«Психофизиология» пәннің оқу әдістемелік кешені
1. Глоссарий
2. Дәрістер
3. Практикалық және лабораториялық сабақтар
4. Курстық және бітірушілердің кәсіби жұмыстарын дайындау
5. Студенттің өздік жұмысы
2. Дәрістер
3. Практикалық және лабораториялық сабақтар
4. Курстық және бітірушілердің кәсіби жұмыстарын дайындау
5. Студенттің өздік жұмысы
Психофизиология жалпы психология ғылымының саласы. Психофизиология термині 19-шы ғасырдың басында француз философы Н.Массиастың ұсынысымен енгізілді және алғашында нақты физиологиялық әдістерге негізделген психикалық зерттеулерде қолданылды. Психофизиология немесе психикалық физиология психология мен генетикалық физиология ғылымдары негізінде қалыптасқан. Психофизиологияның зерттеу пәні: адамның психикалық әрекеті мен мінез-қылықтарының физиологиялық негізі. Зерттеу объектісі – жеке адам және оның орталық жүйке жүйесі. Орталық жүйке жүйесінің бөлімдеріне: жұлын, артқы ми (сопақша ми мен варолий), ортаңғы ми, мишық, аралық ми(таламус және гипоталамус), алдыңғы ми (қыртысасты ядроларының стриапаллидарлық жүйесі және ми сыңарларының қыртысы) жатады. Пәннің мақсаты: адам психикалық функцияларының нейрондық және физиологиялық механизмдері жайлы қазіргі білімдерді меңгеру. Психофизиологияның басты ерекшелігі – бастапқы теорияның негізі мен тәжірбиелік мәселелерінің шешімін енгізумен тығыз байланыстылығында.
Адам миы симметриялы ағза. Алайда олардың әрекеттері әр түрлі болып, әралуан іс- әрекетті меңгереді. Мидың әрекеттік асиметриясы екі жағдайда байланысты:
1) екінші сигналдық жүйенің жүйке орталығында әр түрлі орналасуы;
2) адамның бейімделу ісінде оң қолдың алымды үстемдігі болуы. Ми сыңарларының өзара қатынасы симметрия мен доминанта қасиеттеріне негізделген.
Бұрын мидың сол сыңары тіл, ойлау, әрекет- қимылына, кеңістікте дене бағдарланысына жауапты, сондықтан үстемді (доминантты) деп есептеледі. Ал оң сыңары қосалқы ретінде қаралады. Қазіргі кезде әрбір психикалық әрекетті меңгеруде сол немесе оң ми сыңарларының үстемдігі болатындығы анықталды. Мәселен, сол ми сыңарының әрекеті басым адамдар теорияға бейім, сөз қоры мол, оны кеңінен пайдаланғыш, қимылы белсенді, мақсатқа талпынғыш, уақиғаларды болжағыш келеді. Оң ми сыңары нақтылы іс- әрекетке жұмылдырады, ол адам шабан, сөзге сараң, бірақ өте сезімтал және әсерленгіш, меңзей қарауға және еске түсіруге әуес болады.
Адам миы симметриялы ағза. Алайда олардың әрекеттері әр түрлі болып, әралуан іс- әрекетті меңгереді. Мидың әрекеттік асиметриясы екі жағдайда байланысты:
1) екінші сигналдық жүйенің жүйке орталығында әр түрлі орналасуы;
2) адамның бейімделу ісінде оң қолдың алымды үстемдігі болуы. Ми сыңарларының өзара қатынасы симметрия мен доминанта қасиеттеріне негізделген.
Бұрын мидың сол сыңары тіл, ойлау, әрекет- қимылына, кеңістікте дене бағдарланысына жауапты, сондықтан үстемді (доминантты) деп есептеледі. Ал оң сыңары қосалқы ретінде қаралады. Қазіргі кезде әрбір психикалық әрекетті меңгеруде сол немесе оң ми сыңарларының үстемдігі болатындығы анықталды. Мәселен, сол ми сыңарының әрекеті басым адамдар теорияға бейім, сөз қоры мол, оны кеңінен пайдаланғыш, қимылы белсенді, мақсатқа талпынғыш, уақиғаларды болжағыш келеді. Оң ми сыңары нақтылы іс- әрекетке жұмылдырады, ол адам шабан, сөзге сараң, бірақ өте сезімтал және әсерленгіш, меңзей қарауға және еске түсіруге әуес болады.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
шәкәрім атындағы семей мемлекеттік университеті
3 деңгейлі СМК құжаты ПОӘК ПОӘК
042-14.05.01.20.10303-2011
Психофизиология пәнінің Баспа №3
оқу-әдістемелік кешені 20.09.2011
ПӘННІҢ ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
Психофизиология ПӘНІ БОЙЫНША
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
050503 Психология мамандықтарына
оқу-әдістемелік кешені
Семей
2011
Алғысөз
1. ЖАСАЛЫНДЫ
Құрастырушы Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің
“ Психология” кафедрасының аға оқытушысы Абдуллина Г.К.
“__06____”
____09______ 2011ж
2.ҚАРАЛДЫ
1. Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің Психология
кафедрасының отырысында
Хаттама №_1___06__09_ 2011 жыл
Кафедра меңгерушісі:_________ Сатиева Ш.С
2.2.ГФ оқу-әдістемелік бюросының отырысында
Хаттама №_1_____”_23___09______ 2011 жыл
Төрағасы _______Г.Колмогорова
2. Гуманитарлық факультеті ғылыми кеңесінің отырысында талқыланды
Хаттама № 1____ 28 __09____ 2011 жыл
Факультет ғылыми кеңесінің төрағасы___________ Б. Атантаева
4. .БЕКІТІЛДІ
4.1.Университеттің оқу-әдістемелік бюросының отырысында мақұлданды және
баспаға ұсынылды
Хаттама № 1_____ 30 ___09_____ 2011 жыл
ОӘК төрағасы, бірінші проректор__________Б.А.Рскелдиев
5. АЛҒАШ ЕНГІЗІЛДІ
Мазмұны:
1. Глоссарий
2. Дәрістер
3. Практикалық және лабораториялық сабақтар
4. Курстық және бітірушілердің кәсіби жұмыстарын дайындау
5. Студенттің өздік жұмысы
1. Глоссарий – түсініктемелер.
№ Термин атауы Термин мазмұны
1 Абсанс қас – қағым сәтте есінен талуы, қимыл –
қозғалысының шектелуі.
2 Адаптация тітіркендіргіштердің күшіне бейімделуі.
3 Аггревация аурудың белгілері мен ауру адамның шағымын күшейту.
4 Агнозия ми қыртысының зақымдануы нәтижесінде көру, есту,
сипап сезу тітіркендіргіштерінің дұрыс қабылдай
алмауы
5 Акцентуация адамның екпіндеуі
6 Анамнез аурудың шығу тарихы, ауру адамның тарихы.
7 Анестезия туа біткен ақыл – ой кемістігі. организмнің
сезгіштік қабілетінің әлсіздеуі.
8 Антероградты жәнеес процесінің патологиялық жағдайлары: антероградты
ретроградты – ауырғаннан кейінгі, ретроградты – ауырғанға
дейінгі ақпарат – мәліметтерді ұмыту – естен
шығару.
9 Вербальды зона мидың сол жарты шары сөздік жарты зонасы (оң
қолымен жазатын адамдардың миының сол жарты шары).
10 Деменция жүре пайда болатын ақыл – ой кемістігі.
11 Дереализация дүниенің, адамның өзіне таныс жағдайдың басқаша
көрінуі.
12 Диссимуляция аурудың өзін және оның белгілерін жасыру.
13 Галлюцинация елестеушілік (қабылдаудың зақымдануы).
14 Гиперамнезия естің өткірлігі; гипоамнезия – нашарлауы;
парамнезия – жалған ес, естің кемістіктерін ойдан
шығарып толықтыру.
15 Гипостезия тітіркендіргіштерді жоғары түрде қабылдау.
16 Иллюзия сағым (қабылдаудың зақымдануы).
17 Клоникалық және эпилепсияның клиникалық көрінісі.
тоникалық
талмалар
18 Нейропсихология жүйке – жүйесінің психикалық заңдылықтарын
зерттейтін ғылым саласы.
19 Олигофрения психикалық дамуда кемістік жоқ; бірақ мінез –
құлық, іс - әрекетінде көрінетін ауытқуларды
зерттейді
20 Парестезия күйдірген не шошынған сияқты сезімдер
21 Психопатология пато- бұзылу, ауытқу, яғни психикалық бұзылулар
мен ауытқуларды зерттейтін сала
22 Ремиссия психикалық аурудың, келесі кезеңіне дейінгі сауығу,
аурудың әлсізденуі.
23 Сенестопатия бұлшық еттердің жансыздануы не созылуы сияқты
ұнамсыз түйсіктер.
24 Симптом кез – келген ауруға тән белгі.
25 Симуляция жоқ ауруды бар деп мида бейнелеу.
26 Синдром симптомдар комплексі немесе сол ауруды даралайтын
ерекше белгі.
27 Сопор түрлі рефлекстер сақталғанда санасының толық
жойылуы
28 Сөздік праксис қалыптасқан сөздік қозғалыстардың
автоматттандырылған қимылдары
29 Ступор толық қимылсыздық, сана зақымдануындағы жағдай.
30 Эидетизм айқын бейнелерді еске түсіру.
31 Экзогендік сыртқы себептер.
32 Эндогендік ішкі себептер, туа біткен.
Дәріс материалдары
№ 1- дәріс
Тақырыбы: Психофизиология пәніне кіріспе
Сұрақтары:
1. Психофизиология пәні.
2. Жүйке жүйесінің ролі мен маңызы.
3. Жүйке жүйесі дамуының эволюциялық деңгейі
Психофизиология жалпы психология ғылымының саласы. Психофизиология
термині 19-шы ғасырдың басында француз философы Н.Массиастың ұсынысымен
енгізілді және алғашында нақты физиологиялық әдістерге негізделген
психикалық зерттеулерде қолданылды. Психофизиология немесе психикалық
физиология психология мен генетикалық физиология ғылымдары негізінде
қалыптасқан. Психофизиологияның зерттеу пәні: адамның психикалық әрекеті
мен мінез-қылықтарының физиологиялық негізі. Зерттеу объектісі – жеке адам
және оның орталық жүйке жүйесі. Орталық жүйке жүйесінің бөлімдеріне: жұлын,
артқы ми (сопақша ми мен варолий), ортаңғы ми, мишық, аралық ми(таламус
және гипоталамус), алдыңғы ми (қыртысасты ядроларының стриапаллидарлық
жүйесі және ми сыңарларының қыртысы) жатады. Пәннің мақсаты: адам
психикалық функцияларының нейрондық және физиологиялық механизмдері жайлы
қазіргі білімдерді меңгеру. Психофизиологияның басты ерекшелігі – бастапқы
теорияның негізі мен тәжірбиелік мәселелерінің шешімін енгізумен тығыз
байланыстылығында.
Адам миы симметриялы ағза. Алайда олардың әрекеттері әр түрлі болып,
әралуан іс- әрекетті меңгереді. Мидың әрекеттік асиметриясы екі жағдайда
байланысты:
1) екінші сигналдық жүйенің жүйке орталығында әр түрлі орналасуы;
2) адамның бейімделу ісінде оң қолдың алымды үстемдігі болуы. Ми
сыңарларының өзара қатынасы симметрия мен доминанта қасиеттеріне
негізделген.
Бұрын мидың сол сыңары тіл, ойлау, әрекет- қимылына, кеңістікте дене
бағдарланысына жауапты, сондықтан үстемді (доминантты) деп есептеледі. Ал
оң сыңары қосалқы ретінде қаралады. Қазіргі кезде әрбір психикалық әрекетті
меңгеруде сол немесе оң ми сыңарларының үстемдігі болатындығы анықталды.
Мәселен, сол ми сыңарының әрекеті басым адамдар теорияға бейім, сөз қоры
мол, оны кеңінен пайдаланғыш, қимылы белсенді, мақсатқа талпынғыш,
уақиғаларды болжағыш келеді. Оң ми сыңары нақтылы іс- әрекетке жұмылдырады,
ол адам шабан, сөзге сараң, бірақ өте сезімтал және әсерленгіш, меңзей
қарауға және еске түсіруге әуес болады.
Алайда адамдардың үштен бірінде ми сыңарының жекеленген анық әрекеттік
мамандылығы байқалмайды. Маманданған ми сыңарларының арасында өзара тежелу
болады [6]. Екі ми сыңары екі түрлі ойлау үрдісін ұйымдастырады. Сол ми
сыңары талдау ісіне қатысып, қисынды ойлауды, индукциялық амалды, ал оң ми
сыңары нақтылы, бейнелі ойлауды, дедукция амалын басқарады. Сол ми сыңары
сөйлеу іс- әрекетін: оны түсіну және құрастыру, сөз символдары мен жұмысты
қамтамасыз етеді. Оң ми сыңары кеңістік сигналына жауапты заттарды өру және
сипап сезу арқылы таниды. Оған жеткен ақпараттар бір мезгілде және жалпы
тәсілмен өңделеді. Оң ми сыңарымен музыкалық қабілеттер байланысты. Ми
сыңарларының асcиметриялық ерекшеліктерін көру түйсігінің
айырмашылықтарынан байқауға болады.
Ми сыңарларының көру түйсігі ажыратуы
Көру түйсігінің Сол ми сыңары Оң ми сыңары
сипаттамасы
Жақсы танылатын Сөздік Сөздік емес
тапсырмалар Оңай ажырататын Қиын ажырататын
Таныс Таныс емес
Жақсы Уақыттық қатынасты Кеңістіктік қатынасты
қабылданатын бағалау бағалау
тапсырмалар Ұқсастығын табу Айырмашылығын
Тітіркендіргіштердің табу
аттары бойынша Тітіркендіргіштердің
сәйкестігін табу қасиеттері бойынша
Сөз арқылы таңбалау сәйкестігін табу
Кеңістікті көру
арқылы талдау
Түйсіктің Жіктеп қабылдау Тұтас қабылдау
ерекшеліктері Дәйекті қабылдау (гештальт)
Дерексіз, жалпылай, Бір мезгілде түйсіну
әр нұсқалық тану Нақтылы тану
Жорамалдың Қарапайым Шашыраңқы
құрылымдық әрекеттердің бекітілген өкілеттілігі
айырмашылығы өкілеттілігі
Сөйлеу орталығы сол ми сыңарында орналасады. Ол оң қолдың қимыл
белсенділігінен қалыптасады. Солақай адамдардың да 70%- де сөйлеу орталығы,
оңқай адамдардағыдай сол ми сыңарында, солақай адамдардың тек 15%- де
сөйлеу орталығы оң ми сыңарында орналасады. Мидың кейбір әрекеттерге ерекше
жауапты болып, белгілі үстемді орталыққа айналуы латерализация деп
аталады.
Сірә, адамның жоғары жүйке іс- әрекетінің типтік ерекшеліктері қандай
ойлау аппаратын иеленетіндігіне байланысты болуы мүмкін. Көркемпаз типтер-
бірінші сигналдық жүйесі басым адамдар, олардың оң ми сыңары жетік
көбінесе бейнелі ойлайды. Ал ойшыл типтер- екінші сигналдық жүйесі үстем
адамдар. Бұлар сол ми сыңарына тән дерексіз ойлауды иемденеді. Аралық тип
екі сигналдық жүйенің әрекеттік теңдесуімен сипатталады, адамдардың көбісі
осы типке жатады.
Жалпы мидың бір сыңарының басым болуы туа пайда болады, алайда тәрбие
мен тәлім де ерекше маңызды орын алады. Сондықтан солақай адамдарды қайта
үйрету кезінде, олардың ойлау қабілетінің ширақтығы тоқырап қалуы ықтимал.
Сөз жоқ, адамның қалыпты психикалық іс- әрекеті мидың екі сыңарының
біріккен жұмысының нәтижесі. Олардың тек бір мезгілдегі жұмысы мен бейнелік
және дерексіз ойлау тетіктерін бірлестіру ғана сыртқы әлемнің құбылыстарын
жан- жақты (нақтылы және теориялық) қамтиды. Ми сыңарларының өзара
қатынасына сыртқы ортаның әр түрлі құбылмалы ықпалдары себепші болады.
Сонымен ми сыңарының қарым- қатынасының екі жақты сипаты психикалық іс-
әрекетті және әрекет- құлықты тиімді бағытта өзгертуге мүмкіндік туғызады
Жүйке жүйесі ми сауытының ішінде орналасқан бас миынан, омыртқа сүйегінің
өзегінде орналасқан жұлыннан және торынан тұрады. Жүйке жүйесі өте күрделі
құрылған. Оны үлкен қаланың телефон желісімен салыстыруға болады: мысалы ми
телефон станциясы, ал мидың дененің әр түрлі мүшелерімен байланыстыратын
жүйкелер бұл көптеген желілер десек болады. Телефон желілерінен де,
жүйкелерден де электр тоғы өтеді, ал жүйкелер миелин деген ерекше заттан
тұратын қабықшамен қапталған, ол да электромдары қапталған оқшаулағыш
қабықшаға ұқсас қызметті атқарады. Олардың көмегімен жүйкемен жүретін
электр импульстері (серпілістері) көрші жатқан клеткаларға түспей,
өздерінің бағытталған жеріне тура жетеді.
№ 2 дәріс
Тақырыбы: Жүйке жүйесінің функционалды анатомиясы
Сұрақтары:
1. Жүйке жүйесіне жалпы анатомиялық шолу.
2. Рефлекторлық доға.
3. Рефлекстер
Орталық нерв жүйесі әрекетінің негізгі және спецификалық
көрінісі – рефлекторлық актылардың орындалуынан яғни рефлекстерден
байқалады. Рефлекс дегеніміз - рецепторлар тітіркеніне организмнің
нерв жүйесі қатысуында қайтаратын жауап реакциясы.
Нерв жүйесі әрекетінің рефлекторлық (латын шағылыстыру)
принципін (XVII ғ. 1648) француз философы әрі натуралисі Р.Декарт
ұсынған. Оның түсінігінше, жануарлардың қандай да болмасын қозғалысы
іске асу үшін жануарлар рухы деп аталатын өте майда, әрі жеңіл
орын ауыстыратын бөлшектер мидан шағылысып бір нервтан басқа нервке
өтіп, одан әрі оның қуысы арқылы етке жетіп, оны толтырып шар
тәрізді пішінге келтіреді яғни ет жиырылады. Бірақ рефлексті
ғылыми термин ретінде алғаш қолданып, оған қазіргі кездегі
ұғымына түсінік берген (XIX – дың басында) чех физиологі Прохазка
болды. Ол тіпті психикалық әрекетті де рефлекторлық принциппен
түсіндіруге болады деп есептеді. Ағылшын Маршалл Голл т. б
рефлекстер деп тек орталық нерв жүйесінің төменгі бөлімдерінің
(жұлынның) қатысуында ғана болатын және кез келген тітіркендіруге
жауап ретінде стереотипті түрде іске асатын реакцияларды есептеді.
Бұл түсініктің шеңберіне симайтын басқа күрделі, сапалы (нерв
жүйесінің қатысуында орындалатын) іс - әрекеттер рефлекстер туралы
түсініктерді жинақтай келе, бұрын айтылмаған, жаңа сападағы, жаңа
сатыдағы тұжырым жасады. Ми рефлекстері деп аталатын еңбегінде ол
Сапалы және сапасыз тіршіліктің (өмірдің) барлық актылары өздерінің
пайда болу тәсілі жағынан рефлекстер болып табылады деп жазды.
Сөйтіп ол психикалық әрекеттің де рефлекторлық табиғатын мойындаған.
Рефлекс орындалу үшін рефлекторлық доға яғни рефлексті
тудыратын қозу өтетін жол керек. Рефлекторлық доға – рефлексті іске
асыратын, спецификалық ұйымдасқан және өзара әрекеттесетін нерв
элементтерінің комплексі. Мұның синапстар арқылы өзара байланысқан
афференттік, орталық және эфференттік бөлімдері бар (22- сурет)
Афференттік бөлім тітіргендіргіш әсерін сезіп қабылдайтын туынды –
рецептордан басталады. Одан шығатын афференттік нерв талшығы
(рецепторлық клетканың өсіндісі) қозуды орталық нерв жүйесіндегі
нейрондар мен синапстар комплексі қозуды эфференттік нейрондарға
береді. Бұлардан шығатын эфференттік нерв талшықтары оны одан әрі
тиісті жұмыс органына (эффекторға) жектізеді. Белгілі бір рефлексті
тудыратын тітіркендіргіштер әсерін қабылдайтын рецепторлар жиынтығын
рефлекстің рецептивтік алаңы деп атайды. Бірақ, бір рецептивтік
алаңнан әр түрлі рефлекстерді алуға болады, сондай – ақ бір рефлексті
әр түрлі рецептивтік алаңнан алуға болады.
Ең қарапайым рефлекторлық доға екі нейроннан: афференттік және
эфференттік нейрондардан түзіледі. Бұларды бір ғана синапс
байланыстырады. Сондықтан оны моносинапстық доға деп атайды. Ахилл
сіңірі (созылу) рефлексіндегі доға осындай. Бірақ күрделі
рефлекстердің барлығында рефлекторлық доғалар көп нейроннан,
синапстардан түзіледі. Сондықтан оларды полисинапсты доғалар деп
атайды. Бұларда қозу афференттік бөлімнен эфференттік бөлімге
жеткенше толып жатқан аралық (қондырма) нейрондардан тұратын жолдан
өтуі керек. Доғаның орталық нерв жүйесіндегі бөлімі аса күрделі.
Ол жүлынның сегменттері мен де шектеме алады, сондай – ақ мидың әр
түрлі бөлімдерін де қамтиды. Осы себептен де афференттік нерв
талшығы арқылы түскен импульстер орталық нерв жүйесінде кеңінен
тарала алады және қайтарылатын жауап реакцияларын тудыруға да әр
түрлі нервтік құрылымдар қатыса алады. Мысалы: күшті ауырту
түйсігін тудыратын әсер, орталық нерв жүйесі зақымданбаған болса,
тек айтылған түйсікті ғана тудырып қоймайды, сонымен қатар біраз
вегетативтік реакциялар байқалады (жүрек қызметі, тыныс алу т.б
өзгереді). Осымен қатар бір түрлі рефлекстің (мысалы: ас қорыту
сөлдерінің бөлінуі , тыныс алу т.б) орындалуы үшін орталық нерв
жүйесінің әр түрлі деңгейлерінде (жұлында, сопақша, ортаңғы, аралық
миларда, ми сыңарлары қыртысында) орналасқан нейрондар қатысады.
Олай болса жоғарыда берілген рефлекторлық доға туралы ұғымды жалпы
әрі қарапайым схема деп түсіну керек.
Тітіркендіргіш әсер еткеннен бастап жауап реакциясы туғанға дейінгі
уақытты рефлекс уақыты деп атайды. Бұл уақыт рефлекторлық доғаның
әр трлі звенолары арқылы қозу өту ұзақтықтарының қосындысынан
құралады. Бұлардың ішіндегі ең ұзағы - орталық нерв жүйесі арқылы
өту уақыты (синапстық кешігу). Рефлекс орындалу үшін рефлекторлық
доғаның барлық бөлімдері анатомиялық та. Физиологиялық зақымданбаған
болуы тиіс.
Рефлекстерді жіктеу. Организмнің атқаратын рефлекстерінің саны да,
түрі де көп. Дегенмен оларды әр түрлі белгілеріне қарай жіктеуге
болады. Мәселен, 1) Биологиялық маңызына қарай рефлекстерді коректік,
қорғану, жыныстық, бағдарлау т.б деп топтап атайды. 2) Рецепция
белгісіне қарай (яғни қай рецептордың тітіркенуінен туатындығына
байланысты) экстерорецептивтік (сыртқы рецепторлар тітіркенуінен
алынатын), пропрорецептивтік (қаңқа еті, сіңір, буындардағы
рецепторлар тітіркенуінен алынатын ) т.б деп бөледі. 3) Орындалатын
реакцияның сипатына қарай және оған қатысатын органдарға
байланыстырып қозғалу, секреторлық, трофикалық, тамыр, қозғағыш,
висцеромоторлық т.б рефлекстерді айырады. 4) Орталық нерв жүйесінің
қай бөлімінің міндетті түрде қатысатындығына байланысты да
рефлекстерді жіктейді: жұлын рефлекстері - жұлын сегменттеріндегі
нейрондар қатысуында орындалады; бульбарлық рефлекстер – сопақша
мидың; мезенцефальдық рефлекстер - ортаңғы мидың; диэнцефальдық
рефлекстер аралық мидың; кортикальдық рефлекстер - ми қыртысы
нейрондарының міндетті түрде қатысуында орындалады. Бұл жерде
ескеретін бір жай, орталық нерв жүйесі зақымданбай тұтас тұрғанда
оның жоғарғы бөлімдерінің рефлекстеріне төменгі бөлімдер де қатысады;
сондай – ақ төменгі бөлімдер (жұлын, сопақша, ортаңғы ми) іске
асыратын рефлекстер кезінде қозу импульстері жоғарғы бөлімдерге
(аралық ми, қыртыс асты ядролары, ми қыртысы) де жетеді. Сондықтан
бұлар да тиісті дәрежеде белгілі бір рефлекстің іске асуына
қатысады және осы тұрғыдан қарағанда әрбір рефлексті бүкіл
организмнің реакциясы деп қарауға болады. Оның бер жағында қандай
да болмасын рефлекс оңаша, басқалармен еш байланыссыз және
байқалмайды. Бір орган рефлекстері басқа органдар қызметтерін
өзгертеді және керісінше Мысалы: қаңқа еттерінің жиырылуына
байланысты болатын қозғалу актыларының барысында барлық дерлік ішкі
органдардың қызметтері жанданады.
Дегенмен, аталған рефлекстер өздеріне тиісті бөлімдер сау болған
жағдайда, басқа бөлімдер қатыспаса да орындала береді. Мәселен, егер
кесу арқылы бақаның миын жұлынынан ажыратса біраз уақыт (15-30
минуттай) өтіп, кесу зардабы (шоқ) аяқталған соң, оның аяғының
терісіне әлсіз қышқылмен әсер етіп, немесе шымшу арқылы жұлынның
өзіне тән балатын рефлекстерді алуға болады. (бүгілу, жазылу, сүрту,
аймалау рефлекстері және ахиллес сіңірінен алынатын балтыр етінің
жиырылуы – ахиллес рефлексі). Адамда табан терісін тітіркендіруден
аяқтың басы, саусақтар рефлекторлық түрде иіледі (табан рефлексі).
Тізеден ұрып санның төрт ұшты етінің сіңірін созса рефлекторлық
түрде аяқ жазылады (тізе рефлексі). Бұларды да жұлын рефлексіне
жатқызады. Сондай – ақ зәр шығару және дефекация (қи тастау)
рефлекстері де жұлынның қатысуында жүзеге асады. Ал ему рефлекстері
корнеальдық (көздің қасаң қабығына тигенде қабақтың жабылуы) рефлекс,
сопақша мидың, қарашық рефлекстері (жарықтан қарашықтың кішіреюі)
ортаңғы мидың қатысуында орындалады т, с.с 5) Организмде атқарылатын
барлық рефлекстерді шартсыз және шартты деп үлкен екі топқа бөледі.
(бұлар туралы жоғары нерв әрекетінің физиологиясында толық айтылады).
6) Рефлекстердің ерекше типіне шеткі органішілік рефлекстерді
жатқызуға болады. Бұлардың орындалуы үшін орталық нерв жүйесінің
қатысуы міндетті емес. Олар тиісті органның өзіндегі, ерекше
метасимпатикалық деп аталатын жүйеге жатқызылатын, интрамуральдық
нервтік ганглийлер элементтері түзетін рефлекторлық доға арқылы іске
асады. (жүрекшілік шеткі рефлекстер) 7) Қаңқа еттеріне келетін
қозғағыш нервтер арқылы іске асатын рефлекстерді сомотикалық деп,
ал симпатикалық және парасимпатикалық нервтер арқылы іске асатындарды
вегетативтік рефлекстер деп атайды
№ 3 дәріс
Тақырыбы: Психофизиологияның қазіргі зерттеу әдістері
Сұрақтары:
1. Қазіргі психофизиологиялық зерттеу әдістері жайлы түсінік.
2. Жүйке клеткаларының импульсті белсенділігін тіркеу.
3. Электроэнцефалография. Магнитоэнцефалография. ЯМРИ
Психологиялық әдістер мен психологиялық ерекшеліктері зерттеу
тәжірибесінде - ауруларды зерттеді, олардың өзіне тән– жалпылығы мына
категорияларында белгіленген, биік жекелік және қызу үрейлілігі сияқты,
әрекет- құлықтың ригидтілігі, қайратты бақылауы да жоғары дәрежелі
сезімдердің үстінде болғанымен сезімдердің көрінуінде анығырақсыз, олардың
ішкі дау барысында- ақылы төмендейді де стресстік күй-жағдайға ұшырайды.
Барлығы осындай жағдаяттарға түсу себептерін өздерін күнәландыру туралы
дезадаптациясы әлеуметтікте күшейтілген ауру ремиссиясы дәуіріне
төмендейтіннің қайталану дәуіріне тән. Осындай ерекшелікке мынандай
болжамды айтуға рұқсат етілді, қайталануды- адамның әлеуметтік бейімделуі
бұрынғы қалпына келуі ауру дәуірінде байқалады (Косенков,2000).
Негізінде бұларды бақылаулары көрінуі бойынша- патологиялық болжамы
келесі қисынға келген болатын (Косенков,1997,2000). Әлеуметтік бейімделу
өлшемімен ми функционалды асимметриялық артуынан болады, оны айқын
шекаралар кесіп өтпейді де көрсетілгеннің барлығы сын аймақ сияқты
көрінеді. Әлеуметтік дезадаптация оқиғасында, ми функционалды асимметриясы
сын аймаққа кешіп өтеді, көрінуі бойынша сол уақытта патологиялары
байқалады, организмнің ең функционалдығы асимметриялық- физиологиялық
жүйелерінің жұмысын келесімен өзгертуін сын аймақтың бойымен қоса жүреді.
Мына ремиссияны- патологияға ертіп әкеледі де ағымы әр түрлі ұзақтығымен
бола алады.
Әр түрлі теориялық конструкторларының (құрастырушыларының)
дәлелдеуінше, бірыңғай ерекшеліксіз факторының дамуы- аурулардың
барлығында ми функционалды асимметриясы туралы ұсыныстар қолданылады. Осы
алекситимии концепциясы әлсіздіктерге және іздеу белсенділігі төмендерге
тәуелді.
Алекситимия психологиялық симптом комплекстері- когнитивті, аффективті
және әрекет- құлықтық деңгейлеріне ұсынылған. Алекситимиялық
конструкторында мынандай маңызды ерекшеліктерімен келеді: идентификациялық
қиындықтарында мен өздерінің сезімдерінің суреттеулерінде; сезімдердің
дифференцациясына қабілетсіздік мен дене түйсіктердің қабілетсіздігі;
когнитивтігі стилінде елестетуі ригидтілік сияқты нақтылық
жеткіліктіліксіздігі (Семенова,1993). П.Сифнеосаның алекситимиялық
концепцияға сәйкес (Коростелева, Ротенберг 1993), когнитивті- аффекттивті
бұзу сферасына, аффекттік вербальдық қабілеттілігінін төмен түскендігін,
сыртқы орта негативтік әсерлерінен физиологиялық жауапты күшейтілуін
айтады. Алекситимия төрт типтік белгілерімен сипатталады (Бройтигам және
басқалары,1999):
1. Өз уақытындағы фантазия ерекшелігінде, пациентке символдық
нәтижелерімен пайдалану қиынға соғады, соның арқасында ойлауы механикалық,
утилитарлы мен пайдакүнемдік және нақтылы сияқты ерекшеліктерін анықтауға
болады. Сонда ойлау ұйымшыл прагматикалық – техниктік және механикалық
функционалды үлгісі суреттелетін жаққа бағытталған болады.
2. Өз сезімдік типтіктерін айта алмау қабілеті. Пациент уайымдаған
жағдайда өзінің күй-жағдайын ауызша айтары жеткіліксіз болғандықтан, ол
жесттік символдарымен белсенді түсіндіруге тырысады. Жиі пациент өз
сезімдерін бейнелеп түсіндіру арқылы қоршағандарды ("менің әйелім айтады...
Дәрігер айтады...") немесе сезімдер орнына дене түйсіктерін бейнелеп
түсіндіреді.
3. Аңғарымпаз -пациенттер жолдастық көңіл болуларға жақсы лайықталған,
не нормалдық гипер сияқты тіпті анықталады. Оларды өзіне тән байланыста
нақтылы серікпен сипатталады "көңіл болулардың бостығымен", олар сондықтан
күй-жағдайда емес, реттеу психологиялықтарды құрылымдарға, оларды көңіл
болулар объектілердің нақтылы– пәндік қолдану деңгейінде қалады.
4. Тоқтау артындағы- деңгейде және мына жетіспеушілігінен субъекті
байланысу саралары- объекті объектімен нағыз көңіл болуларға пациент
қабілетсіздігін аңғарады және тасымалдау процесінде жүреді. Объектімен
идентифицировалығымен жаппай болады: психосоматикалық ауру бар болады,
демек, соның арқасында және басқа адам барысының арқасында (оның маңызды
пішіннің), осы фактіні түсіндіреді, неге жоғалту (ойдан шығарылған немесе
нақты) мынаның маңызды пішіннің ("объекті жоғалтуы") жағдаймен дәл осылай
жиі болады, ауру шабуылдауы ұғындырады (немесе оның ағымы нашарлауы).
Сонымен, белгілердің алектимиясы бар жиынтығы, жеке адамдардың психикалық
қоймасы сипаттайтындардың ерекшелігі- ауруларға бейімделгендігі.
Алекситимиялық концепциясында жатталған әлсіздік концепциясымен
байланыстыруға болады. М.Селигман сезім сияқты жатталған әлсіздікті
анықтайды (1975) нәтиже кездесушілігі жоқ болуының және мақсатқа
бағытталған қызметтің әрекеттерді және оны фактор сияқты әріптестер
атрибутивті стиль ерекшеліктеріне үлкен назарды бөледі, дәреже жатталған
әлсіздікте әсер етушіні (генерализовандық анақ және тұрақты жатталған
әлсіздік аурулардың дамуында патогендік факторымен келеді).
Бақылау экстернальды локусымен әлсіздігі және көріну тәуекел әлсіздігі
генерализовандығы маңызды кемірек бейімді демонстрация жасауы
көрсетілгендей, адамдар маңыздысы азырақ, олардың беттерінде бақылау
интернальдық локусымен берілді.
Содан соң, зерттеулер экстернальды локус басымдылығы аралық мәнді
байланыстысын айқындады және сол жарты шар биік болуымен қосты. Аралап шыға
бұларды болжауға болады, адамға әлсіздік құруына бейімділік функциялардың
анықтығымен жағымсыз байланыстары, сол жарты шармен қамсызданушылығы.
Зерттеу нәтижелері невротикалық үрей тәуелділіктерін көрсеткендей "мен"
феноменге саналған факторлардың ықпалын жасаушының қорғаныш перцептуальды
күшпен аласуымен үрей деңгей байланысын (1993) "мен" растайды, аралап шыға
тап осылардың (1994), куәландырушы Зенковтардың бейне байланысы туралы
"мен", адамдар интеграция қамтамасыз етуші, сонымен қатар жалпы перцепция
деңгейінің оң жарты шар жұмыс жасауымен болжауға болады, сол жарты шар биік
болуымен өнімсіз невротикалық үрей деңгейі байланысын соншалықты емес,
қаншалар оң жұмыс жасау бұзуымен анықтап келгенде де бұларды шығаруға
болмайды, факторлардан біреумен ғана оң жарты шармен қамсызданушылардың
функциялардың бұзуымен келеді.
Мына алекситимия аралық болжаулықты жатталған әлсіздікпен байланыстар
орнатуға рұқсат етеді. Алекситимия мінездемелі белгісі (қиял, ақыл-
парасат, саяздылық, төленген аффекті, ойлау нақтылы технократиялық үлгісі)
оң жарты шар жұмыс жасау бұзуын күдіктенуге рұқсат етеді. Осы болжам
анықтамасы, тәжірибелік тап осылармен алекситимия арасында дәрежесі (1985)
оң жарты шар функционалы толық құндылығы төмендеуімен байланыс көрсетеді.
М.Селигмана және оның әріптестері іздеу белсенділік концепция мөлшері
туралы мәселе болуды рұқсат етеді, тар байлаулы ұсынулармен байланысқан
ықпалын жасауы және жатталған әлсіздіктің көріну- патологияларға
алекситимия болады. Іздеу белсенділік астында бағытталған жағдай, сыртқы
немесе ішкі жоспары өзгертуіне байланысты, қызмет нәтижелерінің айқын
болжауы жоқ болуы жөнінде түсіндірілетін қызмет. Сондай концепция-
біріншілердің ойынша, жекелік факторлардың ауқымы кең екенін қосады, сыртқы
орта жағымсыз әсерлеріне адам тұрақтылық ескертуші (жатталған әлсіздік
концепциясының айырмашылығына, негізінде еске алғанның тек атрибутивті
стиль ерекшеліктері), ал - екіншілердің, болжауы, адам стрестік күй-
жағдайда қам жейтін, сыртқы шарттардың әсерін салыстырмалы енжар
объектісімен келмейді (жатталған әлсіздік концепциясы ұсынады), бірақ
белсенді субъектімен, реорганизироваттайтын немесе азаптағанмен дәл осындай
жағдайды дискомфорттық қайта құру, қабылдауға байланысты болатын. Іздеу
белсенділік жалпы ерекшеліксіз фактормен келеді, сыртқы орта зиянның
әсерлеріне организм резистенттігіне әсер етеді. Іздеу белсенділік
концепциясына сәйкес, анықтықсыз шарттарында әрекет- құлық белсенді (іздеу
әрекет-құлық) денесінде денсаулық өте маңызды факторымен келеді, аурулардың
псхосоматикалық көрінуі қақпайлайды және көрінуі ауруларды жоғарылатады да
стрестік жағдайы организм тұрақтылығын жоғарылатады. Іздеудің қарама-қарсы
қабыл алмауы әр түрлі патологиялық күй-жағдайлардың даму ерекшелігінсіз
әмбебаб алғы шартымен келеді [3].
Жұмыстарда үлкен мағына қызмет нәтижелерінің болжауы барабар
жағдайларын құру қабілеттіліктері арналғандардың жатталған әлсіздік жасау
ықпалын зерттеуіне патогенез дене аурулары қоса беріледі. Қазіргі таңда
осындай болжау ми жарты шарларының үйлесімді әрекеттестігімен байланысты
құруы үлкен дәрежелерге келді. Бұзу жайында оң жарты шар жұмыс жасаулары
дүниемен сенушілік байланыстардың, қабыл алуға қабілеттілік азаяды да
әлемде барлық қиындықтың шек қоюына, психикаға бейім мүмкіншіліктері күшті
шектелген тенденция белгіленеді. Бейнелі контексті құруына қабілеттілік
нашарлауы барабар жағдай құруына әрекет- құлық стратегиялары не көрінуге
жағдай жасайтын және аурулардың дамуына иілгіш шағылысуға қабілетсіздікті
ескертеді.
Сонымен, алекситимия концепциясы және бір іздеу белсенділік концепциясы-
даму ауруларды алаңдататыны: ми жарты шарларының функциялардық келіспеуі
бұзу шотының артынан оң жарты шар жұмыс жасауларын белгілейді. Жатталған
әлсіздік концепциясы жанама бейнемен сонымен қатар мына факторымен, жарты
шарлардың әрекеттестігі бақылау локусы бағыттылықпен байлаулы, көптеген
анықтаушы дәрежесі- әлсіздікте, содан соң дағдарыспен, үлгімен жатталған
әлсіздік есептелетіні белгіленеді.
Көз алдына негізгі концепциялар келгенде- патологиялар аурулардың тап осы
түр көрінулерінің спектрлері барлығын ерекше психикалық немесе
физиологиялық не мүшеліктен шығаруын көрсетіп түсіндірді
№ 4- дәріс
Тақырыбы: Жүйке жүйесінің онтогенезі
Сұрақтары:
1. Жүйке жүйесінің дамуы.
2. Жаңа туған нәресте жүйке жүйесінің ерекшеліктері.
3. Бала функционалды дамуының кезеңдері
Орталық жүйке жүйесі денедегі барлық ағзалар мен физиологиялық
жүйелер қызметін, зат алмасуын реттеп отырады, әрекеттер мен үрдістерді
сыртқыорта құбылыстарына бейімдеп,тіршіліктің белгілі бағытта өтуін
қамтамасыз етеді. Адамда жүйке жүйесінің ең жоғарғы бөлімі – ми. Ми сыңары
қыртысының ерекше қызметі – ойлау, дүниетану, пікір тудыру.
Адамның ми жарты шарлар қыртысының негізгі айырмашылық белгісі – оның
күрделілігі мен көп қабаттылығында, оның жоғарғы қабаттарында аралық
нейрондардың саны өте көп.
Қыртыстағы нейрондардың негізгі 4 типін айырады: 1.Эфференттік
нейрондар. Бұған пирамидалық және жіп тәрізді клеткалар жатады. Атына
сәйкес пирамидалық клеткалардың формасы пирамида тәрізді келеді. Оның
жоғарғы ұшынан қыртыстың беткі қабаттарына дейін жетіп тарамдалатын дендрит
шығады; қысқарақ дендриттер пирамиданың негізі мен бүйір жақтарынан шығады.
Аксон пирамиданың неігзгі жағынан шығып, кері кететін коллатералдар беріп,
жарты шардың ақшыл затына беттейді. Қыртыстың жоғарғы қабаттарындағы
пирамидалардың көлемдері кішкене келеді, ал тереңіректе орташа, үлкен және
120 мкм-ге дейін жететін алып клеткалар орналасады . Клеткалардың жоғарғы
полюсінен тарамдалатын жіп тәрізді дендрит кетеді де , төменгі полюсінен
аксон кетеді. 2. Аксоны жоғары кететін нейрондар - қыртыстың терең
қабаттарындағы импульстерді беткі қабаттарға жеткізеді. 3. Аксоны
горизонталь орналасқан нейрондар - импульсті қыртыс бетіне параллель
бағытта таратады. 4. Көп тарамдалған қысқа аксонды қондырма нейрондар -
импульсті көрші клеткаларға береді. Оған жататындар : жұлдызды немесе
дәнді, бұта тәрізді (оның аксоны кішкентай және орташа пирамидаларды орап
алады), өрмекші тәрізді клеткалар .
Тәжірибелік невроздар. Жоғары жүйке қызметі мен негізгі үрдістерінің
қалыпты қасиеттерінің әрекеттік ауытқулары көптеген жүйке ауруларына әкеліп
соғады. Бұл бұзылудың мәні қозу мен тежелу үрдістерінің шамадан тыс күшеюі
немесе олардың соқтығысуы арқасында пайда болатын тәжірибелік невроздар
арқылы анықталады.
Тежелу толқынының шамадан тыс күшеюі өте жуық тітіркендірулерді
табандылықпен ажыратқанда, тежегіш тітіркендіргіштердің әсерін созғанда,
шартсыз нықталудың мерзімін ұзаққа қалдырғанда пайда болады. Адамда осындай
невроздық жағдай қиын мәселелерді шешкенде, үздіксіз тыйым салумен
ұшырасқанда, мүлдем түңілгенде және үміттері аяқталмағандарда жиі
байқалады.
Ширақтықтың шамадан тыс күшеюі- жағымды және жағымсыз шартты
тітіркендіргіштердің сигналдық мәнін өте жиі және тез қайта ауыстырудан
немесе олардың қалыптасқан стреотипін кенеттен өзгертуден шығады. Сондықтан
невроздық күйді адамның көзқарасын немесе тұрмыс қалпын өзгертуге мәжбүр
ететін көптеген оқиғалар (әсіресе жас ұлғайған шақта) жиі тудырады.
Қозу мен тежелудің қайшы келіп қалуы немесе жүйке құбылыстарының
қақтығысы, қарама- қарсы сигналдық мәні бар тітіркендірулерді бір-
бірімен өте тез алмастырғанда немесе бір мезгілде әсер еткенде білінеді.
Алғашқы тәжірибелік невроздар осы жолмен жасалған еді. Ол үшін қорғаныс
әсерленуін тудыратын, ауыртатын тітіркендіргіш сигналы тағамдық шартты
рефлекс жасағанда қолданылды. Сөйтіп, бір тітіркендіргіштің сигналдық мәнін
шатастырудан, жүйке орталығында қозу мен тежелудің қақтығысы пайда
болады. Осындай тіршілік қақтығысы салдарынан невроз ауруына душар болған
науқастар көп кездеседі.
Жоғары жүйке қызметінің невроздық ауытқулары бірнеше түрде білінеді.
Бұлардың ішінде созылмалы келетін ретсіз шартты рефкстер немесе олардың
деңгейінің оралымды алмасуы, теңестірушілік және парадоксалды күйлердің
пайда болуы, долдану және жүйкенің ауытқулы салғырттығы байқалады.
Жүйкесі әлсіз немесе ұшқалақ типтерде невроздық олқылық оңай туады
және біріншісінде қозу, екіншісінде тежелу үрдістері зиян шегеді. Сонымен
қатар жоғары жүйке іс- әрекетінің типологиялық ерекшеліктері бар адамдарда
болатын невроздық ол қылық көріністер де осы тұрғыдан түсініктеме алады.
Сонымен невроз- жоғары жүйке қызметінің созылмалы әрекеттік бұзылуы.
Оған себепші- ми құрылымдарының өзара қатысының келісімсіз жағдайлары, әр
түрлі әрекеттік оның ішінде вегетативтік жүйке қызметінің бұзылуы.
Адамдарда невроздың көп түрі болады, оның ішінде жиі кездесетіні
неврастения, мезі қылатын күйдің неврозы, истерия және психастения.
И.П.Павловтың айтуынша, истерия- көркемпаз типті адамға, ал психастения-
ойшыл адамға тән келеді.
Невроз вегетативтік әрекеттердің бұзылуымен қатар жүреді. Бұдан ми
қыртысы мен ағзалардың арақатынасының өзгергендігі байқалады. Вегетативтік
өзгерістер- невроздың ерте білінетін белгісінің бірі. Олар шартты
рефлекстер бұзылмастан бұрын байқалады және ұзаққа созылады.
Вегетативті жүйке жүйесі. Орталық жүйке жүйесін морфологиялық және
физиологиялық ерекшеліктеріне байланысты денелік және вегетативтік деп
екіге бөледі. Денелік жүйке жүйесі (ДЖЖ) қаңқа еттерімен байланысқан, ол
организмнің түрлі қимылдарын, сыртқы ортада бір жерден екінші жерге жылжуын
қамтамасыз етеді. Бұл негізінен жануарларға тән қызмет болғандықтан денелік
жүйке жүйесін кейде анималдық деп те атайды. Ал вегетативтік жүйке жүйесі
(ВЖЖ) ішкі ағзалардың қызметін, заттар алмасуын, өрбу үрдістерін реттейді.
Қазіргі кезде жүйке- психикалық ауытқуларынан туатын вегетативтік
аурулардың көбеюіне байланысты, олар көп көңіл аударуды талап етеді.
Мәселен, сезімдік зардап, стресс, ышқыну, қан құрамының, жүрек- тамыр,
асқорыту жүйелерінің өзгерістерімен қоса кездеседі. Мұның дерттену
(патогенездік) негізін К.М.Быковтың медицинаға енгізген миқыртысы- ағзалық
теориясы анықтайды.
Жоғары жүйке іс- әрекетін невроздан кейін қалпына келтіру үшін, кейде
ұзақ тынығу, жағдайды өзгерту, ұйқыны жақсарту жеткілікті болады. Қозғыштық
және тежелгіштік үрдістеріне таңдап әсер ететін фармакологиялық дәрілер
(кофеин, бром) орталық жүйке жүйесіне және невроз түріне қарай қолданылады.
И.П.Павловтың жоғары жүйке іс- әрекеті туралы ілімді адамның әрекет-
құлығы мен психикасы ауытқуларының көптеген мағынасын ашуға мүмкіндік
жасады. Ең бастысы бұл ілім психикалық құбылыстар жөнінде идеалистік
түсініктерге тойтарыс жасап, материалистік (мәдениеттік) психологияның,
педагогиканың және бейнелеу теориясының ғылыми негізін қалады.
Организмнің қоршаған ортадағы алуан түрлі өзгерістерге және өз ішіндегі
пайда болатын қажеттіліктерді өтеуге лайықталған бейімделу процестерін іске
асыратын физиологиялық механизмдер арқылы қол жететін ақырғы пайдалы
нәтиженің ең негізгісі – ішкі ортаның тұрақтылығын (гемостазисті)
қамтамасыз ету екені белгілі. Тек осы жағдайда ғана барлық функционалдық
жүйелер өздеріне тиісті, қалыпты қызметтерін атқарады.
Организмдегі мүшелер мен ұлпаларды бөгде денелерден қорғауда, клетка
аралық сұйықтықтың құрамы мен қасиеттерінің тұрақтылығын сақтауда ерекше
рол атқаратын гемеостатикалық бейімделу механизмдернің бірі
гематоэнцифальдық тосқауыл деп есептеледі. Бұл ұғымды ғылымға Л.С.Штерн
енгізді.
Нерв ұлпасы мен ми клеткаларындағы ішкі орта тұрақтылығын сақтауда
шешуші рөлді гематоэнцефальдық тосқауыл (ГЭТ) атқарады. Бұл механизмге
бірігетін анатомиялық туындылар және олар іске асыратын физиологиялық
процестер ми-жұлын сұйықтығынаң (МЖС), яғни ликвордың құрамы мен
қасиеттерін реттейді.
Гематоэнцефальдық тосқауыл туралы түсінік бойынша қағидалар басшылыққа
алынады:
• Заттардың миға енуі негізінен ликвор арқылы емес, капилляр-нерв
клеткасы деңгейіндегі қан жасау жүйесі арқылы іске асады.
• Гематоэнсефальдық тосқауылды анатомиялық туынды дегеннен гөрі
функционалдық ұғым ретінде қабылдуа керек. Оны басқарудың
физиологиялық механизмі әдеттегідей нервтік және гуморальдық
жүйелердің реттеуші әсерлеріне тәуелді.
• Гематоэнцефалдық тосқауылды басқаратын факторлардың ішінде нерв
ұлпасының әрекеті мен метаболизмінің деңгейі жетекші ролге ие.
Гематоэнцефалдық тосқауыл қаннан миға, оның сезгіш құрылымдарына әсер
ететін биологиялық белсенді заттардың, метаболитердің, басқа да
химиялық заттардың енуін реттейді; оған бөгде денелердің
микроорганизмдердің, таксиндердің түсінеуіне кедергі жасайды.
Гематоэнцефалдық тосқауылдың морфологиялық субстратындағы жетекші
құрамдас ми бөлігі;
• капилярларының қабырғасы болып есептеледі. Ол тосқауыл қызметін
қамтамасыз етеді. Ми клеткаларына заттар енуінің екі механизмі бар: 1.
Ми-жұлын сұйықтығы арқылы. Бұл сұйықтық қан мен нерв немесе глиалдық
клетка арасындағы аралық буын және қоректік қызмет атқарады; 2.
Капилярлар қабырғасы арқылы. Ересек организмде заттардың нерв
клеткасына өтуінің негізгі жолы гематогендік (қылтамырлар қабырғасы
арқылы) болдып есептеледі. Ликворлық көмекші қосымша ролге ие.
№ 5- дәріс
Тақырыбы: Психикалық және физиологиялық қатынастар жайлы қазіргі түсініктер
Сұрақтары:
1. Психофизикалық және психофизиологиялық мәселелер.
2. Психика мен мидың байланыстылығы
Ми бес бөліктен тұрады: үлкен ми сыңарлары, аралық ми, ортаңғы ми,
мишық, сопақша ми. Бұлардың атқаратын қызметі әр түрлі болғанымен,бір-
бірімен тығыз байланысты. Мидың бөліктерінде өзара қатынасатын төрт қуыс
бар. Бұл ми қарыншаларына шамамен 130-140мл сұйықтық толып тұрады. Сұйықтық
түссіз,онын құрамында қаннын жасушалары және ақуыз болады. Сұйықтықтын
құрамы бұзылса,онда мидың қызметі бұзылады. Миды үш қабатты қабақша
қаптайды, олар:қатты, торлы және қантамырлы қабықшалар. Қатты қабықша-ішке
бетін қаптап жататын мидын үстінгі(сыртқы)қабықшасы.Ортаңғы қабықшасы торлы
қабықша,ол қатты қабықшаның астында жатады.Торлы қабықша өте жұқа
болғандықтан,онда қан тамырлары аз болады.Ал ішкі қабықша-қантамырлардан
тұрады. Қантамыр қабықшасы мидың қыртысына орналасады. Қан тамырларымен
торлы қабықшалардың аралығында ми сұйықтығы толған қуыс болады. Ми
қабықшасы қозудың жүйке талшықтары арқылы өтуіне бір талшықтан екінші
талшыққа берілуіне бөгет жасайды. Ми ақ және сұр заттан тұрады. Бұл екі
бөлік бір-бірімен нейронның ұзын өсінділері арқылы жалғасады, нейронның
өсінділері қозуды да өткізеді. Ми сыңарларының және ми бағанының астыңғы
бөлігі мидың негізі деп аталады.
Жүйке ұлпалары қан айналымына, әсіресе оттегіні жеткілікті мөлшерде
келіп отыруына өте сезімтал. Сондықан, мидың жұмысы қан тамырларының
қызметіне тығыз байланысты. Қанның құрамындағы заттар қан тамырына әсер
етеді. Зянды әсерден қан тамыры тарылады да, миға қанмен бірге келетін
отегі мен қоректік заттардың мөлшері азады. Сөйтіп, мидың қызметі бұзылып,
ауру пайда болады. Мидың қан тамырлары тарыла бастағанда науқастың басы
айналып, ауырады, қуаты кетіп, әлсізденеді,одан соң қолы нмсе аяғы
жансыздана бастайды, бірақ есінен танбайды. Қан қысымы артқанда кейде қан
тамырлары жарылып кетеді. Бұдан миға кенет қан құйылады. Бұл ауыру адамға
эмоция және ауыр дене еңбегі нәтижесінде әсер етеді. Науқас есінен танып,
өліп кетуі де мүмкін. Бас айналу ауруы бір кеселдің салдарынан болады. Бас
айналғанда жүрек соғады, Адамның жүрегі айнып, құсады, тіті талып та
қалады, құлақ шыңылдап, нашар естулі және көздің бұлдырауы мүмкін. Дені сау
адамда да теңізде жүргенде, ұшқанда, бр жазықтан екінші жазыққа тез
ауысқанда, машинаға мінгенде, алты бақан тепкенде бас айналуы байқалады.
Мишықпен мидағы жүйке орталықтарының әркеті уақытша немесе мүлде
бұзылғанда адамның басы айналады. Бас айналуы мида ісіктің пайда болуынан,
арақ ішудің әсерінен, құлақтың түрлі ауруларынан болады. Бас сақинасы (ұзақ
ауыру) көбінесе ішкі мүшелердің сырқатынан, түрлі жұқпалы және жүйке
жүйесінің ауруларынан, адам уланғанда пайда болады. Ми қабықшасындағы
тамырлар кеңігенде бас сақинаы байқалады. Мидың қабынуы миға ауру
қоздыратын вирустардың тигізген әсері салдарынан болатын жұқпалы ауыру.
Тұмау, сүзек құяң, қызылша, ұшпа шешек және т.б ауырулардан кейін ми
қабынады. Науқастың басы ауырады, дене қызуы көтеріледі, сандырақтайды, қол-
аяғы дірілдеп, есінен танады.
Адам бас миының және ми қабығы астындағы жүйке орталықтарының
зақымдануына байланысты қимыл-қозғалыстық, іс-әрекеттік және танымдық-
когнитивтік әрекеттерде әртүрлі деңгейдегі кемістіктер, ауытқулар мен
дағдарыстар паралич (сал немесе жансыздану), гиперкинез (ырықсыз қимылдар)
сияқты көріністерден байқалады. Паралич немесе плегия – рефлекторлық жолдар
қозғалысы үзілуінен бұлшықтардың қимылсыздығы. Паралич немесе плегияның
мынындай түрлері бар:
• моноплегия – аяқ не қолының біреуі қимылдамайды;
• гемиплегия – денесінің бір жағы қозғалмайды;
• параплегия – екі қолы не екі аяғы қозғалмайды;
• тетраплегия – барлық аяқ-қолдары қозғалмайды.
Миы қабынған бала шалқалақтап, иегін кеудесіне жақындата алмайды, тынысы
тарылады. Аурудың кене жұқтырады. Көктемде, жазда қалың ормандарда, таулы
жерлерде кене шаққанда 2-14 күннен кейін адамның дене қызуы 39-40 дейін
көтеріліп, ол құсады, естен танады. Кейбір науқастардың 6-10 күнне соң қол-
аяғы жансызланады. Сау адамға жұққанда, 14-90 күн өткен соң адамның басы
ауыркады, құсады, ұйқы басады. Денге қызуы көтеріледі, тамақ ішпейді, үш-
төрт апта төсек тартып жатады. Қолы жансызданып, басы қалтырап, есі ауысуы
мүмкін. Кейде бұл ауыру күзде кездесетін масаның бір түрінен жұғуы мүмкін.
Тұмау, сүзек, мерез және т.б жұқпалы аурулардың әсерінен, күшла мен
сынаптан уланғанда, суық тигенде, мидың торлы қабықшасы ми ұлпаларына
жабысып,бассүйектің қуысындағы қысым күшейеді. Науқастың басы ауырып,
құсады, қояншығы ұстауы мүмкін. Аяқ қолы сырқырайды, сезу қабілеті
төмендейді, сал болып қалады. Науқасты тек дәрігер емдей алады. Ми шайқалуы
биіктен құлағаннан, соққыға ұшырағаннан адамның басына қатты соққы тигеннен
болады. Адамның есінен танып, талып қалуы, басы айналып, құсуы мүмкін,
құлағы мүкіс естиді және тілі күрмеледі. Миы шайқалған адам өзіне ұқыпты
қарап, мезгілмен емделмесе ауруы асқынып, миына қан құйылады, бет- ауэы
қисайып, қол- аяғы жансызданып қалады. Науқас14-21 күн төсекте жатып
емделуі тиіс.
Адамдар түрлі психикалық ауруларға шалдыққанда оның нейрондарымен
синапстарының кейбір бөлімдері бұзылады да, кейін бұл нерв жасушалары
өзгеріске түсетін көрінеді.Мида әлсіз электр тоқтары жұмыс істейтіндігі
ғылымға көптен мәлім. Биотоктардың мидағы жүріс- тұрыс, өрісін осциллограф
дейтін аспап арқылы зерттейді. Мәселен, оны электротпен жалғастырып адамның
басына кигізгенде, биотоктар ирек сызық түрінде қағазға түседі. Осындай
жазылымды мидың электроцефалограммасы дейді. Биотоктардың бірнеше ритмдері
ажыратылады. Мәселен, мида секундына 9-12 жиіліп шамасында өрістейтін
Альфа, толқын дем алыс, тыныс жағдайын көрсететін ритм секундына 3-5-
жиілікпен өтетін Дельта- толқын, секундына 13-20 жиілікте болатын бета-
толқын (күрделі ой жұмысы жағдайындағы ми қызметі) өріс алып отыратындығы
анықталған.
Қыртыстың нерв клеткалары және талшықтары. Адамның жарты шарлар
қыртысынң негізгі айырмашылық белгісі – оның күрделілігімен көп
қабаттылығында, оның жоғарғы қабаттарында аралық нейрондардың саны өте көп.
Қыртыстағы нейрондардың негізгі 4 типін айырады: 1. Эфференттік
нейрондар. Бұған пирамидалық және жіп тәрізді клеткалар жатады. Атына
сәйкес пирамидалық клеткалардың формасы пирамида тәрізді келеді. Оның
жоғарғы ұшынан қыртыстың беткі қабаттарына дейін жетіп тарамдалатын дендрит
шығады; қысқарақ дендриттер пирамиданың негізі мен бүйір жақтарынан шығады.
Аксон пирамиданың неігзгі жағынан шығып, кері кететін коллатералдар беріп,
жарты шардың ақшыл затына беттейді. Қыртыстың жоғарғы қабаттарындағы
пирамидалардың көлемдері кішкене келеді, ал тереңіректе орташа, үлкен және
120 мкм-ге дейін жететін алып клеткалар орналасады . Клеткалардың жоғарғы
полюсінен тарамдалатын жіп тәрізді дендрит кетеді де , төменгі полюсінен
аксон кетеді. Аксоны жоғары кететін нейрондар - қыртыстың терең
қабаттарындағы импульстерді беткі қабаттарға жеткізеді .
Аксоны горизонталь орналасқан нейрондар - импульсті қыртыс бетіне
параллель бағытта таратады. Көп тарамдалған қысқа аксонды қондырма
нейрондар - импульсті көрші клеткаларға береді. Оған жататындар : жұлдызды
немесе дәнді, бұта тәрізді (оның аксоны кішкентай және орташа пирамидаларды
орап алады), өрмекші тәрізді клеткалар .
Қыртыстың сұр затына оның астында жатқан ақ заттан өте көп афференттік
талшықтар келеді . Олардың ішінен мынадай негізгі талшықтарды айырады: a)
проекциялық талшықтар - үлкен жартышарлар қыртысын мидың төмен жатқан
бөлімдерімен байланыстырады б) алыс және жақын жатқан участоктарын
байланыстырады, бір жарты шардан екіншісіне келетін талшықтарды
комиссуральдық деп атайды. Қыртыстың эфференттік талшықтарының өздерінің
ішінен проекциялық және ассоциациялық талшықтарды айырады. Бұлардың
біріншісі қыртыстың төменгі қабаттарынан, ал екіншісі жоғарғы
қабаттарындағы клеткалардан кетеді. Адам туғаннан кейін нерв клеткаларының
саны көбеймейді деп есептеледі. Ал мидың массасының үлкеюі дендриттердің
өсу есебінен жүреді. Осының нәтижесінде туғаннан кейін клеткалардың
орналасу жиілігі біртіндеп азая береді: Үлкейген дендриттер клетка
денелерінің арасындағы кеңістіктерді толтырып, олардың өзін біраз
ығыстырады. Жасқа байланысты дендриттер құрылысында да біраз өзгерістер
жүреді: оларда ерекше қалыңданған кішкене өсінділер (шипики) пайда болады.
Шипиктер орталық нерв жүйесінің барлық бөлімдеріне кездеседі, әсіресе
олардың саны қыртыстың пирамидалы клеткаларында көп, әрі алуан формалы
болып келеді. Қыртыста шипиктер туу қарсаңында пайда болып, олардың саны
жасқа байланысты өсіп отырады. Шипиктер түрлі зақымдағыш заттарға өте
сезімтал келеді. Мысалы мидағы қан айналу бұзылса шипиктер тез ыдырап
кетеді. Дендриттің түрлі участоктерінде шипиктер санының өсіп-көбеюі
белгілі аралық нейорондардан қозудың өтуін жеңілдете түседі.
№ 6- дәріс
Тақырыбы: Психофизиологияның жүйелік негіздері
Сұрақтары:
1. Функционалды жүйе мінез-қылықтың физиологиялық негізі.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
шәкәрім атындағы семей мемлекеттік университеті
3 деңгейлі СМК құжаты ПОӘК ПОӘК
042-14.05.01.20.10303-2011
Психофизиология пәнінің Баспа №3
оқу-әдістемелік кешені 20.09.2011
ПӘННІҢ ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
Психофизиология ПӘНІ БОЙЫНША
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
050503 Психология мамандықтарына
оқу-әдістемелік кешені
Семей
2011
Алғысөз
1. ЖАСАЛЫНДЫ
Құрастырушы Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің
“ Психология” кафедрасының аға оқытушысы Абдуллина Г.К.
“__06____”
____09______ 2011ж
2.ҚАРАЛДЫ
1. Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің Психология
кафедрасының отырысында
Хаттама №_1___06__09_ 2011 жыл
Кафедра меңгерушісі:_________ Сатиева Ш.С
2.2.ГФ оқу-әдістемелік бюросының отырысында
Хаттама №_1_____”_23___09______ 2011 жыл
Төрағасы _______Г.Колмогорова
2. Гуманитарлық факультеті ғылыми кеңесінің отырысында талқыланды
Хаттама № 1____ 28 __09____ 2011 жыл
Факультет ғылыми кеңесінің төрағасы___________ Б. Атантаева
4. .БЕКІТІЛДІ
4.1.Университеттің оқу-әдістемелік бюросының отырысында мақұлданды және
баспаға ұсынылды
Хаттама № 1_____ 30 ___09_____ 2011 жыл
ОӘК төрағасы, бірінші проректор__________Б.А.Рскелдиев
5. АЛҒАШ ЕНГІЗІЛДІ
Мазмұны:
1. Глоссарий
2. Дәрістер
3. Практикалық және лабораториялық сабақтар
4. Курстық және бітірушілердің кәсіби жұмыстарын дайындау
5. Студенттің өздік жұмысы
1. Глоссарий – түсініктемелер.
№ Термин атауы Термин мазмұны
1 Абсанс қас – қағым сәтте есінен талуы, қимыл –
қозғалысының шектелуі.
2 Адаптация тітіркендіргіштердің күшіне бейімделуі.
3 Аггревация аурудың белгілері мен ауру адамның шағымын күшейту.
4 Агнозия ми қыртысының зақымдануы нәтижесінде көру, есту,
сипап сезу тітіркендіргіштерінің дұрыс қабылдай
алмауы
5 Акцентуация адамның екпіндеуі
6 Анамнез аурудың шығу тарихы, ауру адамның тарихы.
7 Анестезия туа біткен ақыл – ой кемістігі. организмнің
сезгіштік қабілетінің әлсіздеуі.
8 Антероградты жәнеес процесінің патологиялық жағдайлары: антероградты
ретроградты – ауырғаннан кейінгі, ретроградты – ауырғанға
дейінгі ақпарат – мәліметтерді ұмыту – естен
шығару.
9 Вербальды зона мидың сол жарты шары сөздік жарты зонасы (оң
қолымен жазатын адамдардың миының сол жарты шары).
10 Деменция жүре пайда болатын ақыл – ой кемістігі.
11 Дереализация дүниенің, адамның өзіне таныс жағдайдың басқаша
көрінуі.
12 Диссимуляция аурудың өзін және оның белгілерін жасыру.
13 Галлюцинация елестеушілік (қабылдаудың зақымдануы).
14 Гиперамнезия естің өткірлігі; гипоамнезия – нашарлауы;
парамнезия – жалған ес, естің кемістіктерін ойдан
шығарып толықтыру.
15 Гипостезия тітіркендіргіштерді жоғары түрде қабылдау.
16 Иллюзия сағым (қабылдаудың зақымдануы).
17 Клоникалық және эпилепсияның клиникалық көрінісі.
тоникалық
талмалар
18 Нейропсихология жүйке – жүйесінің психикалық заңдылықтарын
зерттейтін ғылым саласы.
19 Олигофрения психикалық дамуда кемістік жоқ; бірақ мінез –
құлық, іс - әрекетінде көрінетін ауытқуларды
зерттейді
20 Парестезия күйдірген не шошынған сияқты сезімдер
21 Психопатология пато- бұзылу, ауытқу, яғни психикалық бұзылулар
мен ауытқуларды зерттейтін сала
22 Ремиссия психикалық аурудың, келесі кезеңіне дейінгі сауығу,
аурудың әлсізденуі.
23 Сенестопатия бұлшық еттердің жансыздануы не созылуы сияқты
ұнамсыз түйсіктер.
24 Симптом кез – келген ауруға тән белгі.
25 Симуляция жоқ ауруды бар деп мида бейнелеу.
26 Синдром симптомдар комплексі немесе сол ауруды даралайтын
ерекше белгі.
27 Сопор түрлі рефлекстер сақталғанда санасының толық
жойылуы
28 Сөздік праксис қалыптасқан сөздік қозғалыстардың
автоматттандырылған қимылдары
29 Ступор толық қимылсыздық, сана зақымдануындағы жағдай.
30 Эидетизм айқын бейнелерді еске түсіру.
31 Экзогендік сыртқы себептер.
32 Эндогендік ішкі себептер, туа біткен.
Дәріс материалдары
№ 1- дәріс
Тақырыбы: Психофизиология пәніне кіріспе
Сұрақтары:
1. Психофизиология пәні.
2. Жүйке жүйесінің ролі мен маңызы.
3. Жүйке жүйесі дамуының эволюциялық деңгейі
Психофизиология жалпы психология ғылымының саласы. Психофизиология
термині 19-шы ғасырдың басында француз философы Н.Массиастың ұсынысымен
енгізілді және алғашында нақты физиологиялық әдістерге негізделген
психикалық зерттеулерде қолданылды. Психофизиология немесе психикалық
физиология психология мен генетикалық физиология ғылымдары негізінде
қалыптасқан. Психофизиологияның зерттеу пәні: адамның психикалық әрекеті
мен мінез-қылықтарының физиологиялық негізі. Зерттеу объектісі – жеке адам
және оның орталық жүйке жүйесі. Орталық жүйке жүйесінің бөлімдеріне: жұлын,
артқы ми (сопақша ми мен варолий), ортаңғы ми, мишық, аралық ми(таламус
және гипоталамус), алдыңғы ми (қыртысасты ядроларының стриапаллидарлық
жүйесі және ми сыңарларының қыртысы) жатады. Пәннің мақсаты: адам
психикалық функцияларының нейрондық және физиологиялық механизмдері жайлы
қазіргі білімдерді меңгеру. Психофизиологияның басты ерекшелігі – бастапқы
теорияның негізі мен тәжірбиелік мәселелерінің шешімін енгізумен тығыз
байланыстылығында.
Адам миы симметриялы ағза. Алайда олардың әрекеттері әр түрлі болып,
әралуан іс- әрекетті меңгереді. Мидың әрекеттік асиметриясы екі жағдайда
байланысты:
1) екінші сигналдық жүйенің жүйке орталығында әр түрлі орналасуы;
2) адамның бейімделу ісінде оң қолдың алымды үстемдігі болуы. Ми
сыңарларының өзара қатынасы симметрия мен доминанта қасиеттеріне
негізделген.
Бұрын мидың сол сыңары тіл, ойлау, әрекет- қимылына, кеңістікте дене
бағдарланысына жауапты, сондықтан үстемді (доминантты) деп есептеледі. Ал
оң сыңары қосалқы ретінде қаралады. Қазіргі кезде әрбір психикалық әрекетті
меңгеруде сол немесе оң ми сыңарларының үстемдігі болатындығы анықталды.
Мәселен, сол ми сыңарының әрекеті басым адамдар теорияға бейім, сөз қоры
мол, оны кеңінен пайдаланғыш, қимылы белсенді, мақсатқа талпынғыш,
уақиғаларды болжағыш келеді. Оң ми сыңары нақтылы іс- әрекетке жұмылдырады,
ол адам шабан, сөзге сараң, бірақ өте сезімтал және әсерленгіш, меңзей
қарауға және еске түсіруге әуес болады.
Алайда адамдардың үштен бірінде ми сыңарының жекеленген анық әрекеттік
мамандылығы байқалмайды. Маманданған ми сыңарларының арасында өзара тежелу
болады [6]. Екі ми сыңары екі түрлі ойлау үрдісін ұйымдастырады. Сол ми
сыңары талдау ісіне қатысып, қисынды ойлауды, индукциялық амалды, ал оң ми
сыңары нақтылы, бейнелі ойлауды, дедукция амалын басқарады. Сол ми сыңары
сөйлеу іс- әрекетін: оны түсіну және құрастыру, сөз символдары мен жұмысты
қамтамасыз етеді. Оң ми сыңары кеңістік сигналына жауапты заттарды өру және
сипап сезу арқылы таниды. Оған жеткен ақпараттар бір мезгілде және жалпы
тәсілмен өңделеді. Оң ми сыңарымен музыкалық қабілеттер байланысты. Ми
сыңарларының асcиметриялық ерекшеліктерін көру түйсігінің
айырмашылықтарынан байқауға болады.
Ми сыңарларының көру түйсігі ажыратуы
Көру түйсігінің Сол ми сыңары Оң ми сыңары
сипаттамасы
Жақсы танылатын Сөздік Сөздік емес
тапсырмалар Оңай ажырататын Қиын ажырататын
Таныс Таныс емес
Жақсы Уақыттық қатынасты Кеңістіктік қатынасты
қабылданатын бағалау бағалау
тапсырмалар Ұқсастығын табу Айырмашылығын
Тітіркендіргіштердің табу
аттары бойынша Тітіркендіргіштердің
сәйкестігін табу қасиеттері бойынша
Сөз арқылы таңбалау сәйкестігін табу
Кеңістікті көру
арқылы талдау
Түйсіктің Жіктеп қабылдау Тұтас қабылдау
ерекшеліктері Дәйекті қабылдау (гештальт)
Дерексіз, жалпылай, Бір мезгілде түйсіну
әр нұсқалық тану Нақтылы тану
Жорамалдың Қарапайым Шашыраңқы
құрылымдық әрекеттердің бекітілген өкілеттілігі
айырмашылығы өкілеттілігі
Сөйлеу орталығы сол ми сыңарында орналасады. Ол оң қолдың қимыл
белсенділігінен қалыптасады. Солақай адамдардың да 70%- де сөйлеу орталығы,
оңқай адамдардағыдай сол ми сыңарында, солақай адамдардың тек 15%- де
сөйлеу орталығы оң ми сыңарында орналасады. Мидың кейбір әрекеттерге ерекше
жауапты болып, белгілі үстемді орталыққа айналуы латерализация деп
аталады.
Сірә, адамның жоғары жүйке іс- әрекетінің типтік ерекшеліктері қандай
ойлау аппаратын иеленетіндігіне байланысты болуы мүмкін. Көркемпаз типтер-
бірінші сигналдық жүйесі басым адамдар, олардың оң ми сыңары жетік
көбінесе бейнелі ойлайды. Ал ойшыл типтер- екінші сигналдық жүйесі үстем
адамдар. Бұлар сол ми сыңарына тән дерексіз ойлауды иемденеді. Аралық тип
екі сигналдық жүйенің әрекеттік теңдесуімен сипатталады, адамдардың көбісі
осы типке жатады.
Жалпы мидың бір сыңарының басым болуы туа пайда болады, алайда тәрбие
мен тәлім де ерекше маңызды орын алады. Сондықтан солақай адамдарды қайта
үйрету кезінде, олардың ойлау қабілетінің ширақтығы тоқырап қалуы ықтимал.
Сөз жоқ, адамның қалыпты психикалық іс- әрекеті мидың екі сыңарының
біріккен жұмысының нәтижесі. Олардың тек бір мезгілдегі жұмысы мен бейнелік
және дерексіз ойлау тетіктерін бірлестіру ғана сыртқы әлемнің құбылыстарын
жан- жақты (нақтылы және теориялық) қамтиды. Ми сыңарларының өзара
қатынасына сыртқы ортаның әр түрлі құбылмалы ықпалдары себепші болады.
Сонымен ми сыңарының қарым- қатынасының екі жақты сипаты психикалық іс-
әрекетті және әрекет- құлықты тиімді бағытта өзгертуге мүмкіндік туғызады
Жүйке жүйесі ми сауытының ішінде орналасқан бас миынан, омыртқа сүйегінің
өзегінде орналасқан жұлыннан және торынан тұрады. Жүйке жүйесі өте күрделі
құрылған. Оны үлкен қаланың телефон желісімен салыстыруға болады: мысалы ми
телефон станциясы, ал мидың дененің әр түрлі мүшелерімен байланыстыратын
жүйкелер бұл көптеген желілер десек болады. Телефон желілерінен де,
жүйкелерден де электр тоғы өтеді, ал жүйкелер миелин деген ерекше заттан
тұратын қабықшамен қапталған, ол да электромдары қапталған оқшаулағыш
қабықшаға ұқсас қызметті атқарады. Олардың көмегімен жүйкемен жүретін
электр импульстері (серпілістері) көрші жатқан клеткаларға түспей,
өздерінің бағытталған жеріне тура жетеді.
№ 2 дәріс
Тақырыбы: Жүйке жүйесінің функционалды анатомиясы
Сұрақтары:
1. Жүйке жүйесіне жалпы анатомиялық шолу.
2. Рефлекторлық доға.
3. Рефлекстер
Орталық нерв жүйесі әрекетінің негізгі және спецификалық
көрінісі – рефлекторлық актылардың орындалуынан яғни рефлекстерден
байқалады. Рефлекс дегеніміз - рецепторлар тітіркеніне организмнің
нерв жүйесі қатысуында қайтаратын жауап реакциясы.
Нерв жүйесі әрекетінің рефлекторлық (латын шағылыстыру)
принципін (XVII ғ. 1648) француз философы әрі натуралисі Р.Декарт
ұсынған. Оның түсінігінше, жануарлардың қандай да болмасын қозғалысы
іске асу үшін жануарлар рухы деп аталатын өте майда, әрі жеңіл
орын ауыстыратын бөлшектер мидан шағылысып бір нервтан басқа нервке
өтіп, одан әрі оның қуысы арқылы етке жетіп, оны толтырып шар
тәрізді пішінге келтіреді яғни ет жиырылады. Бірақ рефлексті
ғылыми термин ретінде алғаш қолданып, оған қазіргі кездегі
ұғымына түсінік берген (XIX – дың басында) чех физиологі Прохазка
болды. Ол тіпті психикалық әрекетті де рефлекторлық принциппен
түсіндіруге болады деп есептеді. Ағылшын Маршалл Голл т. б
рефлекстер деп тек орталық нерв жүйесінің төменгі бөлімдерінің
(жұлынның) қатысуында ғана болатын және кез келген тітіркендіруге
жауап ретінде стереотипті түрде іске асатын реакцияларды есептеді.
Бұл түсініктің шеңберіне симайтын басқа күрделі, сапалы (нерв
жүйесінің қатысуында орындалатын) іс - әрекеттер рефлекстер туралы
түсініктерді жинақтай келе, бұрын айтылмаған, жаңа сападағы, жаңа
сатыдағы тұжырым жасады. Ми рефлекстері деп аталатын еңбегінде ол
Сапалы және сапасыз тіршіліктің (өмірдің) барлық актылары өздерінің
пайда болу тәсілі жағынан рефлекстер болып табылады деп жазды.
Сөйтіп ол психикалық әрекеттің де рефлекторлық табиғатын мойындаған.
Рефлекс орындалу үшін рефлекторлық доға яғни рефлексті
тудыратын қозу өтетін жол керек. Рефлекторлық доға – рефлексті іске
асыратын, спецификалық ұйымдасқан және өзара әрекеттесетін нерв
элементтерінің комплексі. Мұның синапстар арқылы өзара байланысқан
афференттік, орталық және эфференттік бөлімдері бар (22- сурет)
Афференттік бөлім тітіргендіргіш әсерін сезіп қабылдайтын туынды –
рецептордан басталады. Одан шығатын афференттік нерв талшығы
(рецепторлық клетканың өсіндісі) қозуды орталық нерв жүйесіндегі
нейрондар мен синапстар комплексі қозуды эфференттік нейрондарға
береді. Бұлардан шығатын эфференттік нерв талшықтары оны одан әрі
тиісті жұмыс органына (эффекторға) жектізеді. Белгілі бір рефлексті
тудыратын тітіркендіргіштер әсерін қабылдайтын рецепторлар жиынтығын
рефлекстің рецептивтік алаңы деп атайды. Бірақ, бір рецептивтік
алаңнан әр түрлі рефлекстерді алуға болады, сондай – ақ бір рефлексті
әр түрлі рецептивтік алаңнан алуға болады.
Ең қарапайым рефлекторлық доға екі нейроннан: афференттік және
эфференттік нейрондардан түзіледі. Бұларды бір ғана синапс
байланыстырады. Сондықтан оны моносинапстық доға деп атайды. Ахилл
сіңірі (созылу) рефлексіндегі доға осындай. Бірақ күрделі
рефлекстердің барлығында рефлекторлық доғалар көп нейроннан,
синапстардан түзіледі. Сондықтан оларды полисинапсты доғалар деп
атайды. Бұларда қозу афференттік бөлімнен эфференттік бөлімге
жеткенше толып жатқан аралық (қондырма) нейрондардан тұратын жолдан
өтуі керек. Доғаның орталық нерв жүйесіндегі бөлімі аса күрделі.
Ол жүлынның сегменттері мен де шектеме алады, сондай – ақ мидың әр
түрлі бөлімдерін де қамтиды. Осы себептен де афференттік нерв
талшығы арқылы түскен импульстер орталық нерв жүйесінде кеңінен
тарала алады және қайтарылатын жауап реакцияларын тудыруға да әр
түрлі нервтік құрылымдар қатыса алады. Мысалы: күшті ауырту
түйсігін тудыратын әсер, орталық нерв жүйесі зақымданбаған болса,
тек айтылған түйсікті ғана тудырып қоймайды, сонымен қатар біраз
вегетативтік реакциялар байқалады (жүрек қызметі, тыныс алу т.б
өзгереді). Осымен қатар бір түрлі рефлекстің (мысалы: ас қорыту
сөлдерінің бөлінуі , тыныс алу т.б) орындалуы үшін орталық нерв
жүйесінің әр түрлі деңгейлерінде (жұлында, сопақша, ортаңғы, аралық
миларда, ми сыңарлары қыртысында) орналасқан нейрондар қатысады.
Олай болса жоғарыда берілген рефлекторлық доға туралы ұғымды жалпы
әрі қарапайым схема деп түсіну керек.
Тітіркендіргіш әсер еткеннен бастап жауап реакциясы туғанға дейінгі
уақытты рефлекс уақыты деп атайды. Бұл уақыт рефлекторлық доғаның
әр трлі звенолары арқылы қозу өту ұзақтықтарының қосындысынан
құралады. Бұлардың ішіндегі ең ұзағы - орталық нерв жүйесі арқылы
өту уақыты (синапстық кешігу). Рефлекс орындалу үшін рефлекторлық
доғаның барлық бөлімдері анатомиялық та. Физиологиялық зақымданбаған
болуы тиіс.
Рефлекстерді жіктеу. Организмнің атқаратын рефлекстерінің саны да,
түрі де көп. Дегенмен оларды әр түрлі белгілеріне қарай жіктеуге
болады. Мәселен, 1) Биологиялық маңызына қарай рефлекстерді коректік,
қорғану, жыныстық, бағдарлау т.б деп топтап атайды. 2) Рецепция
белгісіне қарай (яғни қай рецептордың тітіркенуінен туатындығына
байланысты) экстерорецептивтік (сыртқы рецепторлар тітіркенуінен
алынатын), пропрорецептивтік (қаңқа еті, сіңір, буындардағы
рецепторлар тітіркенуінен алынатын ) т.б деп бөледі. 3) Орындалатын
реакцияның сипатына қарай және оған қатысатын органдарға
байланыстырып қозғалу, секреторлық, трофикалық, тамыр, қозғағыш,
висцеромоторлық т.б рефлекстерді айырады. 4) Орталық нерв жүйесінің
қай бөлімінің міндетті түрде қатысатындығына байланысты да
рефлекстерді жіктейді: жұлын рефлекстері - жұлын сегменттеріндегі
нейрондар қатысуында орындалады; бульбарлық рефлекстер – сопақша
мидың; мезенцефальдық рефлекстер - ортаңғы мидың; диэнцефальдық
рефлекстер аралық мидың; кортикальдық рефлекстер - ми қыртысы
нейрондарының міндетті түрде қатысуында орындалады. Бұл жерде
ескеретін бір жай, орталық нерв жүйесі зақымданбай тұтас тұрғанда
оның жоғарғы бөлімдерінің рефлекстеріне төменгі бөлімдер де қатысады;
сондай – ақ төменгі бөлімдер (жұлын, сопақша, ортаңғы ми) іске
асыратын рефлекстер кезінде қозу импульстері жоғарғы бөлімдерге
(аралық ми, қыртыс асты ядролары, ми қыртысы) де жетеді. Сондықтан
бұлар да тиісті дәрежеде белгілі бір рефлекстің іске асуына
қатысады және осы тұрғыдан қарағанда әрбір рефлексті бүкіл
организмнің реакциясы деп қарауға болады. Оның бер жағында қандай
да болмасын рефлекс оңаша, басқалармен еш байланыссыз және
байқалмайды. Бір орган рефлекстері басқа органдар қызметтерін
өзгертеді және керісінше Мысалы: қаңқа еттерінің жиырылуына
байланысты болатын қозғалу актыларының барысында барлық дерлік ішкі
органдардың қызметтері жанданады.
Дегенмен, аталған рефлекстер өздеріне тиісті бөлімдер сау болған
жағдайда, басқа бөлімдер қатыспаса да орындала береді. Мәселен, егер
кесу арқылы бақаның миын жұлынынан ажыратса біраз уақыт (15-30
минуттай) өтіп, кесу зардабы (шоқ) аяқталған соң, оның аяғының
терісіне әлсіз қышқылмен әсер етіп, немесе шымшу арқылы жұлынның
өзіне тән балатын рефлекстерді алуға болады. (бүгілу, жазылу, сүрту,
аймалау рефлекстері және ахиллес сіңірінен алынатын балтыр етінің
жиырылуы – ахиллес рефлексі). Адамда табан терісін тітіркендіруден
аяқтың басы, саусақтар рефлекторлық түрде иіледі (табан рефлексі).
Тізеден ұрып санның төрт ұшты етінің сіңірін созса рефлекторлық
түрде аяқ жазылады (тізе рефлексі). Бұларды да жұлын рефлексіне
жатқызады. Сондай – ақ зәр шығару және дефекация (қи тастау)
рефлекстері де жұлынның қатысуында жүзеге асады. Ал ему рефлекстері
корнеальдық (көздің қасаң қабығына тигенде қабақтың жабылуы) рефлекс,
сопақша мидың, қарашық рефлекстері (жарықтан қарашықтың кішіреюі)
ортаңғы мидың қатысуында орындалады т, с.с 5) Организмде атқарылатын
барлық рефлекстерді шартсыз және шартты деп үлкен екі топқа бөледі.
(бұлар туралы жоғары нерв әрекетінің физиологиясында толық айтылады).
6) Рефлекстердің ерекше типіне шеткі органішілік рефлекстерді
жатқызуға болады. Бұлардың орындалуы үшін орталық нерв жүйесінің
қатысуы міндетті емес. Олар тиісті органның өзіндегі, ерекше
метасимпатикалық деп аталатын жүйеге жатқызылатын, интрамуральдық
нервтік ганглийлер элементтері түзетін рефлекторлық доға арқылы іске
асады. (жүрекшілік шеткі рефлекстер) 7) Қаңқа еттеріне келетін
қозғағыш нервтер арқылы іске асатын рефлекстерді сомотикалық деп,
ал симпатикалық және парасимпатикалық нервтер арқылы іске асатындарды
вегетативтік рефлекстер деп атайды
№ 3 дәріс
Тақырыбы: Психофизиологияның қазіргі зерттеу әдістері
Сұрақтары:
1. Қазіргі психофизиологиялық зерттеу әдістері жайлы түсінік.
2. Жүйке клеткаларының импульсті белсенділігін тіркеу.
3. Электроэнцефалография. Магнитоэнцефалография. ЯМРИ
Психологиялық әдістер мен психологиялық ерекшеліктері зерттеу
тәжірибесінде - ауруларды зерттеді, олардың өзіне тән– жалпылығы мына
категорияларында белгіленген, биік жекелік және қызу үрейлілігі сияқты,
әрекет- құлықтың ригидтілігі, қайратты бақылауы да жоғары дәрежелі
сезімдердің үстінде болғанымен сезімдердің көрінуінде анығырақсыз, олардың
ішкі дау барысында- ақылы төмендейді де стресстік күй-жағдайға ұшырайды.
Барлығы осындай жағдаяттарға түсу себептерін өздерін күнәландыру туралы
дезадаптациясы әлеуметтікте күшейтілген ауру ремиссиясы дәуіріне
төмендейтіннің қайталану дәуіріне тән. Осындай ерекшелікке мынандай
болжамды айтуға рұқсат етілді, қайталануды- адамның әлеуметтік бейімделуі
бұрынғы қалпына келуі ауру дәуірінде байқалады (Косенков,2000).
Негізінде бұларды бақылаулары көрінуі бойынша- патологиялық болжамы
келесі қисынға келген болатын (Косенков,1997,2000). Әлеуметтік бейімделу
өлшемімен ми функционалды асимметриялық артуынан болады, оны айқын
шекаралар кесіп өтпейді де көрсетілгеннің барлығы сын аймақ сияқты
көрінеді. Әлеуметтік дезадаптация оқиғасында, ми функционалды асимметриясы
сын аймаққа кешіп өтеді, көрінуі бойынша сол уақытта патологиялары
байқалады, организмнің ең функционалдығы асимметриялық- физиологиялық
жүйелерінің жұмысын келесімен өзгертуін сын аймақтың бойымен қоса жүреді.
Мына ремиссияны- патологияға ертіп әкеледі де ағымы әр түрлі ұзақтығымен
бола алады.
Әр түрлі теориялық конструкторларының (құрастырушыларының)
дәлелдеуінше, бірыңғай ерекшеліксіз факторының дамуы- аурулардың
барлығында ми функционалды асимметриясы туралы ұсыныстар қолданылады. Осы
алекситимии концепциясы әлсіздіктерге және іздеу белсенділігі төмендерге
тәуелді.
Алекситимия психологиялық симптом комплекстері- когнитивті, аффективті
және әрекет- құлықтық деңгейлеріне ұсынылған. Алекситимиялық
конструкторында мынандай маңызды ерекшеліктерімен келеді: идентификациялық
қиындықтарында мен өздерінің сезімдерінің суреттеулерінде; сезімдердің
дифференцациясына қабілетсіздік мен дене түйсіктердің қабілетсіздігі;
когнитивтігі стилінде елестетуі ригидтілік сияқты нақтылық
жеткіліктіліксіздігі (Семенова,1993). П.Сифнеосаның алекситимиялық
концепцияға сәйкес (Коростелева, Ротенберг 1993), когнитивті- аффекттивті
бұзу сферасына, аффекттік вербальдық қабілеттілігінін төмен түскендігін,
сыртқы орта негативтік әсерлерінен физиологиялық жауапты күшейтілуін
айтады. Алекситимия төрт типтік белгілерімен сипатталады (Бройтигам және
басқалары,1999):
1. Өз уақытындағы фантазия ерекшелігінде, пациентке символдық
нәтижелерімен пайдалану қиынға соғады, соның арқасында ойлауы механикалық,
утилитарлы мен пайдакүнемдік және нақтылы сияқты ерекшеліктерін анықтауға
болады. Сонда ойлау ұйымшыл прагматикалық – техниктік және механикалық
функционалды үлгісі суреттелетін жаққа бағытталған болады.
2. Өз сезімдік типтіктерін айта алмау қабілеті. Пациент уайымдаған
жағдайда өзінің күй-жағдайын ауызша айтары жеткіліксіз болғандықтан, ол
жесттік символдарымен белсенді түсіндіруге тырысады. Жиі пациент өз
сезімдерін бейнелеп түсіндіру арқылы қоршағандарды ("менің әйелім айтады...
Дәрігер айтады...") немесе сезімдер орнына дене түйсіктерін бейнелеп
түсіндіреді.
3. Аңғарымпаз -пациенттер жолдастық көңіл болуларға жақсы лайықталған,
не нормалдық гипер сияқты тіпті анықталады. Оларды өзіне тән байланыста
нақтылы серікпен сипатталады "көңіл болулардың бостығымен", олар сондықтан
күй-жағдайда емес, реттеу психологиялықтарды құрылымдарға, оларды көңіл
болулар объектілердің нақтылы– пәндік қолдану деңгейінде қалады.
4. Тоқтау артындағы- деңгейде және мына жетіспеушілігінен субъекті
байланысу саралары- объекті объектімен нағыз көңіл болуларға пациент
қабілетсіздігін аңғарады және тасымалдау процесінде жүреді. Объектімен
идентифицировалығымен жаппай болады: психосоматикалық ауру бар болады,
демек, соның арқасында және басқа адам барысының арқасында (оның маңызды
пішіннің), осы фактіні түсіндіреді, неге жоғалту (ойдан шығарылған немесе
нақты) мынаның маңызды пішіннің ("объекті жоғалтуы") жағдаймен дәл осылай
жиі болады, ауру шабуылдауы ұғындырады (немесе оның ағымы нашарлауы).
Сонымен, белгілердің алектимиясы бар жиынтығы, жеке адамдардың психикалық
қоймасы сипаттайтындардың ерекшелігі- ауруларға бейімделгендігі.
Алекситимиялық концепциясында жатталған әлсіздік концепциясымен
байланыстыруға болады. М.Селигман сезім сияқты жатталған әлсіздікті
анықтайды (1975) нәтиже кездесушілігі жоқ болуының және мақсатқа
бағытталған қызметтің әрекеттерді және оны фактор сияқты әріптестер
атрибутивті стиль ерекшеліктеріне үлкен назарды бөледі, дәреже жатталған
әлсіздікте әсер етушіні (генерализовандық анақ және тұрақты жатталған
әлсіздік аурулардың дамуында патогендік факторымен келеді).
Бақылау экстернальды локусымен әлсіздігі және көріну тәуекел әлсіздігі
генерализовандығы маңызды кемірек бейімді демонстрация жасауы
көрсетілгендей, адамдар маңыздысы азырақ, олардың беттерінде бақылау
интернальдық локусымен берілді.
Содан соң, зерттеулер экстернальды локус басымдылығы аралық мәнді
байланыстысын айқындады және сол жарты шар биік болуымен қосты. Аралап шыға
бұларды болжауға болады, адамға әлсіздік құруына бейімділік функциялардың
анықтығымен жағымсыз байланыстары, сол жарты шармен қамсызданушылығы.
Зерттеу нәтижелері невротикалық үрей тәуелділіктерін көрсеткендей "мен"
феноменге саналған факторлардың ықпалын жасаушының қорғаныш перцептуальды
күшпен аласуымен үрей деңгей байланысын (1993) "мен" растайды, аралап шыға
тап осылардың (1994), куәландырушы Зенковтардың бейне байланысы туралы
"мен", адамдар интеграция қамтамасыз етуші, сонымен қатар жалпы перцепция
деңгейінің оң жарты шар жұмыс жасауымен болжауға болады, сол жарты шар биік
болуымен өнімсіз невротикалық үрей деңгейі байланысын соншалықты емес,
қаншалар оң жұмыс жасау бұзуымен анықтап келгенде де бұларды шығаруға
болмайды, факторлардан біреумен ғана оң жарты шармен қамсызданушылардың
функциялардың бұзуымен келеді.
Мына алекситимия аралық болжаулықты жатталған әлсіздікпен байланыстар
орнатуға рұқсат етеді. Алекситимия мінездемелі белгісі (қиял, ақыл-
парасат, саяздылық, төленген аффекті, ойлау нақтылы технократиялық үлгісі)
оң жарты шар жұмыс жасау бұзуын күдіктенуге рұқсат етеді. Осы болжам
анықтамасы, тәжірибелік тап осылармен алекситимия арасында дәрежесі (1985)
оң жарты шар функционалы толық құндылығы төмендеуімен байланыс көрсетеді.
М.Селигмана және оның әріптестері іздеу белсенділік концепция мөлшері
туралы мәселе болуды рұқсат етеді, тар байлаулы ұсынулармен байланысқан
ықпалын жасауы және жатталған әлсіздіктің көріну- патологияларға
алекситимия болады. Іздеу белсенділік астында бағытталған жағдай, сыртқы
немесе ішкі жоспары өзгертуіне байланысты, қызмет нәтижелерінің айқын
болжауы жоқ болуы жөнінде түсіндірілетін қызмет. Сондай концепция-
біріншілердің ойынша, жекелік факторлардың ауқымы кең екенін қосады, сыртқы
орта жағымсыз әсерлеріне адам тұрақтылық ескертуші (жатталған әлсіздік
концепциясының айырмашылығына, негізінде еске алғанның тек атрибутивті
стиль ерекшеліктері), ал - екіншілердің, болжауы, адам стрестік күй-
жағдайда қам жейтін, сыртқы шарттардың әсерін салыстырмалы енжар
объектісімен келмейді (жатталған әлсіздік концепциясы ұсынады), бірақ
белсенді субъектімен, реорганизироваттайтын немесе азаптағанмен дәл осындай
жағдайды дискомфорттық қайта құру, қабылдауға байланысты болатын. Іздеу
белсенділік жалпы ерекшеліксіз фактормен келеді, сыртқы орта зиянның
әсерлеріне организм резистенттігіне әсер етеді. Іздеу белсенділік
концепциясына сәйкес, анықтықсыз шарттарында әрекет- құлық белсенді (іздеу
әрекет-құлық) денесінде денсаулық өте маңызды факторымен келеді, аурулардың
псхосоматикалық көрінуі қақпайлайды және көрінуі ауруларды жоғарылатады да
стрестік жағдайы организм тұрақтылығын жоғарылатады. Іздеудің қарама-қарсы
қабыл алмауы әр түрлі патологиялық күй-жағдайлардың даму ерекшелігінсіз
әмбебаб алғы шартымен келеді [3].
Жұмыстарда үлкен мағына қызмет нәтижелерінің болжауы барабар
жағдайларын құру қабілеттіліктері арналғандардың жатталған әлсіздік жасау
ықпалын зерттеуіне патогенез дене аурулары қоса беріледі. Қазіргі таңда
осындай болжау ми жарты шарларының үйлесімді әрекеттестігімен байланысты
құруы үлкен дәрежелерге келді. Бұзу жайында оң жарты шар жұмыс жасаулары
дүниемен сенушілік байланыстардың, қабыл алуға қабілеттілік азаяды да
әлемде барлық қиындықтың шек қоюына, психикаға бейім мүмкіншіліктері күшті
шектелген тенденция белгіленеді. Бейнелі контексті құруына қабілеттілік
нашарлауы барабар жағдай құруына әрекет- құлық стратегиялары не көрінуге
жағдай жасайтын және аурулардың дамуына иілгіш шағылысуға қабілетсіздікті
ескертеді.
Сонымен, алекситимия концепциясы және бір іздеу белсенділік концепциясы-
даму ауруларды алаңдататыны: ми жарты шарларының функциялардық келіспеуі
бұзу шотының артынан оң жарты шар жұмыс жасауларын белгілейді. Жатталған
әлсіздік концепциясы жанама бейнемен сонымен қатар мына факторымен, жарты
шарлардың әрекеттестігі бақылау локусы бағыттылықпен байлаулы, көптеген
анықтаушы дәрежесі- әлсіздікте, содан соң дағдарыспен, үлгімен жатталған
әлсіздік есептелетіні белгіленеді.
Көз алдына негізгі концепциялар келгенде- патологиялар аурулардың тап осы
түр көрінулерінің спектрлері барлығын ерекше психикалық немесе
физиологиялық не мүшеліктен шығаруын көрсетіп түсіндірді
№ 4- дәріс
Тақырыбы: Жүйке жүйесінің онтогенезі
Сұрақтары:
1. Жүйке жүйесінің дамуы.
2. Жаңа туған нәресте жүйке жүйесінің ерекшеліктері.
3. Бала функционалды дамуының кезеңдері
Орталық жүйке жүйесі денедегі барлық ағзалар мен физиологиялық
жүйелер қызметін, зат алмасуын реттеп отырады, әрекеттер мен үрдістерді
сыртқыорта құбылыстарына бейімдеп,тіршіліктің белгілі бағытта өтуін
қамтамасыз етеді. Адамда жүйке жүйесінің ең жоғарғы бөлімі – ми. Ми сыңары
қыртысының ерекше қызметі – ойлау, дүниетану, пікір тудыру.
Адамның ми жарты шарлар қыртысының негізгі айырмашылық белгісі – оның
күрделілігі мен көп қабаттылығында, оның жоғарғы қабаттарында аралық
нейрондардың саны өте көп.
Қыртыстағы нейрондардың негізгі 4 типін айырады: 1.Эфференттік
нейрондар. Бұған пирамидалық және жіп тәрізді клеткалар жатады. Атына
сәйкес пирамидалық клеткалардың формасы пирамида тәрізді келеді. Оның
жоғарғы ұшынан қыртыстың беткі қабаттарына дейін жетіп тарамдалатын дендрит
шығады; қысқарақ дендриттер пирамиданың негізі мен бүйір жақтарынан шығады.
Аксон пирамиданың неігзгі жағынан шығып, кері кететін коллатералдар беріп,
жарты шардың ақшыл затына беттейді. Қыртыстың жоғарғы қабаттарындағы
пирамидалардың көлемдері кішкене келеді, ал тереңіректе орташа, үлкен және
120 мкм-ге дейін жететін алып клеткалар орналасады . Клеткалардың жоғарғы
полюсінен тарамдалатын жіп тәрізді дендрит кетеді де , төменгі полюсінен
аксон кетеді. 2. Аксоны жоғары кететін нейрондар - қыртыстың терең
қабаттарындағы импульстерді беткі қабаттарға жеткізеді. 3. Аксоны
горизонталь орналасқан нейрондар - импульсті қыртыс бетіне параллель
бағытта таратады. 4. Көп тарамдалған қысқа аксонды қондырма нейрондар -
импульсті көрші клеткаларға береді. Оған жататындар : жұлдызды немесе
дәнді, бұта тәрізді (оның аксоны кішкентай және орташа пирамидаларды орап
алады), өрмекші тәрізді клеткалар .
Тәжірибелік невроздар. Жоғары жүйке қызметі мен негізгі үрдістерінің
қалыпты қасиеттерінің әрекеттік ауытқулары көптеген жүйке ауруларына әкеліп
соғады. Бұл бұзылудың мәні қозу мен тежелу үрдістерінің шамадан тыс күшеюі
немесе олардың соқтығысуы арқасында пайда болатын тәжірибелік невроздар
арқылы анықталады.
Тежелу толқынының шамадан тыс күшеюі өте жуық тітіркендірулерді
табандылықпен ажыратқанда, тежегіш тітіркендіргіштердің әсерін созғанда,
шартсыз нықталудың мерзімін ұзаққа қалдырғанда пайда болады. Адамда осындай
невроздық жағдай қиын мәселелерді шешкенде, үздіксіз тыйым салумен
ұшырасқанда, мүлдем түңілгенде және үміттері аяқталмағандарда жиі
байқалады.
Ширақтықтың шамадан тыс күшеюі- жағымды және жағымсыз шартты
тітіркендіргіштердің сигналдық мәнін өте жиі және тез қайта ауыстырудан
немесе олардың қалыптасқан стреотипін кенеттен өзгертуден шығады. Сондықтан
невроздық күйді адамның көзқарасын немесе тұрмыс қалпын өзгертуге мәжбүр
ететін көптеген оқиғалар (әсіресе жас ұлғайған шақта) жиі тудырады.
Қозу мен тежелудің қайшы келіп қалуы немесе жүйке құбылыстарының
қақтығысы, қарама- қарсы сигналдық мәні бар тітіркендірулерді бір-
бірімен өте тез алмастырғанда немесе бір мезгілде әсер еткенде білінеді.
Алғашқы тәжірибелік невроздар осы жолмен жасалған еді. Ол үшін қорғаныс
әсерленуін тудыратын, ауыртатын тітіркендіргіш сигналы тағамдық шартты
рефлекс жасағанда қолданылды. Сөйтіп, бір тітіркендіргіштің сигналдық мәнін
шатастырудан, жүйке орталығында қозу мен тежелудің қақтығысы пайда
болады. Осындай тіршілік қақтығысы салдарынан невроз ауруына душар болған
науқастар көп кездеседі.
Жоғары жүйке қызметінің невроздық ауытқулары бірнеше түрде білінеді.
Бұлардың ішінде созылмалы келетін ретсіз шартты рефкстер немесе олардың
деңгейінің оралымды алмасуы, теңестірушілік және парадоксалды күйлердің
пайда болуы, долдану және жүйкенің ауытқулы салғырттығы байқалады.
Жүйкесі әлсіз немесе ұшқалақ типтерде невроздық олқылық оңай туады
және біріншісінде қозу, екіншісінде тежелу үрдістері зиян шегеді. Сонымен
қатар жоғары жүйке іс- әрекетінің типологиялық ерекшеліктері бар адамдарда
болатын невроздық ол қылық көріністер де осы тұрғыдан түсініктеме алады.
Сонымен невроз- жоғары жүйке қызметінің созылмалы әрекеттік бұзылуы.
Оған себепші- ми құрылымдарының өзара қатысының келісімсіз жағдайлары, әр
түрлі әрекеттік оның ішінде вегетативтік жүйке қызметінің бұзылуы.
Адамдарда невроздың көп түрі болады, оның ішінде жиі кездесетіні
неврастения, мезі қылатын күйдің неврозы, истерия және психастения.
И.П.Павловтың айтуынша, истерия- көркемпаз типті адамға, ал психастения-
ойшыл адамға тән келеді.
Невроз вегетативтік әрекеттердің бұзылуымен қатар жүреді. Бұдан ми
қыртысы мен ағзалардың арақатынасының өзгергендігі байқалады. Вегетативтік
өзгерістер- невроздың ерте білінетін белгісінің бірі. Олар шартты
рефлекстер бұзылмастан бұрын байқалады және ұзаққа созылады.
Вегетативті жүйке жүйесі. Орталық жүйке жүйесін морфологиялық және
физиологиялық ерекшеліктеріне байланысты денелік және вегетативтік деп
екіге бөледі. Денелік жүйке жүйесі (ДЖЖ) қаңқа еттерімен байланысқан, ол
организмнің түрлі қимылдарын, сыртқы ортада бір жерден екінші жерге жылжуын
қамтамасыз етеді. Бұл негізінен жануарларға тән қызмет болғандықтан денелік
жүйке жүйесін кейде анималдық деп те атайды. Ал вегетативтік жүйке жүйесі
(ВЖЖ) ішкі ағзалардың қызметін, заттар алмасуын, өрбу үрдістерін реттейді.
Қазіргі кезде жүйке- психикалық ауытқуларынан туатын вегетативтік
аурулардың көбеюіне байланысты, олар көп көңіл аударуды талап етеді.
Мәселен, сезімдік зардап, стресс, ышқыну, қан құрамының, жүрек- тамыр,
асқорыту жүйелерінің өзгерістерімен қоса кездеседі. Мұның дерттену
(патогенездік) негізін К.М.Быковтың медицинаға енгізген миқыртысы- ағзалық
теориясы анықтайды.
Жоғары жүйке іс- әрекетін невроздан кейін қалпына келтіру үшін, кейде
ұзақ тынығу, жағдайды өзгерту, ұйқыны жақсарту жеткілікті болады. Қозғыштық
және тежелгіштік үрдістеріне таңдап әсер ететін фармакологиялық дәрілер
(кофеин, бром) орталық жүйке жүйесіне және невроз түріне қарай қолданылады.
И.П.Павловтың жоғары жүйке іс- әрекеті туралы ілімді адамның әрекет-
құлығы мен психикасы ауытқуларының көптеген мағынасын ашуға мүмкіндік
жасады. Ең бастысы бұл ілім психикалық құбылыстар жөнінде идеалистік
түсініктерге тойтарыс жасап, материалистік (мәдениеттік) психологияның,
педагогиканың және бейнелеу теориясының ғылыми негізін қалады.
Организмнің қоршаған ортадағы алуан түрлі өзгерістерге және өз ішіндегі
пайда болатын қажеттіліктерді өтеуге лайықталған бейімделу процестерін іске
асыратын физиологиялық механизмдер арқылы қол жететін ақырғы пайдалы
нәтиженің ең негізгісі – ішкі ортаның тұрақтылығын (гемостазисті)
қамтамасыз ету екені белгілі. Тек осы жағдайда ғана барлық функционалдық
жүйелер өздеріне тиісті, қалыпты қызметтерін атқарады.
Организмдегі мүшелер мен ұлпаларды бөгде денелерден қорғауда, клетка
аралық сұйықтықтың құрамы мен қасиеттерінің тұрақтылығын сақтауда ерекше
рол атқаратын гемеостатикалық бейімделу механизмдернің бірі
гематоэнцифальдық тосқауыл деп есептеледі. Бұл ұғымды ғылымға Л.С.Штерн
енгізді.
Нерв ұлпасы мен ми клеткаларындағы ішкі орта тұрақтылығын сақтауда
шешуші рөлді гематоэнцефальдық тосқауыл (ГЭТ) атқарады. Бұл механизмге
бірігетін анатомиялық туындылар және олар іске асыратын физиологиялық
процестер ми-жұлын сұйықтығынаң (МЖС), яғни ликвордың құрамы мен
қасиеттерін реттейді.
Гематоэнцефальдық тосқауыл туралы түсінік бойынша қағидалар басшылыққа
алынады:
• Заттардың миға енуі негізінен ликвор арқылы емес, капилляр-нерв
клеткасы деңгейіндегі қан жасау жүйесі арқылы іске асады.
• Гематоэнсефальдық тосқауылды анатомиялық туынды дегеннен гөрі
функционалдық ұғым ретінде қабылдуа керек. Оны басқарудың
физиологиялық механизмі әдеттегідей нервтік және гуморальдық
жүйелердің реттеуші әсерлеріне тәуелді.
• Гематоэнцефалдық тосқауылды басқаратын факторлардың ішінде нерв
ұлпасының әрекеті мен метаболизмінің деңгейі жетекші ролге ие.
Гематоэнцефалдық тосқауыл қаннан миға, оның сезгіш құрылымдарына әсер
ететін биологиялық белсенді заттардың, метаболитердің, басқа да
химиялық заттардың енуін реттейді; оған бөгде денелердің
микроорганизмдердің, таксиндердің түсінеуіне кедергі жасайды.
Гематоэнцефалдық тосқауылдың морфологиялық субстратындағы жетекші
құрамдас ми бөлігі;
• капилярларының қабырғасы болып есептеледі. Ол тосқауыл қызметін
қамтамасыз етеді. Ми клеткаларына заттар енуінің екі механизмі бар: 1.
Ми-жұлын сұйықтығы арқылы. Бұл сұйықтық қан мен нерв немесе глиалдық
клетка арасындағы аралық буын және қоректік қызмет атқарады; 2.
Капилярлар қабырғасы арқылы. Ересек организмде заттардың нерв
клеткасына өтуінің негізгі жолы гематогендік (қылтамырлар қабырғасы
арқылы) болдып есептеледі. Ликворлық көмекші қосымша ролге ие.
№ 5- дәріс
Тақырыбы: Психикалық және физиологиялық қатынастар жайлы қазіргі түсініктер
Сұрақтары:
1. Психофизикалық және психофизиологиялық мәселелер.
2. Психика мен мидың байланыстылығы
Ми бес бөліктен тұрады: үлкен ми сыңарлары, аралық ми, ортаңғы ми,
мишық, сопақша ми. Бұлардың атқаратын қызметі әр түрлі болғанымен,бір-
бірімен тығыз байланысты. Мидың бөліктерінде өзара қатынасатын төрт қуыс
бар. Бұл ми қарыншаларына шамамен 130-140мл сұйықтық толып тұрады. Сұйықтық
түссіз,онын құрамында қаннын жасушалары және ақуыз болады. Сұйықтықтын
құрамы бұзылса,онда мидың қызметі бұзылады. Миды үш қабатты қабақша
қаптайды, олар:қатты, торлы және қантамырлы қабықшалар. Қатты қабықша-ішке
бетін қаптап жататын мидын үстінгі(сыртқы)қабықшасы.Ортаңғы қабықшасы торлы
қабықша,ол қатты қабықшаның астында жатады.Торлы қабықша өте жұқа
болғандықтан,онда қан тамырлары аз болады.Ал ішкі қабықша-қантамырлардан
тұрады. Қантамыр қабықшасы мидың қыртысына орналасады. Қан тамырларымен
торлы қабықшалардың аралығында ми сұйықтығы толған қуыс болады. Ми
қабықшасы қозудың жүйке талшықтары арқылы өтуіне бір талшықтан екінші
талшыққа берілуіне бөгет жасайды. Ми ақ және сұр заттан тұрады. Бұл екі
бөлік бір-бірімен нейронның ұзын өсінділері арқылы жалғасады, нейронның
өсінділері қозуды да өткізеді. Ми сыңарларының және ми бағанының астыңғы
бөлігі мидың негізі деп аталады.
Жүйке ұлпалары қан айналымына, әсіресе оттегіні жеткілікті мөлшерде
келіп отыруына өте сезімтал. Сондықан, мидың жұмысы қан тамырларының
қызметіне тығыз байланысты. Қанның құрамындағы заттар қан тамырына әсер
етеді. Зянды әсерден қан тамыры тарылады да, миға қанмен бірге келетін
отегі мен қоректік заттардың мөлшері азады. Сөйтіп, мидың қызметі бұзылып,
ауру пайда болады. Мидың қан тамырлары тарыла бастағанда науқастың басы
айналып, ауырады, қуаты кетіп, әлсізденеді,одан соң қолы нмсе аяғы
жансыздана бастайды, бірақ есінен танбайды. Қан қысымы артқанда кейде қан
тамырлары жарылып кетеді. Бұдан миға кенет қан құйылады. Бұл ауыру адамға
эмоция және ауыр дене еңбегі нәтижесінде әсер етеді. Науқас есінен танып,
өліп кетуі де мүмкін. Бас айналу ауруы бір кеселдің салдарынан болады. Бас
айналғанда жүрек соғады, Адамның жүрегі айнып, құсады, тіті талып та
қалады, құлақ шыңылдап, нашар естулі және көздің бұлдырауы мүмкін. Дені сау
адамда да теңізде жүргенде, ұшқанда, бр жазықтан екінші жазыққа тез
ауысқанда, машинаға мінгенде, алты бақан тепкенде бас айналуы байқалады.
Мишықпен мидағы жүйке орталықтарының әркеті уақытша немесе мүлде
бұзылғанда адамның басы айналады. Бас айналуы мида ісіктің пайда болуынан,
арақ ішудің әсерінен, құлақтың түрлі ауруларынан болады. Бас сақинасы (ұзақ
ауыру) көбінесе ішкі мүшелердің сырқатынан, түрлі жұқпалы және жүйке
жүйесінің ауруларынан, адам уланғанда пайда болады. Ми қабықшасындағы
тамырлар кеңігенде бас сақинаы байқалады. Мидың қабынуы миға ауру
қоздыратын вирустардың тигізген әсері салдарынан болатын жұқпалы ауыру.
Тұмау, сүзек құяң, қызылша, ұшпа шешек және т.б ауырулардан кейін ми
қабынады. Науқастың басы ауырады, дене қызуы көтеріледі, сандырақтайды, қол-
аяғы дірілдеп, есінен танады.
Адам бас миының және ми қабығы астындағы жүйке орталықтарының
зақымдануына байланысты қимыл-қозғалыстық, іс-әрекеттік және танымдық-
когнитивтік әрекеттерде әртүрлі деңгейдегі кемістіктер, ауытқулар мен
дағдарыстар паралич (сал немесе жансыздану), гиперкинез (ырықсыз қимылдар)
сияқты көріністерден байқалады. Паралич немесе плегия – рефлекторлық жолдар
қозғалысы үзілуінен бұлшықтардың қимылсыздығы. Паралич немесе плегияның
мынындай түрлері бар:
• моноплегия – аяқ не қолының біреуі қимылдамайды;
• гемиплегия – денесінің бір жағы қозғалмайды;
• параплегия – екі қолы не екі аяғы қозғалмайды;
• тетраплегия – барлық аяқ-қолдары қозғалмайды.
Миы қабынған бала шалқалақтап, иегін кеудесіне жақындата алмайды, тынысы
тарылады. Аурудың кене жұқтырады. Көктемде, жазда қалың ормандарда, таулы
жерлерде кене шаққанда 2-14 күннен кейін адамның дене қызуы 39-40 дейін
көтеріліп, ол құсады, естен танады. Кейбір науқастардың 6-10 күнне соң қол-
аяғы жансызланады. Сау адамға жұққанда, 14-90 күн өткен соң адамның басы
ауыркады, құсады, ұйқы басады. Денге қызуы көтеріледі, тамақ ішпейді, үш-
төрт апта төсек тартып жатады. Қолы жансызданып, басы қалтырап, есі ауысуы
мүмкін. Кейде бұл ауыру күзде кездесетін масаның бір түрінен жұғуы мүмкін.
Тұмау, сүзек, мерез және т.б жұқпалы аурулардың әсерінен, күшла мен
сынаптан уланғанда, суық тигенде, мидың торлы қабықшасы ми ұлпаларына
жабысып,бассүйектің қуысындағы қысым күшейеді. Науқастың басы ауырып,
құсады, қояншығы ұстауы мүмкін. Аяқ қолы сырқырайды, сезу қабілеті
төмендейді, сал болып қалады. Науқасты тек дәрігер емдей алады. Ми шайқалуы
биіктен құлағаннан, соққыға ұшырағаннан адамның басына қатты соққы тигеннен
болады. Адамның есінен танып, талып қалуы, басы айналып, құсуы мүмкін,
құлағы мүкіс естиді және тілі күрмеледі. Миы шайқалған адам өзіне ұқыпты
қарап, мезгілмен емделмесе ауруы асқынып, миына қан құйылады, бет- ауэы
қисайып, қол- аяғы жансызданып қалады. Науқас14-21 күн төсекте жатып
емделуі тиіс.
Адамдар түрлі психикалық ауруларға шалдыққанда оның нейрондарымен
синапстарының кейбір бөлімдері бұзылады да, кейін бұл нерв жасушалары
өзгеріске түсетін көрінеді.Мида әлсіз электр тоқтары жұмыс істейтіндігі
ғылымға көптен мәлім. Биотоктардың мидағы жүріс- тұрыс, өрісін осциллограф
дейтін аспап арқылы зерттейді. Мәселен, оны электротпен жалғастырып адамның
басына кигізгенде, биотоктар ирек сызық түрінде қағазға түседі. Осындай
жазылымды мидың электроцефалограммасы дейді. Биотоктардың бірнеше ритмдері
ажыратылады. Мәселен, мида секундына 9-12 жиіліп шамасында өрістейтін
Альфа, толқын дем алыс, тыныс жағдайын көрсететін ритм секундына 3-5-
жиілікпен өтетін Дельта- толқын, секундына 13-20 жиілікте болатын бета-
толқын (күрделі ой жұмысы жағдайындағы ми қызметі) өріс алып отыратындығы
анықталған.
Қыртыстың нерв клеткалары және талшықтары. Адамның жарты шарлар
қыртысынң негізгі айырмашылық белгісі – оның күрделілігімен көп
қабаттылығында, оның жоғарғы қабаттарында аралық нейрондардың саны өте көп.
Қыртыстағы нейрондардың негізгі 4 типін айырады: 1. Эфференттік
нейрондар. Бұған пирамидалық және жіп тәрізді клеткалар жатады. Атына
сәйкес пирамидалық клеткалардың формасы пирамида тәрізді келеді. Оның
жоғарғы ұшынан қыртыстың беткі қабаттарына дейін жетіп тарамдалатын дендрит
шығады; қысқарақ дендриттер пирамиданың негізі мен бүйір жақтарынан шығады.
Аксон пирамиданың неігзгі жағынан шығып, кері кететін коллатералдар беріп,
жарты шардың ақшыл затына беттейді. Қыртыстың жоғарғы қабаттарындағы
пирамидалардың көлемдері кішкене келеді, ал тереңіректе орташа, үлкен және
120 мкм-ге дейін жететін алып клеткалар орналасады . Клеткалардың жоғарғы
полюсінен тарамдалатын жіп тәрізді дендрит кетеді де , төменгі полюсінен
аксон кетеді. Аксоны жоғары кететін нейрондар - қыртыстың терең
қабаттарындағы импульстерді беткі қабаттарға жеткізеді .
Аксоны горизонталь орналасқан нейрондар - импульсті қыртыс бетіне
параллель бағытта таратады. Көп тарамдалған қысқа аксонды қондырма
нейрондар - импульсті көрші клеткаларға береді. Оған жататындар : жұлдызды
немесе дәнді, бұта тәрізді (оның аксоны кішкентай және орташа пирамидаларды
орап алады), өрмекші тәрізді клеткалар .
Қыртыстың сұр затына оның астында жатқан ақ заттан өте көп афференттік
талшықтар келеді . Олардың ішінен мынадай негізгі талшықтарды айырады: a)
проекциялық талшықтар - үлкен жартышарлар қыртысын мидың төмен жатқан
бөлімдерімен байланыстырады б) алыс және жақын жатқан участоктарын
байланыстырады, бір жарты шардан екіншісіне келетін талшықтарды
комиссуральдық деп атайды. Қыртыстың эфференттік талшықтарының өздерінің
ішінен проекциялық және ассоциациялық талшықтарды айырады. Бұлардың
біріншісі қыртыстың төменгі қабаттарынан, ал екіншісі жоғарғы
қабаттарындағы клеткалардан кетеді. Адам туғаннан кейін нерв клеткаларының
саны көбеймейді деп есептеледі. Ал мидың массасының үлкеюі дендриттердің
өсу есебінен жүреді. Осының нәтижесінде туғаннан кейін клеткалардың
орналасу жиілігі біртіндеп азая береді: Үлкейген дендриттер клетка
денелерінің арасындағы кеңістіктерді толтырып, олардың өзін біраз
ығыстырады. Жасқа байланысты дендриттер құрылысында да біраз өзгерістер
жүреді: оларда ерекше қалыңданған кішкене өсінділер (шипики) пайда болады.
Шипиктер орталық нерв жүйесінің барлық бөлімдеріне кездеседі, әсіресе
олардың саны қыртыстың пирамидалы клеткаларында көп, әрі алуан формалы
болып келеді. Қыртыста шипиктер туу қарсаңында пайда болып, олардың саны
жасқа байланысты өсіп отырады. Шипиктер түрлі зақымдағыш заттарға өте
сезімтал келеді. Мысалы мидағы қан айналу бұзылса шипиктер тез ыдырап
кетеді. Дендриттің түрлі участоктерінде шипиктер санының өсіп-көбеюі
белгілі аралық нейорондардан қозудың өтуін жеңілдете түседі.
№ 6- дәріс
Тақырыбы: Психофизиологияның жүйелік негіздері
Сұрақтары:
1. Функционалды жүйе мінез-қылықтың физиологиялық негізі.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz