Құқықтық тәртіп пен заңдылықтың құқықтық теориялық аспектілері
Кіріспе
1 Заңдылық юридикалық категория құқықты іске асырудағы алатын орны
1.1 Заңдылық түсінігі мен мәні
1.2 Заңдылықтың заңи кепілдері, заңдылықты сақтау және оны қамтамасыз ету
1.3 Заңдылықты қамтамасыз етудің теориялық негіздері
2 Құқықтық тәртіп және оның заңдылықпен ара қатынасы
2.1 Құқықтық тәртіптің түсінігі және мәні
2.2 Заңдылық пен құқықтық тәртіптің ара қатынасы
2.3 Құқықтық тәртіптің қағидалары және функциялары
3 Заңнаманы жетілдіру заңдылықты және құқықтық тәртіпті қаматамасыз ету факторы
Қорытынды
Қолданылатын әдебиеттер тізімдері
1 Заңдылық юридикалық категория құқықты іске асырудағы алатын орны
1.1 Заңдылық түсінігі мен мәні
1.2 Заңдылықтың заңи кепілдері, заңдылықты сақтау және оны қамтамасыз ету
1.3 Заңдылықты қамтамасыз етудің теориялық негіздері
2 Құқықтық тәртіп және оның заңдылықпен ара қатынасы
2.1 Құқықтық тәртіптің түсінігі және мәні
2.2 Заңдылық пен құқықтық тәртіптің ара қатынасы
2.3 Құқықтық тәртіптің қағидалары және функциялары
3 Заңнаманы жетілдіру заңдылықты және құқықтық тәртіпті қаматамасыз ету факторы
Қорытынды
Қолданылатын әдебиеттер тізімдері
Тақырыптың өзектілігі. Соңғы жылдары заңгер ғалымдар және бүтіндей қоғамның назарына заң ғылымы мен тәжірибесінің көптеген мәселелерінің ішінде құқықтық тәртіп пен заңдылық мәселесі ерекше орын алады. Қоғам, мемлекет, азаматтардың қажеттіліктері мен мүдделері қоғам өмірінің негізгі тұстарында тұрақтылық пен реттілікті талап етіп тұр. Қазақстан Республикасының қазіргі кездегі дамуында нақты және қатаң қоғамдық құқықтық тәртіп одан әрі ілгерілеудің жалғыз жолы болып тұр. Құқықтық мемлекет құру және оның өркениетті демократиялық дамуы онсыз мүмкін емес. Құқықтық тәртіп экономиканың қайта өрлеуі, барлық әлеуметтік салалардың қызмет етуінің, өмірлік процесстердің тұрақтылығының және шынайы халық билігінің құрылуының қажетті жағдайы болады.
Ресми тұлғалар мен баспасөздің баяндамаларында «Приоритет-құқықтық тәртіп» деп белгіленеді, ал ол үшін билік, норма шығармашылықта және мемлекетік өмірдің басқа салаларында тәртіп қажет, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының, мүдделерінің нақтылығы және барлық субъектілердің өзіне жүктелген міндеттердің орындалуы, өзінің жүріс-тұрысы үшін жауапкершілікті жүзеге асыру, бұл демократиялық қоғамға сәйкес болып, тек осындай жағдайда ғана жүзеге асады.
«Құқықтық тәртіп азаматтық қоғамның құқықтық негізін құрады. Оған оның барлық салалары негізделеді: әлеуметтік-мәдени, экономикалық және саяси. Сәйкесінше ол барлық мемлекеттік нақтылықтың құқықтық негізі болады» дей келе құқықтық тәртіп пен заңдылықтың өзектілігі айқындалады.
Адамдар өмірінің маңызды жақтарының тұрақтылығы, тепе-теңділігі және өлшемділігі, кепілдігі және реттілігінің жағдайы құқықтық тәртіп пен заңдылықты зерттеудің өзектілігі болып тұр. Құқықтық тәртіп пен заңдылыққа деген көзқарастардың өзгеруімен және оның қалыптасуы мен қамтамасыз етілуімен сипатталады.
Қазіргі кездегі құқықтанушы-ғалымдардың пікірінше Германдық Рудольф Иеринг пен Георг Еллинектің, Г.Ф. Шершеневич пен Н.М.Коркуновтың құқықтық тәртіпке құқықтық нормаларды жүзеге асырумен заңдылық қағидасын өмірге келтіру ескірген деп есептейді. Бір жағынан осылай ресейдің көптеген заңгерлері ойлайды. Екінші жағынан «құқық қалыптасудың жалпы жолы сәйкесінше құқықтық тәртіптің құрылуы басқаша». Ал ол солай ма?
Тек құқықтық тәртіп пен заңдылық түсінігі туралы ғана емес, заңдылық, құқықтық тәртіп және демократияның ара-қатынасы жайлы зертеу жүргізу қызықтырақ. Құқық аясында заңдылық пен құқықтық тәртіп сияқты өзара байланысқан құбылыс табу қиынырақ. Оның салдары ұзақ уақыт бойы екеуінің ара-жігі ажыратылмай, екеуі ұғымдас түсінік ретінде пайдаланылды.
Өзара әрекеттесудегі ұқсастық пен айырмашылықты анықтау заңдылықты бекіту мен құқықтық тәртіпті нығайтуда тәжірибеде орасан зор маңыздылыққа ие. Атап өтетін жайт, заңдылық пен құқықтық тәртіпті талдау мен сипаттауда олар зерттелетін қатынас пен әлеуметтік байланысты ескеру қажет. Оларды жеке өздігінен алғанда олар мүлде ешнәрсе білдірмейді.
Егер құқық, заңдылық және құқықтық тәртіп мемлекеттік биліктің қызмет етуімен қоғамның құқықтық негізі болып табылса онда бұл негіздердің бекітілу жолдары мен даму тенденциялары туралы қорытынды өзегінен сұранады. Егер адамдар дамудың объективті талаптарын жақсы түсінсе, олар ұлттық мақсаттарға жетуде белсендірек қатысады. Сондықтан құқықтық тәртіптің дамуындағы тенденцияларды қарастыру қызығушылық тудыруда.
Ресми тұлғалар мен баспасөздің баяндамаларында «Приоритет-құқықтық тәртіп» деп белгіленеді, ал ол үшін билік, норма шығармашылықта және мемлекетік өмірдің басқа салаларында тәртіп қажет, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының, мүдделерінің нақтылығы және барлық субъектілердің өзіне жүктелген міндеттердің орындалуы, өзінің жүріс-тұрысы үшін жауапкершілікті жүзеге асыру, бұл демократиялық қоғамға сәйкес болып, тек осындай жағдайда ғана жүзеге асады.
«Құқықтық тәртіп азаматтық қоғамның құқықтық негізін құрады. Оған оның барлық салалары негізделеді: әлеуметтік-мәдени, экономикалық және саяси. Сәйкесінше ол барлық мемлекеттік нақтылықтың құқықтық негізі болады» дей келе құқықтық тәртіп пен заңдылықтың өзектілігі айқындалады.
Адамдар өмірінің маңызды жақтарының тұрақтылығы, тепе-теңділігі және өлшемділігі, кепілдігі және реттілігінің жағдайы құқықтық тәртіп пен заңдылықты зерттеудің өзектілігі болып тұр. Құқықтық тәртіп пен заңдылыққа деген көзқарастардың өзгеруімен және оның қалыптасуы мен қамтамасыз етілуімен сипатталады.
Қазіргі кездегі құқықтанушы-ғалымдардың пікірінше Германдық Рудольф Иеринг пен Георг Еллинектің, Г.Ф. Шершеневич пен Н.М.Коркуновтың құқықтық тәртіпке құқықтық нормаларды жүзеге асырумен заңдылық қағидасын өмірге келтіру ескірген деп есептейді. Бір жағынан осылай ресейдің көптеген заңгерлері ойлайды. Екінші жағынан «құқық қалыптасудың жалпы жолы сәйкесінше құқықтық тәртіптің құрылуы басқаша». Ал ол солай ма?
Тек құқықтық тәртіп пен заңдылық түсінігі туралы ғана емес, заңдылық, құқықтық тәртіп және демократияның ара-қатынасы жайлы зертеу жүргізу қызықтырақ. Құқық аясында заңдылық пен құқықтық тәртіп сияқты өзара байланысқан құбылыс табу қиынырақ. Оның салдары ұзақ уақыт бойы екеуінің ара-жігі ажыратылмай, екеуі ұғымдас түсінік ретінде пайдаланылды.
Өзара әрекеттесудегі ұқсастық пен айырмашылықты анықтау заңдылықты бекіту мен құқықтық тәртіпті нығайтуда тәжірибеде орасан зор маңыздылыққа ие. Атап өтетін жайт, заңдылық пен құқықтық тәртіпті талдау мен сипаттауда олар зерттелетін қатынас пен әлеуметтік байланысты ескеру қажет. Оларды жеке өздігінен алғанда олар мүлде ешнәрсе білдірмейді.
Егер құқық, заңдылық және құқықтық тәртіп мемлекеттік биліктің қызмет етуімен қоғамның құқықтық негізі болып табылса онда бұл негіздердің бекітілу жолдары мен даму тенденциялары туралы қорытынды өзегінен сұранады. Егер адамдар дамудың объективті талаптарын жақсы түсінсе, олар ұлттық мақсаттарға жетуде белсендірек қатысады. Сондықтан құқықтық тәртіптің дамуындағы тенденцияларды қарастыру қызығушылық тудыруда.
1Қазақстан Республикасы Конституциясы: республикалық референдумда1995 жылы 30 тамызда қабылданған. Алматы: Жетi Жаргы, 2015ж.
2 Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы 2002 жылы 20 қыркүйек № 949 «Қазақстан Республикасындағы құқықтық саясат туралы тұжырымдамасы».
3 Қазақстан Республикасы әкімшілік құқық бұзушылық кодексі 2014 жылы 5шілде. (2015 жылғы 1қаңтарда заң күшіне енген ) http://www. adilet.zan.kz
4 Қазақстан Республикасы қылымыстық кодексі. 2014 жылы 3 шілде. http://www. adilet.zan.kz
5 Қазақстан Республикасы қылмыстық-процессуальдық кодекс.2014жылы 4 шілде.(31.10.2015ж өзгертулер мен толықтырулар енгізілген).01.01.2016ж заңдық күшіне енген http://www. adilet.zan.kz
6 «Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасы туралы»Заңы 16.01.2013 ж. http://www.zakon.kz
7 «Қазақстан Республикасы жедел іздестіру қызметі туралы Заң» 15.09.1994 ж. (2015 ж өзгертулер мен толықтырулар бірге).http://www. adilet.zan.kz
8 Қазақстан Республикасы Үкіметі қаулысы 1997 13 қаңтар № 25 ««Демалысты төлеу үшін орта жалақы көрсеткішін есептеу немесе пайдаланбаған демалысты өтеуді төлеу тәртібі туралы».
9 Алексеев С.С. Общая теория права. Т.1.М:Издательство БЕК, 1995. — 320 с.
Алексеев СС. Проблемы теории права: Курс лекций в 2 томах. Т.1. Свердловск, 1972.
10 Витрук Н.В. Конституционное правосудие: Издательское объединение "ЮНИТИ", 1998. - 335 стр.
11 Строгович М.С. Избранные труды. В 3 т. Т. 1 Проблемы общей теории права М.:Наука, 1990. - 304 с.
12 Васильев А.М. Правовые категории. М., 2005.
13 Венгеров А.Б. Теория государства и права: Учебник для юридических вузов. М.:Новый Юрист, 2008.
14 М.Н.Марченко теория государства и права законы их виды и особенности М.:Проспект, 2004. – 640 стр.
15 Корельского В.М., Перевалова В.Д. Теория государства и права. 2-е изд., изм. и доп. - М.: 2002. - 616 с.
16 Н.И Матузов., А.В Малько. Теория государства и права: Учебник. М.:Юристъ, 2004. - 512 стр.
17 Коваленко А.И. Проблемы теории и практики правового государства. М., 1994.
18 Кожевников С.Н. Законность и правомерное поведение граждан в условиях реформирования России // Вестник НГУ, 1999.
19 Комаров С.А. Малько А.В. Теория государства и права. Учебно-методическое пособие. М., Издательская группа НОРМА-ИНФРА, 1999.
20 Кудрявцев В.Н. «О правонарушениях и законности».// Государство и право, 1996 г., №4.
21 Кудрявцев В.Н. «О правопонимании и законности».// Государство и право, 1994 г., №3.
22 Кудрявцев В.Н. Закон. Поступок. Ответственность. М., 1996. С.142.
23 Кудрявцев В.Н. Право как элемент культуры // Право и Власть. М., 1990.
24 Лившиц П.З. Теория права: Учебник. М.: Изд-во БЕК, 1996.
25 Лившиц П.З. Теория права: Учебник. М.: Изд-во БЕК, 1996.
26 Баймаханов М.Т., Бейсенова А.У., Вайсберг Л.М., Ибрагимов М.А., Котов А.К., Издательство: Жетi жарғы Алматы: 1995 г.
27 Малкин Н.С. О законности в условиях переходного периода // Теория права: новые идеи. Вып.4. М.: ИГПАН, 1995. С.27;
28 Мальцев В.А. «Демократические основы политической жизни общества».// Социально политический журнал, 1993 г., №7.
Мицкевич А. В. Субъекты советского права. М., Госюриздат, 1962.
29 Окунькова Л.А. - М.: Фонд «Правовая культура», 1999.
30 Қ.Д.Жоламан Мемлекет және құқық теориясы Алматы : Қаз.МЗА, 2001
31 Потапов В.А. Законность и правомерное поведение граждан в условиях реформирования (региональный аспект): Автореф. дисс. канд. юрид. Наук,1995.
32 Права человека и проблемы обеспечения законности. Отв. ред. В.Е. Гущев. Нижний Новгород. 1993.
33 Спиридонов Л.И. Теория государства и права. – М.: Бек, 1996. – С.176.
34 Теория государства и права. Курс лекций // Под ред. В. М. Корельского, В. Д. Перевалова. – М. Юристъ, 2000.
35 Теория государства и права: Курс лекций // Под редакцией проф.
36 М.Н.Марченко. М.: Зеркало, ТЕИС, 1999. – с.286.
37 Трубецкой Е.Н. Энциклопедия права. СПб.: Издательство «Лань», 1998.
38Хропанюк В.Н. Теория государства и права: Хрестоматия. М., 1998.
39 Хропанюк В.Н. Теория государства и права: Учебник. Издательство «Интерстиль», 2006.
40 Черданцев А.Ф. Теория государства и права: Курс лекций. Екатеринбург, 1996. С.191.
41 Чиркин В.Е. Государствоведение: Учебник. М., 1999.
42 Шабуров А.С. Законность и правопорядок // Теория государства и права: Учебник для вузов, М., 1997.
43 Шабуров А.С. Законность и правопорядок // Теория государства и права: Учебник для вузов. М.: Норма, 2007. С.457.
44 Шабуров А.С. Законность и правопорядок // Теория государства и права: Учебник для вузов, М., 2007. С.436–437.
2 Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы 2002 жылы 20 қыркүйек № 949 «Қазақстан Республикасындағы құқықтық саясат туралы тұжырымдамасы».
3 Қазақстан Республикасы әкімшілік құқық бұзушылық кодексі 2014 жылы 5шілде. (2015 жылғы 1қаңтарда заң күшіне енген ) http://www. adilet.zan.kz
4 Қазақстан Республикасы қылымыстық кодексі. 2014 жылы 3 шілде. http://www. adilet.zan.kz
5 Қазақстан Республикасы қылмыстық-процессуальдық кодекс.2014жылы 4 шілде.(31.10.2015ж өзгертулер мен толықтырулар енгізілген).01.01.2016ж заңдық күшіне енген http://www. adilet.zan.kz
6 «Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасы туралы»Заңы 16.01.2013 ж. http://www.zakon.kz
7 «Қазақстан Республикасы жедел іздестіру қызметі туралы Заң» 15.09.1994 ж. (2015 ж өзгертулер мен толықтырулар бірге).http://www. adilet.zan.kz
8 Қазақстан Республикасы Үкіметі қаулысы 1997 13 қаңтар № 25 ««Демалысты төлеу үшін орта жалақы көрсеткішін есептеу немесе пайдаланбаған демалысты өтеуді төлеу тәртібі туралы».
9 Алексеев С.С. Общая теория права. Т.1.М:Издательство БЕК, 1995. — 320 с.
Алексеев СС. Проблемы теории права: Курс лекций в 2 томах. Т.1. Свердловск, 1972.
10 Витрук Н.В. Конституционное правосудие: Издательское объединение "ЮНИТИ", 1998. - 335 стр.
11 Строгович М.С. Избранные труды. В 3 т. Т. 1 Проблемы общей теории права М.:Наука, 1990. - 304 с.
12 Васильев А.М. Правовые категории. М., 2005.
13 Венгеров А.Б. Теория государства и права: Учебник для юридических вузов. М.:Новый Юрист, 2008.
14 М.Н.Марченко теория государства и права законы их виды и особенности М.:Проспект, 2004. – 640 стр.
15 Корельского В.М., Перевалова В.Д. Теория государства и права. 2-е изд., изм. и доп. - М.: 2002. - 616 с.
16 Н.И Матузов., А.В Малько. Теория государства и права: Учебник. М.:Юристъ, 2004. - 512 стр.
17 Коваленко А.И. Проблемы теории и практики правового государства. М., 1994.
18 Кожевников С.Н. Законность и правомерное поведение граждан в условиях реформирования России // Вестник НГУ, 1999.
19 Комаров С.А. Малько А.В. Теория государства и права. Учебно-методическое пособие. М., Издательская группа НОРМА-ИНФРА, 1999.
20 Кудрявцев В.Н. «О правонарушениях и законности».// Государство и право, 1996 г., №4.
21 Кудрявцев В.Н. «О правопонимании и законности».// Государство и право, 1994 г., №3.
22 Кудрявцев В.Н. Закон. Поступок. Ответственность. М., 1996. С.142.
23 Кудрявцев В.Н. Право как элемент культуры // Право и Власть. М., 1990.
24 Лившиц П.З. Теория права: Учебник. М.: Изд-во БЕК, 1996.
25 Лившиц П.З. Теория права: Учебник. М.: Изд-во БЕК, 1996.
26 Баймаханов М.Т., Бейсенова А.У., Вайсберг Л.М., Ибрагимов М.А., Котов А.К., Издательство: Жетi жарғы Алматы: 1995 г.
27 Малкин Н.С. О законности в условиях переходного периода // Теория права: новые идеи. Вып.4. М.: ИГПАН, 1995. С.27;
28 Мальцев В.А. «Демократические основы политической жизни общества».// Социально политический журнал, 1993 г., №7.
Мицкевич А. В. Субъекты советского права. М., Госюриздат, 1962.
29 Окунькова Л.А. - М.: Фонд «Правовая культура», 1999.
30 Қ.Д.Жоламан Мемлекет және құқық теориясы Алматы : Қаз.МЗА, 2001
31 Потапов В.А. Законность и правомерное поведение граждан в условиях реформирования (региональный аспект): Автореф. дисс. канд. юрид. Наук,1995.
32 Права человека и проблемы обеспечения законности. Отв. ред. В.Е. Гущев. Нижний Новгород. 1993.
33 Спиридонов Л.И. Теория государства и права. – М.: Бек, 1996. – С.176.
34 Теория государства и права. Курс лекций // Под ред. В. М. Корельского, В. Д. Перевалова. – М. Юристъ, 2000.
35 Теория государства и права: Курс лекций // Под редакцией проф.
36 М.Н.Марченко. М.: Зеркало, ТЕИС, 1999. – с.286.
37 Трубецкой Е.Н. Энциклопедия права. СПб.: Издательство «Лань», 1998.
38Хропанюк В.Н. Теория государства и права: Хрестоматия. М., 1998.
39 Хропанюк В.Н. Теория государства и права: Учебник. Издательство «Интерстиль», 2006.
40 Черданцев А.Ф. Теория государства и права: Курс лекций. Екатеринбург, 1996. С.191.
41 Чиркин В.Е. Государствоведение: Учебник. М., 1999.
42 Шабуров А.С. Законность и правопорядок // Теория государства и права: Учебник для вузов, М., 1997.
43 Шабуров А.С. Законность и правопорядок // Теория государства и права: Учебник для вузов. М.: Норма, 2007. С.457.
44 Шабуров А.С. Законность и правопорядок // Теория государства и права: Учебник для вузов, М., 2007. С.436–437.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Академик Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті
Жапаров Әкімбай Наржанұлы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В030100 – Құқықтану мамандығы
Құқықтық тәртіп пен заңдылықтың құқықтық теориялық аспектілері
Қарағанды 2016
Мазмұны
Кіріспе 6
1 Заңдылық юридикалық категория құқықты іске асырудағы алатын орны
9
1.1 Заңдылық түсінігі мен мәні
9
1.2 Заңдылықтың заңи кепілдері, заңдылықты сақтау және оны қамтамасыз ету
19
1.3 Заңдылықты қамтамасыз етудің теориялық негіздері 23
2 Құқықтық тәртіп және оның заңдылықпен ара қатынасы 36
2.1 Құқықтық тәртіптің түсінігі және мәні
36
2.2 Заңдылық пен құқықтық тәртіптің ара қатынасы
43
2.3 Құқықтық тәртіптің қағидалары және функциялары 47
3 Заңнаманы жетілдіру заңдылықты және құқықтық тәртіпті қаматамасыз ету
факторы
55
Қорытынды
60
Қолданылатын әдебиеттер тізімдері
62
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Соңғы жылдары заңгер ғалымдар және бүтіндей
қоғамның назарына заң ғылымы мен тәжірибесінің көптеген мәселелерінің
ішінде құқықтық тәртіп пен заңдылық мәселесі ерекше орын алады. Қоғам,
мемлекет, азаматтардың қажеттіліктері мен мүдделері қоғам өмірінің негізгі
тұстарында тұрақтылық пен реттілікті талап етіп тұр. Қазақстан
Республикасының қазіргі кездегі дамуында нақты және қатаң қоғамдық құқықтық
тәртіп одан әрі ілгерілеудің жалғыз жолы болып тұр. Құқықтық мемлекет құру
және оның өркениетті демократиялық дамуы онсыз мүмкін емес. Құқықтық тәртіп
экономиканың қайта өрлеуі, барлық әлеуметтік салалардың қызмет етуінің,
өмірлік процесстердің тұрақтылығының және шынайы халық билігінің құрылуының
қажетті жағдайы болады.
Ресми тұлғалар мен баспасөздің баяндамаларында Приоритет-құқықтық
тәртіп деп белгіленеді, ал ол үшін билік, норма шығармашылықта және
мемлекетік өмірдің басқа салаларында тәртіп қажет, азаматтардың құқықтары
мен бостандықтарының, мүдделерінің нақтылығы және барлық субъектілердің
өзіне жүктелген міндеттердің орындалуы, өзінің жүріс-тұрысы үшін
жауапкершілікті жүзеге асыру, бұл демократиялық қоғамға сәйкес болып, тек
осындай жағдайда ғана жүзеге асады.
Құқықтық тәртіп азаматтық қоғамның құқықтық негізін құрады. Оған оның
барлық салалары негізделеді: әлеуметтік-мәдени, экономикалық және саяси.
Сәйкесінше ол барлық мемлекеттік нақтылықтың құқықтық негізі болады дей
келе құқықтық тәртіп пен заңдылықтың өзектілігі айқындалады.
Адамдар өмірінің маңызды жақтарының тұрақтылығы, тепе-теңділігі және
өлшемділігі, кепілдігі және реттілігінің жағдайы құқықтық тәртіп пен
заңдылықты зерттеудің өзектілігі болып тұр. Құқықтық тәртіп пен заңдылыққа
деген көзқарастардың өзгеруімен және оның қалыптасуы мен қамтамасыз
етілуімен сипатталады.
Қазіргі кездегі құқықтанушы-ғалымдардың пікірінше Германдық Рудольф
Иеринг пен Георг Еллинектің, Г.Ф. Шершеневич пен Н.М.Коркуновтың құқықтық
тәртіпке құқықтық нормаларды жүзеге асырумен заңдылық қағидасын өмірге
келтіру ескірген деп есептейді. Бір жағынан осылай ресейдің көптеген
заңгерлері ойлайды. Екінші жағынан құқық қалыптасудың жалпы жолы
сәйкесінше құқықтық тәртіптің құрылуы басқаша. Ал ол солай ма?
Тек құқықтық тәртіп пен заңдылық түсінігі туралы ғана емес, заңдылық,
құқықтық тәртіп және демократияның ара-қатынасы жайлы зертеу жүргізу
қызықтырақ. Құқық аясында заңдылық пен құқықтық тәртіп сияқты өзара
байланысқан құбылыс табу қиынырақ. Оның салдары ұзақ уақыт бойы екеуінің
ара-жігі ажыратылмай, екеуі ұғымдас түсінік ретінде пайдаланылды.
Өзара әрекеттесудегі ұқсастық пен айырмашылықты анықтау заңдылықты
бекіту мен құқықтық тәртіпті нығайтуда тәжірибеде орасан зор маңыздылыққа
ие. Атап өтетін жайт, заңдылық пен құқықтық тәртіпті талдау мен сипаттауда
олар зерттелетін қатынас пен әлеуметтік байланысты ескеру қажет. Оларды
жеке өздігінен алғанда олар мүлде ешнәрсе білдірмейді.
Егер құқық, заңдылық және құқықтық тәртіп мемлекеттік биліктің қызмет
етуімен қоғамның құқықтық негізі болып табылса онда бұл негіздердің
бекітілу жолдары мен даму тенденциялары туралы қорытынды өзегінен сұранады.
Егер адамдар дамудың объективті талаптарын жақсы түсінсе, олар ұлттық
мақсаттарға жетуде белсендірек қатысады. Сондықтан құқықтық тәртіптің
дамуындағы тенденцияларды қарастыру қызығушылық тудыруда.
Дипломдық жұмыста келесі ғалымдарды еңбектері қарастырылды: Н.В.Витрук,
С.С.Алексеев, М.С.Строгович, И.А.Ильин, В.М.Артемов, М.В. Баглай,
В.В.Борисов, М.Н.Марченко, В.М.Корельский, В.Н.Кудрявцев, Е.А.Лукашева,
Ю.А.Тихомиров, Н.И.Матузов, А.Н.Головистикова, М.Т.Баймаханов, У.Шапақ,
Қ.Д.Жоламан, А.Қ.Мұхтарова, А.Н.Тәуекелев, Ғ.С. Сапарғалиев, З.Ж.Кенжалиев,
А.С.Ибраева, Т.Ағдарбеков, Е.Баянов, А.Бейсенова,С.Өзбекұлы, Ө.Қопабаев,
Д.А.Булгакова т.с.с.
Соңғы жылдары заңдылық пен демократияға деген көзқарастарда өзгерістер
болды. Кеңес одағынан кейінгі заң ғылымында заңдылықты кеңестік құқықтың
барлық субъектілерінің мемлекеттік органдарының, қоғамдық бірлестіктердің,
лауызымды тұлғалар мен азаматтардың заңдарды және заңға тәуелді актілерді
қатаң және мүлтіксіз орындауы деген түсінік үстемдік етті. Мұндай түсінік
солай немесе басқадай нысанда монографиялық еңбектерде үстемдік етіп, бір
оқулықтан екінші оқулыққа осы кезге дейін көшіп жүрді.
Заңдылық категориясына деген жаңаша түсіндірме берулер демеу таппай,
саяси-идеологиялық немесе прагматикалық тәртіптің түсініктерімен терістеліп
отырды.
Алайда, заңдылық тек көркем термин ғана емес, заңдылық мемлекет
заңдарында, заңшығармашылықта, нормашығармашылықтағы құқықтың талабы мен
жүйесінің көрінісі турлы идея.
Құқықтық тәртіп пен заңдылық туралы зерттеу және айта тұра демократия
терминін қадағалау мүмкін емес. Оның маңыздылығы Қазақстан Республикасы
Конституциясының 1 бабында Қазақстан демократиялық, зайырлы, құқықтық,
унитарлы мемлекет ... деп аталуында [1].
Сонымен, заңдылық пен құқықтық тәртіп – құқықтың іс-тәжірибеде жүзеге
асрырылуы тұрғысынан алғанда оның құқықтық нақтылығының мазмұнын ашатын,
заң ғылымының іргелі категориясы. Олар мемлекетпен, заң шығарушылықпен және
сот төрелігімен бірге пайда болады. Құқықтың заңдылықсыз жүзеге аспауы
анық.
Қоғамдағы терең әлеуметтік қайта құруға дейін отандық заңгер-ғалымдар
заңдылық және құқықтық тәртіпке деген көзқарастар мақалаларда және арнайы
монографиялық зерттеулерде көрініс тапты.
Әрине бұл мақалалар мемлекеттегі болып жатқан нақты процесстерді
суреттемесе де, қызығушылық тудыратын теориялық ойлар бар. Сонымен бірге
соңғы уақытта бұл мәселеге теориялық тұрғыдан көп көңіл бөлінбейтінін айту
керек. Қазіргі Қазақстанның нақтылығын талдауға арналған басылымдарда соның
ішінде мемлекет және құқық теориясы оқулығында заңдылыққа арналған тарау
жоқ.
Бұл жағдайды қалайша түсіндіруге болады?
Бұл сұрақтың бірнеше жауабы бар. Заңдылық мәселесіне деген
қызығушылықтың қазіргі өтпелі кезеңнің кезек күттірмес мәселелеріне ауытқуы
ғажап емес. Мысалы, біздің заңнамамызда жоғары сапалылығымен
ерекшеленбейтін салалық және таптық мүдделерді білдіретін заңдар бар, олар
заң,а тәуелді нормашығармашылыққа кең мүмкіндік береді.
Сонымен демократиялық мемлекетте құқықтық тәртіп пен заңдылық деген не
және құқықтық тәртіп, заңдылық және демократия терминдерінің
арақатынасы қандай?
Диплом жұмысының мақсаты – құқықтық тәртіп түсінігін, заңдылық, құқықтық
тәртіп пен демократияның арақатынасын зерттеу.
Қойылған мақсаттан біздің алдымызда келесі міндеттер бар:
- құқықтық қоғамда заңдылық түсінігін және кеңес, Қазақстан
құқығындағы заідылыққа деген көзқарастарды қарастыру.
- құқықтық тәртіп ұғымын зерделеу, бұл категорияға деген
көзқарастар дамуы динамикасын және қазіргі кездегі құқықтық
тәртіп түсінігін қарастыру.
- құқықтық тәртіптің нгізгі белгілерін, оның мазмұны мен
нысанын анықтау
- құқықтық тәртіп қызметін және оның қағидаларын анықтамалау
- құқықтық тәртіп, заңдылық және демократия арақатынасын
анықтау
- заңдылықты күзету (қорғау)түрлерін қарастыру
- құқықтық тәртіптің даму тенденциясын зерделеу
- істелген жұмысты қорытындылау
Диплом жұмысы үш тарау, кіріспе және қорытындыдан тұрады.
1 Заңдылық юридикалық категория құқықты іске асырудағы алатын орны
1.1 Заңдылық түсінігі мен мәні
Заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайту мәселесі – абстрактілі түсінік
емес, бұл қазіргі таңдағы кезек күттірмес мәселелердің бірі. Біздің
пікірімізше оның себебі болып:
- заң шығарушылықтың тиісті деңгейде шешілмеуі;
- экономиканың әлсіздігі
Бұл тізімді ұзақ құруға болады, бірақ бұлардың ішіндегі маңыздыларына
тоқталайық. Оның бірі қылмыстық нақтырақ айтсақ ұйымдасқан қылмыстылық.
Сыбайлас жемқорлық, парақорлық және т.б.бүгінгі күннің шындығы – осының
куәсі. Экклезиастың тезисін ұстанып ұйымдасқан қылмысты зерттеп көрейік.
Топтық қылмыстылық жөнінде мәліметтердің түп-тамыры тереңге кетеді.
Атақты мысыртанушы Монте Ежелгі мысырда Рамсес әулеті басқару кезінде
ұйымдасқан қылмыстық топтар белгілі болған деп мәлімдейді (шамамен
б.э.д.1320 ж.). Перғауындар мен жеке тұлғалардың мазарлары алғашқыда
Некропольдің қолөнершілері, тас қашаушылары мен тас сындырушылары ғана
қызықтырушы еді. Бірақ кейінірек олардың тобына Некропольдің шенеуніктері,
батыс шіркеулердің ұсақ шенеуніктері және төменгі абыздар қосылды. Пейунхеб
және оның төрт қызметшілері Хапиур және оның баласы Пайсан, Семди Панхар
болған қылмыстық топ, ұлы құдай-перғауын Усермаатр - Сетепенрге арналған
Нефертум ескерткішінен алқаны ұрлап алады. Құрамында абыздар, жазушылар
және малшылар бар келесі топ Усермаатр-сетепенр перғауынның алтындар үйін
тонайды. Абыз Кер және оның төрт ағайыны онда бірнеше рет болып, ондағы
алтынды ұрлап, қалада оны астыққа айырбастайды [13, 156 б.].
Бұл біріншіден, қоғамдық даму мен халық еркінің заңдылықтарын дұрыс
көрсететін құқықтық нормалар жүйесін шығару; екіншіден, оларды өмірге қатаң
мүлтіксіз келтіру. Тек осы құрамдас элементтердің бірлігі қоғамдағы шынайы
заңдылықтарды қамтамасыз етеді. Қоғамдық дамудың объективті заңдылықтарын
бейнелейтін заңнаманың ғылыми негізделуі, кеңес қоғамының алдында тұрған
мақсаттарды, заңнама нормалары жүзеге асырылмаса орындай алмайды. Екінші
жағынан қоғамдық дамудың заңдарына қарсы келетін нормативтік актілерді
жүзеге асыру да социалистік қоғамның мүдделеріне зиян келтіреді. Заңнаманы
ғылыми негіздеу, оны өмірге қатаң да мүлтіксіз келтіру социалистік
заңдылық режимінің екі жағын көрсеткен [10, 25б.].
Классикалық анықтаманы қарастыра келе, заңдылықтың мәні барлық құқық
субъектілерінің әрекеттегі заңдарды қатаң әрі мүлтіксіз орындауы және
сақтауы болып табылатынын айта кету керек. Сонымен қоса, соңғы кездегі
басылымдарда заңдылықтың мұндай түсіндірмесі қазіргі кездегі қоғамның саяси-
құқықтық өмірінің процестерін көрсетпейтіні айтылады. Осымен байланыста
заңдылыққа қатысты көп нәрсе қайта қарастырылып, басқа тұрғыдан, бағалау,
қорытындылар құқықтық нақтылық қайта қарастырылу керек. Сәйкесінше,
салмақты түйіндер келтіріледі [10, 75б.].
Біріншіден, заңдылықтың дәстүрлі түсінігі, негінен қатаң иерархиялық
бағыныстылыққа негізделген реформаға дейінгі (қайта құруға дейінгі)
қоғамдық қатынастардың жағдайын көрсететін.
Екіншіден, заңдылықты барлық субъектілердің құқық нормаларының барлық
талаптарын мүлтіксіз орындау болып табылса, бұл талданып отырған түсініктің
қоғамның саяси-құқықтық өмірінің күрделі құқықтық, кешенді
ұйымдастырылуының мағынасынан ауытқиды.
Үшіншіден, заңдылықтың мұндай сипаттамасы оны құқық пен мемлекеттік
пәннің объективтік қасиеті болып табылатынын міндеттілікк алып келеді.
Жалпы міндетті болып бастық бұйрығы мен сот үкімі болып табылуыды күмән
тудырмайды.
Төртіншіден, бұл тек тыйым нормалары мен міндеттеуші заң нормаларын
сақтау емес, азаматтарға берілген құқық пен бостандықтарды тиісінше орындау
болып табылады.
Бесіншіден, заңдылық ұғымы заңды орындаушылар жүріс-тұрыстарына ғана
емес, сонымен қатар құқық шығармашылық және заң шығарушылар қызметі аясына
да таралу керек.
Аталған тұстар соңғы кездегі диссертациялық зерттеулер мен басылымдарда
ескеріледі. Атап айтсақ, заңдылық азаматтар мен құқықтың басқа
субъектілерінің заңдарды қолдану, орындау, сақтау және мүлтіксіз орындау
тұрғысы қызық болып табылады. Біздің ойымызша заңдылықтың мұндай анықтамасы
дұрыс болып табылады, өйткені ол екпінді заңда көрсетілген және мүмкіндік
берген әрекеттерді жүзеге асырумен байланысты әрекеттерді сақтау және заң
талаптарын сақтау болып табылады. Мұндай тұрғы проблеманы жеңілдетпей, оның
көпжақтылығын, өзіндік қиындығын атап көрсететінін айту керек.
Айтылғандарды жалпылай келе, заңдылық құқықты адамдардың құқықтары мен
міндеттердің нақты жүзеге асыруға апаратын делдал қызметін атқарады.
Заңдылықтың нормативтілік негізі дегеніміз не?
Заңдылықтың алғышарты болып, заңдарда және өзге де нормативті актілерде
мазмүндалған құқықтық нұсқаулар болады. Мұндай актілер жетілген сайын
заңдылықтың деңгейң жоғары болады.
Қазақстанда заңдылықтың алғышарты Конституция болды, ол жалпы халықтық
референдумда қабылданды. Онда ХХ ғасырдың 90 жылында болған Қазақстан
қоғамындағы сапалы өзгерістер көрініс тапты. Қазақстанның негізгі заңы –
қоғамның демократиялану қажеттіліктерін қамтамасыз ететін, хлықаралық құқық
нормаларын және жалпы мойындалған қаңидаларды ескерін құрал, саяси
тұрақтылықтың маңызды факторы.
Заңдылық сөзі Конституциядан басқа Қазақстан Республикасының 200-дей
әрекеттегі нормативтік құқықтық актілердеғ әртүрлі сөздер нысанында және
сөз тіркестерінде кездеседі. бұл нормативтік құқықтық актілерде заңдылықты
сақтау және ол жүктелген органдар туралы сөз болады. Бірақ бұл актілердің
ешқайсысында заңдылыққа анықтама берілмейді, өйткені ол теориялық ұғым
болып табылады.
Осымен байланыста біздің елімізде Қазақстан құқығының негізгі ұғымдарын
реттейтін арнайы заңды қабылдау керектігін айта кету керек.
Заңдылықтың нормативтілігін қарастыруға оралайық. Маңызды қоғамдық
қатынастар заңдар және заңға тәуелді актілермен реттелетін, олар өздерінің
заңдық күшімен заңдардан төмен тұрып, оларға қайшы келмей, айналып өтпеу
керек.
Заңдылықтың нормативтік негізінде бар кейбір олқылықтарды атап кетейік,
ол, жүзеге асырылмайтын және жүзеге асыру механизмімен қамтамасыз етілмеген
заңдар қабылдау, заң техникасы жетістіктері ескерілмей, салалық немесе
корпоративті мүдделердің көзделуі.
Баспа беттерінде ведомствалық нормативті құқықтық актілердің санасын
көтеру қажеттілігі туралы аз жазылып жүрген жоқ. Шынында да бұл мәселе
өзекті. Көп ведомстволық актілер не заң нормаларын, не президент
бұйрықтарын, не үкімет қаулыларын қайталайды не олардың мәнін бұрмалайды.
Ведомствалық актілермен азаматтарға қосымша міндеттер жүктелу тәжірибесі
де жойылған жоқ. Ведомствалық бұрмаланушылыққа негіз пайда болады. Әдетте
бұл туралы адамдар шенеунік бөлмесінде біледі.
Бұған жарқын мысал ретінде мүлікті заңдастыру болып табылады. Азаматтар
тарапынан құқықтың негізсіз бұзылуы туралы шағымдар бар.
Қазақстан Республикасы Премьер-министрі Кәрім Мәсімов министрліктер
басшыларының қатысуымен бір селекторлық жиналыстардың бірінде кейбір облыс
әкімдерінің жұмыстарына наразылығын білдіріп, ел басшысына оларды
қызметінен босатуы туралы ұсыныс беретінін айтты. Бұл мүлікті заңдастыру
заңының талаптары бұзылып, созылуына байланысты болды. Барлық құжаттар қол
жетерліктей болып, оған тиісті ведомстволар жауапты болу керек.
Оқулықтарда және ғылыми әдебиеттерде заңдылық қандай субъектілерге
бағытталатыны жөнінде әртүрлі көзқарастар белгіленген. Солардың біріне
сәйкес заңдылық мемлекет органдары қызметі аясымен шектеледі, қоғамдық
бірлестіктерге және мемлекеттік аппараттың лауазымды тұлғаларына ғана
таралып, азаматтарға қатысты болмайды.
Екіншісінің мәні, азаматтар заңдылық қызметінің аясына түсуінде болады.
Бұл дауды дәстүрлі, заңдылық субъектілердің құрамы тұрғысына шешу керек.
Сонымен, Қазақстан Республикасы Конституциясының 15 б-ң 2 тармағына
көңіл аударайық.
Мұнда заңды сақтау талаптары мемлекеттік билік органдары, жергілікті
өзін-өзі басқару органдарына және азаматтар мен бірлестіктерге арналған.
әдебиетте бірінші тұрғыға үстемдік беріледі.
Заңдылық анықтамалық басылымдарда белгілі-бір ұжымының барлық
мүшелеріне міндетті, бекітілген тәртіпке, ережелерге бағыну деп анықтама
берілетін пән ұғымымен қиылысатын секілді.
Сәйкесінше мұндай тұрғыға мемлекеттік пәннің мазмұны нақтыланады. Ол
мемлекеттік органдардың, мекемелердің өзіне жүктелген мемлекет бекіткен
тәртіптерді сақтау деп түсініледі.
Пән-қоғамдық өмірдің маңызды факторы. Ол ұйымдар мен жеке индивидтердің
өмір сүруі үшін қажет, осы тұрғыдан ол заңдылыққа жақын ұғым. Көрініп
тұрғандай заңдылық және пән қоғамдық қатынастардың ұйымдастырылуы мен
реттілігі жағдайында тікелей байланысты.
Осы тұрғыда заңдылық пәннің негізі ретінде қаралады. Мемлекеттік
қызметшілерге арналған заңдылықтың барлық талаптары бірдей пәннің мазмұнын
құрады.
Сонымен қатар бұл құбылыстар сәйкес келмейді, олар өзіндік мәнге ие.
Негізінен, заңдылық құқықтық нұсқаулар талаптарын сақтауды білдіреді.
Мұнда субъектілердің нұсқауларды жүзеге асыруда нені негізге алатыны
маңызды емес.
Заңдылықтың мемлекет көлеміндегі талаптары бірыңғай екендігін де атап
кету керек. Пән өзінің тарлау бағытталуымен айрықшаланады. Субъектілердің
қызмет ету аясына байланысты ол еңбек, қаржы, технологиялық, оқу және
т.б.болып бөлінеді.
Пәннің ерекшелігі іске жауаптылығында, белсенділік, бастамашылдық,
іскерлігінде болады. Осымен байланысты белгілі-бір құрылымның жетекшісі қол
астындағыларын бәсеңділігін, немқұрайдылығын тәртіп бұзғаны деп бағалайды.
Пән заңдылықпен салыстырғанда көп мөлшерде әдеп нормаларымен
байланысты. Мысалы, белгілі-бір мекеме қызметкерлерінің бөтен адамдардың
қатысуымен болған ұрысы, әдеп нормаларын және қызмет тәртібін бұзу болып
табылады.
Көрініп тұрғандай пән түсінігі ауқымды болып табылып, белгілі-бір
тәртіпке бағынуды білдіреді. Сонымен қатаржалпы сипаттағы арнайы ережелерді
сақтау, ведомство шеңберіндегі бұйрықтар, өкімдерді сақтау болып табылады.
Айталық, Қазақстан Республикасы ІІМ жүйесіндегі пән бұл заңдылықты,
құқықтық тәртіпті, қоғамдық тәртіпті, бұйрықтарды сақтау, әртүрлі рангілі
жетекшілер өкімдерін сақтауды қамтамыз етудің әртүрлі аспектілеріне жататын
ережелерді сақтау.
Әскери тәртіп бұл әскери жарғыны және командир бұйрықтарын орындау.
Еңбек – ішкі тәртіп, техникалық қауіпсіздік ережелерін сақтау, еңбек
процесінің жетекшілерінің өкімдерін және нақты бұйрықтарын орындау болып
табылады.
Заңдылық режимі демократиямен тығыз байланысты, ол жағдайды халықтық
биліктіңқағидасындағы азаматтар теңдігі, шын мәнінд орындалып, мойындалып,
олардың мемлекет және қоғамдық өмірдің мәселелерін шешуге және қатысуға
жағдай жасалды.
Заңдылық – демократиялық қоғамның демократиялық режимінің негізі деп
айтуға болады.
Заңдылықтың режимі жағдайында азаматтардың, қоғамдық қозғалыстардың
және ұйымдардың демократиялық құқықтары, билік бөлінісі қағидасы, жалпы
сайлау құқығы жүзеге асады, заңға негізделген құқық шығармашылығы және
құқық қолдану тәжірибесіндегі процедуралар жүзеге асуда.
Заңдылық тек құқықтың формальды қағидасы емес, қоғамдық құрылыстың
демократиялық мәнін көрсететін мәнді категория - деп көрсетеді
В.Н.Кудрявцев [23,45б.]. Шынында да құқық, заңдылық және демократияның
байланысы анық. Заңнама арқылы басқару, билік органдарының бағыныштылығы,
мемлекеттік билікті жүзеге асыру тәсілдері, азаматтардың құқықтары мен
бостандықтары шеңбері бекітіледі. Басқаша айтқанда демократия азаматтардың
бостандық мөлшерін көрсетуді, қоғамдағы адамдардың бірлестігін заңды
рәсімделуін болжайды.
Сондықтан, құқық және заңдылық демократияның элементі ретінде болады.
Заңдар демократиялық емес охлократия жағдайында мойындалмайтынын айту
керек.
Охлократия – (грек. – ochlos – топ, kratos – билік, топ билігі).
Мұнда топ жағдайдың иесі болып табылып, көтеріліс жағдайы, ірі көше
тәртіпсіздіктері айтылып, ол негізсіз себептермен, материалдық және
құндылықтарды жоюмен сипатталады. Охлократия құқықтық реттіліктің кез-
келген түріне қарсы шығатынымен сипатталады. Мұнда бірінші орында сана мен
ерік бақылауынан шыққан, өмірлік қажетіліктер мен әрекеттермен
ерекшеленетін ашулы топ болады.
Заңдылық – қоғамның демократиялық режимінің негізі және оны қолдау,
бекіту құралы екендігін айта кету керек.
Егер заңдар, сайлау заңдары, өкілді органдардың қызмет тәртібі бұзылып
жатса, нормативтік құқықтық актілермен қарастырылған кепілдер әрекетсіз
болса, онда демокрария туралы әңгіме асыра сілтеушілік болады.
Бұл бір жағынан.
Екінші жағынан – демократиялық тәртіп бірінші кезекте заңдылықтың дамуы
мен бекуі жағдайы үшін қызмет етеді(құқықтық тәртіп, атқарушы аппараттың
азаматтарға және т.б.демократиялық есептілігін қамтамасыз етуге елдің әрбір
аумағында туындайтын қоғамдық құрылымдар).
Мұнда өкілді органдардың атқарушы органдардың қызметіне бақылауы, сот
органдарының жоғарыдағы екеуіне бақылау жүргізуі маңызды.
Заңдылық және мақсатқа сәйкестілік үйлесімділігі мәселесі қызығушылық
тудыруда. Мақсатқа сәйкестілік сөзі қойылған мақсатқа сәйкес, саналы,
практикалық тиімділікті білдіреді.
Құқық аясында мақсатқа сәйкестілік заңның қойылған мақсатқа және оны
жүзеге асру үшін тиімді жолын таңдауда көрінеді. Заңдылықтың мақсатқа
сәйкестілігі бірінші құқықтың құндылығымен, бағытымен, ұйымдастырылуымен,
тәртібімен аныықталады. Тек құқықта, заңда жоғарғы әлеуметтік мақсатқа
сәйкестілік көрінеді.
Сонымен қоса заңдылық және мақсатқа сәйкестілік мәслесі заң
әдебиеттерінде көрінеді, ол құқық шығармашылық құқық қолдану аспектілерінде
қарастырылады.
Солардың біріншісі: заң өзінің қасиеттері себебімен (формальды анықтылық
және т.б.) бірден өзгере алмайды, өмір тербелісімен қатар жүне алмай,
сондықтан қоғам қажеттіліктерінен қалып қояды, сондықтан юридикалық істерді
әділдік тұрғысынан шешуге кедергі болады.
Бірақ жаңадан қабылданған заңдар жетілмеген, проблемді болуы мүмкін.
Оған елдегі заңнамалық, қаржы-экономикалық жағдайды терең қарастырмау,
құқықтық кеңістік мазмұны, заңи техниканың мүмкіндігі туралы көзқарастардың
шындықтан алшақтығы себеп болады.
Мұндай заңдар заңи істі қарастыруда ақиқатты анықтауға септігін
тигізбей, теріс нәтижелер алып келуі мүмкін. Бұл келесі қорытындылар
жасауға негіз болады: егер заңдар ескіріп, жетілмеген болса, істерді шешуде
заңға сүйенбей, өмірлік қажеттіліктерге тараптардың мүдделеріне сүйеніп,
өзіңнің әділдікті түсінуіңе сүйену керек.
Заңдылық ұғымы тұрғысынан, заң талаптарынан кез-келген ауытқушылық, оның
негізделуіне қарамай, жол берілмеу керек [19, 47 б.]. Олардың жетілмеуі
себебінен заң талаптарынан ауытқушылық қоғамға және құқықтық тәртіпке
нұқсан келтіретіні сөзсіз.
Басқаша, құқықтық реттеу көзқарасы тұрғысынан кез-келген заңға сүйену
дұрыс болады, ал одан ауытқу қалаусыз болады.
Мұндай Заңдылықты тербеуден алдын-алу әдісі болып, құқықтық нормаларды
дер кезінде қарастыру болады [13, 25б.]. Мұны мойындау құқықшығармашылық
органдарын заңнама мен өмір талаптары арасындағы алшақтықты дер кезінде
жоюға міндеттейді.
Заң шығарушы жаң туындаңан қоғам қажеттіліктерін нормативтік актілерде
мүмкіндігінше нақты бекітіп, ескірген нормативті құқықтық актілерге дер
кезінде өзгерістер енгізу керек. Олай болмаса заң тиімсіз болады.
Бұл мәселенің екінші жағы, нақты жағдайда заңның мақсатқа сәйкестілігін
әрбір құқық қолданушы, заі орындаушы өзінше шешеді. Мұнда, заңның өзі
маөсатқа сәйкестілік және әділдікпен қарастыруға мүмкіндік беретін жағдай
қарастырылады.
Нормативті құқықтық акт құқық қолданушыға бірнеше шешімнен мүмкіндігінше
тиімдісін таңдауға мүмкіндік береді.
Қоғамдық өмірде тұрақты құбылыс ретінде заңдылық азаматтардың заң
алдындағы теңдігін қамтамасыз ететін өркениетті қоғам жағдайында туындап,
қалыптасатыны мәлім. Мұндай жағдайлар нарықтық экономикалық қатынастармен
құрылады, онда жекеменшік бостандығы барлығына тең мүмкін болады.
Материалдық игілік өндіріс аясындағы теңдікті қамтамасыз ету,
өндірушілерді бірдей тиімді жағдайға қою – құқықтық мемлекетте заңның басты
мақсаты [19, 79 б.].
Мүліктік теңсіздік юридикалық заңдармен емес, ол әрбір адамдардың табиғи
мүмкіндігімен пайда болады. Сондықтан, қоғамда материалдық және рухани
құндылықтар өндіріс аясында адамдардың теңсіздік жағдайы бар кезде, олардың
алдында теңдігі туралы және заңдылық туралы сөз айтуға болмайды.
Заңдылық адам қоғамының ырғақты қызмет атқаруының қажетті жағдайы
ретінде, тек кейінгі уақытта нақты күшке ие болады, ол бағыныштылық,
бәсеңділік және қуғындау қатынасынан бірте-бірте тәелсіз және еркін
өндірістік материалдық игілік қатынасына айналады. Осымен қоғамның барлық
мүшелерінің, оның өндіріске қатысушылардың мүдделерін бірдей қорғайтын
әділетті, құқықтық қажетті базасы құрылады.
Бекем заңдылық режимінде қызмет етуші қоғамда заң шығарушы, атқарушы
және сот билігінің нақты бөлінісі және ырғақты өзара әрекеттесуі болады
[13, 45б.].
Заңдылық деген не? Заңдылық құқықтық заңдар талаптарын толық және қатаң
орындау және оған негізделген заң актілерді барлық құқық субъектілерінің
орындауы.
Заңдылық мына негізгі белгілермен сипатталады:
Біріншіден, заңдылықтың негізгі белгісі болып оның жалпылығы болып
табылады. Заңдылық нормаларын сақтау талабы құқықтық әрекеттердің
шеңберіндегі барлығына қатысты. Мемлекет тарапынан шығатын заңдарды
орындаудан ешкім жалтартпау керек, сол сияқты мемлекетте жеке тұлғаның
заңдық құқықтарын қорғаумен қатысты екеуден жалтара алмайды.
Құқықтық реттеудің маңызды субъектілері болып мемлекет азаматтары болып
табылады. Мемлекет өзінің азаматтарының әрекеттерін, мүдделерін
қанағаттаттандыру үшін жайлы жағдай туғызуға міндетті.
Жалпылық, заңдылықтың қажетті белгісі ретінде бірдей мөлшерде мемлекетке
және оның азаматтарына қатысты.
Мемлекет азамат алдында, ал азамат мемлекет алдында жауапты. Егер
мемлекет заңдарында оның азаматының шынайы мүдделері көрсетілсе онда оны
жүзеге асыруға мәжбүрлеу шаралары қажет болмайды.
Мемлекеттің адам мүдделерінің барлығын қарастыра алмайтыны, олай керек
еместігі де түсінікті. Бірақ заң шығарушы қызметі арқылы ол өз азаматтарына
өз игіліктерін және еркін қызметін өздеріне иелік етуге мүмкіндік береді.
Құқықтық нұсқауларды сақтаудың жалпылығын қамтамасыз ету мемлекеттің
және оның органдарының негізгі мақсаты. Қажетті ұйымдастырушылық,
материалдық және мәжбүрлеу құралдарымен ол азаматтардың заңды құқықтары мен
мүдделерін қорғауға міндетті. Азаматтардың өздері және мемлекеттік емес
құқықтық құрылымдар қоғамдық өмірде заңдылық режимін орната алмайды.
Заңдылықтың сақтаушысы, жаратушысы болу үшін, мемлекет өз билік
қызметін әрекеттегі заң шеңберінде ғана жүзеге асыру керек [24, 56 б.].
Бір уақытта өз органдарыме лауазымды тұлғалары және азаматтар тарапынан кез
келкен құқық бұзушылықтарды алдын алу керек.
Екіншіден, заңдылық құқықпен заң нормаларымен ажырамаста болады. Бірақ
елдегі заңдылық режимінің жағдайын бағалау үшін мемлекет заңдылықтары қоғам
дамуының объективті қажеттіліктерін қандай деңгейде көрсету негізінде
болады. Егер мемлекет шығаратын құқықтық нормалар мемлекет тұрғындарының
жалпы және жеке мүдделерін ескермей, жеке тұлғалармен жекелеген топтардың
мүдделерін қорғап бекітсе, онда заңдылық болмайды.
Егер құқықтық нормалар тұрғындардың әртүрлі топтарының мүдделерін тек
формальды түрде бекітіп бірақ оған кепілдік бермесе, онда бұл жағдайда
заңдылық жайлы сөз болу мүмкін емес. Тарихта мемлекеттің қоғам өмірінің
барлық жақтарын реттеу туралы көп мысалдар бар, бірақ олар өз азаматтарының
шынайы мүдделерімен ортақтығы болмайды. Заңдылықтың нормативтік негізі
болып қоғамдық қатынастардың барлық қатысушылардың жалпы жіне жеке
мұдделерінің бекітетін құқықтық заңдар болады.
Осылайша, құқықтық мемлекеттегі заңдылық режимі өзара байланысты екі
фактордың бар екендігін көрсетеді:
- қоғамдық прогрестің қажеттіліктеріне жауап беретін
жетілдірілген заңнама;
- мемлекеттік органдардың, лауазымды тұлғалардың, азаматтардың
және әртүрлі бірлестіктердің заңдылықтарды және заңға
тәуелді нормативтік актілерді толық жүзеге асыру.
Енді заңдылықтардың негізгі талаптарын қарастырайык. Заңдылықтың
талаптары термині заңи ғылыми оқулықтарда негізді орнықты.Оның мазмұнына
онсыз заңдылықтың болуы мүмкін болмайтын қоғамдық өмірінің қағидалы
ережелері енді.Негізінде заңдылықтың талаптары құқық қағидаларымен сәйкес
келеді, өйткені оны жүзеге асыру қоғамдық қатынастарды реттеудің оңтайлы
режимі болып табылады.
Бәріберде құқықтық қағидалармен заңдылық талаптары әртүрлі. Соңғысы тек
анықтамасына сәйкес келіп құқық қағидаларын жүзеге асыратын құрал болып
табылады. Заңдылық талаптары бұл құқықтың жалпы қағидаларын өмірге
келтіретін заңи құрал болып табылады. Онымен қоса, заңдылықтың өзі құқық
қағидаларының іргелісі болып табылады.
Заңдылықтың негізгі талаптары қандай?
1. Басқа құқықтық актілерге қарағанда заңның үстемдігі. Құқықтық
мемлекетте заңдылық жоғарғы заң күшіне ие. Ол қоғамдық қатынастардың
негізін қалаушы реттеуші болып табылады. Құқықтық ықпал ету аясындағы
қатынастар заңмен реттеледі. Заңға тәуелді актілер тек белгілі бір
қатынастары заңмен реттелмеген заңмен реттелмеген жағдайда ғана әрекет
етеді. Сонымен бірге олар заңға сәйкес және заң негізінде шығарылуы
тиіс.
2. Заңдардың әрекет ету аумағындағы түсіну мен қолданудың бірлігі.
Заңдар өзінің уақыт және кеңістік аясындағы барлық субъектілерге бірдей
талаптар қояды. Федеративті мемлекеттердің заңдары федерация құрамына
кіретін барлық мемлекеттік құрылымдарға заң күші бірдей. Заңдылықтың
мазмұны мен мәнін түсінудің бірлігі құзыретті органдар мен лауазымды
тұлғалардың құқық қолдану қызметіндегі заңдылықты қамтамасыз етеді. Ол
заңның шын мәніне сәйкес келіп, онда ойластырылған реттеушілік функцияларды
өмірге келтіреді.
3. Барлық азаматтардың бірдей заңмен қорғалауы және олардың заңды
талаптардың орындалуының бірдей мүмкіндігі заңмен сот алдында
барлығының теңдігі. Қоғамдағы заңдылық режимінің тиімділігі және
мықтылығы тек барлық адамдардың заңмен соталдындағы теңдігі жағдайында
ғана мүмкін. Бір жағынан құқық субъектілері өздеріне жүктелген
міндеттерді толық жүзеге асыру қажет, заң талаптарына бағыну керек.
Екінші жағынан мемлекет олардың заңды құқықтарымен мүдделерін жүзеге
асыру үшін қажетті жағдай жасау қажет.
4. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруы басқа
тұлғалардың құқықтары мен бостандықтарын бұзбау керек. Құқықтық
мемлекеттілік жағдайында бұл талап маңызды, өйткені бір адамның
бостандығының жүзеге асырылуы екіншісіне нұқсан келтірмеуі тиіс. Заң
мемлекеттегі бір адам құқығының екінші адам құқығына нұқсан келтіруін
болдырмайды.
5. Заңдылық пен мақсатқа сәйкестілікті қарама қайшы қоюға жол бермеу.
Заңдылық пен мақсатқа сәйкестілікті қарсы қоюға болмайды ?Өйткені
құқықтық заңдардың өздері жоғарғы қоғамдық мақсатқа сәйкестілікке ие.
Онда мүмкіндігінше қоғамның және адамдардың жеке мүдделері
көрсетілген. Заңның мақсатқа сәйкестілігі тұрмыстық мақсатқа
сәйкестілікке қарсы келмеуі керек. Заң талаптарын бұза тұра кейбір
лауазымды тұлғалар өздерінің құқыққа қарсы әрекеттерін жеке немесе
жергілікті мақсатқа сәйкестілікпен ақтайды. Олар сол нақты жағдайда
заң талаптарын орындау мақсатқа сәйкес емес деп, өздерінің
көзқарастары бойынша сол кезге дұрыс және лайық құқыққа қарсы
әрекеттермен ауыстырады.
Заңдылығы бойынша жергілікті мүдделер толық көлемде заң шеңберінде
қанағаттандырылу керек және заң ондай мүмкіндікті береді. Мысалы, судьялар
қылмыстық жазаны заңға сүйеніп тағайындағандағанда мүмкіндігінше қылмыстың
ауырлығы қылмыскердің жеке тұлғасына қарап жаза тағайындайды.
Тиісінше құқықтық мемлекеттерде мақсатқа сәйкестілік заң негізінде
жіне заңды орындау үшін жүзеге асырылады. Әрбір жағдайда заң сақталу керек.
Бірақ әрбір нақты жағдайға сәйкес шара қолдануы керек. Заң жоғарғы
мақсатқа сәйкестілікке ие болады, сондықтан ол адамдардың жергілікті және
жеке мүдделерінің көп түрлілігін ескеруге мүмкіндік береді.
Егерде заң ескіріп, қоғамдық дамудың қажеттіліктерінен қалып қойса он
өзгерту керек немесе белгіленген тәртіпте ауыстырылу керек. Бірақ заң
уақыт, кеңістік және тұлғалар бойынша әрекет етіп жатса, оның қағидалары
барлығына бірдей дәрежеде міндетті болады. Ескірген заң тек заң тәртібімен
жойылып ешқандай жергілікті органдар жеке тұлғалар оның мақсатқа
сәйкестілгіне сүйеніп оны бұза алмайды. Олар заң шығарушы органға оны
дереу жою туралы ғана ұсыныс бере алады. Көреген заң шығарушы ескірген
заңды әрқашанда ауыстырып немесе жояды.
6. Құқық бұзушылықтың алдын алу және онымен тиімді күрес- заңдылықтың
маңызды талабы. Құқықтық мемлекет құқық бұзушылықтың алдын-алу жіне
жою үшін қажетті материалдық, саяси, әлеуметтік және тағы басқа
алғышарттар жасайды. Олардың қолайлы материалдық жағдайы тұрғындардың
әлеуметтік қорғалуы елдегі саяси тұрақтылық, әділетті құқық қорғау
органдарының болуы заңдылық режимінің нақты негізін құрайды.
Құқық субъектілерінің мемлекет аумағында тұратын кез-келкен азаматтардың
мүдделерін қорғау арнайы құқық қорғау органдарымен жүзеге асырылады: сот,
прокуратура, полиция және арбитраж. Қоғамдық қатынастардың заңды қызмет
етуін қамтамасыз етіп ол органдар қажетті жағдайда құқық бұзушыларға
мемлекеттік мәжбүрлеудің әртүрлі шараларын қолданады.
РФ заңдылық режимін қолдауға бағытталған құқық қорғау органдар жүйесінде
орталық орынды сот алады, олар өз биліктерін конституциялық, азаматтық,
қылмыстық және әкімшілік нысанында жүргізеді. Мемлекеттік органдар,
мекемелер, лауазымды тұлғалар және жеке кәсіпкерлер тарапынан құқық және
бостандықты бұзатын кез-келген шешімдер мен әрекеттерді сотта шағымдауға
болады. Заңдылықты жоғарғы қадағалауда конституциялық сот жүзеге асырады.
Конституциялық құрылыс азаматтардың негізгі құқықтары мен бостандықтарын
қорғау мақсатында бүкіл елдің аумағында конституцияның үстемдігін және
әрекет етуін қамтамасыз ету үшін конституциялық сот мемлекеттің өкілді
органдарының нормативті құқықтық актілерінің, атқарушы биліктің жоғарғы
және жергілікті органдарының актілерінің конституцияға сәйкестігін
тексереді. Конституцияға сәйкес емес деп танылған актілер, конституциялық
соттың сәйкес шешімінің жарияланған күнінен бастап күшін жояды.
Конституциялық соттың шешімдері түпкілікті болып табылып шағымдануға
жатпайды. Осылайша заңдылықтың бірлік және өзара әректтесуінің бірлігі
талабы қоғамдық өмірдің біркелкілігін және тұрақтылығын қамтамасыз етіп,
азаматтық қоғамның тарихи прогресінің объективті заңдылықтарына сәйкес
дамуына септігін тигізеді.
Қазақстан Республкасында заңдылықты сақтаушы және конституциялық
құрылысты қорғайтын ұқсас орган конституциялық кеңес болып табылады.
Конституциялық кеңес Қазақстан Республикасы Президенті, Сенат, Мәжіліс
төрағалары, Премьер-Министр, Парламент депутаттарыныың бестен бір
бөлігінен кем емес депутаттардың ұсынуымен:
1. Республика Президентінің, Парламент депутаттардың және республикалық
референдумда сайлау өткізудің дұрыстығы жөнінде туындаған дауларды
шешеді.
2. Президент қол қойғанға дейін Парламент қабылданған заңдардың
конституцияға сәйкестігін тексереді
3. Республиканың халықаралық келісім шарттарын ратификациялауға дейін
конституцияға сәйкестігін тексереді.
4. Конституция нормаларына ресми талқылау береді.
5. Конституцияның 47 бабының 1,2 тармақтарында көрсетілген жағдайда
қорытындылар береді.
2. Конституциялық кеңес сотта ұсынысын констиуцияның 78 бабында
бекітілген жағдайда қарастырады, қорытындылыай келе жоғарыда айтылғандай
құқықты жүзеге асыру заңның мақсаттары орындалу үшін бірнеші шешімнің
ішінен мүмкіндігінше ыңғайлысын таңдау болып отыр.
1.2 Заңдылықтың заңи кепілдері, заңдылықты сақтау және оны қамтамасыз
ету
Заң әдебиеттерінде заңдылықтың заңи кепілдеріне заңдылықты сақтау және
оны қамтамасыз етуге байланысты көп көңіл бөлінеді.
Заңдылықты сақтау (қорғау) жүйесі құқық (заң) шығармашылықтағы және
құқық қолданунудағы құқық және заңның бұзылуын анықтау, құқық және заңда
қорғау құралдарын әрекетке келтіру және құқықтық тәртіпті қайтадан
қалыптастыру, құқық және заңды бұзғаны үшін кінәлілерді, лауазымды
тұлғаларды жауапкершілікке тартуды қамтиды.
Заңдылықты бұзу лауазымды тұлғаның кез-келген құқық бұзушылығы
заңдылықты бұзу болып табыла ма деген сұраққа әдебиеттерде бір жақты
келісімді жауап бар, біз түсінетін заңдылық тұрғысынан бұл мәселе біржақты
дұрыс болмайды, өйткені кез-келген заңды заңға бағынышты актілерді бұзу
заңдылықты бұзу болып табылмайды. Оған ресей заңнамаларының бірқатар
ережелері куә. Мысалы, қылмыстық атқару заң нормаларын болмашы бұзушылығы
үшін сот шешімінің күші жойылмайды. Сол сияқты Қазақстан Республикасы
азаматтық іс жүргізу кодексінде процессуалдық және материалдық құқық
нормаларының бұзылуы сот шешімінің жойылуына негіз болмайтындығы сияқты
жағдайлар қарастырылған.
Заңдылық сот қателіктері және қолдану қызметінің басқа түрлеріндегі
қателіктердің болуын болжайды. Алайда, ғылыми әдебиеттерде құқық қолдану
тәжірибесіндегі жіберілетін қателіктер табиғаты туралы қарастырылмаған және
кең талқыланбаған сот және құқық қолданудағы басқа қателер әдетте мерзімді
басылымдарда қарастырылады. Құқық теориясында бұл мәселе былайша шешіледі:
қателік жібермеу керек жіне әрбір қателік заңдылықты бұзу болып табылады.
Осылайша социалистік сот ісін жүргізудің қатесіздігі туралы елес туған.
Біздің ойымызша заңдылықтың бұзылу деп, тек заңды бұзу деп таңдай,
лауазымды тұлғалардың заңсыз әрекеттердің тенденциясын тану керек.
Сондықтан құқық бұзушының жеке тұлғасын анықтамай әкімшілік жаза тағайындау
заңдылықты бұзу болып табылмайды, бірақ бірлікте алынған бірдей факторлар
құқық бұзушынының жеке тұлғасын анықтамай әкімшілік жаза тағайындағанда
белгілі-бір тенденциясын анықтауға көмек береді. Лауазымды тұлғалардың
заңсыз жүріс-тұрысының нақ осы заңдылығы оның заңдылығы тұрғысынан
бұзушылық болып табылады.
Заңдылықты бұзу әрқашан азаматтардың қоғамның және мемлекеттің
мүдделеріне зиян келтіру деп есептеледі. Тәжірибеде лауазымды тұлғалардың
заңды бұзуды айыру бірі заңдылықты бұзу империкалық түрде жүзеге асырылып,
ол тиісінше нысанда болмайды. Мысалы, құқық қорғау органдарының
тәжірибесіне заңдылықты бұзушылықты бірнеше түрге, оның ішіне өрескел
және өрескелдеу бұзушылыққа бөлу тән (төтенше сипатқа ие). Мұндай бөліну,
біздің ойымызша түпкілікті дұрыс емес.Кез-келкен заңдылықты бұзу ерекше
қоғамдық қауіпті, жеке тұлғаға, қоғамға, мемлекетке нұқсан келтіреді.Ал,
заңдылықты бұзуды бірнеше түрге бөлсек, онда ол гноссологиялық түсінік,
өйткені нақты түрде заң мен заңдылықты бұзу шартты түрде ажыратылған.
Біздің болжауымызша жергілікті өзін-өзі басқару органдарының құқық
қорғау органдарының қызметкерлерінің заңды және заңдылықты болып:
- конституциялық және басқа заңдар нормаларын бұзу (көбінесе
азаматтардың және басқа тұлғалардың бостандықтары және
мүдделеріне нұқсан келтіреді, азаматтарға және басқа
тұлғаларға заңсыз жеңілдіктер және артықшылықтар,
азаматтарды жән азаматтардың және басқа тұлғалардың заңсыз
міндеттерін атқаруды босату)
- қызметтік міндеттерін атқару барысында лауазымды тұлғалардың
қызмет жасауы (пара алу, қызмет жағдайын теріс пайдалану
және т.б)
Сонымен қатар, лауазымды тұлғалардың кейбір заңды бұзушылықтардың
заңдылықты бұзуға жатқызуға болмайды:
- конституция нормаларын нақтылайтын заңды болмашы бұзғандары;
- лауазымды тұлғалардың өз қызметтерін атқару барысында емес
азамат ретінде жасалған қылмыстары және құқық бұзушылықтары.
Бұл тектес қылмыстар ішкі істер және басқа құқық қорғау органдарының
тәжірибесінде төмендегі жағдайлар деп саналады.
Мыналар заңдылықты бұзу болып есептелмейді: лауазымды тұлғалардың
ведомстволық актілер нормаларын бұзғандары; қызмет этикасын, бастықтың
бұйрығын орындамау; дөрекілік көрсету, лауазымды тұлғалардың адамдарға
дұрыс көңіл бөлмеу немесе кез-келген мораль, этика нормаларын бұзу.
Бірақ мұндай дөрекілік, немқұрайлылық Қазақстан Республикасы мемлекеттік
қызметкер жүріс-тұрыс нормасына айналса, онда бұл Конституциялық нормасының
талаптарына яғни, адам және азаматтардың құқықтары, бостандықтарына, ар-
намысын жоғары құндылық деп есептеуден ауытқиды. Қазақстан Республикасы
Конституциясының 2 бабына сәйкес адам, оның құқықтары мен бостандықтары ең
жоғарғы құндылық болып табылады. Адам және азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын тану, сақтау және қорғау- мемлекеттің міндеттері.
Заңдылықтың жалпы кепілдері (алғышарттары) оның базасын, нақты негізін
құрады, алайда олар өздігінен құдіреттілік емес, өздігінен әрекет етпейді.
Көп жағдайларда бұл фактілердің ықпалы арнайы құралдармен жалпылану керек,
оған біріншіден заңды кепіл жатады(мемлекеттік-құқықтық).
Заңдылықтың заңи кепілдерінің түсінігі және құрамы жөніндегі мәселе заң
әдебиеттерінде біржақты шешілмейді. Кейбір авторлардың пікірінше, мұндай
кепілдерге заңи нормалардың кейбір түрлері жатады (заңдылықты қамтамасыз
етудің нормативтік- құқықтық құралдары). Басқа заңгерлер мұнда осы
нормалармен сәйкес жүзеге асырылатын мемлекеттік органдардың қызметін
жатқызады (кейде қоғамдық бірлестіктерді де). Келесі көзқарасқа сәйкес
қарастырып отырған кепілдерге тек мемлекеттік және қоғамдық бірлестіктердің
қызметтері жатады (әрине құқықтық нормаларға негізделіп). Заңи кепіл
астарында арнайы заңдылықты қамтамасыз етуге арналған нормативтік және жеке
құқықтық нұсқаулар жүйесін түсіну керек деген ой айтылды. Қалай болса да
заңи кепілдер заңдылықты қамтамасыз етуге бағытталған.
Мемлекеттік органдар қызметінде заңдылықты қамтамасыз ету жүйесі
заңдылықты нығайтуға және заңдылықты бұзудың алдын-алуға бағытталған
шаралар құрылымынан тұрады немесе ол екі блоктан тұраады:
- заңдылықты бұзудың алдын- алу;
- заңдылықты нығайту;
Мұндай бөлініс лауазымды тұлғалардың әлеуметтік одрта фактор және
жағдайында қызмет етуіне ықпал етуші жүйенің екі жақты сипатымен
белгіленіп, олар оң және теріс болуы мүмкін.
Заңдылықтың бұзылуының алдын-алу заңдылықтың бұзылу себептерін және
жағдайларын анықтау, анықталған себептер мен жағдайларды жою, заңдылықты
бұзуға алып баратын теріс факторларды, құбылыстарды және процестерді жоюды
білдіреді. Осы тектес факторларға саяси және экономикалық тұрақсыздық
тұрғындардың құқықтық мәдениетінің төмендігі, кәсіби құқықтық сананың
бұзылыуы және т.б жатады.
Заңдылықты нығайту мемлекеттік билік органдары жергілікті өзін өзі
басқару органдары және лауазымды тұлғалардың қызметінде заңдылық кепілдерін
дамыту, жетілдіру және қалыптастыру болып табылады.
Заңдылық кепілдері астарында белгілі-бір мемлекеттік құрылымның ішінде
және сыртында әрекет ететін жағдайлар, құралдар, факторлар түсіндіріледі.
Жалпы (экономикалық,саяси жіне рухани-мәдени) және арнайы (құқықтық,
психологиялық және басқарушы) заңи кепілдерді ажырату қажет. Құқықтық
кепілдер заңдылықтың арнайы кепілдері ретінде құрамына:
- заңнаманы жетілдіру жөнінде шараларды;
- заңдылықтың бұзылуын анықтайтын шараларды;
- қорғау шараларының;
- жауапкершілік шараларының;
- заңдылықтың жағдайын қадағалау жіне бақылау шараларын;
- заңдылықтың бұзылуын алдын-алу шаралары;
Заңдылықтың жағдайын бақылау және қадағалау шараларының құрамына:
- жоғары мемлекеттік билік органдарының бақылуы;
- жоғарғы мемлекеттік басқару органдарының бақылауы (жоғарғы
әкімшілік);
- конституциялық және сот бақылауының басқа түрлері;
- прокурорлық қадағалау;
- қоғамдық бақылау;
Басқарушылық тұрғыдан заңдылықты қорғау және қамтамасыз ету жүйесінің
ұйымдастырылуы, біріншіден мемлекеттік аппараттың белгілі-бір буындағы
заңдылықтың жағдайын анықтау, екіншіден заңдылықты қорғау және оны нығайту,
заңдылықты бұзудың алдын-алуға бағытталған шараларды дайындау болып
табылады. Әңгіме қабылданған шешімдерді жүзеге асыру және оны орындауды
бақылау, жоспарлау және үйлестіру жайында болып тұр.
Заңдылықтың жағдайын бақылау жөнінде бірыңғай өлшемдерді дайындау үлкен
теориялық және практикалық маңыздылыққа ие, мемлекеттік аппараттың және
оның буындарының органдарының, бөлімдерінің қызметіне қатысты
көрсеткіштердің жүйесін анықтау үшін.
Мемлекеттік органдар қызметіндегі заңдылықтың бұзылуы жөніндегі әртүрлі
қайнар көздердегі ақпаратты дұрыс пайдаланып, білу қажет және егер олар
ресми ескерілмей қалса, анықтау қажет.
Мемлекеттік органдар қызметіндегі заңдылықтың бұзылуының динамикасы мен
құрылысын сараптау үшін бөлім жетекшілері тарапынан жүргізілетін тексеріс,
инспекциялау барысында анықтау әдістерін дайындау маңызды [12, 48б.].
Мемлекеттік органдар қызметіндегі заңдылықты қамтамасыз ету жүйесін
ұйымдастыру құрамына:
- заңдылықты бұзуда жіберген құқықық бұзушыларды талдау және
оның жасалуының себептерін және жағдайларын талдау және
мұндай бұзушылықтардың алдын алу шараларын дайындау;
- мемлекеттік органдар қызметіндегі заңдылықты қоғау шараларын
жетілдіру;
- заңдылықты нығайту бойынша шаралар дайындау; қызметтік
даярлауды, басқару қызметін жетілдіру;
- қызмет атқаруда заңдылықты қамтамасыз етудің кешенді
шараларын жылдық жоспарға енгізу;
- оқыту процесінде және қызметтік міндеттерін атқару барысында
заңдылықты қамтамасыз етудің тәжірибелік дағдыларын және
қабілеттіктерін қалыптастыру.
Заңдылықты қамтамасыз ету және қорғау жүйесін дұрыс ұйымдастыру
мемлекеттік органдар жүйесінің иерархиясын және деңгейлерін есептеуден
кейін болады.
Кез-келген жүйелік басқару жүйесі, өзінің нығаюына, гомеостазиске ұызмет
ететіні белгілі. Сондықтан, егер шыншылдау көзқараспен қарасақ органдар
және оны құрайтын бөлімдер бүтіндей заңдардың шынайы объективтік бейнесін
ашуға мүдделі емес. Сондықтан заңдылықтың нығаюы мен қорғалуы үшін салалық
жүйеге прокуратура, сот, мемлекеттік органдар тарапынан сыртқы қадағалау
мен бақылау жүргізген маңызды.
Сонымен қатар салалық жүйенің нығаюының объективтік қажеттілігі болып
заңдылықты бұзушылықпен өзінің ішінде, өзінің күштерімен күрескен маңызды.
Осымен байланысты ерекше рольге жоғары тұрған органдар және ішкі
ведомстволық бақылау ие.
1.3 Заңдылықты қамтамасыз етудің теориялық негіздері
Заңдылықтың санасы көп қырлы проблема және оның шешілуі өзара қиылысатын
үш жазықтықта жатыр. Біріншісі – заңның қоғамның саяси экономикалық
әдептілік жағдайы және әлеуметтік даму мен азаматтардың құқықтық санасы.
Екіншісі – заң жобаларын дайындауда заңи техниканың жетілу деңгейі.
Үшіншісі – заң актілерін қабылдау тәжірибесі.
Құқықтық нормалардың сапасы олардың уақыт, заман рухына сәйкестілігі,
қоғамның экономикалық және саяси жағдайына және азаматтардың әлеуметтік
дамуы мен құқықтық санасына және заң сапасын қамтамасыз ету үшін жоғары заң
техникасы керек, тек сол жағдайда ғана ол заңдылықты қамтамасыз етуге
септігін тигізеді.
Бірақ, еңбек және қамтамасыз ету бойынша қазақ ғылыми зерттеу
институтының мәліметтері бойынша барлық еңбек заңының бұзушылықтарының
төрттен бір бөлігі заң актілерінің жетілмегендігінен, олардың толық
еместігінен, анық еместігі және қарама-қайшылығынан болады. Заңнаманың
мұндай жағдайы нарықтық экономикалық жағдайда еңбек ұстанымдарын құру
мақсаттарын сәйкес келмейді және үш жақты заңнамалық етудің қажеттілігін
туғызады.
Заңнаманың толыққанды ғылыми негізделуі – заңдылықты қамтамасыз етудің
бастапқы элементі және маңызды алғышарты.
Құқықтық нормалар нұсқауларын қатаң орындау көбінесе құқықық нормалардың
нормативтік негізделуімен анықталады.
Құқықтық актілердің сендірушілігі және қол жетімділігі, анықтамалардың
нақтылығы және жоғарғы заң техникасы құқықтық актілердің сапасына оң
ықпалын тигізеді.
Құқық нормалары қарама- қайшылықсыз, ішкі үндестікте және толыққанды
ьолуы керектігі мәлім.
Біздің ойымызша заңдылықтың сапасын төмендететін жағдайлар болып мыналар
табылады:
- Заң нормаларының бір-біріне қарама-қайшылығы;
- Нормалардың анық еместігі;
- Заңнамадағы ақтандақтар.
Нормалардың тексіздіктері: мемлекеттік органдардың өзіне тән емес
функциялардың болуы; мемлекеттін орындай алмайтын міндеттерді қабылдауы;
жұмыс істемейтін құқықсыз органдарды құру; заңды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Академик Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті
Жапаров Әкімбай Наржанұлы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В030100 – Құқықтану мамандығы
Құқықтық тәртіп пен заңдылықтың құқықтық теориялық аспектілері
Қарағанды 2016
Мазмұны
Кіріспе 6
1 Заңдылық юридикалық категория құқықты іске асырудағы алатын орны
9
1.1 Заңдылық түсінігі мен мәні
9
1.2 Заңдылықтың заңи кепілдері, заңдылықты сақтау және оны қамтамасыз ету
19
1.3 Заңдылықты қамтамасыз етудің теориялық негіздері 23
2 Құқықтық тәртіп және оның заңдылықпен ара қатынасы 36
2.1 Құқықтық тәртіптің түсінігі және мәні
36
2.2 Заңдылық пен құқықтық тәртіптің ара қатынасы
43
2.3 Құқықтық тәртіптің қағидалары және функциялары 47
3 Заңнаманы жетілдіру заңдылықты және құқықтық тәртіпті қаматамасыз ету
факторы
55
Қорытынды
60
Қолданылатын әдебиеттер тізімдері
62
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Соңғы жылдары заңгер ғалымдар және бүтіндей
қоғамның назарына заң ғылымы мен тәжірибесінің көптеген мәселелерінің
ішінде құқықтық тәртіп пен заңдылық мәселесі ерекше орын алады. Қоғам,
мемлекет, азаматтардың қажеттіліктері мен мүдделері қоғам өмірінің негізгі
тұстарында тұрақтылық пен реттілікті талап етіп тұр. Қазақстан
Республикасының қазіргі кездегі дамуында нақты және қатаң қоғамдық құқықтық
тәртіп одан әрі ілгерілеудің жалғыз жолы болып тұр. Құқықтық мемлекет құру
және оның өркениетті демократиялық дамуы онсыз мүмкін емес. Құқықтық тәртіп
экономиканың қайта өрлеуі, барлық әлеуметтік салалардың қызмет етуінің,
өмірлік процесстердің тұрақтылығының және шынайы халық билігінің құрылуының
қажетті жағдайы болады.
Ресми тұлғалар мен баспасөздің баяндамаларында Приоритет-құқықтық
тәртіп деп белгіленеді, ал ол үшін билік, норма шығармашылықта және
мемлекетік өмірдің басқа салаларында тәртіп қажет, азаматтардың құқықтары
мен бостандықтарының, мүдделерінің нақтылығы және барлық субъектілердің
өзіне жүктелген міндеттердің орындалуы, өзінің жүріс-тұрысы үшін
жауапкершілікті жүзеге асыру, бұл демократиялық қоғамға сәйкес болып, тек
осындай жағдайда ғана жүзеге асады.
Құқықтық тәртіп азаматтық қоғамның құқықтық негізін құрады. Оған оның
барлық салалары негізделеді: әлеуметтік-мәдени, экономикалық және саяси.
Сәйкесінше ол барлық мемлекеттік нақтылықтың құқықтық негізі болады дей
келе құқықтық тәртіп пен заңдылықтың өзектілігі айқындалады.
Адамдар өмірінің маңызды жақтарының тұрақтылығы, тепе-теңділігі және
өлшемділігі, кепілдігі және реттілігінің жағдайы құқықтық тәртіп пен
заңдылықты зерттеудің өзектілігі болып тұр. Құқықтық тәртіп пен заңдылыққа
деген көзқарастардың өзгеруімен және оның қалыптасуы мен қамтамасыз
етілуімен сипатталады.
Қазіргі кездегі құқықтанушы-ғалымдардың пікірінше Германдық Рудольф
Иеринг пен Георг Еллинектің, Г.Ф. Шершеневич пен Н.М.Коркуновтың құқықтық
тәртіпке құқықтық нормаларды жүзеге асырумен заңдылық қағидасын өмірге
келтіру ескірген деп есептейді. Бір жағынан осылай ресейдің көптеген
заңгерлері ойлайды. Екінші жағынан құқық қалыптасудың жалпы жолы
сәйкесінше құқықтық тәртіптің құрылуы басқаша. Ал ол солай ма?
Тек құқықтық тәртіп пен заңдылық түсінігі туралы ғана емес, заңдылық,
құқықтық тәртіп және демократияның ара-қатынасы жайлы зертеу жүргізу
қызықтырақ. Құқық аясында заңдылық пен құқықтық тәртіп сияқты өзара
байланысқан құбылыс табу қиынырақ. Оның салдары ұзақ уақыт бойы екеуінің
ара-жігі ажыратылмай, екеуі ұғымдас түсінік ретінде пайдаланылды.
Өзара әрекеттесудегі ұқсастық пен айырмашылықты анықтау заңдылықты
бекіту мен құқықтық тәртіпті нығайтуда тәжірибеде орасан зор маңыздылыққа
ие. Атап өтетін жайт, заңдылық пен құқықтық тәртіпті талдау мен сипаттауда
олар зерттелетін қатынас пен әлеуметтік байланысты ескеру қажет. Оларды
жеке өздігінен алғанда олар мүлде ешнәрсе білдірмейді.
Егер құқық, заңдылық және құқықтық тәртіп мемлекеттік биліктің қызмет
етуімен қоғамның құқықтық негізі болып табылса онда бұл негіздердің
бекітілу жолдары мен даму тенденциялары туралы қорытынды өзегінен сұранады.
Егер адамдар дамудың объективті талаптарын жақсы түсінсе, олар ұлттық
мақсаттарға жетуде белсендірек қатысады. Сондықтан құқықтық тәртіптің
дамуындағы тенденцияларды қарастыру қызығушылық тудыруда.
Дипломдық жұмыста келесі ғалымдарды еңбектері қарастырылды: Н.В.Витрук,
С.С.Алексеев, М.С.Строгович, И.А.Ильин, В.М.Артемов, М.В. Баглай,
В.В.Борисов, М.Н.Марченко, В.М.Корельский, В.Н.Кудрявцев, Е.А.Лукашева,
Ю.А.Тихомиров, Н.И.Матузов, А.Н.Головистикова, М.Т.Баймаханов, У.Шапақ,
Қ.Д.Жоламан, А.Қ.Мұхтарова, А.Н.Тәуекелев, Ғ.С. Сапарғалиев, З.Ж.Кенжалиев,
А.С.Ибраева, Т.Ағдарбеков, Е.Баянов, А.Бейсенова,С.Өзбекұлы, Ө.Қопабаев,
Д.А.Булгакова т.с.с.
Соңғы жылдары заңдылық пен демократияға деген көзқарастарда өзгерістер
болды. Кеңес одағынан кейінгі заң ғылымында заңдылықты кеңестік құқықтың
барлық субъектілерінің мемлекеттік органдарының, қоғамдық бірлестіктердің,
лауызымды тұлғалар мен азаматтардың заңдарды және заңға тәуелді актілерді
қатаң және мүлтіксіз орындауы деген түсінік үстемдік етті. Мұндай түсінік
солай немесе басқадай нысанда монографиялық еңбектерде үстемдік етіп, бір
оқулықтан екінші оқулыққа осы кезге дейін көшіп жүрді.
Заңдылық категориясына деген жаңаша түсіндірме берулер демеу таппай,
саяси-идеологиялық немесе прагматикалық тәртіптің түсініктерімен терістеліп
отырды.
Алайда, заңдылық тек көркем термин ғана емес, заңдылық мемлекет
заңдарында, заңшығармашылықта, нормашығармашылықтағы құқықтың талабы мен
жүйесінің көрінісі турлы идея.
Құқықтық тәртіп пен заңдылық туралы зерттеу және айта тұра демократия
терминін қадағалау мүмкін емес. Оның маңыздылығы Қазақстан Республикасы
Конституциясының 1 бабында Қазақстан демократиялық, зайырлы, құқықтық,
унитарлы мемлекет ... деп аталуында [1].
Сонымен, заңдылық пен құқықтық тәртіп – құқықтың іс-тәжірибеде жүзеге
асрырылуы тұрғысынан алғанда оның құқықтық нақтылығының мазмұнын ашатын,
заң ғылымының іргелі категориясы. Олар мемлекетпен, заң шығарушылықпен және
сот төрелігімен бірге пайда болады. Құқықтың заңдылықсыз жүзеге аспауы
анық.
Қоғамдағы терең әлеуметтік қайта құруға дейін отандық заңгер-ғалымдар
заңдылық және құқықтық тәртіпке деген көзқарастар мақалаларда және арнайы
монографиялық зерттеулерде көрініс тапты.
Әрине бұл мақалалар мемлекеттегі болып жатқан нақты процесстерді
суреттемесе де, қызығушылық тудыратын теориялық ойлар бар. Сонымен бірге
соңғы уақытта бұл мәселеге теориялық тұрғыдан көп көңіл бөлінбейтінін айту
керек. Қазіргі Қазақстанның нақтылығын талдауға арналған басылымдарда соның
ішінде мемлекет және құқық теориясы оқулығында заңдылыққа арналған тарау
жоқ.
Бұл жағдайды қалайша түсіндіруге болады?
Бұл сұрақтың бірнеше жауабы бар. Заңдылық мәселесіне деген
қызығушылықтың қазіргі өтпелі кезеңнің кезек күттірмес мәселелеріне ауытқуы
ғажап емес. Мысалы, біздің заңнамамызда жоғары сапалылығымен
ерекшеленбейтін салалық және таптық мүдделерді білдіретін заңдар бар, олар
заң,а тәуелді нормашығармашылыққа кең мүмкіндік береді.
Сонымен демократиялық мемлекетте құқықтық тәртіп пен заңдылық деген не
және құқықтық тәртіп, заңдылық және демократия терминдерінің
арақатынасы қандай?
Диплом жұмысының мақсаты – құқықтық тәртіп түсінігін, заңдылық, құқықтық
тәртіп пен демократияның арақатынасын зерттеу.
Қойылған мақсаттан біздің алдымызда келесі міндеттер бар:
- құқықтық қоғамда заңдылық түсінігін және кеңес, Қазақстан
құқығындағы заідылыққа деген көзқарастарды қарастыру.
- құқықтық тәртіп ұғымын зерделеу, бұл категорияға деген
көзқарастар дамуы динамикасын және қазіргі кездегі құқықтық
тәртіп түсінігін қарастыру.
- құқықтық тәртіптің нгізгі белгілерін, оның мазмұны мен
нысанын анықтау
- құқықтық тәртіп қызметін және оның қағидаларын анықтамалау
- құқықтық тәртіп, заңдылық және демократия арақатынасын
анықтау
- заңдылықты күзету (қорғау)түрлерін қарастыру
- құқықтық тәртіптің даму тенденциясын зерделеу
- істелген жұмысты қорытындылау
Диплом жұмысы үш тарау, кіріспе және қорытындыдан тұрады.
1 Заңдылық юридикалық категория құқықты іске асырудағы алатын орны
1.1 Заңдылық түсінігі мен мәні
Заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайту мәселесі – абстрактілі түсінік
емес, бұл қазіргі таңдағы кезек күттірмес мәселелердің бірі. Біздің
пікірімізше оның себебі болып:
- заң шығарушылықтың тиісті деңгейде шешілмеуі;
- экономиканың әлсіздігі
Бұл тізімді ұзақ құруға болады, бірақ бұлардың ішіндегі маңыздыларына
тоқталайық. Оның бірі қылмыстық нақтырақ айтсақ ұйымдасқан қылмыстылық.
Сыбайлас жемқорлық, парақорлық және т.б.бүгінгі күннің шындығы – осының
куәсі. Экклезиастың тезисін ұстанып ұйымдасқан қылмысты зерттеп көрейік.
Топтық қылмыстылық жөнінде мәліметтердің түп-тамыры тереңге кетеді.
Атақты мысыртанушы Монте Ежелгі мысырда Рамсес әулеті басқару кезінде
ұйымдасқан қылмыстық топтар белгілі болған деп мәлімдейді (шамамен
б.э.д.1320 ж.). Перғауындар мен жеке тұлғалардың мазарлары алғашқыда
Некропольдің қолөнершілері, тас қашаушылары мен тас сындырушылары ғана
қызықтырушы еді. Бірақ кейінірек олардың тобына Некропольдің шенеуніктері,
батыс шіркеулердің ұсақ шенеуніктері және төменгі абыздар қосылды. Пейунхеб
және оның төрт қызметшілері Хапиур және оның баласы Пайсан, Семди Панхар
болған қылмыстық топ, ұлы құдай-перғауын Усермаатр - Сетепенрге арналған
Нефертум ескерткішінен алқаны ұрлап алады. Құрамында абыздар, жазушылар
және малшылар бар келесі топ Усермаатр-сетепенр перғауынның алтындар үйін
тонайды. Абыз Кер және оның төрт ағайыны онда бірнеше рет болып, ондағы
алтынды ұрлап, қалада оны астыққа айырбастайды [13, 156 б.].
Бұл біріншіден, қоғамдық даму мен халық еркінің заңдылықтарын дұрыс
көрсететін құқықтық нормалар жүйесін шығару; екіншіден, оларды өмірге қатаң
мүлтіксіз келтіру. Тек осы құрамдас элементтердің бірлігі қоғамдағы шынайы
заңдылықтарды қамтамасыз етеді. Қоғамдық дамудың объективті заңдылықтарын
бейнелейтін заңнаманың ғылыми негізделуі, кеңес қоғамының алдында тұрған
мақсаттарды, заңнама нормалары жүзеге асырылмаса орындай алмайды. Екінші
жағынан қоғамдық дамудың заңдарына қарсы келетін нормативтік актілерді
жүзеге асыру да социалистік қоғамның мүдделеріне зиян келтіреді. Заңнаманы
ғылыми негіздеу, оны өмірге қатаң да мүлтіксіз келтіру социалистік
заңдылық режимінің екі жағын көрсеткен [10, 25б.].
Классикалық анықтаманы қарастыра келе, заңдылықтың мәні барлық құқық
субъектілерінің әрекеттегі заңдарды қатаң әрі мүлтіксіз орындауы және
сақтауы болып табылатынын айта кету керек. Сонымен қоса, соңғы кездегі
басылымдарда заңдылықтың мұндай түсіндірмесі қазіргі кездегі қоғамның саяси-
құқықтық өмірінің процестерін көрсетпейтіні айтылады. Осымен байланыста
заңдылыққа қатысты көп нәрсе қайта қарастырылып, басқа тұрғыдан, бағалау,
қорытындылар құқықтық нақтылық қайта қарастырылу керек. Сәйкесінше,
салмақты түйіндер келтіріледі [10, 75б.].
Біріншіден, заңдылықтың дәстүрлі түсінігі, негінен қатаң иерархиялық
бағыныстылыққа негізделген реформаға дейінгі (қайта құруға дейінгі)
қоғамдық қатынастардың жағдайын көрсететін.
Екіншіден, заңдылықты барлық субъектілердің құқық нормаларының барлық
талаптарын мүлтіксіз орындау болып табылса, бұл талданып отырған түсініктің
қоғамның саяси-құқықтық өмірінің күрделі құқықтық, кешенді
ұйымдастырылуының мағынасынан ауытқиды.
Үшіншіден, заңдылықтың мұндай сипаттамасы оны құқық пен мемлекеттік
пәннің объективтік қасиеті болып табылатынын міндеттілікк алып келеді.
Жалпы міндетті болып бастық бұйрығы мен сот үкімі болып табылуыды күмән
тудырмайды.
Төртіншіден, бұл тек тыйым нормалары мен міндеттеуші заң нормаларын
сақтау емес, азаматтарға берілген құқық пен бостандықтарды тиісінше орындау
болып табылады.
Бесіншіден, заңдылық ұғымы заңды орындаушылар жүріс-тұрыстарына ғана
емес, сонымен қатар құқық шығармашылық және заң шығарушылар қызметі аясына
да таралу керек.
Аталған тұстар соңғы кездегі диссертациялық зерттеулер мен басылымдарда
ескеріледі. Атап айтсақ, заңдылық азаматтар мен құқықтың басқа
субъектілерінің заңдарды қолдану, орындау, сақтау және мүлтіксіз орындау
тұрғысы қызық болып табылады. Біздің ойымызша заңдылықтың мұндай анықтамасы
дұрыс болып табылады, өйткені ол екпінді заңда көрсетілген және мүмкіндік
берген әрекеттерді жүзеге асырумен байланысты әрекеттерді сақтау және заң
талаптарын сақтау болып табылады. Мұндай тұрғы проблеманы жеңілдетпей, оның
көпжақтылығын, өзіндік қиындығын атап көрсететінін айту керек.
Айтылғандарды жалпылай келе, заңдылық құқықты адамдардың құқықтары мен
міндеттердің нақты жүзеге асыруға апаратын делдал қызметін атқарады.
Заңдылықтың нормативтілік негізі дегеніміз не?
Заңдылықтың алғышарты болып, заңдарда және өзге де нормативті актілерде
мазмүндалған құқықтық нұсқаулар болады. Мұндай актілер жетілген сайын
заңдылықтың деңгейң жоғары болады.
Қазақстанда заңдылықтың алғышарты Конституция болды, ол жалпы халықтық
референдумда қабылданды. Онда ХХ ғасырдың 90 жылында болған Қазақстан
қоғамындағы сапалы өзгерістер көрініс тапты. Қазақстанның негізгі заңы –
қоғамның демократиялану қажеттіліктерін қамтамасыз ететін, хлықаралық құқық
нормаларын және жалпы мойындалған қаңидаларды ескерін құрал, саяси
тұрақтылықтың маңызды факторы.
Заңдылық сөзі Конституциядан басқа Қазақстан Республикасының 200-дей
әрекеттегі нормативтік құқықтық актілердеғ әртүрлі сөздер нысанында және
сөз тіркестерінде кездеседі. бұл нормативтік құқықтық актілерде заңдылықты
сақтау және ол жүктелген органдар туралы сөз болады. Бірақ бұл актілердің
ешқайсысында заңдылыққа анықтама берілмейді, өйткені ол теориялық ұғым
болып табылады.
Осымен байланыста біздің елімізде Қазақстан құқығының негізгі ұғымдарын
реттейтін арнайы заңды қабылдау керектігін айта кету керек.
Заңдылықтың нормативтілігін қарастыруға оралайық. Маңызды қоғамдық
қатынастар заңдар және заңға тәуелді актілермен реттелетін, олар өздерінің
заңдық күшімен заңдардан төмен тұрып, оларға қайшы келмей, айналып өтпеу
керек.
Заңдылықтың нормативтік негізінде бар кейбір олқылықтарды атап кетейік,
ол, жүзеге асырылмайтын және жүзеге асыру механизмімен қамтамасыз етілмеген
заңдар қабылдау, заң техникасы жетістіктері ескерілмей, салалық немесе
корпоративті мүдделердің көзделуі.
Баспа беттерінде ведомствалық нормативті құқықтық актілердің санасын
көтеру қажеттілігі туралы аз жазылып жүрген жоқ. Шынында да бұл мәселе
өзекті. Көп ведомстволық актілер не заң нормаларын, не президент
бұйрықтарын, не үкімет қаулыларын қайталайды не олардың мәнін бұрмалайды.
Ведомствалық актілермен азаматтарға қосымша міндеттер жүктелу тәжірибесі
де жойылған жоқ. Ведомствалық бұрмаланушылыққа негіз пайда болады. Әдетте
бұл туралы адамдар шенеунік бөлмесінде біледі.
Бұған жарқын мысал ретінде мүлікті заңдастыру болып табылады. Азаматтар
тарапынан құқықтың негізсіз бұзылуы туралы шағымдар бар.
Қазақстан Республикасы Премьер-министрі Кәрім Мәсімов министрліктер
басшыларының қатысуымен бір селекторлық жиналыстардың бірінде кейбір облыс
әкімдерінің жұмыстарына наразылығын білдіріп, ел басшысына оларды
қызметінен босатуы туралы ұсыныс беретінін айтты. Бұл мүлікті заңдастыру
заңының талаптары бұзылып, созылуына байланысты болды. Барлық құжаттар қол
жетерліктей болып, оған тиісті ведомстволар жауапты болу керек.
Оқулықтарда және ғылыми әдебиеттерде заңдылық қандай субъектілерге
бағытталатыны жөнінде әртүрлі көзқарастар белгіленген. Солардың біріне
сәйкес заңдылық мемлекет органдары қызметі аясымен шектеледі, қоғамдық
бірлестіктерге және мемлекеттік аппараттың лауазымды тұлғаларына ғана
таралып, азаматтарға қатысты болмайды.
Екіншісінің мәні, азаматтар заңдылық қызметінің аясына түсуінде болады.
Бұл дауды дәстүрлі, заңдылық субъектілердің құрамы тұрғысына шешу керек.
Сонымен, Қазақстан Республикасы Конституциясының 15 б-ң 2 тармағына
көңіл аударайық.
Мұнда заңды сақтау талаптары мемлекеттік билік органдары, жергілікті
өзін-өзі басқару органдарына және азаматтар мен бірлестіктерге арналған.
әдебиетте бірінші тұрғыға үстемдік беріледі.
Заңдылық анықтамалық басылымдарда белгілі-бір ұжымының барлық
мүшелеріне міндетті, бекітілген тәртіпке, ережелерге бағыну деп анықтама
берілетін пән ұғымымен қиылысатын секілді.
Сәйкесінше мұндай тұрғыға мемлекеттік пәннің мазмұны нақтыланады. Ол
мемлекеттік органдардың, мекемелердің өзіне жүктелген мемлекет бекіткен
тәртіптерді сақтау деп түсініледі.
Пән-қоғамдық өмірдің маңызды факторы. Ол ұйымдар мен жеке индивидтердің
өмір сүруі үшін қажет, осы тұрғыдан ол заңдылыққа жақын ұғым. Көрініп
тұрғандай заңдылық және пән қоғамдық қатынастардың ұйымдастырылуы мен
реттілігі жағдайында тікелей байланысты.
Осы тұрғыда заңдылық пәннің негізі ретінде қаралады. Мемлекеттік
қызметшілерге арналған заңдылықтың барлық талаптары бірдей пәннің мазмұнын
құрады.
Сонымен қатар бұл құбылыстар сәйкес келмейді, олар өзіндік мәнге ие.
Негізінен, заңдылық құқықтық нұсқаулар талаптарын сақтауды білдіреді.
Мұнда субъектілердің нұсқауларды жүзеге асыруда нені негізге алатыны
маңызды емес.
Заңдылықтың мемлекет көлеміндегі талаптары бірыңғай екендігін де атап
кету керек. Пән өзінің тарлау бағытталуымен айрықшаланады. Субъектілердің
қызмет ету аясына байланысты ол еңбек, қаржы, технологиялық, оқу және
т.б.болып бөлінеді.
Пәннің ерекшелігі іске жауаптылығында, белсенділік, бастамашылдық,
іскерлігінде болады. Осымен байланысты белгілі-бір құрылымның жетекшісі қол
астындағыларын бәсеңділігін, немқұрайдылығын тәртіп бұзғаны деп бағалайды.
Пән заңдылықпен салыстырғанда көп мөлшерде әдеп нормаларымен
байланысты. Мысалы, белгілі-бір мекеме қызметкерлерінің бөтен адамдардың
қатысуымен болған ұрысы, әдеп нормаларын және қызмет тәртібін бұзу болып
табылады.
Көрініп тұрғандай пән түсінігі ауқымды болып табылып, белгілі-бір
тәртіпке бағынуды білдіреді. Сонымен қатаржалпы сипаттағы арнайы ережелерді
сақтау, ведомство шеңберіндегі бұйрықтар, өкімдерді сақтау болып табылады.
Айталық, Қазақстан Республикасы ІІМ жүйесіндегі пән бұл заңдылықты,
құқықтық тәртіпті, қоғамдық тәртіпті, бұйрықтарды сақтау, әртүрлі рангілі
жетекшілер өкімдерін сақтауды қамтамыз етудің әртүрлі аспектілеріне жататын
ережелерді сақтау.
Әскери тәртіп бұл әскери жарғыны және командир бұйрықтарын орындау.
Еңбек – ішкі тәртіп, техникалық қауіпсіздік ережелерін сақтау, еңбек
процесінің жетекшілерінің өкімдерін және нақты бұйрықтарын орындау болып
табылады.
Заңдылық режимі демократиямен тығыз байланысты, ол жағдайды халықтық
биліктіңқағидасындағы азаматтар теңдігі, шын мәнінд орындалып, мойындалып,
олардың мемлекет және қоғамдық өмірдің мәселелерін шешуге және қатысуға
жағдай жасалды.
Заңдылық – демократиялық қоғамның демократиялық режимінің негізі деп
айтуға болады.
Заңдылықтың режимі жағдайында азаматтардың, қоғамдық қозғалыстардың
және ұйымдардың демократиялық құқықтары, билік бөлінісі қағидасы, жалпы
сайлау құқығы жүзеге асады, заңға негізделген құқық шығармашылығы және
құқық қолдану тәжірибесіндегі процедуралар жүзеге асуда.
Заңдылық тек құқықтың формальды қағидасы емес, қоғамдық құрылыстың
демократиялық мәнін көрсететін мәнді категория - деп көрсетеді
В.Н.Кудрявцев [23,45б.]. Шынында да құқық, заңдылық және демократияның
байланысы анық. Заңнама арқылы басқару, билік органдарының бағыныштылығы,
мемлекеттік билікті жүзеге асыру тәсілдері, азаматтардың құқықтары мен
бостандықтары шеңбері бекітіледі. Басқаша айтқанда демократия азаматтардың
бостандық мөлшерін көрсетуді, қоғамдағы адамдардың бірлестігін заңды
рәсімделуін болжайды.
Сондықтан, құқық және заңдылық демократияның элементі ретінде болады.
Заңдар демократиялық емес охлократия жағдайында мойындалмайтынын айту
керек.
Охлократия – (грек. – ochlos – топ, kratos – билік, топ билігі).
Мұнда топ жағдайдың иесі болып табылып, көтеріліс жағдайы, ірі көше
тәртіпсіздіктері айтылып, ол негізсіз себептермен, материалдық және
құндылықтарды жоюмен сипатталады. Охлократия құқықтық реттіліктің кез-
келген түріне қарсы шығатынымен сипатталады. Мұнда бірінші орында сана мен
ерік бақылауынан шыққан, өмірлік қажетіліктер мен әрекеттермен
ерекшеленетін ашулы топ болады.
Заңдылық – қоғамның демократиялық режимінің негізі және оны қолдау,
бекіту құралы екендігін айта кету керек.
Егер заңдар, сайлау заңдары, өкілді органдардың қызмет тәртібі бұзылып
жатса, нормативтік құқықтық актілермен қарастырылған кепілдер әрекетсіз
болса, онда демокрария туралы әңгіме асыра сілтеушілік болады.
Бұл бір жағынан.
Екінші жағынан – демократиялық тәртіп бірінші кезекте заңдылықтың дамуы
мен бекуі жағдайы үшін қызмет етеді(құқықтық тәртіп, атқарушы аппараттың
азаматтарға және т.б.демократиялық есептілігін қамтамасыз етуге елдің әрбір
аумағында туындайтын қоғамдық құрылымдар).
Мұнда өкілді органдардың атқарушы органдардың қызметіне бақылауы, сот
органдарының жоғарыдағы екеуіне бақылау жүргізуі маңызды.
Заңдылық және мақсатқа сәйкестілік үйлесімділігі мәселесі қызығушылық
тудыруда. Мақсатқа сәйкестілік сөзі қойылған мақсатқа сәйкес, саналы,
практикалық тиімділікті білдіреді.
Құқық аясында мақсатқа сәйкестілік заңның қойылған мақсатқа және оны
жүзеге асру үшін тиімді жолын таңдауда көрінеді. Заңдылықтың мақсатқа
сәйкестілігі бірінші құқықтың құндылығымен, бағытымен, ұйымдастырылуымен,
тәртібімен аныықталады. Тек құқықта, заңда жоғарғы әлеуметтік мақсатқа
сәйкестілік көрінеді.
Сонымен қоса заңдылық және мақсатқа сәйкестілік мәслесі заң
әдебиеттерінде көрінеді, ол құқық шығармашылық құқық қолдану аспектілерінде
қарастырылады.
Солардың біріншісі: заң өзінің қасиеттері себебімен (формальды анықтылық
және т.б.) бірден өзгере алмайды, өмір тербелісімен қатар жүне алмай,
сондықтан қоғам қажеттіліктерінен қалып қояды, сондықтан юридикалық істерді
әділдік тұрғысынан шешуге кедергі болады.
Бірақ жаңадан қабылданған заңдар жетілмеген, проблемді болуы мүмкін.
Оған елдегі заңнамалық, қаржы-экономикалық жағдайды терең қарастырмау,
құқықтық кеңістік мазмұны, заңи техниканың мүмкіндігі туралы көзқарастардың
шындықтан алшақтығы себеп болады.
Мұндай заңдар заңи істі қарастыруда ақиқатты анықтауға септігін
тигізбей, теріс нәтижелер алып келуі мүмкін. Бұл келесі қорытындылар
жасауға негіз болады: егер заңдар ескіріп, жетілмеген болса, істерді шешуде
заңға сүйенбей, өмірлік қажеттіліктерге тараптардың мүдделеріне сүйеніп,
өзіңнің әділдікті түсінуіңе сүйену керек.
Заңдылық ұғымы тұрғысынан, заң талаптарынан кез-келген ауытқушылық, оның
негізделуіне қарамай, жол берілмеу керек [19, 47 б.]. Олардың жетілмеуі
себебінен заң талаптарынан ауытқушылық қоғамға және құқықтық тәртіпке
нұқсан келтіретіні сөзсіз.
Басқаша, құқықтық реттеу көзқарасы тұрғысынан кез-келген заңға сүйену
дұрыс болады, ал одан ауытқу қалаусыз болады.
Мұндай Заңдылықты тербеуден алдын-алу әдісі болып, құқықтық нормаларды
дер кезінде қарастыру болады [13, 25б.]. Мұны мойындау құқықшығармашылық
органдарын заңнама мен өмір талаптары арасындағы алшақтықты дер кезінде
жоюға міндеттейді.
Заң шығарушы жаң туындаңан қоғам қажеттіліктерін нормативтік актілерде
мүмкіндігінше нақты бекітіп, ескірген нормативті құқықтық актілерге дер
кезінде өзгерістер енгізу керек. Олай болмаса заң тиімсіз болады.
Бұл мәселенің екінші жағы, нақты жағдайда заңның мақсатқа сәйкестілігін
әрбір құқық қолданушы, заі орындаушы өзінше шешеді. Мұнда, заңның өзі
маөсатқа сәйкестілік және әділдікпен қарастыруға мүмкіндік беретін жағдай
қарастырылады.
Нормативті құқықтық акт құқық қолданушыға бірнеше шешімнен мүмкіндігінше
тиімдісін таңдауға мүмкіндік береді.
Қоғамдық өмірде тұрақты құбылыс ретінде заңдылық азаматтардың заң
алдындағы теңдігін қамтамасыз ететін өркениетті қоғам жағдайында туындап,
қалыптасатыны мәлім. Мұндай жағдайлар нарықтық экономикалық қатынастармен
құрылады, онда жекеменшік бостандығы барлығына тең мүмкін болады.
Материалдық игілік өндіріс аясындағы теңдікті қамтамасыз ету,
өндірушілерді бірдей тиімді жағдайға қою – құқықтық мемлекетте заңның басты
мақсаты [19, 79 б.].
Мүліктік теңсіздік юридикалық заңдармен емес, ол әрбір адамдардың табиғи
мүмкіндігімен пайда болады. Сондықтан, қоғамда материалдық және рухани
құндылықтар өндіріс аясында адамдардың теңсіздік жағдайы бар кезде, олардың
алдында теңдігі туралы және заңдылық туралы сөз айтуға болмайды.
Заңдылық адам қоғамының ырғақты қызмет атқаруының қажетті жағдайы
ретінде, тек кейінгі уақытта нақты күшке ие болады, ол бағыныштылық,
бәсеңділік және қуғындау қатынасынан бірте-бірте тәелсіз және еркін
өндірістік материалдық игілік қатынасына айналады. Осымен қоғамның барлық
мүшелерінің, оның өндіріске қатысушылардың мүдделерін бірдей қорғайтын
әділетті, құқықтық қажетті базасы құрылады.
Бекем заңдылық режимінде қызмет етуші қоғамда заң шығарушы, атқарушы
және сот билігінің нақты бөлінісі және ырғақты өзара әрекеттесуі болады
[13, 45б.].
Заңдылық деген не? Заңдылық құқықтық заңдар талаптарын толық және қатаң
орындау және оған негізделген заң актілерді барлық құқық субъектілерінің
орындауы.
Заңдылық мына негізгі белгілермен сипатталады:
Біріншіден, заңдылықтың негізгі белгісі болып оның жалпылығы болып
табылады. Заңдылық нормаларын сақтау талабы құқықтық әрекеттердің
шеңберіндегі барлығына қатысты. Мемлекет тарапынан шығатын заңдарды
орындаудан ешкім жалтартпау керек, сол сияқты мемлекетте жеке тұлғаның
заңдық құқықтарын қорғаумен қатысты екеуден жалтара алмайды.
Құқықтық реттеудің маңызды субъектілері болып мемлекет азаматтары болып
табылады. Мемлекет өзінің азаматтарының әрекеттерін, мүдделерін
қанағаттаттандыру үшін жайлы жағдай туғызуға міндетті.
Жалпылық, заңдылықтың қажетті белгісі ретінде бірдей мөлшерде мемлекетке
және оның азаматтарына қатысты.
Мемлекет азамат алдында, ал азамат мемлекет алдында жауапты. Егер
мемлекет заңдарында оның азаматының шынайы мүдделері көрсетілсе онда оны
жүзеге асыруға мәжбүрлеу шаралары қажет болмайды.
Мемлекеттің адам мүдделерінің барлығын қарастыра алмайтыны, олай керек
еместігі де түсінікті. Бірақ заң шығарушы қызметі арқылы ол өз азаматтарына
өз игіліктерін және еркін қызметін өздеріне иелік етуге мүмкіндік береді.
Құқықтық нұсқауларды сақтаудың жалпылығын қамтамасыз ету мемлекеттің
және оның органдарының негізгі мақсаты. Қажетті ұйымдастырушылық,
материалдық және мәжбүрлеу құралдарымен ол азаматтардың заңды құқықтары мен
мүдделерін қорғауға міндетті. Азаматтардың өздері және мемлекеттік емес
құқықтық құрылымдар қоғамдық өмірде заңдылық режимін орната алмайды.
Заңдылықтың сақтаушысы, жаратушысы болу үшін, мемлекет өз билік
қызметін әрекеттегі заң шеңберінде ғана жүзеге асыру керек [24, 56 б.].
Бір уақытта өз органдарыме лауазымды тұлғалары және азаматтар тарапынан кез
келкен құқық бұзушылықтарды алдын алу керек.
Екіншіден, заңдылық құқықпен заң нормаларымен ажырамаста болады. Бірақ
елдегі заңдылық режимінің жағдайын бағалау үшін мемлекет заңдылықтары қоғам
дамуының объективті қажеттіліктерін қандай деңгейде көрсету негізінде
болады. Егер мемлекет шығаратын құқықтық нормалар мемлекет тұрғындарының
жалпы және жеке мүдделерін ескермей, жеке тұлғалармен жекелеген топтардың
мүдделерін қорғап бекітсе, онда заңдылық болмайды.
Егер құқықтық нормалар тұрғындардың әртүрлі топтарының мүдделерін тек
формальды түрде бекітіп бірақ оған кепілдік бермесе, онда бұл жағдайда
заңдылық жайлы сөз болу мүмкін емес. Тарихта мемлекеттің қоғам өмірінің
барлық жақтарын реттеу туралы көп мысалдар бар, бірақ олар өз азаматтарының
шынайы мүдделерімен ортақтығы болмайды. Заңдылықтың нормативтік негізі
болып қоғамдық қатынастардың барлық қатысушылардың жалпы жіне жеке
мұдделерінің бекітетін құқықтық заңдар болады.
Осылайша, құқықтық мемлекеттегі заңдылық режимі өзара байланысты екі
фактордың бар екендігін көрсетеді:
- қоғамдық прогрестің қажеттіліктеріне жауап беретін
жетілдірілген заңнама;
- мемлекеттік органдардың, лауазымды тұлғалардың, азаматтардың
және әртүрлі бірлестіктердің заңдылықтарды және заңға
тәуелді нормативтік актілерді толық жүзеге асыру.
Енді заңдылықтардың негізгі талаптарын қарастырайык. Заңдылықтың
талаптары термині заңи ғылыми оқулықтарда негізді орнықты.Оның мазмұнына
онсыз заңдылықтың болуы мүмкін болмайтын қоғамдық өмірінің қағидалы
ережелері енді.Негізінде заңдылықтың талаптары құқық қағидаларымен сәйкес
келеді, өйткені оны жүзеге асыру қоғамдық қатынастарды реттеудің оңтайлы
режимі болып табылады.
Бәріберде құқықтық қағидалармен заңдылық талаптары әртүрлі. Соңғысы тек
анықтамасына сәйкес келіп құқық қағидаларын жүзеге асыратын құрал болып
табылады. Заңдылық талаптары бұл құқықтың жалпы қағидаларын өмірге
келтіретін заңи құрал болып табылады. Онымен қоса, заңдылықтың өзі құқық
қағидаларының іргелісі болып табылады.
Заңдылықтың негізгі талаптары қандай?
1. Басқа құқықтық актілерге қарағанда заңның үстемдігі. Құқықтық
мемлекетте заңдылық жоғарғы заң күшіне ие. Ол қоғамдық қатынастардың
негізін қалаушы реттеуші болып табылады. Құқықтық ықпал ету аясындағы
қатынастар заңмен реттеледі. Заңға тәуелді актілер тек белгілі бір
қатынастары заңмен реттелмеген заңмен реттелмеген жағдайда ғана әрекет
етеді. Сонымен бірге олар заңға сәйкес және заң негізінде шығарылуы
тиіс.
2. Заңдардың әрекет ету аумағындағы түсіну мен қолданудың бірлігі.
Заңдар өзінің уақыт және кеңістік аясындағы барлық субъектілерге бірдей
талаптар қояды. Федеративті мемлекеттердің заңдары федерация құрамына
кіретін барлық мемлекеттік құрылымдарға заң күші бірдей. Заңдылықтың
мазмұны мен мәнін түсінудің бірлігі құзыретті органдар мен лауазымды
тұлғалардың құқық қолдану қызметіндегі заңдылықты қамтамасыз етеді. Ол
заңның шын мәніне сәйкес келіп, онда ойластырылған реттеушілік функцияларды
өмірге келтіреді.
3. Барлық азаматтардың бірдей заңмен қорғалауы және олардың заңды
талаптардың орындалуының бірдей мүмкіндігі заңмен сот алдында
барлығының теңдігі. Қоғамдағы заңдылық режимінің тиімділігі және
мықтылығы тек барлық адамдардың заңмен соталдындағы теңдігі жағдайында
ғана мүмкін. Бір жағынан құқық субъектілері өздеріне жүктелген
міндеттерді толық жүзеге асыру қажет, заң талаптарына бағыну керек.
Екінші жағынан мемлекет олардың заңды құқықтарымен мүдделерін жүзеге
асыру үшін қажетті жағдай жасау қажет.
4. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруы басқа
тұлғалардың құқықтары мен бостандықтарын бұзбау керек. Құқықтық
мемлекеттілік жағдайында бұл талап маңызды, өйткені бір адамның
бостандығының жүзеге асырылуы екіншісіне нұқсан келтірмеуі тиіс. Заң
мемлекеттегі бір адам құқығының екінші адам құқығына нұқсан келтіруін
болдырмайды.
5. Заңдылық пен мақсатқа сәйкестілікті қарама қайшы қоюға жол бермеу.
Заңдылық пен мақсатқа сәйкестілікті қарсы қоюға болмайды ?Өйткені
құқықтық заңдардың өздері жоғарғы қоғамдық мақсатқа сәйкестілікке ие.
Онда мүмкіндігінше қоғамның және адамдардың жеке мүдделері
көрсетілген. Заңның мақсатқа сәйкестілігі тұрмыстық мақсатқа
сәйкестілікке қарсы келмеуі керек. Заң талаптарын бұза тұра кейбір
лауазымды тұлғалар өздерінің құқыққа қарсы әрекеттерін жеке немесе
жергілікті мақсатқа сәйкестілікпен ақтайды. Олар сол нақты жағдайда
заң талаптарын орындау мақсатқа сәйкес емес деп, өздерінің
көзқарастары бойынша сол кезге дұрыс және лайық құқыққа қарсы
әрекеттермен ауыстырады.
Заңдылығы бойынша жергілікті мүдделер толық көлемде заң шеңберінде
қанағаттандырылу керек және заң ондай мүмкіндікті береді. Мысалы, судьялар
қылмыстық жазаны заңға сүйеніп тағайындағандағанда мүмкіндігінше қылмыстың
ауырлығы қылмыскердің жеке тұлғасына қарап жаза тағайындайды.
Тиісінше құқықтық мемлекеттерде мақсатқа сәйкестілік заң негізінде
жіне заңды орындау үшін жүзеге асырылады. Әрбір жағдайда заң сақталу керек.
Бірақ әрбір нақты жағдайға сәйкес шара қолдануы керек. Заң жоғарғы
мақсатқа сәйкестілікке ие болады, сондықтан ол адамдардың жергілікті және
жеке мүдделерінің көп түрлілігін ескеруге мүмкіндік береді.
Егерде заң ескіріп, қоғамдық дамудың қажеттіліктерінен қалып қойса он
өзгерту керек немесе белгіленген тәртіпте ауыстырылу керек. Бірақ заң
уақыт, кеңістік және тұлғалар бойынша әрекет етіп жатса, оның қағидалары
барлығына бірдей дәрежеде міндетті болады. Ескірген заң тек заң тәртібімен
жойылып ешқандай жергілікті органдар жеке тұлғалар оның мақсатқа
сәйкестілгіне сүйеніп оны бұза алмайды. Олар заң шығарушы органға оны
дереу жою туралы ғана ұсыныс бере алады. Көреген заң шығарушы ескірген
заңды әрқашанда ауыстырып немесе жояды.
6. Құқық бұзушылықтың алдын алу және онымен тиімді күрес- заңдылықтың
маңызды талабы. Құқықтық мемлекет құқық бұзушылықтың алдын-алу жіне
жою үшін қажетті материалдық, саяси, әлеуметтік және тағы басқа
алғышарттар жасайды. Олардың қолайлы материалдық жағдайы тұрғындардың
әлеуметтік қорғалуы елдегі саяси тұрақтылық, әділетті құқық қорғау
органдарының болуы заңдылық режимінің нақты негізін құрайды.
Құқық субъектілерінің мемлекет аумағында тұратын кез-келкен азаматтардың
мүдделерін қорғау арнайы құқық қорғау органдарымен жүзеге асырылады: сот,
прокуратура, полиция және арбитраж. Қоғамдық қатынастардың заңды қызмет
етуін қамтамасыз етіп ол органдар қажетті жағдайда құқық бұзушыларға
мемлекеттік мәжбүрлеудің әртүрлі шараларын қолданады.
РФ заңдылық режимін қолдауға бағытталған құқық қорғау органдар жүйесінде
орталық орынды сот алады, олар өз биліктерін конституциялық, азаматтық,
қылмыстық және әкімшілік нысанында жүргізеді. Мемлекеттік органдар,
мекемелер, лауазымды тұлғалар және жеке кәсіпкерлер тарапынан құқық және
бостандықты бұзатын кез-келген шешімдер мен әрекеттерді сотта шағымдауға
болады. Заңдылықты жоғарғы қадағалауда конституциялық сот жүзеге асырады.
Конституциялық құрылыс азаматтардың негізгі құқықтары мен бостандықтарын
қорғау мақсатында бүкіл елдің аумағында конституцияның үстемдігін және
әрекет етуін қамтамасыз ету үшін конституциялық сот мемлекеттің өкілді
органдарының нормативті құқықтық актілерінің, атқарушы биліктің жоғарғы
және жергілікті органдарының актілерінің конституцияға сәйкестігін
тексереді. Конституцияға сәйкес емес деп танылған актілер, конституциялық
соттың сәйкес шешімінің жарияланған күнінен бастап күшін жояды.
Конституциялық соттың шешімдері түпкілікті болып табылып шағымдануға
жатпайды. Осылайша заңдылықтың бірлік және өзара әректтесуінің бірлігі
талабы қоғамдық өмірдің біркелкілігін және тұрақтылығын қамтамасыз етіп,
азаматтық қоғамның тарихи прогресінің объективті заңдылықтарына сәйкес
дамуына септігін тигізеді.
Қазақстан Республкасында заңдылықты сақтаушы және конституциялық
құрылысты қорғайтын ұқсас орган конституциялық кеңес болып табылады.
Конституциялық кеңес Қазақстан Республикасы Президенті, Сенат, Мәжіліс
төрағалары, Премьер-Министр, Парламент депутаттарыныың бестен бір
бөлігінен кем емес депутаттардың ұсынуымен:
1. Республика Президентінің, Парламент депутаттардың және республикалық
референдумда сайлау өткізудің дұрыстығы жөнінде туындаған дауларды
шешеді.
2. Президент қол қойғанға дейін Парламент қабылданған заңдардың
конституцияға сәйкестігін тексереді
3. Республиканың халықаралық келісім шарттарын ратификациялауға дейін
конституцияға сәйкестігін тексереді.
4. Конституция нормаларына ресми талқылау береді.
5. Конституцияның 47 бабының 1,2 тармақтарында көрсетілген жағдайда
қорытындылар береді.
2. Конституциялық кеңес сотта ұсынысын констиуцияның 78 бабында
бекітілген жағдайда қарастырады, қорытындылыай келе жоғарыда айтылғандай
құқықты жүзеге асыру заңның мақсаттары орындалу үшін бірнеші шешімнің
ішінен мүмкіндігінше ыңғайлысын таңдау болып отыр.
1.2 Заңдылықтың заңи кепілдері, заңдылықты сақтау және оны қамтамасыз
ету
Заң әдебиеттерінде заңдылықтың заңи кепілдеріне заңдылықты сақтау және
оны қамтамасыз етуге байланысты көп көңіл бөлінеді.
Заңдылықты сақтау (қорғау) жүйесі құқық (заң) шығармашылықтағы және
құқық қолданунудағы құқық және заңның бұзылуын анықтау, құқық және заңда
қорғау құралдарын әрекетке келтіру және құқықтық тәртіпті қайтадан
қалыптастыру, құқық және заңды бұзғаны үшін кінәлілерді, лауазымды
тұлғаларды жауапкершілікке тартуды қамтиды.
Заңдылықты бұзу лауазымды тұлғаның кез-келген құқық бұзушылығы
заңдылықты бұзу болып табыла ма деген сұраққа әдебиеттерде бір жақты
келісімді жауап бар, біз түсінетін заңдылық тұрғысынан бұл мәселе біржақты
дұрыс болмайды, өйткені кез-келген заңды заңға бағынышты актілерді бұзу
заңдылықты бұзу болып табылмайды. Оған ресей заңнамаларының бірқатар
ережелері куә. Мысалы, қылмыстық атқару заң нормаларын болмашы бұзушылығы
үшін сот шешімінің күші жойылмайды. Сол сияқты Қазақстан Республикасы
азаматтық іс жүргізу кодексінде процессуалдық және материалдық құқық
нормаларының бұзылуы сот шешімінің жойылуына негіз болмайтындығы сияқты
жағдайлар қарастырылған.
Заңдылық сот қателіктері және қолдану қызметінің басқа түрлеріндегі
қателіктердің болуын болжайды. Алайда, ғылыми әдебиеттерде құқық қолдану
тәжірибесіндегі жіберілетін қателіктер табиғаты туралы қарастырылмаған және
кең талқыланбаған сот және құқық қолданудағы басқа қателер әдетте мерзімді
басылымдарда қарастырылады. Құқық теориясында бұл мәселе былайша шешіледі:
қателік жібермеу керек жіне әрбір қателік заңдылықты бұзу болып табылады.
Осылайша социалистік сот ісін жүргізудің қатесіздігі туралы елес туған.
Біздің ойымызша заңдылықтың бұзылу деп, тек заңды бұзу деп таңдай,
лауазымды тұлғалардың заңсыз әрекеттердің тенденциясын тану керек.
Сондықтан құқық бұзушының жеке тұлғасын анықтамай әкімшілік жаза тағайындау
заңдылықты бұзу болып табылмайды, бірақ бірлікте алынған бірдей факторлар
құқық бұзушынының жеке тұлғасын анықтамай әкімшілік жаза тағайындағанда
белгілі-бір тенденциясын анықтауға көмек береді. Лауазымды тұлғалардың
заңсыз жүріс-тұрысының нақ осы заңдылығы оның заңдылығы тұрғысынан
бұзушылық болып табылады.
Заңдылықты бұзу әрқашан азаматтардың қоғамның және мемлекеттің
мүдделеріне зиян келтіру деп есептеледі. Тәжірибеде лауазымды тұлғалардың
заңды бұзуды айыру бірі заңдылықты бұзу империкалық түрде жүзеге асырылып,
ол тиісінше нысанда болмайды. Мысалы, құқық қорғау органдарының
тәжірибесіне заңдылықты бұзушылықты бірнеше түрге, оның ішіне өрескел
және өрескелдеу бұзушылыққа бөлу тән (төтенше сипатқа ие). Мұндай бөліну,
біздің ойымызша түпкілікті дұрыс емес.Кез-келкен заңдылықты бұзу ерекше
қоғамдық қауіпті, жеке тұлғаға, қоғамға, мемлекетке нұқсан келтіреді.Ал,
заңдылықты бұзуды бірнеше түрге бөлсек, онда ол гноссологиялық түсінік,
өйткені нақты түрде заң мен заңдылықты бұзу шартты түрде ажыратылған.
Біздің болжауымызша жергілікті өзін-өзі басқару органдарының құқық
қорғау органдарының қызметкерлерінің заңды және заңдылықты болып:
- конституциялық және басқа заңдар нормаларын бұзу (көбінесе
азаматтардың және басқа тұлғалардың бостандықтары және
мүдделеріне нұқсан келтіреді, азаматтарға және басқа
тұлғаларға заңсыз жеңілдіктер және артықшылықтар,
азаматтарды жән азаматтардың және басқа тұлғалардың заңсыз
міндеттерін атқаруды босату)
- қызметтік міндеттерін атқару барысында лауазымды тұлғалардың
қызмет жасауы (пара алу, қызмет жағдайын теріс пайдалану
және т.б)
Сонымен қатар, лауазымды тұлғалардың кейбір заңды бұзушылықтардың
заңдылықты бұзуға жатқызуға болмайды:
- конституция нормаларын нақтылайтын заңды болмашы бұзғандары;
- лауазымды тұлғалардың өз қызметтерін атқару барысында емес
азамат ретінде жасалған қылмыстары және құқық бұзушылықтары.
Бұл тектес қылмыстар ішкі істер және басқа құқық қорғау органдарының
тәжірибесінде төмендегі жағдайлар деп саналады.
Мыналар заңдылықты бұзу болып есептелмейді: лауазымды тұлғалардың
ведомстволық актілер нормаларын бұзғандары; қызмет этикасын, бастықтың
бұйрығын орындамау; дөрекілік көрсету, лауазымды тұлғалардың адамдарға
дұрыс көңіл бөлмеу немесе кез-келген мораль, этика нормаларын бұзу.
Бірақ мұндай дөрекілік, немқұрайлылық Қазақстан Республикасы мемлекеттік
қызметкер жүріс-тұрыс нормасына айналса, онда бұл Конституциялық нормасының
талаптарына яғни, адам және азаматтардың құқықтары, бостандықтарына, ар-
намысын жоғары құндылық деп есептеуден ауытқиды. Қазақстан Республикасы
Конституциясының 2 бабына сәйкес адам, оның құқықтары мен бостандықтары ең
жоғарғы құндылық болып табылады. Адам және азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын тану, сақтау және қорғау- мемлекеттің міндеттері.
Заңдылықтың жалпы кепілдері (алғышарттары) оның базасын, нақты негізін
құрады, алайда олар өздігінен құдіреттілік емес, өздігінен әрекет етпейді.
Көп жағдайларда бұл фактілердің ықпалы арнайы құралдармен жалпылану керек,
оған біріншіден заңды кепіл жатады(мемлекеттік-құқықтық).
Заңдылықтың заңи кепілдерінің түсінігі және құрамы жөніндегі мәселе заң
әдебиеттерінде біржақты шешілмейді. Кейбір авторлардың пікірінше, мұндай
кепілдерге заңи нормалардың кейбір түрлері жатады (заңдылықты қамтамасыз
етудің нормативтік- құқықтық құралдары). Басқа заңгерлер мұнда осы
нормалармен сәйкес жүзеге асырылатын мемлекеттік органдардың қызметін
жатқызады (кейде қоғамдық бірлестіктерді де). Келесі көзқарасқа сәйкес
қарастырып отырған кепілдерге тек мемлекеттік және қоғамдық бірлестіктердің
қызметтері жатады (әрине құқықтық нормаларға негізделіп). Заңи кепіл
астарында арнайы заңдылықты қамтамасыз етуге арналған нормативтік және жеке
құқықтық нұсқаулар жүйесін түсіну керек деген ой айтылды. Қалай болса да
заңи кепілдер заңдылықты қамтамасыз етуге бағытталған.
Мемлекеттік органдар қызметінде заңдылықты қамтамасыз ету жүйесі
заңдылықты нығайтуға және заңдылықты бұзудың алдын-алуға бағытталған
шаралар құрылымынан тұрады немесе ол екі блоктан тұраады:
- заңдылықты бұзудың алдын- алу;
- заңдылықты нығайту;
Мұндай бөлініс лауазымды тұлғалардың әлеуметтік одрта фактор және
жағдайында қызмет етуіне ықпал етуші жүйенің екі жақты сипатымен
белгіленіп, олар оң және теріс болуы мүмкін.
Заңдылықтың бұзылуының алдын-алу заңдылықтың бұзылу себептерін және
жағдайларын анықтау, анықталған себептер мен жағдайларды жою, заңдылықты
бұзуға алып баратын теріс факторларды, құбылыстарды және процестерді жоюды
білдіреді. Осы тектес факторларға саяси және экономикалық тұрақсыздық
тұрғындардың құқықтық мәдениетінің төмендігі, кәсіби құқықтық сананың
бұзылыуы және т.б жатады.
Заңдылықты нығайту мемлекеттік билік органдары жергілікті өзін өзі
басқару органдары және лауазымды тұлғалардың қызметінде заңдылық кепілдерін
дамыту, жетілдіру және қалыптастыру болып табылады.
Заңдылық кепілдері астарында белгілі-бір мемлекеттік құрылымның ішінде
және сыртында әрекет ететін жағдайлар, құралдар, факторлар түсіндіріледі.
Жалпы (экономикалық,саяси жіне рухани-мәдени) және арнайы (құқықтық,
психологиялық және басқарушы) заңи кепілдерді ажырату қажет. Құқықтық
кепілдер заңдылықтың арнайы кепілдері ретінде құрамына:
- заңнаманы жетілдіру жөнінде шараларды;
- заңдылықтың бұзылуын анықтайтын шараларды;
- қорғау шараларының;
- жауапкершілік шараларының;
- заңдылықтың жағдайын қадағалау жіне бақылау шараларын;
- заңдылықтың бұзылуын алдын-алу шаралары;
Заңдылықтың жағдайын бақылау және қадағалау шараларының құрамына:
- жоғары мемлекеттік билік органдарының бақылуы;
- жоғарғы мемлекеттік басқару органдарының бақылауы (жоғарғы
әкімшілік);
- конституциялық және сот бақылауының басқа түрлері;
- прокурорлық қадағалау;
- қоғамдық бақылау;
Басқарушылық тұрғыдан заңдылықты қорғау және қамтамасыз ету жүйесінің
ұйымдастырылуы, біріншіден мемлекеттік аппараттың белгілі-бір буындағы
заңдылықтың жағдайын анықтау, екіншіден заңдылықты қорғау және оны нығайту,
заңдылықты бұзудың алдын-алуға бағытталған шараларды дайындау болып
табылады. Әңгіме қабылданған шешімдерді жүзеге асыру және оны орындауды
бақылау, жоспарлау және үйлестіру жайында болып тұр.
Заңдылықтың жағдайын бақылау жөнінде бірыңғай өлшемдерді дайындау үлкен
теориялық және практикалық маңыздылыққа ие, мемлекеттік аппараттың және
оның буындарының органдарының, бөлімдерінің қызметіне қатысты
көрсеткіштердің жүйесін анықтау үшін.
Мемлекеттік органдар қызметіндегі заңдылықтың бұзылуы жөніндегі әртүрлі
қайнар көздердегі ақпаратты дұрыс пайдаланып, білу қажет және егер олар
ресми ескерілмей қалса, анықтау қажет.
Мемлекеттік органдар қызметіндегі заңдылықтың бұзылуының динамикасы мен
құрылысын сараптау үшін бөлім жетекшілері тарапынан жүргізілетін тексеріс,
инспекциялау барысында анықтау әдістерін дайындау маңызды [12, 48б.].
Мемлекеттік органдар қызметіндегі заңдылықты қамтамасыз ету жүйесін
ұйымдастыру құрамына:
- заңдылықты бұзуда жіберген құқықық бұзушыларды талдау және
оның жасалуының себептерін және жағдайларын талдау және
мұндай бұзушылықтардың алдын алу шараларын дайындау;
- мемлекеттік органдар қызметіндегі заңдылықты қоғау шараларын
жетілдіру;
- заңдылықты нығайту бойынша шаралар дайындау; қызметтік
даярлауды, басқару қызметін жетілдіру;
- қызмет атқаруда заңдылықты қамтамасыз етудің кешенді
шараларын жылдық жоспарға енгізу;
- оқыту процесінде және қызметтік міндеттерін атқару барысында
заңдылықты қамтамасыз етудің тәжірибелік дағдыларын және
қабілеттіктерін қалыптастыру.
Заңдылықты қамтамасыз ету және қорғау жүйесін дұрыс ұйымдастыру
мемлекеттік органдар жүйесінің иерархиясын және деңгейлерін есептеуден
кейін болады.
Кез-келген жүйелік басқару жүйесі, өзінің нығаюына, гомеостазиске ұызмет
ететіні белгілі. Сондықтан, егер шыншылдау көзқараспен қарасақ органдар
және оны құрайтын бөлімдер бүтіндей заңдардың шынайы объективтік бейнесін
ашуға мүдделі емес. Сондықтан заңдылықтың нығаюы мен қорғалуы үшін салалық
жүйеге прокуратура, сот, мемлекеттік органдар тарапынан сыртқы қадағалау
мен бақылау жүргізген маңызды.
Сонымен қатар салалық жүйенің нығаюының объективтік қажеттілігі болып
заңдылықты бұзушылықпен өзінің ішінде, өзінің күштерімен күрескен маңызды.
Осымен байланысты ерекше рольге жоғары тұрған органдар және ішкі
ведомстволық бақылау ие.
1.3 Заңдылықты қамтамасыз етудің теориялық негіздері
Заңдылықтың санасы көп қырлы проблема және оның шешілуі өзара қиылысатын
үш жазықтықта жатыр. Біріншісі – заңның қоғамның саяси экономикалық
әдептілік жағдайы және әлеуметтік даму мен азаматтардың құқықтық санасы.
Екіншісі – заң жобаларын дайындауда заңи техниканың жетілу деңгейі.
Үшіншісі – заң актілерін қабылдау тәжірибесі.
Құқықтық нормалардың сапасы олардың уақыт, заман рухына сәйкестілігі,
қоғамның экономикалық және саяси жағдайына және азаматтардың әлеуметтік
дамуы мен құқықтық санасына және заң сапасын қамтамасыз ету үшін жоғары заң
техникасы керек, тек сол жағдайда ғана ол заңдылықты қамтамасыз етуге
септігін тигізеді.
Бірақ, еңбек және қамтамасыз ету бойынша қазақ ғылыми зерттеу
институтының мәліметтері бойынша барлық еңбек заңының бұзушылықтарының
төрттен бір бөлігі заң актілерінің жетілмегендігінен, олардың толық
еместігінен, анық еместігі және қарама-қайшылығынан болады. Заңнаманың
мұндай жағдайы нарықтық экономикалық жағдайда еңбек ұстанымдарын құру
мақсаттарын сәйкес келмейді және үш жақты заңнамалық етудің қажеттілігін
туғызады.
Заңнаманың толыққанды ғылыми негізделуі – заңдылықты қамтамасыз етудің
бастапқы элементі және маңызды алғышарты.
Құқықтық нормалар нұсқауларын қатаң орындау көбінесе құқықық нормалардың
нормативтік негізделуімен анықталады.
Құқықтық актілердің сендірушілігі және қол жетімділігі, анықтамалардың
нақтылығы және жоғарғы заң техникасы құқықтық актілердің сапасына оң
ықпалын тигізеді.
Құқық нормалары қарама- қайшылықсыз, ішкі үндестікте және толыққанды
ьолуы керектігі мәлім.
Біздің ойымызша заңдылықтың сапасын төмендететін жағдайлар болып мыналар
табылады:
- Заң нормаларының бір-біріне қарама-қайшылығы;
- Нормалардың анық еместігі;
- Заңнамадағы ақтандақтар.
Нормалардың тексіздіктері: мемлекеттік органдардың өзіне тән емес
функциялардың болуы; мемлекеттін орындай алмайтын міндеттерді қабылдауы;
жұмыс істемейтін құқықсыз органдарды құру; заңды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz