металдар өндірісі-осындағы өнеркәсіптің маманданушы салалары болып табылады. Облыс түсті металлургиясы өзінің толық металлругиялық циклділігімен сипатталады. Рудалық шикізатты кешенді игеру облыстың түсті металлургиясының ең басты мақсаты болып саналады. Түсті металлургия өнеркәсібі қалдықтарының негізінде облыста (Өскемен, Риддер, Ертіс комбинаттарында) күкіртқышқылы, калий тыңайтқышы, бояу өндірістері қалыптасуда. Облыс өнеркәсібінің бұлайша мамандануы оның жер қойнауындағы көп компонентті түсті металдарға ғана емес сонымен қатар, тиісті энергетика базасының болуына да байланысты. Ертіс пен оның оң жақ салаларына арзан электр энергиясын өндіретін бірқатар су электр станциялары салынған. Олардың ішіндегі ең қуаттылары - Бұқтырма, Шүлбі және Өскемен су электр станциялары. Бұған қоса, бірқатар қалаларда жылу электр станциялары жұмыс істейді, олар су электр станциялармен бірге Алтай энергетика жүйесін құрайды.
Облыстағы орасан зор электр энергиясының басты тұтынушысы полиметалл өнеркәсібі. Бұл өнеркәсіптің кенді өндіруден бастап, қорғасын, мырыш, мыс, кадмий, басқа да сирек кездесетін металдар өндірісіне дейінгі және металдарды қорыту кезінде бөлініп шығатын күкіртті газдарды пайдалану есебінен газдарды кәдеге жарату арқылы күкіртқышқылын шығаруға дейінгі барлық өңдеу сатылары бар. Негізінен тау-кен жабдықтарын, электр станциялары үшін конденсаторлар мен аспаптар шығаратын машина жасау саласы да түсті металлургиямен тығыз байланысты. өндірістің энергияны көп қажет ететін салаларында Березняковтан жеткізілетін шикізатпен титан мен магний қорытылады.
Соғыстан кейінгі жылдары Өскемен өнеркәсіп торабының қалыптасуы Кенді Алтайда көп салалы түсті металлургияның дамуына байланысты, өйткені мұнда ірі қорғасын-мырыш және титан-магний комбинаттары салынған. Бұл жерге полиметалл концентраттары мен Зыряннан, ал титан-магний шикізаты Оралдан әкелінеді. Өскемен өнеркәсіп торабында, сондай-ақ машина жасау, ағаш өңдеу, тамақ және жеңіл өнеркәсіп орындары бар.
Риддер және Зырян өнеркәсіп торабтары Кенді Алтайдың кішігірім өнеркәсіп торабтары болып саналады. Риддер өнеркәсіп торабында түсті металлургияның толық өндірістік циклі жұмыс істейді, ал Зырян өнеркәсіп торабында-полиметалл кендерінің концентраттары ғана шығарылып, одан соң металл қорыту үшін Өскемен қорғасын-мырыш комбинатына жөнелтіледі. Екі өнеркәсіп торабында да жеңіл және тамақ өнеркәсіп орындары бар.
Машина жасау және жөндеу өнеркәсібі негізінен облыстың өз мұқтажын өтеуге ғана бағытталған, бұл салада тау-кен өндірісі жабдықтарын, кеме, машиналар, электротехникалық бұйымдар шығару басым. Ірі кәсіпорындары - Семей кеме жөндеу-жасау кәсіпорындары, Өскемен конденсатор зауыты, Өскемен электротехникалық бұйымдар зауыты, Өскемен темір-бетон, ірі панельді үй құрлыс зауыттары Республиканың осы саладағы ірі кәсіпорындар қатарына жатады.
Орман және ағаш өңдеу өнеркәсібінің үлес салмағы Республиканың өзге облыстарына қарағанда, Шығыс Қазақстанның өнеркәсіптік кешенінде әлде қайда жоғары. Бұл облыс орман қоры мен ағаш дайындау жөнінен Қазақстанда монополиялық орын алып отыр деуге болады. Үлбі өзенінің аңғарында ағаш даындау айтарлықтай көлемде жүргізілсе, Бұқтырма, Нарын, Күршім өзендерінің аңғарында және Бедағаш даласындағы қарағай орманында шамалы мөлшерде жүргізіледі. Ағаш сүрегін өңдеу үшін Өскемен, Риддер, Зырян, Шемонайха мен Семейде ағаш өңдейтін комбинаттар салынған. Олар тақтайлар, ғимараттардың ағаш фабрикасы жұмыс істейді.
Шығыс Қазақстанның аграрлық, өнеркәсіптік кешенінде мал шаруашылығы жетекші роль атқарады. Мұндағы кең байтақ дала мен тау жайылымдары мал шаруашылығының дамуына қолайлы жағдай туғызады. Шабындықтар да кең алқаптарды алып жатыр. Ертіс, Үлбі, Бұқтырма, Нарын өзендерінің жайылмасындағы суармалы шалғындар ең жақсы пішендіктер болып саналады. Мал азықтық дақылдар егісі мал шаруашылығының жем-шөп балансында көрнекті орын алады.
Облыстағы мал шаруашылығының негізгі саласы - етті-жүнді қой шаруашылығы. Ол Ертістің сол жақ жағалауында, Зайсан қазан шұңқырында Оңтүстік Алтайдың, Сауыр мен Тарбағатайдың бөктерінде, негізінен алғанда қазақтар қоныстанған жерлерде жақсы дамыған. Облыстың барлық жерінде сүт-ет және ет-сүт бағытында ірі қара өсіріледі. Балды өсімдіктер көп өсетін Алтайдың бөктері мен Тарбағатайдың оңтүстік баурайында омарта шаруашылығы дамыған. Хош иісті ерекше дәмі және шипалы қасиеті үшін Алтайдың тау балы әлемдегі ең жақсы балдардың бірі болып есептеледі. Ауданның таулы бөлігінде мал шаруашылығының ерекше саласы - марал өсіру дамыған. Ауданда табынды жылқы шаруашылығы да өркендеген. Шошқа өсірудің де біраз маңызы бар.
Шығыс Қазақстанның егіншілігінде астық шаруашылығы басым. Негізгі егіншілік аудандар Ертіс бойындағы далаға, Кенді Алтайдың Қалба жотасы мен Тарбағатайдың бөктерлері мен аңғарларына орналасқан.
Техникалық дақылдардың ішінде күнбағыс басты орын алады. Бұл дақылдың Республикадағы негізгі егісі осында орналасқан. Оның әр гектарынан әдетте орта есеппен 10 центнерден тұқым жиналады, оны ұқсату үшін Өскеменнің май шайқау зауытына жөнелтіледі. Картоп пен көкөніс егісі Кенді Алтай мен қалба жотасының бөктеріне тараған.
Ауыл шаруашылық шикізатарын ұқсату негізінде ірі Семей өнеркәсіп торабы өсіп шықты. Торабтың жетекші кәсіпорындары-ет комбинаты және онымен байланысты былғары мех комбинаты. Сонымен қатар, өнеркәсіптің басқа да салалары дамып келеді. Семейге таяу жерде жаңадан тамақ және жеңіл өнеркәсіп салаларын дамытуға маманданған қуаты шағын Аягөз өнеркәсіп торабы қалыптасты.
Облыс халық шаруашылығы кешенінде жеңіл және тамақ өнеркәсіптерінің маңызы күшті. Жеңіл өнеркәсіптік ірі кәсіпорында: семей жүн өңдеу фабрикасы, Семей былғары-мех өндірістік бірлестігі, Семей мәуіті-шұға комбинаты, Семей аяқ-киім фабрикасы, трикотаж фабрикасы, Өскемен киім тігу бірлестігі жасанды жібек комбинаты. Тамақ өнеркәсібінде ет өндірісінің маңызы ерекше. Семей ет-консерві комбинаты осы салалық кәсіпорындардың аса ірілерінің бірі. Облыс экономикасында балық өнеркәсібі елеулі орын алады. Ірі кәсіпорындардың бірі-Зайсан балық комбинаты.
Шығыс Қазақстан облысы Республикадағы электрэнергиясын өндірудегі аса маңызды облыстардың бірі. Гидроэнергетика өнімінің үлесі басым. Риддер СЭС-тер каскады, Өскемен СЭС-і, Бұқтырма СЭС-і, Семей, Өскемен СЭС-тері т.б. біртұтас Алтай энергетикалық жүйесіне біріктірілген. Ауданның ірі өнеркәсіптік орталықтары -Өскемен, Семей, Риддер, Зырян.
Шығыс Қазақстан облысында темір жол, авто, су және әуе транпорттың барлық түрлері жақсы дамыған. Сондықтан облыстың табиғи ресурстарын игеру, оларды шағын территорияларға шоғырландыру көп транспорттық шығынды, жаңа темір және автожолдардың құрлысын қажет етпейді.
Территориясындағы темір жолдың ұзындығы 1200 км. Жүк айналымы жөнінен транспорт салалары арасында бірінші орын алады. Жүк тасымалында Ертіс өзенінің маңызы күшті, басты пристаньдары - Семей, Өскемен, Серебриянс, Омбы, Қарағанды, астана, павлодар арасында тұрақты әуе қатынасы бар.
Шығыс Қазақстан облысының шаруашылығы еліміздің басқа облыстармен тығыз байланысты. өзінен түсті металдар құрлыс материалдары: ағаш, мал шаруашылығының өнімдері, дәл приборлар және электротехникалық бұйымдар шығарады. өзі болса көмір (Екібастұздан), мұнай (Сібірден), қара металды, машина және өндірістік жабдықтар (Оралдан, Қарағандыдан), мырыш және қорғасын концентраттарын (Орталық және Оңтүстік қазақстаннан) алады.
Облыстағы аса маңызды өнеркәсіп орталықтарының бәрі дерлік орналасқан Кенді Алтайдың солтүстік-батыс бөктерімен аңғарларында халық айтарлықтай жиі қоныстанған. Климат жағдайлары егіншілік жүргізуге қолайлы әрі топырақты Белағаш даласына да халық жиі қоныстанған. Облыстың мұндай халық жиі қоныстанған аймақтарындағы ауылдар да үлкен болып келеді. Олар көбіне тау аралығындағы қазаншұңқырлар мен өзен аңғарларына кейде - су айрықтарына орналасқан.
Алтайдың биік таулы бөліктері мен Сарыарқаның Түркістан-Сібір темір жолынан батысқа қарай халық сирек қоныстанған. Мұнда ұса, көп жағдайда мал фермаларының маңына орналасқан маусымдық елді мекендер басым. Қалба жотасы мен Оңтүстік Алтайдың тау бөктерлері, Тарбағатайдың беткейлері мен Зайсан қазаншұңқырлары халықтың орналасу тығыздығы жөнінен біршама ілгері орында тұр.
Революциядан кейінгі жылдары Шығыс Қазақстанда қала халқының үлес салмағы күшті өсті. Бірақ ол облыстағы бүкіл халықтың жартысын ғана құрайды. Қала халқының үлес салмағы облыстың шығыс, неғұрлым өнеркәсіпті таулы бөлігінде едәуір жоғары. Мұнда Кенді Алтайдың Бөктерлері мен тау аралығындағы қазаншұңқырларда пайда қазбаларды өндіретін жерлер, кеніштерде, байыту фабрикалары мен металлургия зауыттарында көптеген шағын қалалар мен қала үлгісіндегі қоныстар өсіп шыққан.
1.3 ШҚО тарихи-мәдени ескерткіштері
Төл тарихын таразылау - әрбір өркениетті елдің әр зиялы азаматының, ғалымдарының абыройлы борышы. Ұлттық тарихи-зерделеу жылының, мәдениетті қолдау жылының жариялануы, Қазақстанның түкпір-түкпіріне ғылыми-зерттеу экспедицияларының шығуы, көрші Қытай мемлекетінің архивіне арнаулы адам жіберіліп, құжат жинауы -- соның нақты айғағы.
Президент Н.Ә. Назарбаевтың тікелей ұсынысымен Қытай елінің Бейжиндегі архивіне барып, тарихымыздың көлеңкелі түстарына жарық сөулесін түсірерліктей мәлімет, қүжат іздеп, ғылыми-зерттеу, аударма жүмыстарын жүргізген жазушы, әрі тарихшы Салғараұлы Қойшығара бұрын-сонды тарихшылар қол жеткізе алмай жүрген Қытай деректерін пайдалана отырып бірнеше кітапты ("Сиуңну", "Таным тармақтары", "Түріктер", "100 қүжат") шығарып үлгерді. Бұл кітаптардың әрқайсысында талай томдарға азық боларлық құжаттар мен деректер жеткілікті. Осы орайда, Қазақстанның шүрайлы бір пұшпағы - Шығыс Қазақстанды мекендеген көне тайпаларды, олардың тарихи-мәдени ескерткіштерін қарастырып, зерттеуді жөн көрдік. Ұлы даланың тарихын түгендеу үшін әлі де тер төге еңбектену керек, күрделі де кешенді зерттеулер жүзеге асырылуы қажет.
Шығыс Қазақстан десе алдымен ауызға түсетін Алтай -- көне түркіше Алтын Иыш, ғалымдардың топшылауынша, адамзат өркениетінің алтын бесігі.
Біздің заманымыздан бүрынғы қытай астанасынан екі мыңдай шақырым жерде орналасқан, басын мұз басып, етегін орман жапқан Алтайда табиғат мезгілі екі маусымға алты ай көктем жаз және алты ай күз қысқа бөлінеді. Соған байланысты жергілікті халық арасында Алты ай деген тау аты пайда болса, көрші қытай тарихшыары көктем-күз елі деп жазған.
Шығыс Қазақстан, әсіресе Алтай өңірі туралы аңыз-деректер "тарих атасы" атанған Геродоттан басталады. Біздің заманымызга дейінгі I мыңжылдықтың ортасына қарай ежелгі дүние ғүламаларына Шығысты мекендейтін жұмбақ тайпалар, "алтын қорыған самұрықтар" туралы түрлі аңыз-әңгімелер жетеді. Біздің заманымыздың I мыңжылдығының басында Ертіс бойындагы түрлі оқиғалардан қьгтай хроникасы сыр шертсе, б.э. І мыңжылдығының ортасына қарай ежелгі түрік руна жазулары мағлұмат береді. Ертіс бойын мекендеген тайпалар жөнінде біздің заманымыздың I жәнс II мынжылдықтарында араб-парсы жазбаларынан да біршама мағлұматтар алуға болады. Зороастр дінінің шығуынан хабар беретін зерттеулерде оның Даити өзені бойында (Ертіс) дүниеге келгені туралы аятылып, көптеген жер-су атауларының көне аты аталады.
Онда Қара Ертіс Ардви, Зайсан келі Воурукаша, Мұзтау -- Хуйтэн-хара (Куйтун -- монғолша суық, солтүстіктегі деген мағынада), Табын-Богдо-Олатау сілемдері -- "Хукарью" -- алтын деп аталады. Және Рипей таулары (Алтай) "суықтың орталығы", содан суық жел соғып, қысының ұзақтығы 8 айға созылатыны туралы айтылады. "Хара" сөзі басында мәңгі қар жататын тау шыңы деген мағынаны білдірген.
Шығыс Қазақстаннан шыққан белгілі қаламгер-жазушы Әлібек Асқаров Мұзтау мен Кокколге арнайы сапар шегіп, кейіннен Интернет беттерінен "жер жаннаты " аталған Шамбала туралы деректер қарастырыпты. "Жер үстіңдегі Шамбала -- көкорай майсалы мамыражай мекен, үйрек үшып, қаз қонган сулы да нулы жер, ал жер астындагы Шамбала - хош иісті гүлдермен көмкеріліп, қымбат тастармен әшекейленген, алтын зерлі жарқыраған қала, Бұл таңғажайып қалаға кірер екі есік бар. Оның онтүстіктегі есігі -- Гималай тауларының гүлжазиралы бір аңғарында, Брахмаптура өзенінің бастауында. Солтүстік есігі -- Алтай тауларында, ұүзтаудың маңайында деседі" -- деген сипаттамалар тапқан. Сонымен қатар осы "жер жаннаты" туралы орыс жылнамаларындағы мағлұматтарды, аңыз-әңгімелерді де айтуға болады [8, 12 б.].
Қола дөуірі б.э.б. Ш мыңжылдықтың соны мсн II мыңжылдықтың басында Қаэақстан жерін мекендеген тайпалар өміріне үлкен өзгерістер екеліп, қоғамлық-саяси, өлеуметтік-экономикалық орлеуге жол ашты. Адамдар алгаш рет түсті мсталдар мен алтынды игеріп, пайдалануды үйренді.
Алтайдың таулы аулаңдарынан, Тарбагатай далаларынан, Ертіс пен Бұқтырманың көкорай шалгынды алқаптарынан қола дөуірінің көптеген қоныстары мен қорымдары табылды. Ондай құрылыстардың көп салынуына жез бен қалайының, алтынның аса бай кеңдері әсер еткен. Алтайдың полиметалл белдеуінде 850-ге жуык кеніштер мен кен орындарының қола, темір ғасырыңда игсрілгенін зерттеушілср жазбалары айғақтайды.
Қола дөуірі ескерткіштерінің көбірек зертгелгені Ертістің шығысындағы Қанай ауылы, Усть-Нарым, Мало-Красноярка, Трушниково аймағы. Қанай ауылы маңында бір-біріне жапсарлас салынған бірнеше құрылыс бар. Қамыс пен балшықтан салынған аумагы 50 шаршы метр тұрғын жай қазылып, тастан жасалған үш ошақ маңынан тас келсап, сүйек қалыптар мен дәнүккіш, сабау, қола моншақтар, білезік бүрамалар, кетпен, пышақтар, түрлі қыш құмыралар табылған.
Мало-Красноярка селосы жанынан аумагы 160 шаршы метр жартылай жертоле үлгісімен салынған, қора-қопсысы бар екі түрғын үй қазылды. Үй ортасындағы екі ошақ қасынан гранитпен жабылған келі, қола пышақ, орақтар, біздер, шоттар, т.б. табылған.
1985 жылы профессор Ә.М. Оразбаев бастаган экспедиция Таврия ауданындагы б.з.д. ХVIII-ХIV ғғ, жататын Қойтас, Баймұрат деген жерлерден қола деуірінің 13 қоршауына және Абай ауданының өр дөуірге жататын ескерткіштеріне қазба жұмыстарын жүргізіп, есепке алды. 1986 жылы осы экспедидия Катонқарагай ауданынын Чернова I, II, III ескерткіштері мен сақ-скиф деуіріне жататын 15 қорғанын, энеолит дөуірінің екі қорғанын зерттеді [10, 59 б.].
Шығыс Қазақстанның өзіндік ерекшелігі мол, дәстүрлі ескерткіштерінің бірі -- "мұртты" қорғандар. Бұлар қатар орналасқан, кіші қорғаннан шығыска қарай тізбектелген екі тас қатардан тұратын үлкен және кіші қорғаннан тұрады.
2 Ұлттық туризмнің ерекшеліктері
2.1 ШҚО дамыған салт-дәстүрлер
Бүгiнгi таңда Шығыс Қазақстан облысында 38 фирма туристік қызмет керсетедіl. Оның iшiнде 18 Семей қаласында, 18 Өскеменде, Риддерде жұмыс атқарады.
Бұл фирмалардың негiзгi бағыты туристердi шет елдерге жiберу. Азия елдерiнен Иран, Сирия, Израиль, әсіресе ҚХР мен БАЭ және Туркиямен тығыз қарым-қатынас орнаған. Ал Европалық мемлекеттерден Испания, Австрия, Венгрия, Франция, Чехия, бiрақ басым көпшілігін құрайтындары Германия мен Ресей.
Кесте - 1. Шығыс Қазақстан облысындағы 2009-2013 ж.ж. қызмет көрсетілген туристер, адам
Көрсеткіш
2009 ж
2010 ж
2011 ж
2012 ж
2013 ж
2009 ж. салыстыр- ғанда, %
2012 ж салыстыр- ғанда, %
Барлығы
255299
27689
39960
59667
25130
99,3
42,1
Кіру туризмі
1395
624
551
1313
1189
85,2
90,5
ТМД елдері
697
454
394
918
944
135,4
102,8
ТМД-дан тыс
698
170
157
395
245
35,1
62,0
Шығу туризмі
3086
8155
10162
6340
6232
201,7
98,3
ТМД елдері
136
490
91
133
56
41,2
42,1
ТМД-дан тыс
2953
7665
10071
6207
6176
209,1
99,5
Ішкі туризм
20815
18910
29247
52014
17709
85,1
34,0
1-кестені талдау облыстағы туристік фирмалар 2013 жылы 25130 туристке қызмет көрсетіп, 2012 жылға қарағанда туристер саны 57,9% кемісе, 2009 жылғы көрсеткішпен салыстырғанда 0,7% азайды. Соның ішінде 2013 жылы 2012 жылмен салыстырғанда шығу туризмі 1,7%, ішкі туризм 66% азайған, ал 2009 жылмен салыстырғанда шығу туризмі 2 есеге артып, ішкі туризм 14,9% кеміген. Кіру туризмі бойынша туристер саны 2013 жылы 1189 мың адамды қҧрап 2012 жылмен салыстырғанда 10%, 2009 жылмен салыстырғанда 14,8% тӛмендеген. Оған жалпы әлемдік қаржылық-экономикалық дағдарыспен қатар автожолдардың халықаралық стандарттарға сәйкес келмеуі, қоғамдық тамақтандыру объектілерінің, байланыстың және басқа да инфрақҧрылымды қамтитын туристік сервистің бүтіндей жүйесінің жеткіліксіздігі және т.б. факторлар әсер етті. Шығыс Қазақстанда туристік өнімдер ұсыну қызметімен Экосистем, Алтайские экспедиции, Эл-тур-Восток, Саяхат-Восток, Рахман қайнарлары, Көгілдір бұғаз, Геотур, Алтай, Империя туризма, Зҥбәржат Алтай, MARKA-TUR, ВизаИнтур, Алтай Альпілері ЖШС-і және т.б. туристік фирмалар айналысады.
Кесте - 2. 2012-2013 жылдары Алтай экспедициялары, Туризм империясы ЖШС-де көрсетілген қызметтерге салыстырмалы талдау
Көрсеткіштер
Жылдар
2012
2013
Туризм империясы
Алтай экспеди-циялары
Туризм империя-сы
Алтай экспеди-циялары
Бір тур қызметке орташа баға, теңге
14500
32800
16200
28100
Қызмет көрметілген туристер саны
10000
7260
21168
20354
Ауыспалы шығындар, бір тур қызметке орташа баға, теңге
10100
24300
12700
22900
Тұрақты шығындар, мың теңге
25680
63250
56400
106750
Таза пайда, мың теңге
18320
-1530
17688
-909
Сатудың критикалық көлемі
5837
7441
16114
20528
1 тур қызметтен табыс
1832
-210
836
-45
Турөнімнің критикалық көлемін өндіргеннен кейінгі фирмада қалатын пайда, мың теңге
7626
0
4194
0
Жиынтық ауыспалы шығындар, мың теңге
101000
176718
268834
466107
Жиынтық шығындар, мың теңге
126680
239968
325234
572857
Рентабельдік деңгейі, пайыз
14,5
- 0,8
5,4
-0,15
Өнімді өткізуден түсетін пайда, мың теңге
145000
238128
345922
571947
ШҚО дамыған салт-дәстүрлерге тоқталып кетсек. Салт - кәсіпке, сенімге, тіршілікке байланысты әдет-ғұрып, дәстүр. Ол ұрпақтан-ұрпаққа ауысып отырады. Уақыт өткен сайын салтқа өзгеріс еніп, өзгеріп, қоғамға байланысты бейімделіп келеді.
Жаңа қоғамдық қатынасқа сай келмейтін дәстүрлер ығысып, өмірге қажетті жаңалары дамып отырады.
Дәстүр - ұрпақтан-ұрпаққа ауысатын, тарихи қалыптасқан нормалар мен үрдістер. Ол - қоғамдық ұйымдар мен халықтың мінез-құлқының, іс-әрекетінің рухани негізі. Дәстүр мәдениетпен тығыз байланысты, сондықтан мәдениеті дамыған ел дәстүрге де бай. Ата-ананы құрметтеу, үлкенді сыйлау, адалдық, әділеттілік, мейірімділік сезімдері озық дәстүрлерге жатады.
Дағды, әдет-ғұрып деген ұғымдар адамның мінезі мен тіршілігіне байланысты қанға сіңген қылықтарды білдіреді.
Айтыс өлеңдерінің әдебиет тарихынан алатын орны мен мәні ерекше. Өйткені, бұл жанр аса бай халық әдебиетінің ертеден-ақ өнімді де арналы жеке бір саласын құрап келді. Тіпті, ол бүгінгі өмірімізді бейнелеуге де елеулі үлес қосып отыр. Сондықтан бұл жанрдың суырыпсалма (импровизация) дәстүріне қарым-қатынасы мен өзіндік табиғи белгі-сипаттарын, оның сан ғасырлар бойы даму ерекшеліктері мен бүгінгі айтысқа жалғасу жолдарын, айтыстағы шындықтың орны мен көркемдік мәселесін арнайы зерттеу қазіргі қазақ әдебиеттану ғылымының басты міндеттерінің бірі болып саналады.
Айтыстың дәстүрі бізден басқа қырғыз, қарақалпақ, алтайлықтармен қатар түрік елінде де бар, дегенмен олардағы айтыс дәл біздегідей көлемдік, көркемдік биік деңгейге көтеріле қоймаған. Мұның халқымыздың ғасырлар бойғы кәсіп-тіршілігі мен салтына, әдет-ғұрпына байланысты көрініс тапқаны ешбір дау туғызбайды. Сондықтан еліміздің рухани өмірімен ертеден біте қайнасып бірге жасап келе жатқан бұл қайталанбас өнер ұлттық мақтаныш ретінде бағалануға тиіс.
Сурет 1. Айтыс
Сөз болып отырған кезеңде қазақтарда отбасы мен некеге қатысты сонау ежелден ккеле жатқан бірегей әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлері болатын. Дүниеге келген жас нәрестеге оның құлағына азан шақырып ат қойылатын. Жасы үлкен туысқандардың бірі Құраннан аят оқып, нәрестенің атын оның құлағына үш рет қайталап дауыстайтын.
Ер бала 3,5 және 7 жасқа толғанда оны сүндетке отырғызу рәсімі өткізілетін. Сүндет тойына қонақтар шақырылатын, ат шаптырылып, спорт жарыстары өткізілетін.
Ата-ана өздерінің ұлын үйлендіру қамын әрқашан ойластырып жүретін. Болашақ келінді бала кезінен іздестіре бастайтын. Тіпті балалар дүниеге келмей жатып-ақ атастыру рәсімі болатын. Құдаларды өнегелі, құрметті, текті жерден іздестіретін. Құда түсудің салт-дәстүрлері бойынша арнайы рәсім өткізілетін. Қазақтарда жеті атаға толмаған туыстар арасында неке қиюға қатаң тыйым салынатын.
Баланы үйлендіруге қатысты әдет-ғұрыптардың реті мынадай болатын: құда түсуге алдын ала келісу, ата-ананың құда түсуі, күйеудің қалыңдыққа ұрын баруы, келін түсіру тойы, неке қию рәсімі. Ұзатылатын қыздың әкесі құда түсіп келген құдаларға құйрық-бауыр жегізетін. Бұл салт-дәстүр құдалық рәсімінің орындалғанын көрсететін. Ал құдалық екі жаққа да белгілі міндеттер жүктейтін. Құдалықтан айнуға болмайтын.
Құда түсудің ресми бөлігі аяқталғаннан кейін жігіт жағы қыздың қалыңмалын төлейтін. Қалыңмал әдетте мал басымен есептелетін. Оның мөлшері құда түсушілердің қаншалықты бай, ауқатты екендіктеріне қарай белгіленетін. Қалыңмалдың мөлшері 5 жылқыдан 1000 жылқыға дейін жететін. Үйлену тойы кезінде құдалар бір-біріне киіт кигізетін болған. Ол түрлі қымбат бағалы киімдерден, мата кездемелерден, мал басынан тұратын. Құдалар жағы бір-бірімен қоржын алмасып, өзара сыйлық жасасатын. Үйлену тойының әдет-ғұрыптары неке қию рәсіміне ұласады. Қазақтардың дәстүрлі қоғамында қыздың жасауын берудің де зор маңызы болды. Жасау қыз баланың жас кезінен әзірлене бастайтын. Қыздың жасауына киіз үй, кілем, текемет, сырмақ сияқты бұйымдар, киім-кешек түрлері мен ыдыс-аяқтар, әр түліктен тұратын мал басы және басқалары кіретін болған.
Күйеуі өліп, жесір қалған жае әйелге күйеуінің жақын туыстарының біреуі әмеңгерлік жолымен үйленуге құқықты саналатын. Көшпелі қазақ халқының өмірінде мұның әлеуметтік маңызы үлкен болды. Әйел ерден кетсе де елден кетпеді. Марқұм болған адамның балалары өз руының, өз туысының қарамағы мен қамқорлығында қалды, жат жұртқа жіберілмеді. Өйткені олар өз туыстарының арасында жетімдік көрмейді, бейшаралық халге душар болмайды. Сондықтан да құдалардың арасы суыспайды. Егер біреудің отбасы перзент көрмесе немесе баласы тұрмай, шетіней берсе, ол алдын ала келісім бойынша, өз туыстарының бірінің баласын бауырына басып, асырап ала алатын.
Жеке шаңырақ көтеріп, ата-анасынан еншісін алып шыққан жас отбасында күнделікті тіршілігіне қажетті нәрсенің бәрі де -- отауы, төсек-орындары мен үй ішінің жабдықтары, есік алдында малы да болатын. Ежелден келе жатқан әдет-ғұрып бойынша ата-анасының қолында кенже ұлы қалып, қара шаңыраққа бүкіл мал-мүлкімен қоса иелік ететін. Қазақтар өздерінің ата-анасын ешқашан тастап кетпейтін. Даланың жазылмаған бұл әдет-ғұрпын бұзғандарды қазақтар нағыз жексұрын, жауыз жандар ретінде жек көрді.
Шілдехана шілделік, шілде күзет - өмірге келген нәрестенің құрметіне жасалатын той. Мал шаруашылығымен айналысқан қазақ халқы адам өмірге келгеннен кейін, жақындарына сүйінші сұрап жаушы жібереді. Сүйінші хабарды жеткізгендер ұл туса - "ат ұстар" немесе "жылқышы", қыз туса - "көйлек тігер", "қырық жеті" немесе "сауыншы туды" деп хабарлаған. Одан кейін туған-туыстар, көршілер және алыс-жақын ағайындар Шілдеханаға жиналады да "бауы берік болсын" деп тілек айтып, шашу шашып келеді. Шілдехана мәні алғаш нәрестені жын-періден қорғап, "күзету" деген сенімге саяды. Сондықтан оны "Шілде күзет" деп те атайды. Бұл ғұрыптың түпкі мәні бала мен ананы тіл-көзден сақтау, жын-шайтандардан қорғау дегеннен туындаған. "Шіллә" ("чілле") парсы "қырық" деген мағына береді. Дәстүрлі қазақ қоғамында бала үшін туылғаннан 40 күнге дейін қауіпті кезең саналған, оған дейін нәрестеге көп адамды жолатпай, бала мен анасын жақсылап күткен (қ. Қырқынан шығару). Әсіресе, жас нәресте жатқан үйде үш (кейде 40 күнге дейін) күні бойы шам жағылып, "күзетілген". Кейіннен шілдехана ұлттық ойын-сауық кешіне айналған.
Қызды үйінен ұзатып салу ата-ана үшін өте үлкен бақыт. Себебі кез-келген ата-ана өз қызын таңдаған жары мен құда-құдағиларына аманатпен шығарып салғысы келеді. Сондықтан да қандай ата-ана болмаса да бұл күнге өте мұқият дайындалады.
Жігіт пен қыз келіскесін бір-бірінің ата-анасымен танысып алғаны дұрыс. Той кезінде түсініспеушіліктер болмауы үшін құдалар алдын ала киіт анау мынауды алдын ала келісіп алғандары дұрыс (көбіне келіспеушіліктен реніш туып жатады). Қазіргі заманда қызға сырға салу мен бірге қызды ұзатуды бірге бір күнде жасайды.
Сонымен қызды ұзатар кезінде мына салт -- дәстүрлер жасалады:
- Келінмен таныстыру. Құдалар келе жатқан кезде есік алдына екі адам арқан тартады, арқан тартқан адамдарға құдалар жағы өз жоралғысын (орамал, мата, ақша) береді.
Құдалар есіктен кіріп амандасқаннан соң қыздың екі жеңгесі жігітті отқа май құйғызуға алып кетеді. Отқа май құйғызғанан соң жігіт жоралғысын (көбіне ақша, моншақ анау-мынау ұсақ түйектер) береді.
Құдалар жайғасып алғасын, болашақ келіндерін таныстырады. Оған құдағи көрімдігін беруге міндетті. Жастарға бір бөлек үлкендерге бөлек дастархан жасалады.
Қызға сырға салу. Тамақтарын ішіп алғасын қоржын ашуға кіріседі. Бірінші кезекте, өлілер риза болсын деп босағаға ер адамға киім қыстырады. Сонан соң қызға әкелінген сырға салынады. Оның қыздың құлағына енесі не қайын әпкелері салады.
Ары қарай той көбіне той залында жалғасады. Тойда жастарға ақ бата беріліп, тілектер айтылады. Көп қыздар қоштасарларында сыңсу айтады. Сыңсыма -- қыздың ата-анасымен, туыстарымен қоштасу жыры. Бірақ, қазір көп ешкім айтпайды, арнайы осы әнді орныдайтын әншілерді жалдайды. Ол әнді орындай отырып, қызды бар туысымен қоштастырып шығады. Қызды соңында үлкендердің батасын беріп ақ мата бойы мен шығарып салады. Қызды артына қаратпай алып кету керек.
Тұсаукесер - сәби қаз тұрғаннан кейін тез жүріп кетсін деген тілекпен жасалатын ғұрып, ырым.
Ол үшін арнайы ала жіп дайындалады. Бұл ала жіп аттамасын деген ұғымнан шыққан. Сол жіппен баланың аяғын тұсап, оны жүріс-тұрысы ширақ әйелге қидырады. Сүріншек, жайбасар адамдарға баланың тұсауын кестірмейді. Тұсауы кесілген баланы қолынан ұстап жүгіртеді, шашу шашылады. Баланың ата-анасы тұсау кесушіге кәдесін береді. Тұсау кесу тойының негізгі жабдықтары 1,5 м ала жіп, өткір қайшы немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1 ШҚО физика-географиялық сипаттамасы 4
1.1 ШҚО физика-географиялық орналасуы 4
1.2 ШҚО табиғи ресурстары 6
1.3 ШҚО тарихи-мәдени ескерткіштері 9
2 Ұлттық туризмнің ерекшеліктері 10
2.1 ШҚО дамыған салт-дәстүрлер 12
2.2 Қалыптасқан ұлттық ойындар 19
3 ШҚО ұлттық туризмнің даму болашағы 24
3.1 Қазақстандағы ұлттық туризмді дамыту мәселелері 24
3.2 ШҚО ұлттық туризмнің жобасы (тур ұйымдастыру) 28
Қорытынды 31
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 32
Кіріспе
Туризм дүние жүзі бойынша кез-келген қоғамда ерекше орында, ол маңыздылығы жағынан жан-жақты қоғамдық құбылыс.
Туризмнің танымдық, тәрбиелік мәдени т.б. мәндерін маңыздылығын былай қойғанда, ең алдымен ол көптеген мемлекеттердің экономикасында белгілі-бір дәрежеде роль атқарды. Осы туризмнің экономикадағы маңыздылығын оның қоғамдағы орнын анықтайтын негізгі фактор ретінде қарастырамыз. Өйткені туризм белгілі бір территорияда дамыған сайын, одан түсетін табыс ұлғаяды, жұмыс орны көбейеді, жергілікті инфрақұрылым (транспорт, байланыс, қосымша қызмет) жақсарады.
Бүгiнгi таңда Қазақстанның және шет ел туристерiнің, демалуына жағдай жасауды ұйымдастыру, республиканың туристік потенциалын көтеру өзекті мәселелердiң бiрi. Туризм деңгейінің, көтерiлуiне республиканың саяси-әлеуметтiк жағдайының тұрақтылығы және басқа мемлекеттермен халықаралық қарым-қатынас орнауы тиiс. Осыған орай, курстық жұмыстың мақсаты Шығыс Қазақстан аймақ туристік рекреациялық ресурстарына баға бере отырып олардың туризмді дамытудағы құндылығын ашу.
Жұмыстың өзектілігі еліміздің бүгінгі туристік ахуалды жан-жақты зерттей отырып бүгінгі күн талаптарына сәйкес туристік сұраныстарды қанағаттандаратын Шығыс Қазақстан аймағының туристік мүмкіншіліктерін ашу. Аймақтағы танымдық, емдік-сауықтыру мәдени демалыс спорттық туризм түрлерін және экскурсиялық қызметпен сервис сапасының даму дәрежесін анықтау болып табылады. Туристік ресурстармен нысандардың экскурсиялық талаптар үшін маңыздылығын, мазмұнын қарастырады. Осыған байланысты жұмыс Қазақстанның көрнектілік жерлері немесе туризмнің индустриясы негізіндегі мынадай негізгі зерттеу міндеттерін қамтиды:
1) Шығыс Қазақстан аймақтың шаруашылық дамуын, салт-дәстүрін, ұлттық ойындарын, тарихи-мәдени ескерткіштерін сипаттайды.
2) Шығыс Қазақстан облысының туристік-экскурсиялық мақсаттың көрнекілік жерлердің сипаттамасы және шараларына баға бере отырып, аудандастыру мәселелерін қамтиды.
3) Қазақстанның туристік мақсатқа көрнекілік жерлерін қамту. Осыған сәйкес аймақтың туризмді дамытудағы мүмкіншіліктерге баға береді.
1 ШҚО физика-географиялық сипаттамасы
1.1 ШҚО физика-географиялық орналасуы
Шығыс Қазақстан Алтайдың оңтүстік-батыс бөлігін, Зайсан қазан шұңқырын, Қалба таулы қыратын, Cауыр-Тарбағатай жоталарын, Ертіс маңы жазығын және Қазақтың ұсақ шоқысының шығыс бөлігін басып жатыр.
Қазіргі уақытта Шығыс Қазақстан облысының ауданы 283,3 мың шаршы км. құрайды. Облыс солтүстіктен оңтүстікке 800 км (51°38' -45°32' се) және батыстан шығысқа 600 км (7б°4б' - 81°21`шұ) созылып жатыр. Бұл аймақта Болгария, Греция және Албания атты үш еуропалық мемлекет сыйып кетеді.
Шығыс Қазақстан солтүстігінде Ресеймен шекараласады, шығыста Қытай Халық Республикасы біздің көрші болып келеді, оңтүстікте - Алматы, батыста - Павлодар және Қарағанды облыстарымен шектеседі. Өскемен қаласы облыс орталығы болып табылады. Облыс бесінші сағаттық белдеуде орналасқан (Мәскеу - екіншіде).
Шығыс Қазақстан облысының географиялық ерекшелігі (бірегейлігі) ол ең үлкен Еуразия континентінің тереңі, оның орталық бөлігінде, Батыс Сібір, Орта Азия және Қазақстан - ұлы жазықтарының шекарасында орналасқан.Табиғи жағдайы және ресурстарының алуан түрлілігі оның шаруашылық дамуына қолайлы. Шығыс Қазақстан Ертіс және Обь ұлы су жолдарының қиылысында жатыр, республикамыздың көрші облыстарының маңызды темір жол және автомобильді магистральдарымен, шаруашылық және мәдениетке қатысты дамыған мемлекеттермен байланысты.
Шығыс Қазақстан жерінің табиғаты алуан түрлі және көп жағынан бірегейлі. Контрасттылық - басты ерекшелігінің бірі. Бедер амплитудасы теңіз деңгейінен 145 м.- 4500 м. (Мұзтау 4506м.) аралығына дейін түрленеді.
Шығыс Қазақстан аймағында өсімдіктердің, топырақтың, климаттың вертикалды белдеу заңдылығы айқын көрінеді.
Шығыс Қазақстан облысы Қазақстанның шығыс бөлігін түгел қамтиды. Бұл облыстың территориясына Албания, Бельгия, Швейцария сияқты мемлекеттер сиып кетер еді.
Шығыс Қазақстан солтүстігінде Ресей Федерациясының Алтай өлкесімен, солтүстік-батысында Қазақстанның Павлодар облысымен, оңтүстігінде Алматы облысымен, шығысында және оңтүстік-шығысында Қытай Халық Республикасымен шектеседі.
Шығыс Қазақстан облысы батыстан (Сарыарқаның қиыр шығыс шетінен) шығысқа қарай (республиканың шығыс шекарасына дейін), солтүстіктен (Ертісмаңы даласы мен Алтай алды өңірінен) оңтүстікке қарай (Балхаш-Алакөл ойысына ұласады), Ертіс өңірінің жағасы алабын ала жайласқан. Алтай сілемдерін, ауыл шаруашылық өндірісіне тиімді, құнарлы Ертіс және Алтай алды өңірлерін қамтиды. Территориясынан гидроэнергия қорына аса бай - Ертіс өзені өтеді және облыс республикасының солтүстік Орталығы және Оңтүстік Қазақстан аудандармен шектеседі. Облыс жері негізінен таулы келеді. Ертістің оң жағын түгел Батыс Алтай сілемдері қамтиды; бұл таулы өңір Нарын аңғары арқылы Кенді Алтай және Оңтүстік Алтай жотасы массивтеріне ажырайды. Ертістің сол жағын белесті Қалба жотасы Сарыарқаның төбелі жазық шығыс жиегі алып жатыр. Облыс территориясының оңтүстік-шығыс бөлігінде Тарбағатай (2992 м) және Сауыр жоталары орналасқан. Таулы өлкелерде мұздықтар шоғыры көп кездеседі.
Ертіс өзені облыстың территориясын оңтүстік-шығыстан солтүстік-батысқа қарай кесіп өтеді де, оны Батыс Сібірдің солтүстік, мұнайлы бөлігімен жалғастырады. Локоть станциясы арқылы өтетін темір жол Батыс Сібірдің оңтүстік-шығыс, көмірлі металлургиялы бөлігіне, ал Аягөз және Ақтоғай станциялары арқылы Алматыға Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азия шығуына жол ашады.
Шығыс Қазақстан территориясы жер беті ағын суына бай, әсіресе облыстың Алтайлық бөлігінде өзендер мол. Қазақстанның ең ірі өзені-Ертіс осы облыс жерінен өтеді. Таудағы ылғал қорларынан басталатын Күршім, Нарын, Бұқтырма, Үлбі, Уба, Шар, Қызылсу т.б. өзендер Ертіс өзеніне құяды. Облыс жері гидроэнергия қорына өте бай, республика гидроэнергия қорының 38,1 % -і осында.
Ертіс өзені бойында республикамыздағы ең ірі - Бұқтырма бөгені, Өскемен бөгені, салынған. Облыс көлге бай. Ірі көлдер-Зайсан көлі (республика бойынша көлемі жөнінен 5-ші орында), Марқакөл, Таулық бөлігінде шағын, суы тұщы көлдер көп кездеседі. Облыс жерінде жер асты суы қоры мол.
Климаты. Шығыс Қазақстано блысының материктің ортасында орналасқандығы, дүниежүзүлік мұхиттардан алыстығы территориясының солтүстік-шығысында және оңтүстігінде биік таулардың жатысы климатының континенттігін арттыра түседі. Тау етектері мен төменгі беткейлері ылғал, ал иен жазық бөліктеріне Орталық Азия мол шөлдерінен тропикалық ауа массалары құрғақшылық әкеледі. Қысы суық әрі ұзақ, жазық өңірінде қар жамылғысы жұқа. Қыста Сібір антисинклинорийі әсер ететін оңтүстік-шығыс бөлігінде климаттың континеттігі арта түседі. Бұл жылдық және тәуліктік ауа температурасының аз уақыт ішінде күрт өзгеруі, жер бедерінің күрделілігіне, бір маусымнан екінші маусымға өту ерекшелігінен байқалады. Қысқа, ылғалды, жылы көктем ыстық жазға айналады, демек маусым айының аяғында да түнгі аяздар болуы мүмкін. Күзде температура шұғыл ауытқып, үсік жаңбыр, қарлы жаңбыр жауады. Түнгі үсік тамыз айының бірінші жартысында байқалады.
Қысы суық әрі ұзақ, жазық өңірінде қар жамылғысы өте жұқа. Қаңтардың орташа температурасы жазықта -16-190 С, тауда және тауралық ойыстарда -260 .
1.2 ШҚО табиғи ресурстары
Шығыс Қазақстан облысы Қазақстандағы эконмикасы жан-жақты дамыған өңірлердің бірі. Еліміздегі қорғасын, мырыштың негізгі бөлігін және титан, кадмий, күміс, галлий, индий, теллур сияқты сирек металдар өнімінің біразын осы облыс береді.
Шығыс Қазақстан - еліміздегі және дүние жүзіндегі түсті металл өндірудің басты аудандарының бірі. Сонымен қатар, аудан экономикасында ауыл шаруашылығы көрнекті орын алады. Республикадағы аса ірі электр станциялар да осында.
Қазіргі Шығыс Қазақстан облысының экономикасында жақсы дамыған ауыр өнеркәсіп өркендеп келе жатқан аграрлық-өнеркәсіптік кешенмен ұштасқан. Өнеркәсібінің басты саласы-түсті металлургия; ірі кәсіпорындары-Өскемен қорғасын-мырыш комбинаты, Өскемен титан-магний комбинаты, Риддер полиметалл комбинаты, Зырян қорғасын комбинаты, Ертіс полиметалл комбинаты, Белгор кен байыту (Ақсубұлақта) және Шығыс Қазақстан мыс-химия (Усть-Таловкада) комбинаттары. Түсті металлургия комплексін құрайтын кен орындары мен кәсіпорындар Кенді Алтайда, Ертіс аңғарында, Оңтүстік Алтайда және Қалба тауында шоғырланған. Қорғасын - мырыш өнеркәсібі және титан магний секілді энергияны көп қажет ететін түсті металдар өндірісі-осындағы өнеркәсіптің маманданушы салалары болып табылады. Облыс түсті металлургиясы өзінің толық металлругиялық циклділігімен сипатталады. Рудалық шикізатты кешенді игеру облыстың түсті металлургиясының ең басты мақсаты болып саналады. Түсті металлургия өнеркәсібі қалдықтарының негізінде облыста (Өскемен, Риддер, Ертіс комбинаттарында) күкіртқышқылы, калий тыңайтқышы, бояу өндірістері қалыптасуда. Облыс өнеркәсібінің бұлайша мамандануы оның жер қойнауындағы көп компонентті түсті металдарға ғана емес сонымен қатар, тиісті энергетика базасының болуына да байланысты. Ертіс пен оның оң жақ салаларына арзан электр энергиясын өндіретін бірқатар су электр станциялары салынған. Олардың ішіндегі ең қуаттылары - Бұқтырма, Шүлбі және Өскемен су электр станциялары. Бұған қоса, бірқатар қалаларда жылу электр станциялары жұмыс істейді, олар су электр станциялармен бірге Алтай энергетика жүйесін құрайды.
Облыстағы орасан зор электр энергиясының басты тұтынушысы полиметалл өнеркәсібі. Бұл өнеркәсіптің кенді өндіруден бастап, қорғасын, мырыш, мыс, кадмий, басқа да сирек кездесетін металдар өндірісіне дейінгі және металдарды қорыту кезінде бөлініп шығатын күкіртті газдарды пайдалану есебінен газдарды кәдеге жарату арқылы күкіртқышқылын шығаруға дейінгі барлық өңдеу сатылары бар. Негізінен тау-кен жабдықтарын, электр станциялары үшін конденсаторлар мен аспаптар шығаратын машина жасау саласы да түсті металлургиямен тығыз байланысты. өндірістің энергияны көп қажет ететін салаларында Березняковтан жеткізілетін шикізатпен титан мен магний қорытылады.
Соғыстан кейінгі жылдары Өскемен өнеркәсіп торабының қалыптасуы Кенді Алтайда көп салалы түсті металлургияның дамуына байланысты, өйткені мұнда ірі қорғасын-мырыш және титан-магний комбинаттары салынған. Бұл жерге полиметалл концентраттары мен Зыряннан, ал титан-магний шикізаты Оралдан әкелінеді. Өскемен өнеркәсіп торабында, сондай-ақ машина жасау, ағаш өңдеу, тамақ және жеңіл өнеркәсіп орындары бар.
Риддер және Зырян өнеркәсіп торабтары Кенді Алтайдың кішігірім өнеркәсіп торабтары болып саналады. Риддер өнеркәсіп торабында түсті металлургияның толық өндірістік циклі жұмыс істейді, ал Зырян өнеркәсіп торабында-полиметалл кендерінің концентраттары ғана шығарылып, одан соң металл қорыту үшін Өскемен қорғасын-мырыш комбинатына жөнелтіледі. Екі өнеркәсіп торабында да жеңіл және тамақ өнеркәсіп орындары бар.
Машина жасау және жөндеу өнеркәсібі негізінен облыстың өз мұқтажын өтеуге ғана бағытталған, бұл салада тау-кен өндірісі жабдықтарын, кеме, машиналар, электротехникалық бұйымдар шығару басым. Ірі кәсіпорындары - Семей кеме жөндеу-жасау кәсіпорындары, Өскемен конденсатор зауыты, Өскемен электротехникалық бұйымдар зауыты, Өскемен темір-бетон, ірі панельді үй құрлыс зауыттары Республиканың осы саладағы ірі кәсіпорындар қатарына жатады.
Орман және ағаш өңдеу өнеркәсібінің үлес салмағы Республиканың өзге облыстарына қарағанда, Шығыс Қазақстанның өнеркәсіптік кешенінде әлде қайда жоғары. Бұл облыс орман қоры мен ағаш дайындау жөнінен Қазақстанда монополиялық орын алып отыр деуге болады. Үлбі өзенінің аңғарында ағаш даындау айтарлықтай көлемде жүргізілсе, Бұқтырма, Нарын, Күршім өзендерінің аңғарында және Бедағаш даласындағы қарағай орманында шамалы мөлшерде жүргізіледі. Ағаш сүрегін өңдеу үшін Өскемен, Риддер, Зырян, Шемонайха мен Семейде ағаш өңдейтін комбинаттар салынған. Олар тақтайлар, ғимараттардың ағаш фабрикасы жұмыс істейді.
Шығыс Қазақстанның аграрлық, өнеркәсіптік кешенінде мал шаруашылығы жетекші роль атқарады. Мұндағы кең байтақ дала мен тау жайылымдары мал шаруашылығының дамуына қолайлы жағдай туғызады. Шабындықтар да кең алқаптарды алып жатыр. Ертіс, Үлбі, Бұқтырма, Нарын өзендерінің жайылмасындағы суармалы шалғындар ең жақсы пішендіктер болып саналады. Мал азықтық дақылдар егісі мал шаруашылығының жем-шөп балансында көрнекті орын алады.
Облыстағы мал шаруашылығының негізгі саласы - етті-жүнді қой шаруашылығы. Ол Ертістің сол жақ жағалауында, Зайсан қазан шұңқырында Оңтүстік Алтайдың, Сауыр мен Тарбағатайдың бөктерінде, негізінен алғанда қазақтар қоныстанған жерлерде жақсы дамыған. Облыстың барлық жерінде сүт-ет және ет-сүт бағытында ірі қара өсіріледі. Балды өсімдіктер көп өсетін Алтайдың бөктері мен Тарбағатайдың оңтүстік баурайында омарта шаруашылығы дамыған. Хош иісті ерекше дәмі және шипалы қасиеті үшін Алтайдың тау балы әлемдегі ең жақсы балдардың бірі болып есептеледі. Ауданның таулы бөлігінде мал шаруашылығының ерекше саласы - марал өсіру дамыған. Ауданда табынды жылқы шаруашылығы да өркендеген. Шошқа өсірудің де біраз маңызы бар.
Шығыс Қазақстанның егіншілігінде астық шаруашылығы басым. Негізгі егіншілік аудандар Ертіс бойындағы далаға, Кенді Алтайдың Қалба жотасы мен Тарбағатайдың бөктерлері мен аңғарларына орналасқан.
Техникалық дақылдардың ішінде күнбағыс басты орын алады. Бұл дақылдың Республикадағы негізгі егісі осында орналасқан. Оның әр гектарынан әдетте орта есеппен 10 центнерден тұқым жиналады, оны ұқсату үшін Өскеменнің май шайқау зауытына жөнелтіледі. Картоп пен көкөніс егісі Кенді Алтай мен қалба жотасының бөктеріне тараған.
Ауыл шаруашылық шикізатарын ұқсату негізінде ірі Семей өнеркәсіп торабы өсіп шықты. Торабтың жетекші кәсіпорындары-ет комбинаты және онымен байланысты былғары мех комбинаты. Сонымен қатар, өнеркәсіптің басқа да салалары дамып келеді. Семейге таяу жерде жаңадан тамақ және жеңіл өнеркәсіп салаларын дамытуға маманданған қуаты шағын Аягөз өнеркәсіп торабы қалыптасты.
Облыс халық шаруашылығы кешенінде жеңіл және тамақ өнеркәсіптерінің маңызы күшті. Жеңіл өнеркәсіптік ірі кәсіпорында: семей жүн өңдеу фабрикасы, Семей былғары-мех өндірістік бірлестігі, Семей мәуіті-шұға комбинаты, Семей аяқ-киім фабрикасы, трикотаж фабрикасы, Өскемен киім тігу бірлестігі жасанды жібек комбинаты. Тамақ өнеркәсібінде ет өндірісінің маңызы ерекше. Семей ет-консерві комбинаты осы салалық кәсіпорындардың аса ірілерінің бірі. Облыс экономикасында балық өнеркәсібі елеулі орын алады. Ірі кәсіпорындардың бірі-Зайсан балық комбинаты.
Шығыс Қазақстан облысы Республикадағы электрэнергиясын өндірудегі аса маңызды облыстардың бірі. Гидроэнергетика өнімінің үлесі басым. Риддер СЭС-тер каскады, Өскемен СЭС-і, Бұқтырма СЭС-і, Семей, Өскемен СЭС-тері т.б. біртұтас Алтай энергетикалық жүйесіне біріктірілген. Ауданның ірі өнеркәсіптік орталықтары -Өскемен, Семей, Риддер, Зырян.
Шығыс Қазақстан облысында темір жол, авто, су және әуе транпорттың барлық түрлері жақсы дамыған. Сондықтан облыстың табиғи ресурстарын игеру, оларды шағын территорияларға шоғырландыру көп транспорттық шығынды, жаңа темір және автожолдардың құрлысын қажет етпейді.
Территориясындағы темір жолдың ұзындығы 1200 км. Жүк айналымы жөнінен транспорт салалары арасында бірінші орын алады. Жүк тасымалында Ертіс өзенінің маңызы күшті, басты пристаньдары - Семей, Өскемен, Серебриянс, Омбы, Қарағанды, астана, павлодар арасында тұрақты әуе қатынасы бар.
Шығыс Қазақстан облысының шаруашылығы еліміздің басқа облыстармен тығыз байланысты. өзінен түсті металдар құрлыс материалдары: ағаш, мал шаруашылығының өнімдері, дәл приборлар және электротехникалық бұйымдар шығарады. өзі болса көмір (Екібастұздан), мұнай (Сібірден), қара металды, машина және өндірістік жабдықтар (Оралдан, Қарағандыдан), мырыш және қорғасын концентраттарын (Орталық және Оңтүстік қазақстаннан) алады.
Облыстағы аса маңызды өнеркәсіп орталықтарының бәрі дерлік орналасқан Кенді Алтайдың солтүстік-батыс бөктерімен аңғарларында халық айтарлықтай жиі қоныстанған. Климат жағдайлары егіншілік жүргізуге қолайлы әрі топырақты Белағаш даласына да халық жиі қоныстанған. Облыстың мұндай халық жиі қоныстанған аймақтарындағы ауылдар да үлкен болып келеді. Олар көбіне тау аралығындағы қазаншұңқырлар мен өзен аңғарларына кейде - су айрықтарына орналасқан.
Алтайдың биік таулы бөліктері мен Сарыарқаның Түркістан-Сібір темір жолынан батысқа қарай халық сирек қоныстанған. Мұнда ұса, көп жағдайда мал фермаларының маңына орналасқан маусымдық елді мекендер басым. Қалба жотасы мен Оңтүстік Алтайдың тау бөктерлері, Тарбағатайдың беткейлері мен Зайсан қазаншұңқырлары халықтың орналасу тығыздығы жөнінен біршама ілгері орында тұр.
Революциядан кейінгі жылдары Шығыс Қазақстанда қала халқының үлес салмағы күшті өсті. Бірақ ол облыстағы бүкіл халықтың жартысын ғана құрайды. Қала халқының үлес салмағы облыстың шығыс, неғұрлым өнеркәсіпті таулы бөлігінде едәуір жоғары. Мұнда Кенді Алтайдың Бөктерлері мен тау аралығындағы қазаншұңқырларда пайда қазбаларды өндіретін жерлер, кеніштерде, байыту фабрикалары мен металлургия зауыттарында көптеген шағын қалалар мен қала үлгісіндегі қоныстар өсіп шыққан.
1.3 ШҚО тарихи-мәдени ескерткіштері
Төл тарихын таразылау - әрбір өркениетті елдің әр зиялы азаматының, ғалымдарының абыройлы борышы. Ұлттық тарихи-зерделеу жылының, мәдениетті қолдау жылының жариялануы, Қазақстанның түкпір-түкпіріне ғылыми-зерттеу экспедицияларының шығуы, көрші Қытай мемлекетінің архивіне арнаулы адам жіберіліп, құжат жинауы -- соның нақты айғағы.
Президент Н.Ә. Назарбаевтың тікелей ұсынысымен Қытай елінің Бейжиндегі архивіне барып, тарихымыздың көлеңкелі түстарына жарық сөулесін түсірерліктей мәлімет, қүжат іздеп, ғылыми-зерттеу, аударма жүмыстарын жүргізген жазушы, әрі тарихшы Салғараұлы Қойшығара бұрын-сонды тарихшылар қол жеткізе алмай жүрген Қытай деректерін пайдалана отырып бірнеше кітапты ("Сиуңну", "Таным тармақтары", "Түріктер", "100 қүжат") шығарып үлгерді. Бұл кітаптардың әрқайсысында талай томдарға азық боларлық құжаттар мен деректер жеткілікті. Осы орайда, Қазақстанның шүрайлы бір пұшпағы - Шығыс Қазақстанды мекендеген көне тайпаларды, олардың тарихи-мәдени ескерткіштерін қарастырып, зерттеуді жөн көрдік. Ұлы даланың тарихын түгендеу үшін әлі де тер төге еңбектену керек, күрделі де кешенді зерттеулер жүзеге асырылуы қажет.
Шығыс Қазақстан десе алдымен ауызға түсетін Алтай -- көне түркіше Алтын Иыш, ғалымдардың топшылауынша, адамзат өркениетінің алтын бесігі.
Біздің заманымыздан бүрынғы қытай астанасынан екі мыңдай шақырым жерде орналасқан, басын мұз басып, етегін орман жапқан Алтайда табиғат мезгілі екі маусымға алты ай көктем жаз және алты ай күз қысқа бөлінеді. Соған байланысты жергілікті халық арасында Алты ай деген тау аты пайда болса, көрші қытай тарихшыары көктем-күз елі деп жазған.
Шығыс Қазақстан, әсіресе Алтай өңірі туралы аңыз-деректер "тарих атасы" атанған Геродоттан басталады. Біздің заманымызга дейінгі I мыңжылдықтың ортасына қарай ежелгі дүние ғүламаларына Шығысты мекендейтін жұмбақ тайпалар, "алтын қорыған самұрықтар" туралы түрлі аңыз-әңгімелер жетеді. Біздің заманымыздың I мыңжылдығының басында Ертіс бойындагы түрлі оқиғалардан қьгтай хроникасы сыр шертсе, б.э. І мыңжылдығының ортасына қарай ежелгі түрік руна жазулары мағлұмат береді. Ертіс бойын мекендеген тайпалар жөнінде біздің заманымыздың I жәнс II мынжылдықтарында араб-парсы жазбаларынан да біршама мағлұматтар алуға болады. Зороастр дінінің шығуынан хабар беретін зерттеулерде оның Даити өзені бойында (Ертіс) дүниеге келгені туралы аятылып, көптеген жер-су атауларының көне аты аталады.
Онда Қара Ертіс Ардви, Зайсан келі Воурукаша, Мұзтау -- Хуйтэн-хара (Куйтун -- монғолша суық, солтүстіктегі деген мағынада), Табын-Богдо-Олатау сілемдері -- "Хукарью" -- алтын деп аталады. Және Рипей таулары (Алтай) "суықтың орталығы", содан суық жел соғып, қысының ұзақтығы 8 айға созылатыны туралы айтылады. "Хара" сөзі басында мәңгі қар жататын тау шыңы деген мағынаны білдірген.
Шығыс Қазақстаннан шыққан белгілі қаламгер-жазушы Әлібек Асқаров Мұзтау мен Кокколге арнайы сапар шегіп, кейіннен Интернет беттерінен "жер жаннаты " аталған Шамбала туралы деректер қарастырыпты. "Жер үстіңдегі Шамбала -- көкорай майсалы мамыражай мекен, үйрек үшып, қаз қонган сулы да нулы жер, ал жер астындагы Шамбала - хош иісті гүлдермен көмкеріліп, қымбат тастармен әшекейленген, алтын зерлі жарқыраған қала, Бұл таңғажайып қалаға кірер екі есік бар. Оның онтүстіктегі есігі -- Гималай тауларының гүлжазиралы бір аңғарында, Брахмаптура өзенінің бастауында. Солтүстік есігі -- Алтай тауларында, ұүзтаудың маңайында деседі" -- деген сипаттамалар тапқан. Сонымен қатар осы "жер жаннаты" туралы орыс жылнамаларындағы мағлұматтарды, аңыз-әңгімелерді де айтуға болады [8, 12 б.].
Қола дөуірі б.э.б. Ш мыңжылдықтың соны мсн II мыңжылдықтың басында Қаэақстан жерін мекендеген тайпалар өміріне үлкен өзгерістер екеліп, қоғамлық-саяси, өлеуметтік-экономикалық орлеуге жол ашты. Адамдар алгаш рет түсті мсталдар мен алтынды игеріп, пайдалануды үйренді.
Алтайдың таулы аулаңдарынан, Тарбагатай далаларынан, Ертіс пен Бұқтырманың көкорай шалгынды алқаптарынан қола дөуірінің көптеген қоныстары мен қорымдары табылды. Ондай құрылыстардың көп салынуына жез бен қалайының, алтынның аса бай кеңдері әсер еткен. Алтайдың полиметалл белдеуінде 850-ге жуык кеніштер мен кен орындарының қола, темір ғасырыңда игсрілгенін зерттеушілср жазбалары айғақтайды.
Қола дөуірі ескерткіштерінің көбірек зертгелгені Ертістің шығысындағы Қанай ауылы, Усть-Нарым, Мало-Красноярка, Трушниково аймағы. Қанай ауылы маңында бір-біріне жапсарлас салынған бірнеше құрылыс бар. Қамыс пен балшықтан салынған аумагы 50 шаршы метр тұрғын жай қазылып, тастан жасалған үш ошақ маңынан тас келсап, сүйек қалыптар мен дәнүккіш, сабау, қола моншақтар, білезік бүрамалар, кетпен, пышақтар, түрлі қыш құмыралар табылған.
Мало-Красноярка селосы жанынан аумагы 160 шаршы метр жартылай жертоле үлгісімен салынған, қора-қопсысы бар екі түрғын үй қазылды. Үй ортасындағы екі ошақ қасынан гранитпен жабылған келі, қола пышақ, орақтар, біздер, шоттар, т.б. табылған.
1985 жылы профессор Ә.М. Оразбаев бастаган экспедиция Таврия ауданындагы б.з.д. ХVIII-ХIV ғғ, жататын Қойтас, Баймұрат деген жерлерден қола деуірінің 13 қоршауына және Абай ауданының өр дөуірге жататын ескерткіштеріне қазба жұмыстарын жүргізіп, есепке алды. 1986 жылы осы экспедидия Катонқарагай ауданынын Чернова I, II, III ескерткіштері мен сақ-скиф деуіріне жататын 15 қорғанын, энеолит дөуірінің екі қорғанын зерттеді [10, 59 б.].
Шығыс Қазақстанның өзіндік ерекшелігі мол, дәстүрлі ескерткіштерінің бірі -- "мұртты" қорғандар. Бұлар қатар орналасқан, кіші қорғаннан шығыска қарай тізбектелген екі тас қатардан тұратын үлкен және кіші қорғаннан тұрады.
2 Ұлттық туризмнің ерекшеліктері
2.1 ШҚО дамыған салт-дәстүрлер
Бүгiнгi таңда Шығыс Қазақстан облысында 38 фирма туристік қызмет керсетедіl. Оның iшiнде 18 Семей қаласында, 18 Өскеменде, Риддерде жұмыс атқарады.
Бұл фирмалардың негiзгi бағыты туристердi шет елдерге жiберу. Азия елдерiнен Иран, Сирия, Израиль, әсіресе ҚХР мен БАЭ және Туркиямен тығыз қарым-қатынас орнаған. Ал Европалық мемлекеттерден Испания, Австрия, Венгрия, Франция, Чехия, бiрақ басым көпшілігін құрайтындары Германия мен Ресей.
Кесте - 1. Шығыс Қазақстан облысындағы 2009-2013 ж.ж. қызмет көрсетілген туристер, адам
Көрсеткіш
2009 ж
2010 ж
2011 ж
2012 ж
2013 ж
2009 ж. салыстыр- ғанда, %
2012 ж салыстыр- ғанда, %
Барлығы
255299
27689
39960
59667
25130
99,3
42,1
Кіру туризмі
1395
624
551
1313
1189
85,2
90,5
ТМД елдері
697
454
394
918
944
135,4
102,8
ТМД-дан тыс
698
170
157
395
245
35,1
62,0
Шығу туризмі
3086
8155
10162
6340
6232
201,7
98,3
ТМД елдері
136
490
91
133
56
41,2
42,1
ТМД-дан тыс
2953
7665
10071
6207
6176
209,1
99,5
Ішкі туризм
20815
18910
29247
52014
17709
85,1
34,0
1-кестені талдау облыстағы туристік фирмалар 2013 жылы 25130 туристке қызмет көрсетіп, 2012 жылға қарағанда туристер саны 57,9% кемісе, 2009 жылғы көрсеткішпен салыстырғанда 0,7% азайды. Соның ішінде 2013 жылы 2012 жылмен салыстырғанда шығу туризмі 1,7%, ішкі туризм 66% азайған, ал 2009 жылмен салыстырғанда шығу туризмі 2 есеге артып, ішкі туризм 14,9% кеміген. Кіру туризмі бойынша туристер саны 2013 жылы 1189 мың адамды қҧрап 2012 жылмен салыстырғанда 10%, 2009 жылмен салыстырғанда 14,8% тӛмендеген. Оған жалпы әлемдік қаржылық-экономикалық дағдарыспен қатар автожолдардың халықаралық стандарттарға сәйкес келмеуі, қоғамдық тамақтандыру объектілерінің, байланыстың және басқа да инфрақҧрылымды қамтитын туристік сервистің бүтіндей жүйесінің жеткіліксіздігі және т.б. факторлар әсер етті. Шығыс Қазақстанда туристік өнімдер ұсыну қызметімен Экосистем, Алтайские экспедиции, Эл-тур-Восток, Саяхат-Восток, Рахман қайнарлары, Көгілдір бұғаз, Геотур, Алтай, Империя туризма, Зҥбәржат Алтай, MARKA-TUR, ВизаИнтур, Алтай Альпілері ЖШС-і және т.б. туристік фирмалар айналысады.
Кесте - 2. 2012-2013 жылдары Алтай экспедициялары, Туризм империясы ЖШС-де көрсетілген қызметтерге салыстырмалы талдау
Көрсеткіштер
Жылдар
2012
2013
Туризм империясы
Алтай экспеди-циялары
Туризм империя-сы
Алтай экспеди-циялары
Бір тур қызметке орташа баға, теңге
14500
32800
16200
28100
Қызмет көрметілген туристер саны
10000
7260
21168
20354
Ауыспалы шығындар, бір тур қызметке орташа баға, теңге
10100
24300
12700
22900
Тұрақты шығындар, мың теңге
25680
63250
56400
106750
Таза пайда, мың теңге
18320
-1530
17688
-909
Сатудың критикалық көлемі
5837
7441
16114
20528
1 тур қызметтен табыс
1832
-210
836
-45
Турөнімнің критикалық көлемін өндіргеннен кейінгі фирмада қалатын пайда, мың теңге
7626
0
4194
0
Жиынтық ауыспалы шығындар, мың теңге
101000
176718
268834
466107
Жиынтық шығындар, мың теңге
126680
239968
325234
572857
Рентабельдік деңгейі, пайыз
14,5
- 0,8
5,4
-0,15
Өнімді өткізуден түсетін пайда, мың теңге
145000
238128
345922
571947
ШҚО дамыған салт-дәстүрлерге тоқталып кетсек. Салт - кәсіпке, сенімге, тіршілікке байланысты әдет-ғұрып, дәстүр. Ол ұрпақтан-ұрпаққа ауысып отырады. Уақыт өткен сайын салтқа өзгеріс еніп, өзгеріп, қоғамға байланысты бейімделіп келеді.
Жаңа қоғамдық қатынасқа сай келмейтін дәстүрлер ығысып, өмірге қажетті жаңалары дамып отырады.
Дәстүр - ұрпақтан-ұрпаққа ауысатын, тарихи қалыптасқан нормалар мен үрдістер. Ол - қоғамдық ұйымдар мен халықтың мінез-құлқының, іс-әрекетінің рухани негізі. Дәстүр мәдениетпен тығыз байланысты, сондықтан мәдениеті дамыған ел дәстүрге де бай. Ата-ананы құрметтеу, үлкенді сыйлау, адалдық, әділеттілік, мейірімділік сезімдері озық дәстүрлерге жатады.
Дағды, әдет-ғұрып деген ұғымдар адамның мінезі мен тіршілігіне байланысты қанға сіңген қылықтарды білдіреді.
Айтыс өлеңдерінің әдебиет тарихынан алатын орны мен мәні ерекше. Өйткені, бұл жанр аса бай халық әдебиетінің ертеден-ақ өнімді де арналы жеке бір саласын құрап келді. Тіпті, ол бүгінгі өмірімізді бейнелеуге де елеулі үлес қосып отыр. Сондықтан бұл жанрдың суырыпсалма (импровизация) дәстүріне қарым-қатынасы мен өзіндік табиғи белгі-сипаттарын, оның сан ғасырлар бойы даму ерекшеліктері мен бүгінгі айтысқа жалғасу жолдарын, айтыстағы шындықтың орны мен көркемдік мәселесін арнайы зерттеу қазіргі қазақ әдебиеттану ғылымының басты міндеттерінің бірі болып саналады.
Айтыстың дәстүрі бізден басқа қырғыз, қарақалпақ, алтайлықтармен қатар түрік елінде де бар, дегенмен олардағы айтыс дәл біздегідей көлемдік, көркемдік биік деңгейге көтеріле қоймаған. Мұның халқымыздың ғасырлар бойғы кәсіп-тіршілігі мен салтына, әдет-ғұрпына байланысты көрініс тапқаны ешбір дау туғызбайды. Сондықтан еліміздің рухани өмірімен ертеден біте қайнасып бірге жасап келе жатқан бұл қайталанбас өнер ұлттық мақтаныш ретінде бағалануға тиіс.
Сурет 1. Айтыс
Сөз болып отырған кезеңде қазақтарда отбасы мен некеге қатысты сонау ежелден ккеле жатқан бірегей әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлері болатын. Дүниеге келген жас нәрестеге оның құлағына азан шақырып ат қойылатын. Жасы үлкен туысқандардың бірі Құраннан аят оқып, нәрестенің атын оның құлағына үш рет қайталап дауыстайтын.
Ер бала 3,5 және 7 жасқа толғанда оны сүндетке отырғызу рәсімі өткізілетін. Сүндет тойына қонақтар шақырылатын, ат шаптырылып, спорт жарыстары өткізілетін.
Ата-ана өздерінің ұлын үйлендіру қамын әрқашан ойластырып жүретін. Болашақ келінді бала кезінен іздестіре бастайтын. Тіпті балалар дүниеге келмей жатып-ақ атастыру рәсімі болатын. Құдаларды өнегелі, құрметті, текті жерден іздестіретін. Құда түсудің салт-дәстүрлері бойынша арнайы рәсім өткізілетін. Қазақтарда жеті атаға толмаған туыстар арасында неке қиюға қатаң тыйым салынатын.
Баланы үйлендіруге қатысты әдет-ғұрыптардың реті мынадай болатын: құда түсуге алдын ала келісу, ата-ананың құда түсуі, күйеудің қалыңдыққа ұрын баруы, келін түсіру тойы, неке қию рәсімі. Ұзатылатын қыздың әкесі құда түсіп келген құдаларға құйрық-бауыр жегізетін. Бұл салт-дәстүр құдалық рәсімінің орындалғанын көрсететін. Ал құдалық екі жаққа да белгілі міндеттер жүктейтін. Құдалықтан айнуға болмайтын.
Құда түсудің ресми бөлігі аяқталғаннан кейін жігіт жағы қыздың қалыңмалын төлейтін. Қалыңмал әдетте мал басымен есептелетін. Оның мөлшері құда түсушілердің қаншалықты бай, ауқатты екендіктеріне қарай белгіленетін. Қалыңмалдың мөлшері 5 жылқыдан 1000 жылқыға дейін жететін. Үйлену тойы кезінде құдалар бір-біріне киіт кигізетін болған. Ол түрлі қымбат бағалы киімдерден, мата кездемелерден, мал басынан тұратын. Құдалар жағы бір-бірімен қоржын алмасып, өзара сыйлық жасасатын. Үйлену тойының әдет-ғұрыптары неке қию рәсіміне ұласады. Қазақтардың дәстүрлі қоғамында қыздың жасауын берудің де зор маңызы болды. Жасау қыз баланың жас кезінен әзірлене бастайтын. Қыздың жасауына киіз үй, кілем, текемет, сырмақ сияқты бұйымдар, киім-кешек түрлері мен ыдыс-аяқтар, әр түліктен тұратын мал басы және басқалары кіретін болған.
Күйеуі өліп, жесір қалған жае әйелге күйеуінің жақын туыстарының біреуі әмеңгерлік жолымен үйленуге құқықты саналатын. Көшпелі қазақ халқының өмірінде мұның әлеуметтік маңызы үлкен болды. Әйел ерден кетсе де елден кетпеді. Марқұм болған адамның балалары өз руының, өз туысының қарамағы мен қамқорлығында қалды, жат жұртқа жіберілмеді. Өйткені олар өз туыстарының арасында жетімдік көрмейді, бейшаралық халге душар болмайды. Сондықтан да құдалардың арасы суыспайды. Егер біреудің отбасы перзент көрмесе немесе баласы тұрмай, шетіней берсе, ол алдын ала келісім бойынша, өз туыстарының бірінің баласын бауырына басып, асырап ала алатын.
Жеке шаңырақ көтеріп, ата-анасынан еншісін алып шыққан жас отбасында күнделікті тіршілігіне қажетті нәрсенің бәрі де -- отауы, төсек-орындары мен үй ішінің жабдықтары, есік алдында малы да болатын. Ежелден келе жатқан әдет-ғұрып бойынша ата-анасының қолында кенже ұлы қалып, қара шаңыраққа бүкіл мал-мүлкімен қоса иелік ететін. Қазақтар өздерінің ата-анасын ешқашан тастап кетпейтін. Даланың жазылмаған бұл әдет-ғұрпын бұзғандарды қазақтар нағыз жексұрын, жауыз жандар ретінде жек көрді.
Шілдехана шілделік, шілде күзет - өмірге келген нәрестенің құрметіне жасалатын той. Мал шаруашылығымен айналысқан қазақ халқы адам өмірге келгеннен кейін, жақындарына сүйінші сұрап жаушы жібереді. Сүйінші хабарды жеткізгендер ұл туса - "ат ұстар" немесе "жылқышы", қыз туса - "көйлек тігер", "қырық жеті" немесе "сауыншы туды" деп хабарлаған. Одан кейін туған-туыстар, көршілер және алыс-жақын ағайындар Шілдеханаға жиналады да "бауы берік болсын" деп тілек айтып, шашу шашып келеді. Шілдехана мәні алғаш нәрестені жын-періден қорғап, "күзету" деген сенімге саяды. Сондықтан оны "Шілде күзет" деп те атайды. Бұл ғұрыптың түпкі мәні бала мен ананы тіл-көзден сақтау, жын-шайтандардан қорғау дегеннен туындаған. "Шіллә" ("чілле") парсы "қырық" деген мағына береді. Дәстүрлі қазақ қоғамында бала үшін туылғаннан 40 күнге дейін қауіпті кезең саналған, оған дейін нәрестеге көп адамды жолатпай, бала мен анасын жақсылап күткен (қ. Қырқынан шығару). Әсіресе, жас нәресте жатқан үйде үш (кейде 40 күнге дейін) күні бойы шам жағылып, "күзетілген". Кейіннен шілдехана ұлттық ойын-сауық кешіне айналған.
Қызды үйінен ұзатып салу ата-ана үшін өте үлкен бақыт. Себебі кез-келген ата-ана өз қызын таңдаған жары мен құда-құдағиларына аманатпен шығарып салғысы келеді. Сондықтан да қандай ата-ана болмаса да бұл күнге өте мұқият дайындалады.
Жігіт пен қыз келіскесін бір-бірінің ата-анасымен танысып алғаны дұрыс. Той кезінде түсініспеушіліктер болмауы үшін құдалар алдын ала киіт анау мынауды алдын ала келісіп алғандары дұрыс (көбіне келіспеушіліктен реніш туып жатады). Қазіргі заманда қызға сырға салу мен бірге қызды ұзатуды бірге бір күнде жасайды.
Сонымен қызды ұзатар кезінде мына салт -- дәстүрлер жасалады:
- Келінмен таныстыру. Құдалар келе жатқан кезде есік алдына екі адам арқан тартады, арқан тартқан адамдарға құдалар жағы өз жоралғысын (орамал, мата, ақша) береді.
Құдалар есіктен кіріп амандасқаннан соң қыздың екі жеңгесі жігітті отқа май құйғызуға алып кетеді. Отқа май құйғызғанан соң жігіт жоралғысын (көбіне ақша, моншақ анау-мынау ұсақ түйектер) береді.
Құдалар жайғасып алғасын, болашақ келіндерін таныстырады. Оған құдағи көрімдігін беруге міндетті. Жастарға бір бөлек үлкендерге бөлек дастархан жасалады.
Қызға сырға салу. Тамақтарын ішіп алғасын қоржын ашуға кіріседі. Бірінші кезекте, өлілер риза болсын деп босағаға ер адамға киім қыстырады. Сонан соң қызға әкелінген сырға салынады. Оның қыздың құлағына енесі не қайын әпкелері салады.
Ары қарай той көбіне той залында жалғасады. Тойда жастарға ақ бата беріліп, тілектер айтылады. Көп қыздар қоштасарларында сыңсу айтады. Сыңсыма -- қыздың ата-анасымен, туыстарымен қоштасу жыры. Бірақ, қазір көп ешкім айтпайды, арнайы осы әнді орныдайтын әншілерді жалдайды. Ол әнді орындай отырып, қызды бар туысымен қоштастырып шығады. Қызды соңында үлкендердің батасын беріп ақ мата бойы мен шығарып салады. Қызды артына қаратпай алып кету керек.
Тұсаукесер - сәби қаз тұрғаннан кейін тез жүріп кетсін деген тілекпен жасалатын ғұрып, ырым.
Ол үшін арнайы ала жіп дайындалады. Бұл ала жіп аттамасын деген ұғымнан шыққан. Сол жіппен баланың аяғын тұсап, оны жүріс-тұрысы ширақ әйелге қидырады. Сүріншек, жайбасар адамдарға баланың тұсауын кестірмейді. Тұсауы кесілген баланы қолынан ұстап жүгіртеді, шашу шашылады. Баланың ата-анасы тұсау кесушіге кәдесін береді. Тұсау кесу тойының негізгі жабдықтары 1,5 м ала жіп, өткір қайшы немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz