Бастауыш сыныпта жазба жұмыстарын ұйымдастырудың ғылыми-педагогикалық негіздері
КІРІСПЕ
І. БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ЖАЗБА ЖҰМЫСТАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ.ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1.1. Мазмұндама түрлері және олардың өзіндік ерекшеліктері
1.2. Мазмұндама жазуға дайындау жолдары
1.3. Мазмұндама жазу барысында оқушы бойында қалыптасатын педагогикалық дағдылар мен шеберліктер
ІІ. ҚАЗАҚ ТІЛІ САБАҒЫНДА ЖҮРГІЗІЛЕТІН ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ЖАЗБА ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
2.1. I.IV сыныптарда жүргізілетін мазмұндама жұмыстары және түрлері
2.2. I.IV сыныптарда мазмұндама жүргізудің әдістемесі
2.3. I.IV сыныптарда мазмұндама жұмыстарының ерекшеліктері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
І. БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ЖАЗБА ЖҰМЫСТАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ.ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1.1. Мазмұндама түрлері және олардың өзіндік ерекшеліктері
1.2. Мазмұндама жазуға дайындау жолдары
1.3. Мазмұндама жазу барысында оқушы бойында қалыптасатын педагогикалық дағдылар мен шеберліктер
ІІ. ҚАЗАҚ ТІЛІ САБАҒЫНДА ЖҮРГІЗІЛЕТІН ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ЖАЗБА ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
2.1. I.IV сыныптарда жүргізілетін мазмұндама жұмыстары және түрлері
2.2. I.IV сыныптарда мазмұндама жүргізудің әдістемесі
2.3. I.IV сыныптарда мазмұндама жұмыстарының ерекшеліктері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Тақырыптың өзектілігі: Мазмұндама – оқушының мемлекеттік тілден алған білімін тексерудің негізгі нысандарының бірі.Мазмұндама арқылы оқушының өз ойын жүйелі баяндай алу қабілеті мен байлығы, сауаттылық деңгейі айқын көрінеді. Әдеби тіл дегеніміз белгілі бір қалыпқа түскен, диалектілер мен қарапайым сөйлеу тіліне қарағанда жалпыға бірдей ортақ түсінікті тіл. Әдеби тіл дегеніміз жазба әдебиет арқылы жүйелі қалыпқа түскен, стильдік тармақтары бар қоғамдық қызметі әр алуан тіл. Яғни әдеби тіл қоғамның барлық саласында қолданылатын нормаланған тіл.
Мектепте әдебиет пәнін оқытатын мұғалімдерге қойылатын талап сынып жоғарылаған сайын күрделене береді. Оқушыларды ауызша сөйлеу мен ойын жазбаша жан-жақты бере білуге дағдыландыру әдебиет сабақтарында жүзеге асады. Оқушылардың әдеби тілді меңгеруі әртүрлі тапсырмалар мен өздік жұмыс түрлерін орындату арқылы жүзеге асады. Мәсмелен, төменгі сыныптарда шағын, жай, хабарлы сөйлемдерге құрылған мәтіндер алынса, жоғары сыныптарда көлемдірек, суреттеме, диалогқа құрылған мәтіндер таныстырылады. Тіл ұстарту оқушылардың әдеби тіл нормаларын сақтай отырып көркем айқын, нақты сөйлей алуы. Тіл дамытуда оқушыларға мәтінді дауыстап немесе іштей оқыту, мәнерлеп оқыту, мазмұндату, сұрақтарға жауап беру, мәнерлеп оқыту, мазмұндату, көркемдік ерекшеліктерін талдау жұмыстарын жасайды. Одан әрі көркем шығарманың жекелеген элементтерін ажыратып, талдап жай және күрделі жоспар түрлерін жасау жұмыстарымен жалғасады.
Тіл қоғамға қызмет ететін болғандықтан, қоғам өмірінде болған өзгеріс-құбылыстар белгілі мөлшерде тілге де әсерін тигізеді, онда өзінің ізін қалдырады. Тіл негізінен алғанда, өзінің обьективтік заңы бойынша дамиды, бірақ та оның дамуы қоғамның дамуымен, өзін қолданушы қауымның өмірімен тығыз байланысты, көптеген жағдайда соған тәуелді болады.
Тілдің құрылымдық және функциялық жағы болады. Бұл екеуі өзара байланысты, бірақ та бір емес. тіл жалпы халықтық дегенде оның құрылымының жалпы халықтылығы ескеріледі, бұл жағынан әр халық, әр ұлт тілі жарықшақсыз бір бүтін.
Мектепте әдебиет пәнін оқытатын мұғалімдерге қойылатын талап сынып жоғарылаған сайын күрделене береді. Оқушыларды ауызша сөйлеу мен ойын жазбаша жан-жақты бере білуге дағдыландыру әдебиет сабақтарында жүзеге асады. Оқушылардың әдеби тілді меңгеруі әртүрлі тапсырмалар мен өздік жұмыс түрлерін орындату арқылы жүзеге асады. Мәсмелен, төменгі сыныптарда шағын, жай, хабарлы сөйлемдерге құрылған мәтіндер алынса, жоғары сыныптарда көлемдірек, суреттеме, диалогқа құрылған мәтіндер таныстырылады. Тіл ұстарту оқушылардың әдеби тіл нормаларын сақтай отырып көркем айқын, нақты сөйлей алуы. Тіл дамытуда оқушыларға мәтінді дауыстап немесе іштей оқыту, мәнерлеп оқыту, мазмұндату, сұрақтарға жауап беру, мәнерлеп оқыту, мазмұндату, көркемдік ерекшеліктерін талдау жұмыстарын жасайды. Одан әрі көркем шығарманың жекелеген элементтерін ажыратып, талдап жай және күрделі жоспар түрлерін жасау жұмыстарымен жалғасады.
Тіл қоғамға қызмет ететін болғандықтан, қоғам өмірінде болған өзгеріс-құбылыстар белгілі мөлшерде тілге де әсерін тигізеді, онда өзінің ізін қалдырады. Тіл негізінен алғанда, өзінің обьективтік заңы бойынша дамиды, бірақ та оның дамуы қоғамның дамуымен, өзін қолданушы қауымның өмірімен тығыз байланысты, көптеген жағдайда соған тәуелді болады.
Тілдің құрылымдық және функциялық жағы болады. Бұл екеуі өзара байланысты, бірақ та бір емес. тіл жалпы халықтық дегенде оның құрылымының жалпы халықтылығы ескеріледі, бұл жағынан әр халық, әр ұлт тілі жарықшақсыз бір бүтін.
1. Қ. Алпысбаев Көркем шығарманы талдау жолдары Алматы, 1995
2. Қ. Алпысбаев Қазақ әдебиеті Әдістемелік оқулық. Алматы, 2003
3. Қ. Бітібаева Әдебиет пәнін оқытудың тиімді жолдары Алматы, 1990
4. Г. Әбдікерімова Ғ. Мүсірепов повестеріндегі тақырыптық идеялық ізденістер Алматы, 2006
5. Қ. Жұмалев Қазақ әдебиет Алматы, 1989
6. Әдеби мұра және оны зерттеу Алматы, 1961
7. С. НегимовАқын жыраулар поэзиясы Алматы, 2001
8. C. Мұқанов Халық мұрасы Алматы, 1974
9. М. Әуезов Әдебиет тарихы Алматы, 1991
11.Қ. Жұмалиев, Е. Ысмайылов Қазақ әдебиеті Алматы, 1946
12.Қ.М.Байтанасова, С.Ш.Айтуғанова «Қазақ әдебиетін оқыту әдістемесі». «Фолиант» баспасы, Астана-2008.107-108, 110-112 б.
13.Қ.Бітібеава «Әдебиетті оқыту әдістемесі». Алматы «Рауан», 1997.232-234 б.
14.С.Тілешова «Әдебиеттік оқу сабақтарындағы жазба жұмыстарының түрлері және жаздыру жолдары». Алматы-1957, 39 -б.
15.С.Мақпыров «Қазақ әдебиетінен шығарма жұмыстары». Алматы-1988, 84-б.
16.Т.Ақшолақов «Қазақ әдебиетін оқыту әдіснемелік құрал.8-сыныпс».Алматы: Мектеп-1985, 20-23 б.
17.Ә.Қоңыратбаев 4-7 сыныптарда әдебиетті оқыту методикасы. Алматы: Мектеп-1987.176-б.
18.Е.Дайрабаев «мектепте қазақ әдебиетін оқыту, жоғары сыныпта шығарма жаздыру методикасы жөнінде». Алматы: ҚМОПБ, 1963. 75-б.
19.Т.Ақшолақов «Шығарманың көркем айшықтарын таныту». Алматы: «Рауан», 1994, 3-5-б.
20.Жалпы білім беретін қазақ мектебінің VII-XI сыныптарында қазақ тілі мен әдебиетін теориялық әрі практикалық жағынан тереңдете оқыту программасы.Алматы-1987.94-б.
21.Ә.Қанафин «Әдебиеттен білім мазмұнын жетілдірудің кейбір мәселелері». Алматы 1962, 201-204 б.
22. Ә.Қоңыратбаев «Әдебиетті оқыту методикасы »-Алматы?Мектеп 117-120-б.
23.Ә.Қоңыратбаев «Әдебиетті оқыту методикасының очерктері». Алматы:ҚОМПБ 11.А.Көшімбаев «Қазақ әдебиетін оқыту методикасы». «Мектеп » баспасы.Алматы-1969. 207-210 б.
24.Қ.Бітібаева «Әдебиет пәнін оқытудың тиімді жолдары». Алматы: Рауан-1990.115-118б.
25.Қ.Айтқалиев «Сабақ жүйесінде әдеби- теориялық ұғымдардың орны және оны қалыптастыру жолдары». //Қазақ әдебиеті мұғалімдерінің іс-тәжірибесінен.-Алматы.1992
2. Қ. Алпысбаев Қазақ әдебиеті Әдістемелік оқулық. Алматы, 2003
3. Қ. Бітібаева Әдебиет пәнін оқытудың тиімді жолдары Алматы, 1990
4. Г. Әбдікерімова Ғ. Мүсірепов повестеріндегі тақырыптық идеялық ізденістер Алматы, 2006
5. Қ. Жұмалев Қазақ әдебиет Алматы, 1989
6. Әдеби мұра және оны зерттеу Алматы, 1961
7. С. НегимовАқын жыраулар поэзиясы Алматы, 2001
8. C. Мұқанов Халық мұрасы Алматы, 1974
9. М. Әуезов Әдебиет тарихы Алматы, 1991
11.Қ. Жұмалиев, Е. Ысмайылов Қазақ әдебиеті Алматы, 1946
12.Қ.М.Байтанасова, С.Ш.Айтуғанова «Қазақ әдебиетін оқыту әдістемесі». «Фолиант» баспасы, Астана-2008.107-108, 110-112 б.
13.Қ.Бітібеава «Әдебиетті оқыту әдістемесі». Алматы «Рауан», 1997.232-234 б.
14.С.Тілешова «Әдебиеттік оқу сабақтарындағы жазба жұмыстарының түрлері және жаздыру жолдары». Алматы-1957, 39 -б.
15.С.Мақпыров «Қазақ әдебиетінен шығарма жұмыстары». Алматы-1988, 84-б.
16.Т.Ақшолақов «Қазақ әдебиетін оқыту әдіснемелік құрал.8-сыныпс».Алматы: Мектеп-1985, 20-23 б.
17.Ә.Қоңыратбаев 4-7 сыныптарда әдебиетті оқыту методикасы. Алматы: Мектеп-1987.176-б.
18.Е.Дайрабаев «мектепте қазақ әдебиетін оқыту, жоғары сыныпта шығарма жаздыру методикасы жөнінде». Алматы: ҚМОПБ, 1963. 75-б.
19.Т.Ақшолақов «Шығарманың көркем айшықтарын таныту». Алматы: «Рауан», 1994, 3-5-б.
20.Жалпы білім беретін қазақ мектебінің VII-XI сыныптарында қазақ тілі мен әдебиетін теориялық әрі практикалық жағынан тереңдете оқыту программасы.Алматы-1987.94-б.
21.Ә.Қанафин «Әдебиеттен білім мазмұнын жетілдірудің кейбір мәселелері». Алматы 1962, 201-204 б.
22. Ә.Қоңыратбаев «Әдебиетті оқыту методикасы »-Алматы?Мектеп 117-120-б.
23.Ә.Қоңыратбаев «Әдебиетті оқыту методикасының очерктері». Алматы:ҚОМПБ 11.А.Көшімбаев «Қазақ әдебиетін оқыту методикасы». «Мектеп » баспасы.Алматы-1969. 207-210 б.
24.Қ.Бітібаева «Әдебиет пәнін оқытудың тиімді жолдары». Алматы: Рауан-1990.115-118б.
25.Қ.Айтқалиев «Сабақ жүйесінде әдеби- теориялық ұғымдардың орны және оны қалыптастыру жолдары». //Қазақ әдебиеті мұғалімдерінің іс-тәжірибесінен.-Алматы.1992
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ЖАЗБА ЖҰМЫСТАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... 5
1.1. Мазмұндама түрлері және олардың өзіндік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... 5
1.2. Мазмұндама жазуға дайындау
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.3. Мазмұндама жазу барысында оқушы бойында қалыптасатын педагогикалық
дағдылар мен
шеберліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
ІІ. ҚАЗАҚ ТІЛІ САБАҒЫНДА ЖҮРГІЗІЛЕТІН ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ЖАЗБА ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ
ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... .16
2.1. I-IV сыныптарда жүргізілетін мазмұндама жұмыстары және түрлері ... ..16
2.2. I-IV сыныптарда мазмұндама жүргізудің
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... .22
2.3. I-IV сыныптарда мазмұндама жұмыстарының
ерекшеліктері ... ... ... ... ...30
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .32
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Мазмұндама – оқушының мемлекеттік тілден алған
білімін тексерудің негізгі нысандарының бірі.Мазмұндама арқылы оқушының өз
ойын жүйелі баяндай алу қабілеті мен байлығы, сауаттылық деңгейі айқын
көрінеді. Әдеби тіл дегеніміз белгілі бір қалыпқа түскен, диалектілер мен
қарапайым сөйлеу тіліне қарағанда жалпыға бірдей ортақ түсінікті тіл. Әдеби
тіл дегеніміз жазба әдебиет арқылы жүйелі қалыпқа түскен, стильдік
тармақтары бар қоғамдық қызметі әр алуан тіл. Яғни әдеби тіл қоғамның
барлық саласында қолданылатын нормаланған тіл.
Мектепте әдебиет пәнін оқытатын мұғалімдерге қойылатын талап сынып
жоғарылаған сайын күрделене береді. Оқушыларды ауызша сөйлеу мен ойын
жазбаша жан-жақты бере білуге дағдыландыру әдебиет сабақтарында жүзеге
асады. Оқушылардың әдеби тілді меңгеруі әртүрлі тапсырмалар мен өздік жұмыс
түрлерін орындату арқылы жүзеге асады. Мәсмелен, төменгі сыныптарда шағын,
жай, хабарлы сөйлемдерге құрылған мәтіндер алынса, жоғары сыныптарда
көлемдірек, суреттеме, диалогқа құрылған мәтіндер таныстырылады. Тіл
ұстарту оқушылардың әдеби тіл нормаларын сақтай отырып көркем айқын, нақты
сөйлей алуы. Тіл дамытуда оқушыларға мәтінді дауыстап немесе іштей оқыту,
мәнерлеп оқыту, мазмұндату, сұрақтарға жауап беру, мәнерлеп оқыту,
мазмұндату, көркемдік ерекшеліктерін талдау жұмыстарын жасайды. Одан әрі
көркем шығарманың жекелеген элементтерін ажыратып, талдап жай және күрделі
жоспар түрлерін жасау жұмыстарымен жалғасады.
Тіл қоғамға қызмет ететін болғандықтан, қоғам өмірінде болған өзгеріс-
құбылыстар белгілі мөлшерде тілге де әсерін тигізеді, онда өзінің ізін
қалдырады. Тіл негізінен алғанда, өзінің обьективтік заңы бойынша дамиды,
бірақ та оның дамуы қоғамның дамуымен, өзін қолданушы қауымның өмірімен
тығыз байланысты, көптеген жағдайда соған тәуелді болады.
Тілдің құрылымдық және функциялық жағы болады. Бұл екеуі өзара
байланысты, бірақ та бір емес. тіл жалпы халықтық дегенде оның құрылымының
жалпы халықтылығы ескеріледі, бұл жағынан әр халық, әр ұлт тілі
жарықшақсыз бір бүтін.
Ал қызметі жағынан алғанда тілде жарықшақ, өзгешелік кездесе береді.
Істейтін кәсіптеріне, мамандықтарына, білім дәрежесіне, жас мөлшеріне,
жыныстарына қарай әртүрлі әлеуметтік топтардың өз сөйлеу мәнері, өзіндік
лексиондары болатындығы даусыз. бір кездерде тіл таптық құбылыс деушілер
тілдің осы ерекшеліктеріне сүйенеді, сөйтіп олар тілдің қызметтік жағын
оның құрылымдық жағымен шатастырды.
Курстық жұмыстың мақсаты: бастауыш сыныптарда мазмұндама жұмыстарының
сипатын аша отырып, 1-4 сыныптардағы мазмұндама жұмыстарының ерекшеліктерін
көрсету.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- берілген тақырыптың теориялық сипатын ашу;
- мазмұндама түрлері мен оның ерекшеліктерін көрсету;
- мазмұндама жұмыстарының ерекшеліктерін айқындау;
Курстық жұмыстығ құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен
пайдаланған әдебиеттер тізіміен тұрады.
І. БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ЖАЗБА ЖҰМЫСТАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1. Мазмұндама түрлері және олардың өзіндік ерекшеліктері.
Жалпы білім беретін және кәсіптік мектеп реформасының Негізгі
бағыттарында Мектеп жас ұрпақтарды олар болашақта өмір сүріп, жұмыс
істейтін қоғамдық жағдайларды мейлінше ескере отырып, өсіруге, оқытуға және
тәрбиелеуге тиіс делінген. Қазіргі кездегі қоғам дамуындағы, ғылым мен
техникалық прогреске байланысты ерекшеліктердің бірі – еңбектің
шығармашылық сипат алуы. Осыған орай, мектептің алдында тұрған ең маңызды
міндет – балалардың жас шағынан бастап, өз бетінше ойлау қабілетін
қалыптастыру, шығармашылық белсенділігін арттыру.
Алға қойған осы міндетті іске асыруда жазба жұмыстарының атқаратын
рөлі ерекше. Себебі жазба жұмыстары тіл дамытумен қатар, балаларды ойлай
білуге, өз беттерімен жұмыс жасауға, ізденіске жетелейді. Жазба жұмыстарына
мазмұндама, шығарма, эссе, мақала тағы да басқа шығармашылық жұмыстарды
жатқызамыз. Мұндай тіл дамыту жұмыстары оқушының әдебиеттен, қоршаған
ортадан алған әсері негізінде жүргізіледі. Неше түрлі тақырыпта жазылған
туынды, шытырман оқиға, кейіпкер әрекеттері шәкіртке әсер етеді. Сол әсер
ойлануға әкеліп, ой қозғап, бейнелі сөз тілге оралады. Мұғалім әрбір
оқушыға жаңадан танылған бейнелі сөздің мән-мағынасын ашып, толық
меңгертуге жол, әдіс іздейді. Сондықтан да тіл мәдениеті бір күнде
жасалмайды, ол оқыту үрдісінде жүйелілікті, дағдыландыруды қажет етеді. Ал
шығарма мен мазмұндама жазу балалардың қабылдауын, түйсінуін дамытып, зейін
өрісін кеңейтеді, ойын, тілін дамытады, оларды қиял шыңына шарықтатып тәтті
сезімге бөлейді.
Жалпы алғанда 1-4 сыныптарда оқушылардың тілін дамытуға, олардың өз
ойын ауызша және жазбаша дұрыс әрі тартымды баяндай білуге үйрететін
шығармашылық жазба жұмыстың ең ауқымдысы – мазмұндама. Мазмұндама жаздыру
арқылы оқушылар оқыған мәтiндi қабылдап, сол қабылғандарын қайта жаңғыртуға
және естерiнде қалған мәлiметтердi өз сөздерiмен жазып беруге дағдыланады,
сөз тiркесiн құру, сөйлем құрау шеберлiгiне жаттығады. Мазмұндама жазу
арқылы бiрқатар сөз тiркесi мен сөйлемдер, бейнелi сөздер оқушының есiнде
қалады, оқылған мәтiндi қайта жаңғырту үшiн сөздер мен сөйлемдердi бiр-
бiрiмен байланыстыруға жаттығады.
Мазмұндама – оқушының жеке тұлға ретінде өзін көрсете алуының белгісі,
дағдылы жұмыстың көрінісі. Оқушының ауызша сөз саптауын қалыптастыруды біз
қиын дейміз, ал ойын жазбаша түсіруге қалыптастыру одан да қиын. Олай
болса, бұл – жүйелі түрде жүріп отыратын ұзақ үдерістің түпкі нәтижесі.
Мазмұндама жаздыру арқылы оқушылардың тiлдiк материалдарды орынды
қолдана бiлуге, жазбаша сөйлеудiң ерекшелiгiн, мәтiннiң синтаксистiк
құрылысын меңгертуге, ең басты қайта жасау қиялын дамытуға игi ықпал етедi.
Мазмұндаманы жаздырмас бұрын мынаны ескергеніміз дұрыс:
– Мазмұндама мәтіні оқытудың білімдік, тәрбиелік міндеттеріне сай,
мазмұны мен тілі оқушыларға түсінікті болуы тиіс.
– оқушыларға ұсынылатын мәтіндер мазмұнында олардың күнбе-күн араласып,
көріп-біліп жүрген етене таныс зат, құбылыс, оқиға және іс-әрекеттер
болғаны жөн. Балалар сонда ғана жұмыс барысында онша қиналмай, тез
төселіп кетеді.
– Мазмұндамаға қажет мәтінге әдебиет бағдарламасында көрсетілген көркем
шығармалар да, бағдарламадан тыс текстер де алынады.
Мәтін мазмұнын айтып бергенде, оқушылар мұғалімнің баяндағанын
қайталап қоймай, мәтін мазмұнын өз беттерінше меңгеріп, өз сөздерімен
құрастыру талап етіледі. Атап айтқанда, оқушы жазған мазмұндама мәтініне
мынадай талап қойылуы тиіс:
- оқушының өз ойы болуы;
- өз жанынан қосымша оқиға қосуы;
- өздігінен қорытынды жасауы;
- мәтін формасын өзгерте мазмұндау, яғни I жақ, осы шақ
формасындағы мәтінді, III жақ, өткен шақ формасында немесе керісінше
мазмұндауы;
- қысқарта мазмұндау, яғни, берілген мәтіннің тек түйінді, негізгі
мәселелерін ғана мазмұндау, қажетсіз деп табылған детальдарды қысқартуы;
- кеңейте мазмұндау, яғни мәтін мазмұнына байланысты дәйексөз
(цитата) және эпиграф келтіре отырып мазмұндауы;
- берілген мәтін мазмұнына лайықты ой қорытындысын жасауы.
Мазмұндама жаздыру арқылы оқушылардың тілдік материалды орынды қолдана
білуге, жазбаша сөйлеудің ерекшелігін, мәтіннің синтаксистік құрылысын
меңгертуге, ең басты қайта жасау қиялын дамытуға игі ықпал етеді. Осындай
білім дағдыларын қалыптастыруда әдіскерлер Бегман Ысқақ және Эльмира
Оразбаева мазмұндаманың мынандай түрлерін ұсынады:
І. Дайын мәтін бойынша мазмұндама (Дайын мәтін бойынша мазмұндаманың
өзін бірнеше түрге бөлуге болады: А) Мәтінге жуық немесе толық мазмұндау;
Ә)Мәтіннің мазмұнын сақтап, бірақ баяндалу формасын өзгерту;
Б) Қысқарта баяндау; В) Толықтырып мазмұндау).
ІІ. Сурет бойынша мазмұндама;
ІІІ. Аяқталмаған мәтін бойынша мазмұндама.
Дайын мәтін бойынша мазмұндама
(Мазмұндаманың бұл түрі атына лайық, белгілі бір алдын ала дайындалған
мәтін бойынша жаздырылады)
А)Мәтінге жуық немесе толық мазмұндау.Мазмұндама-ның бұл түрінде
мәтіннің мазмұны бүтіндей қайталанбағанмен, түгелге жуық меңгеріледі.
Мәтіндегі сөз тіркесі, сөйлемдер сөзбе-сөз қайталанбауы мүмкін, алайда
кейбір жаңа сөздердің, сөйлемдердің, көркемдегіш құралдардың оқушы
жұмыстарынан орын алуы мүмкін.
Мазмұндама жазғанда көркем мәтінді қаз қалпында қайталауға жол бермеу
үшін белгілі әдіскер-ғалым С.Тілешева мұғалімдердің мына мәселелерді
мазмұны тартымды, оқиғасы қызғылықты, көркемдік қуаты жағынан жоғары
талапқа сай мәтін таңдауын, мазмұндама жазар алдында мәтінді оқу, әңгімені
негізгі бөлімдерге бөліп, оған тақырыптар беру, жоспарын жасату, тілін
талдау, т.б. жұмыс-тарын орындатқан жағдайда мәтіндегі барды қайталау
болмай, мазмұндама нағыз шығармашылық жұмысқа айналатынын айтады.
Ә)Мәтіннің мазмұнын сақтай отырып, баяндау формасын өзгертіп
мазмұндау.Мұнда I жақта баяндалған мәтінді III жақта, өткен шақта құрылған
мәтінді келер шақ формасында өзгерте мазмұндау.
Б)Қысқарта (ықшамдап) мазмұндау. Мазмұндаманың бұл түрінде берілген
мәтіннен айтылайын деген негізгі ойға қатыссыз, қосымша сюжеттер
қысқартылып,ең негізгі,түпкі ойды жазады.
Қысқарта мазмұндаудың да өзіндік маңызы бар, өйткені әңгімедегі іс-
әрекеттердің негізгі мен қосалқы жақтарын ажырату барысында да шығармашылық
сипатқа ие болады.Мәтінді ықшамдау барысында әңгімедегі қосымша
детальдардан түйінді ойды даралауға жаттығады, мазмұнды талдай
отырып,қажетті материалды жинақтауға,көп ойды аз сөзбен беруге,пікірін
қысқаша баяндауға дағдыланады.Мазмұндаманың бұл түрі оқушыларды сөзді
талғап,таңдап қолдануға,сөйлемді жинақы құруға,аз сөзбен көп мағына
беруге,тілін ширатуға септігін тигізеді.
В)Толықтырып мазмұндау.Бұл ықшамдап мазмұндауға керісінше,берілген
әңгіме мазмұнын толықтырып, кеңейтетін, ұсынылған ойға тың пікірлер мен
жаңа сюжеттер тапқызу мақсатында жүргізіледі. Мұнда оқушының шығармашылық
қабілетін дамыту мақсат етіледі.
Жұмыстың бұл түрінде бұл әңгіменің қысқаша мазмұны беріледі. Негізгі
ой ұсынылады. Оқушы өз жанынан берілген ойды күшейтетіндей детальдар қосып,
мәтінді толықтырады. Жаңа сюжеттер қосып, баяндалған іс-әрекетті дәлелдей
түседі. Мұндай жұмыстар оқушылардың таным процестерін дамытып, тілін
ширатады.
Мазмұндаманың бұл түрін жаздыру мұғалімге үлкен жауапкершілік
жүктейді. Тыңғылықты дайындалуын қажет етеді.
ІІ. Сурет бойынша мазмұндама жаздыру. Жұмыстың бұл түрін жүргізуде
дайын әңгіме бойынша жүргізілетін мазмұндамаға ұқсас жүргізіледі. Олай
дейтініміз, мұнда да әңгіме мәтінін мұғалім алдын-ала әзірлейді. Бұл
жұмыстардың бір-бірінен айырмашылығы сөз болып отырған мазмұндамада дайын
мәтінге қосымша сол оқиға желісін ашатын сурет болады. Жұмыс барысында
қылқалам туындысын пайдалана отырып, мазмұндама жазу оқушылардың сурет
мазмұнын түсінуге, шығармада бейнеленген зат не құбылыстарды бейнелі де
көркем сөзбен өрнектеуді үйретеді. Баланың эстетикалық талғамын байытып,
шығармашылық қиялына қанат бітіреді.
Суретті пайдалана отырып жазылатын мазмұндаманың мынандай түрлері бар:
• Белгілі оқиғаға арналған бір сурет бойынша мазмұндама;
• Бір оқиға мазмұнын ашатын сюжетті суреттер арқылы жаздырылатын
мазмұндама.
Сурет және сюжетті суреттер бойынша жаздырылатын мазмұндамаларды
түрлендіріп өтуге мүмкіндік мол. Атап айтқанда, сюжетті сурет бойынша
өткізілетін мазмұндама мәтініндегі қайырымдар мен сөйлемдердің орындарын
ауыстырып беріп, оны суреттің сюжетіне байланысты түзеттіріп немесе орны
ауыстырылған суреттерді мәтін мазмұны бойынша жүйеге түсіретін түрлері
оқушының ойлауы мен қиялын дамытып, шығармашылық қабілетін арттырады.
Сюжетті суреттер арқылы мазмұндама жаздыруда алдын-ала мәтін
дайындайды. Сол әңгіме мазмұнына сай бірнеше суреттер әзірлейді.
Әңгіме мазмұнын толық меңгертіп алғаннан соң, балалардан ұсынылып
отырған мәтін мазмұнына сай қанша сурет салуға болатыны сұралады. Оқушылар
өз нұсқаларын алып, ұсыныстарын дәлелдеуге тырысады. Нәтижеде мәтінді
негізгі бөліктерге бөлуге, баяндалған оқиғаның құрамды бөлшектерін тануға,
ең бастысы – ондағы идеяны тап басуға дағдыланады. Сюжетті суреттер арқылы
мазмұндаманың тағы бір ерекшелігі, біріншіден, сөзден сурет, екіншіден,
суреттен сөз тудыру қабілеті қалыптасады.
ІІІ. Аяқталмаған мәтін бойынша мазмұндама. Оқушының өз бетінше ойлау
қызметін белсенді етудің жолы проблемалы ситуация туғызу. Оқушының
шығармашылық ойлауын дамытуда дайын мәтін бойынша мазмұндама жаздырудан
гөрі, аяқталмаған мәтін бойынша жұмыс жаздыру анағұрлым тиімді.
Аяқталмаған мәтін бойынша мазмұндама жаздырудағы мақсат – оқушыларды
өз бетінше сюжет ойлап, әңгімені әрі қарай жалғастыра отырып, сәтті шешім
тауып аяқтауға дағдыландыру.
Бұндай жазба жұмысының түрінде мазмұндама мен шығарманың элементтері
кездеседі. Бұрын ылғи дайын мәтінмен жұмыс істеп қалыптасқан оқушы алғаш
рет өз ойынан әңгіме құрап, өзіндік ой қорытындысын жасайды. Оқушы
мазмұндама мәтінін сәтті не сәтсіз аяқтауы мүмкін. Ол басты мұрат емес.
Мұғалімнің негізгі мақсаты – баланы ойлантуға ситуация туғызу. Сол арқылы
оның өзіндік менінің қабілетіне қанат бітіру, қайнар бұлағын ашу. Бала
бойындағы туа біткен тілдік қабілетін ояту. Мұғалім бұл жұмысты жеңілден
ауырға қарай жүру принципі негізінде істейді.
Ал әдіскер-ғалым Рахметова С. мазмұндаманы топтай келіп мынадай
түрлерін көрсетеді: дайын әңгіме бойынша мазмұндама, сурет бойынша
мазмұндама, кино, диафильм бойынша мазмұндама.
Ғалымдардың пікірінше мазмұндаманың соңғы түрі балаларға күшті әсерін
тигізеді. Кино баланың көру, есту сезімдеріне бірдей әсер етеді. Бұл
жөнінде Я.А. Коменский мұғалім үшін Алтын ереже – бала сезім арқылы
қабылдай алатын нәрселердің барлығын сезім әсерлерін туғызып білдірген жөн:
көруге болатынды көрсет, естуге болатын нәрсені құлақ қойып тыңдасын, иісін
иіскеп білсін, дәмін татып көрсін, қолына ұстап нәрсенің қатты-жұмсақтығын
байқасын т.б. Кейбір нәрсені түрлі сезім мүшелері бірдей түсініп
қабылдағаны жақсы, - дейді.
Фильмдер бойынша сабақ ұйымдастыруда да балалардың зейінін сол
фильмдегі оқиғаға аудару мақсатында кіріспе әңгіме айту қажет немесе
мұғалімнің өзі алдын- ала мәтін құрастырып алуы керек. Әуелі кино
көрсетіледі де, кейін мәтінмен бірге талданады.
1.2. Мазмұндама жазуға дайындау жолдары.
Психолог ғалымдар: “Адамның сезім мүшелеріне әртүрлі заттар бір
мезгілде әсер етіп отырады. Бірақ оның барлығы бірдей тең қабылданбайды.
Қайсысына біз назар аударсақ, сол зат қана айқын, анық қабылданады да,
басқалары бұлыңғыр, көмескі болып қабылданады”, - дейді. Сол тәрізді
оқушылардың мәтін мазмұнын түсінуі, ондағы сөз кестелерін, түрлі
суреттеулерді қабылдаулары бір мезгілде, бір деңгейде болмайды, солардың
ішінен оқушы өзіне ерекше әсер еткендерін ғана толық қабылдап, соларды баса
жазады. Ал оқушы назарына мәтін мазмұнына ұйытқы болып тұрған негізгі
мәселелер емес, екінші қатардағы, қосалқы жайлардың көбірек ілігуі де
ықтимал.
Енді осы жұмысқа баланы қалай дайындап әкелу керек?
Алдымен оқушы сабаққа қызығу керек. Әсіресе қазақ тілі сабағының
кіріспе және қорытынды кезінде оқушы белсенділігі басымырақ болатын
жұмыстар ұйымдастырған жөн.
1. Баланы жұмбақ, ребус шешуге үйрету керек, оның да өзіндік құпия
кілті бар жұмыс.
2. Бір дыбыстан басталатын сөздерден тұратын сөйлемдер жасырын беруге
болады.
3. Шағын әңгімеден мазмұнды, идеяны, тақырыпты таптыру, ойланту.
4. Кейіпкер туралы ой қозғау, өзіндік пікірін қалыптастыру, өз
көзқарасын айқындауға, қорғай білуге үйрету арқылы жазу жұмысына
төселдіруге болады. Дегенмен мынаны да ескерген жөн. Әуелі баланы
мазмұндама жазуға үйрету керек.
Неліктен балалар мазмұндама жазуды аса ұната бермейді? Ол мұғалімнің
мазмұндаманы өткізуіне байланысты (бір сарынды, қызықсыз ғып өткізсе,
әрине, балалар қызықпайды), екіншіден, мазмұндаманың негізгі мағынасын
сақтай отырып, жоспар бойынша басқа біреудің ойын жеткізу қиын, үшіншіден,
мұғалімнің айтқанымен, дайын оймен, ұсынылған бағыт бойынша жұмыс жасайды.
Бұл оқушы үшін қызықсыз және баланың ешқандай шығармашылығы дамымайды,
мазмұндаманы құлықсыз жазады.
Оқушыларды мазмұндама жазуға қалай құлшындыруға болады? Ол үшін
мұғалім мазмұндама жазудың басқаша жолын қарастыруы керек, екіншіден,
бұрынғы жаздырып жүрген үлгіден (классикалық) бас тартудың қажеті жоқ,
қайта оны жаңа әдістемемен байланыстырып өткізгені жөн. Оқушылардың
шығармашылығын, ынтымақтастығын, белсінділігін арттыру үшін өздері жасап
шығарған ережесін жұмыс барысында басшылыққа алған абзал. Тіпті оны
көрнекті жерге іліп те қоюға болады. Жұмыс жасаудың ережелері мыналар:
Жұмысқа белсенді қатысу;
Бір-бірінің сөзін бөлмей тыңдау;
Бір-бірін мұқатпау;
Сөйлеушінің (айтушының) пікірін құрметтеу.
Мысал ретінде бір мазмұдама сабағының өткізілу жоспарын талдап өтейік.
Сабақ тақырыбы: Жаман жолдас.
Мәтінді алдын-ала бес бөлікке бөліп, сұрақтары дайындалып қойылады.
1-қадам. Балалардан жолдас сөзін қалай түсінетінін, осы сөзге
мағыналас (синоним) сөздерді табуын сұраймыз. Балалар әртүрлі жауап береді:
бірге оқитын, құрбы, дос, серік, т.б. Әр оқушы өз жауаптарын жобаға
жазады.
2-қадам. Мәтіннің аты оқылады: Жаман жолдас. Сұрақ қойылады:
Балалар әңгіме кім (не) жайлы болады?
3-қадам. Оқушылардан әңгіменің басын тыңдау сұралады. Мәтіннің
белгіленген жерге дейін I бөлігі оқылады: Екі дос жігіт жол үстінде келе
жатып, бір Аюға ұшырасыпты. Бұл екі жігіттің біреуі әлсіз, ауру екен де,
екіншісі мықты екен.
Балалар мәтінді мұқият тыңдайды. Мәтіннің бірінші бөлігін мұғалім
белгіленген жерге дейін оқып болған соң, оқушыларға сұрақ қойылады.
(Ескерту: әңгімелесу, пікірлесу, әр бөлікпен жұмыс төмендегі сызба бойынша
жүргізіледі: мұғалімнің сұрағы; жеке ойлану; жұппен талқылау; жобаға жазу;
топпен талқылау).
Аю деген не?
Ол қайда өмір сүреді?
Екі достың түр-пішінін жазушы қалай сипаттайды? (Біреуін – ауру,
әлсіз; екіншісін – мықты).
Мәтіннің бұл бөліміне қандай ат қоюға болады? (Әр оқушы өз жобасына
өзінің бөлімге қойған аты, ақын ойын жазады жұппен талқылайды топта айтады:
Жолдас, Жол үстінде, Орманда, т.б.)
Ескеретін жайт, мұғалімге тақтаға әр бөлімнің шартты атауын жазудың
қажеті жоқ. Себебі тақтадағы жазылған жоспарды балалар үлгі есебінде
пайдалануы мүмкін. Онда жұмыстың мұндай түрі оқушылардың ешқандай
шығармашылығын, өз бетімен жұмыс жасауын дамытпайды. Олар тек мұғалімнің
шешімін ғана күтіп отыратын болады.
Балалар, қалай ойлайсыңдар, тақырыптың бастамасы бойынша мәтіннің не
жайлы болатынын айтуға бола ма?
4-қадам. Мәтіннің II бөлігі оқылады. Аюды көрген кезде әлгі мықты
жігіт ауру жолдасын тастап, өзі жүгіріп барып, бір ағаштың басына шығып
кетеді.
Әңгімелесу әрмен қарай жалғасады.
Неліктен мықты жігіт ағаш басына шығып кетті?
Ауру жігіт не істейді?
Бұл бөлікке қандай ат қоюға болатынын жазыңдар.(Қорқақ т.б.)
5-қадам. Мәтіннің III бөлігі оқылады. Ауру байғұс ағашқа шығуға
дәрмені болмай, жерге етбетінен түсіп, өлген кісідей, дем алмастан, жата
қалады. Өйткені аю өлген кісіге тимейді екен.
Автор неліктен ауру жігіттің жата қалуын сипаттайды?
- Шынымен аю өлген кісіге тимей ме?
Бұл бөлімге қандай ат қоюға болады?
6-қадам. Мәтіннің IV бөлігі оқылады. Аю жатқан жігіттің қасына келіп
иіскелеп, дыбысы мен демі білінбеген соң, жөніне тартып кетті. Аю кеткен
соң манағы жолдасы ағаштан түсіп, ауру жігіттен сұрапты:
Достым, аю құлағыңа не деп сыбырлап кетті?
Аю жатқан жігітке неліктен тиіспеді?
Аю жігіттің құлағына не деп сыбырлады деп ойлайсыңдар?
Бұл бөлімге қандай ат қоюға болады? (Қуаныш т.б.).
7-қадам. Соңғы бөлігі оқылады. Сонда ауру жігіт тұрып:
Аю құлағыма ақыл сыбырлады: екінші рет тар жерде жолдасың тастап
қашатын, өзінің ғана басын қорғайтын доспен жолдас болма деді.
Әңгіме қалай аяқталады?
Аюдың берген ақылын сендер қалай қабылдайсыңдар?
Бөлімге қандай ат қоюға болады? (Аюдың ақылы, Кеңес, т.б.).
8-қадам. Бөлімдер бойынша мәтінді талқылап болған соң, мәтін үзіліссіз
екінші рет оқылады.
Оқушылар жоспарларын таза қағаздарына көшіреді. Әркім өз жобасына өз
қалауы бойынша өзгерістер енгізіп, әңгімеден алған әсерін негізге ала
отырып, мазмұндама жазады.
Мәтінді бөліктерге бөліп, оқушыларды ойландыратын, ынталандыратын
сұрақтар қою, әр баланың өзіндік қабылдауын байқататын жоспардың
әртүрлілігі, мәтінді бөлімдер бойынша талқылау – оқушылардың мазмұндаманы
ықыласпен жазуына, жұмыстың жемісті болуына көп әсерін тигізеді. Бұл
жұмысты балалардың барлығы зор қызығумен орындайды. Әр оқушының әңгімеге,
оқиғаға деген жеке-дара өз көзқарасы, ой-пікірі мазмұндамаларынан айқын
байқалып тұрады.
- Кей бала тыңдаған мазмұныны сол күйінде қағазға түсіре алады.
- Кей бала мазмұнды тұтас бере алмайды, жекелеген бөлімдерін нақты,
әдемі береді, ал кейбір жерлерін аттата, шалағайлау жазуы мүмкін.
- Кей бала тіпті мазмұнды есіне сақтай алмайды, не жүйелі жеткізе
алмайды, не сөйлем құрай алмайды.
- Кейбір бала мазмұндаманың өзін түрлендіре, әсерлендіре, тіпті кейде
өз ойын, пікірін қосып та жазуы мүмкін. Міне, бұл – шығарма жаза аларлық
қабілетін танытқан бала. Енді сіздің жұмысыңыз екі түрлі бағыт алады.
1) жаза алмайтын баланы жаза білуге жеткізу;
2) жақсы жазатын баланы әңгімелеуге, шағын мәтін құрастыруға,
шығармаға пікір жазуға баулу;
Нәтиже қай жұмыста да нәтижелілігімен бағалы. Алдындағы оқушысы ақ
қағазға өз ойын, көзқарасын, пікірталасында туған шешімін түсіріп, тіпті
өзіндік стиль айшығын танытып жатса, мұғалім жұмысының шынымен нәтижесі
болғаны ғой.
1.3. Мазмұндама жазу барысында оқушы бойында қалыптасатын педагогикалық
дағдылар мен шеберліктер.
Оқушылар мазмұндама жазу барысында мынадай педагогикалық дағдылар мен
шеберліктерге үйренуі тиіс:
1. Мазмұндамада оқушылар оқыған мәтінді қабылдап, сол
қабылдағандарын қайта жаңғырта алуға тиіс және естерінде қалған
мәліметтерді өз сөздерімен жазып беруге дағдыланады, сөз тіркестерін құрау,
сөйлем құрау шеберліктеріне жаттығады. Осы жұмыстың барысында бірқатар сөз
тіркестері мен сөйлемдер, бейнелі сөздер автоматталып, оқушының есінде
қалады, оқылған мәтінді қайта жазып беру үшін сөздер мен сөйлемдерді бір-
бірімен байланыстыруға жаттығады. Мұндай процесстерге жаттығу балаларды
шығарма жазуға дайындайды.
2. Мазмұндамада ұсынылған тақырыпты түсініп, оның жігін ажырата алу
дағдысы мен шеберлігі қалыптасады.
3. Мазмұндаманың жүйесін белгілеу, оны бөлікке бөлу, ат қою және
керісінше әңгімеде айтылатын ой жүйесіне сәйкестендіре, әр бөлікті бір-
бірімен жалғастыру немесе шығарма мен мазмұндаманың жоспарын жасау. Алдымен
дайын мәтіннің жүйесін бақылап дағдыланады, яғни қандай да болмасын,
мәтіннің белгілі бір жүйе мен құрастырылатынын ұғынады, сонан соң бірте-
бірте өздері көрген білгендері жөнінде әңгіме құрастырғанда да, оны әуелі
жүйелеп алуға дағдыланады. Егер оқушы бұған дағдыланбаса, жинаған
материалдарын қалай жазуды білмей, білетіндерін айтып берудің ретін таба
алмай, еш нәрсе жазбай отырып алады. Мұндай жағдайлар балаларды шығарма
жазуға қызықтырудың орнына, керсінше әсер етеді де, олардың шығарма жазуға
деген ынтасын кемітеді.
4. Оқушылардың өз ойын дұрыс және түсінікті жеткізу дағдысы. Ойын
дұрыс білдіру деген шығарма яки мазмұндама жазғанда белгілі тілдік норманы
сақтау, әдеби тілдің ең шұрайлыларын пайдалана білу шеберлігі, сөйлемдерді
бір-бірімен байланыстырып жатық тілмен жеткізе алу шеберлігі, ал ойын
түсінікті білдіру дегеніміз оқушының ойын дәл, анық, көкейге қонымды болуы.
5. Жазғандарын тексеру, түзету жақсарту дағдысы, шеберлігі. Бұл да
біраз қиындық келтіретін күрделі жұмыс. Оқушылар мазмұндама, шығарма
жазғанда көбінесе бұрын бітіріп, мұғалімге бірінші болып тапсыруға асығады
да, жазғандарын қайта оқымайды, сөйтіп, жазған жұмыстарының бір-де бір
сөзін, не тыныс белгісін, не әріп қатесін түзетпестен тапсырады. Бұл
жөнінде мұғалімнің ескерткен сөзі де оларға әсер етпейді. Мұғалім бұрын
тапсырған балалардың жұмыстарын қайтарып беріп, оқып шығып, қатеңді жөнде
дегеннің өзінде де кей балалар жұмыстарын алып, партаның үстіне қойып,
біраз айнала қарап отырады да (мұғалім қасына жақындаса дәптеріне көз
салады, мұғалім алысырақ тұрса, айналаға қарап отырады), қайта тапсырады.
Бұл дағды мен шеберлікке балаларды үйрету қаншалықты қиын болғанмен,
жазғандарын сын көзімен қарап оқып шығып, жазу барысында түрлі себептермен
(асығыстық, ойланбаушылық, ережені ұмытып қалушылық т.б.) жіберген
қателерін батыл түзету дағдысын, шеберлігін үйренуі тиіс.
ІІ. ҚАЗАҚ ТІЛІ САБАҒЫНДА ЖҮРГІЗІЛЕТІН ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ЖАЗБА ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ
ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
2.1. 1-4 сыныптарда жүргізілетін мазмұндама жұмыстары, оның түрлері
Жазба жұмыстарының бұл түрі 1-4 сыныптардың бәрінде де жүргізіледі.
Айырмашылық тек әр сыныпқа мазмұндама жаздыруға алынатын текстің көлемі мен
түр ерекшеліктернде, яғни ауыры мен жеңілдігіне байланысты. Осыған орай
сынып жоғарылаған сайын, мазмұндама жұмыстары да бірден-бірге түрленіп
күрделеніп отырады. Қай сыныпта болмасын текстке қойылатын жалпы ортақ
талап мазмұндама жаздыру үшін алынған текстің оқушылар үшін білімділік,
тәрбиелік мәнінің болуы. Текстің ішінде оқушылардың ұғымдарына ауыр тиетін,
қиындық келтіретін түсініксіз сөздер мен ұғымдар, фразалар, сөз тіркестері
тағы басқалардың болмау жағы ескеріледі. Мазмұндама жаздыруға сюжеті бар
тек қана прозалық текст алынады. Мұндай текст бас-аяғы біткен, жоспары
айқын, әңгіме немесе көркем шығарманың бір көрініс эпизоды болуы керек. Әр
сыныпта мазмұндама үшін алынатын текст өзінің түрі мен ерекшеліктеріне
байланысты жеңілден ауырға қарай бірте-бірте күрделене түсіп отырады.
Мысалы, 1-4 сыныптарға баяндау түріндегі текст, 3 сыныпқа баяндаумен қатар
ішінде суреттеу (пейзаж, мінездеу) элементі бар текст, 4 сыныптарға
бұлардың ішінде диалог, пікірлеу (байфптау) элементтері бар текст алынады.
Ал мазмұндамаға арналған текстің көлемі Қазақ ССР Оқу Министрлігінің 1965
жылғы методикалық нұсқау хатында әр сыныпта мынадай мөлшерде белгіленген: 1
сынып үшін 50-100 сөзге, 2-3 сынып үшін 100-150 сөздер, 4 сынып үшін 150-
200 сөзге дейін, Әрине, бұл көлем алынатын текстің ыңғайына қарай бірде бұл
мөлшерге сәл жетіңкіремей қалуы да, бірде одан артып кетуі де ықтимал. Бұл
ретте оқушылардың мазмұндама жазып үйрену жөніндегі шеберліктері мен
дағдылары да ескеріледі. Сондықтан жоғарыда көрсетілген текст көлемдерін
бағдарлы мөлшер деп те қарау керек. Мазмұндама жаздыруға керекті текстерді
мұғалім арнаулы мазмұндама жинағынан таңдап алады. Жинақта мұндай текстер
әр сынып бойынша жекелеп беріледі. Кейде мұндай текстерді мұғалімнің басқа
да көркем шығармалардан алуға қақысы бар. Егер де текстерді әдебиттік оқу
кітаптарынан алуға тура келсе, ондай ретте оқушылардың өтпеген
шығармаларынан алынады. Өйткені, өтілген шығарманың тексті бойынша
жаздырылған мазмұндама оқушылардың білімі, шеберлігі, дағдысын дұрыс айырып
білуге нұқсан келтіреді. Осының салдарынан оларыдң мазмұндамасының сапасына
қойылатын бағаларда дұрыс болмай шығады. Оқу жылы бойында оқушыларға әр
сыныпта неше рет мазмұндама жаздырылады? Бұл сұраққа дәл есебін айтып жауап
беру үстірттік болар еді. Өйткені мазмұндаманың санын жөнінен аз немесе көп
жазылуы оқушылардың бұл жөніндегі бұрынды-соңды алған дағдысына, жаттығу
дәрежесіне байланысты. Әдебиет оқытушыларының жұмыс тәжірибелеріне
қарағанда, әр тоқсанда сынып бойынша екі рет мазмұндама жаздырылып жүр.
Мұның алғашқысы (әсіресе бірінші тоқсанда) оқушылардың берілген тексті
мазмұндап жазу, сауатты жазу тағы басқа жөнінен қаншалықты білім дағдысы
барлығын анықтау, айқындау мақсатын көздейді. Әдетте оқушылардың мұндай
мазмұндамадан алған бағаларын сынып журналына түсірмей-ақ, арнаулы дәптерге
жазып, білімдерін есепке алып отырады. Ал екіншісі бақылау түріндегі
мазмұндама. Оқушылардың мұндай мазмұндамадан алған бағалары сынып журналына
жазылады, себебі әрбір оқушының әдебиеттен алған біліміне, шеберлігі мен
дағдысына қойылатын тоқсандық қорытынды баға осылардың жиынтығынан келіп
шығады. Егерде оқушылардың мазмұндама жазу жөніндегі шеберлігі, дағдысы
нашар болса, оларды үйрету, жаттықтыру мақсатымен бұдан да жиірек жүргізуге
болады. Әр сыныпта мазмұндама жаздыру алдындағы әзірлік жұмыстары, оны
жаздыру жолдары, тексеру мен талдау түрлері негізінен төмендегідей болмақ.
Оқытушы әрбір сыныпта мазмұндама жұмыстарын өзінің күнтізбелік
жоспарда белгіленген мерзімінде жүргізіп отырады. Мерзім тақалып келгенде
келесі сабақта мазмұндама жаздырылатыны, қалам, сия дәптер тағы да
басқаларды ұмытпай ала келулері ескертіледі. Айталық, мазмұндама жаздыру
сабағы басталды. Сыныпты жұмысқа ұйымдастырғаннан кейін тақтаға айы, күні
мазмұндама жаздыратын текстің аты, жақшаның ішіне авторы жазылады. Егерде
алынған текст үзінді болса, ол уақытта жазушының қандай шығармасынан
алынғандығы қоса көрсетіледі. Кейде кейбір тексті сыныпына қарай икемдеу
мақсатымен оған әртүрлі өзгерістер енгізілуі де мүмкін. Ондай ретте алынған
шығарманың атынан кейін бойынша деген сөзді қоса жазу қажет. Мазмұндама
жаздырылатын текспен істелетін жұмыстың варианттары оқытушылар
тәжірибесінде алуан түрлі. Бірде:
1) Оқытушы текстің қандай тақырыпқа жазылғанын, идеялық мазмұны не екенін,
тәлім-тәрбиелік маңызы неде екенін айтып қысқаша түсіндіріп береді.
Қажетті жағдайда бірлі-жарым түсініксіз сөздер мен ұғымдар да
түсіндіріле кетеді.
2) Текст мәнерлеп оқылады (оқытушы оқиды).
3) Оқушылардың біреуіне ауызша мазмұндатылады.
4) Тексті мұғалім екінші рет мәнерлеп оқиды.
5) Оқушыларға мазмұндаманы жазуға кірісу керек екендігі ескертіледі, олар
жаза бастайды.
Оқушылар жазу жұмыстарын орындау кезінде оларға оқытушы үнемі басшылық
етіп отырады. Енді бірде жоғарыдағы жұмыс түрлерінің кейбіреулері болмауы
да мүмкін, мысалы 1 пункт, кейде 4 пункт, кейде 1-4 пунктердің екеуі де жоқ
болуы да ықтимал. Осымен байланысты айта кететін мәселе мазмұндама жоспар
бойынша жазылама әлде жоспар жасалмай-ақ жаздыруға болама? Әдебиетті оқыту
тәжірибесінде мұның екеуі де аралас болып жүр. Мазмұндама жаздырып
үйретудің, төселдірудің алғашқы сатысында, текстің жоспарын жасап барып
жаздырған мақұл. Оқушылар әбден төселіп, дағдыланып жаттықты-ау деген кезде
жоспар тізбей де жаздырып байқауға, машықтандыруға болады. мазмұндама
жаздыруға кейде бір, кейде екі сағатта беріліп жүр. Дұрысы екі сағат.
Өйткені оқушылар бір сағатта жазып үлгере алмайды. Бұл айтылғандардың бәрі
оқытушының билігіндегі нәрсе. Өйткені оқушыларының құрамы, білімі жөнінен
қандай екені сол сыныпта, сабақ беріп жүрген әдебиет мұғалімдеріне ғана
айқын.
Мазмұндама тексімен істелетін жұмыстардың бұлай құбылулары бір жағынан
текстің ауыры мен жеңілдігіне, екіншіден сынып оқушыларының әдеби білімі
мен дағдыларына, дайындығына байланысты. Әрбір оқушының жазба жұмыстары
(мазмұндамасы) бастан-аяқ қадағалап мұқият қаралады. Мазмұндамалардың қай-
қайсысында болсын оқушылардың текст мазмұнын қаншалықты дұрыс ұғынып, дұрыс
бере алғандығы мен оның идеясын қаншалқты түсіну дәрежесі есепке алына
отырып логикалық композициялық стильдік, орфографиялық, пунктуациялық,
орфоэпиялық, техникалық тағы да басқа жақтарынан талданып бағаланады.
Текстегі оқиға желісінің жүйелілігі мен байланыстарының қаншалқты сақталып
жазылу жағы мазмұндаудың логикалық жақтарына жатады. Ал текстің сюжеттік-
композициялық жоспарында қамтылатын жеке көркемдік элементтердің өзара
бірімен-бірінің байланысып қиысуын қаншақты сақтап жазғандығы мазмұндаманың
композициялық жағына жатады. Стильдік жағынан оқушының сөз қолдану, сөйлем
қолдануының орындылығы деген сияқты мәселелер қаралады.
Мазмұндаманың сауатты жазылуы жөнінде онда жіберілген орфографиялық
және пунктуациялық қателердің саны мен сипаты еске салынады. Ауызша тіл мен
жазбаша тілде кейбір сөздердің жазылуы мен айтылуы бір бола бермейді.
Мазмұндау тексінде осы айырмашылық пен ерекшелік дұрыс ескеріліп әдеби
тілдің жазылу нормасына сәйкестік мәселесі орфоэпиялық жағына жатады.
Мысалы, азатты жолдың дұрыс қолданылуы, жазылу көркі (каллиграфия), жиек
қолданып жазу тағы басқалар. Мазмұндама жазылып жүрген дәптердің және
орындалған жұмыстың тазалығы мен ұқыптылығы да ескеріледі. Мазмұндама осы
ретпен қаралып болғаннан кейін оқушылардың жіберген кемшіліктері мен
қателері саны мен сипаты жағынан тексеріліп, талданып түр-түрге жүйеленіп
жіктеледі. Сонан соң оқушылардың мазмұндама жазу жөніндегі білімдерін,
шеберлігі мен дағдысын есепке алып отыратын арнаулы дәптерге жазылады,
бекітілген нормаға сәйкес әрбір оқушының мазмұндамасына баға қойылады.
Кейін оқытушы арнаулы сабақта оқушылардың мазмұндамасына тиісті талдау
жасап, жетістік-кемшілігін көсретіп, келешекте бұларды қайталамау туралы
ақыл-кеңес нұсқау беріп, жазба жұмыстарын өздерін қайтарып береді.
Мазмұндама-оқушының өз ана тілі мен әдебиетінен алған білімін
тексерудің негізгі нысандарының бірі. Мазмұндама арқылы баланың өз ойын
жүйелі ойын жүйелі баяндай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ЖАЗБА ЖҰМЫСТАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... 5
1.1. Мазмұндама түрлері және олардың өзіндік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... 5
1.2. Мазмұндама жазуға дайындау
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.3. Мазмұндама жазу барысында оқушы бойында қалыптасатын педагогикалық
дағдылар мен
шеберліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
ІІ. ҚАЗАҚ ТІЛІ САБАҒЫНДА ЖҮРГІЗІЛЕТІН ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ЖАЗБА ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ
ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... .16
2.1. I-IV сыныптарда жүргізілетін мазмұндама жұмыстары және түрлері ... ..16
2.2. I-IV сыныптарда мазмұндама жүргізудің
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... .22
2.3. I-IV сыныптарда мазмұндама жұмыстарының
ерекшеліктері ... ... ... ... ...30
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .32
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Мазмұндама – оқушының мемлекеттік тілден алған
білімін тексерудің негізгі нысандарының бірі.Мазмұндама арқылы оқушының өз
ойын жүйелі баяндай алу қабілеті мен байлығы, сауаттылық деңгейі айқын
көрінеді. Әдеби тіл дегеніміз белгілі бір қалыпқа түскен, диалектілер мен
қарапайым сөйлеу тіліне қарағанда жалпыға бірдей ортақ түсінікті тіл. Әдеби
тіл дегеніміз жазба әдебиет арқылы жүйелі қалыпқа түскен, стильдік
тармақтары бар қоғамдық қызметі әр алуан тіл. Яғни әдеби тіл қоғамның
барлық саласында қолданылатын нормаланған тіл.
Мектепте әдебиет пәнін оқытатын мұғалімдерге қойылатын талап сынып
жоғарылаған сайын күрделене береді. Оқушыларды ауызша сөйлеу мен ойын
жазбаша жан-жақты бере білуге дағдыландыру әдебиет сабақтарында жүзеге
асады. Оқушылардың әдеби тілді меңгеруі әртүрлі тапсырмалар мен өздік жұмыс
түрлерін орындату арқылы жүзеге асады. Мәсмелен, төменгі сыныптарда шағын,
жай, хабарлы сөйлемдерге құрылған мәтіндер алынса, жоғары сыныптарда
көлемдірек, суреттеме, диалогқа құрылған мәтіндер таныстырылады. Тіл
ұстарту оқушылардың әдеби тіл нормаларын сақтай отырып көркем айқын, нақты
сөйлей алуы. Тіл дамытуда оқушыларға мәтінді дауыстап немесе іштей оқыту,
мәнерлеп оқыту, мазмұндату, сұрақтарға жауап беру, мәнерлеп оқыту,
мазмұндату, көркемдік ерекшеліктерін талдау жұмыстарын жасайды. Одан әрі
көркем шығарманың жекелеген элементтерін ажыратып, талдап жай және күрделі
жоспар түрлерін жасау жұмыстарымен жалғасады.
Тіл қоғамға қызмет ететін болғандықтан, қоғам өмірінде болған өзгеріс-
құбылыстар белгілі мөлшерде тілге де әсерін тигізеді, онда өзінің ізін
қалдырады. Тіл негізінен алғанда, өзінің обьективтік заңы бойынша дамиды,
бірақ та оның дамуы қоғамның дамуымен, өзін қолданушы қауымның өмірімен
тығыз байланысты, көптеген жағдайда соған тәуелді болады.
Тілдің құрылымдық және функциялық жағы болады. Бұл екеуі өзара
байланысты, бірақ та бір емес. тіл жалпы халықтық дегенде оның құрылымының
жалпы халықтылығы ескеріледі, бұл жағынан әр халық, әр ұлт тілі
жарықшақсыз бір бүтін.
Ал қызметі жағынан алғанда тілде жарықшақ, өзгешелік кездесе береді.
Істейтін кәсіптеріне, мамандықтарына, білім дәрежесіне, жас мөлшеріне,
жыныстарына қарай әртүрлі әлеуметтік топтардың өз сөйлеу мәнері, өзіндік
лексиондары болатындығы даусыз. бір кездерде тіл таптық құбылыс деушілер
тілдің осы ерекшеліктеріне сүйенеді, сөйтіп олар тілдің қызметтік жағын
оның құрылымдық жағымен шатастырды.
Курстық жұмыстың мақсаты: бастауыш сыныптарда мазмұндама жұмыстарының
сипатын аша отырып, 1-4 сыныптардағы мазмұндама жұмыстарының ерекшеліктерін
көрсету.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- берілген тақырыптың теориялық сипатын ашу;
- мазмұндама түрлері мен оның ерекшеліктерін көрсету;
- мазмұндама жұмыстарының ерекшеліктерін айқындау;
Курстық жұмыстығ құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен
пайдаланған әдебиеттер тізіміен тұрады.
І. БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ЖАЗБА ЖҰМЫСТАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1. Мазмұндама түрлері және олардың өзіндік ерекшеліктері.
Жалпы білім беретін және кәсіптік мектеп реформасының Негізгі
бағыттарында Мектеп жас ұрпақтарды олар болашақта өмір сүріп, жұмыс
істейтін қоғамдық жағдайларды мейлінше ескере отырып, өсіруге, оқытуға және
тәрбиелеуге тиіс делінген. Қазіргі кездегі қоғам дамуындағы, ғылым мен
техникалық прогреске байланысты ерекшеліктердің бірі – еңбектің
шығармашылық сипат алуы. Осыған орай, мектептің алдында тұрған ең маңызды
міндет – балалардың жас шағынан бастап, өз бетінше ойлау қабілетін
қалыптастыру, шығармашылық белсенділігін арттыру.
Алға қойған осы міндетті іске асыруда жазба жұмыстарының атқаратын
рөлі ерекше. Себебі жазба жұмыстары тіл дамытумен қатар, балаларды ойлай
білуге, өз беттерімен жұмыс жасауға, ізденіске жетелейді. Жазба жұмыстарына
мазмұндама, шығарма, эссе, мақала тағы да басқа шығармашылық жұмыстарды
жатқызамыз. Мұндай тіл дамыту жұмыстары оқушының әдебиеттен, қоршаған
ортадан алған әсері негізінде жүргізіледі. Неше түрлі тақырыпта жазылған
туынды, шытырман оқиға, кейіпкер әрекеттері шәкіртке әсер етеді. Сол әсер
ойлануға әкеліп, ой қозғап, бейнелі сөз тілге оралады. Мұғалім әрбір
оқушыға жаңадан танылған бейнелі сөздің мән-мағынасын ашып, толық
меңгертуге жол, әдіс іздейді. Сондықтан да тіл мәдениеті бір күнде
жасалмайды, ол оқыту үрдісінде жүйелілікті, дағдыландыруды қажет етеді. Ал
шығарма мен мазмұндама жазу балалардың қабылдауын, түйсінуін дамытып, зейін
өрісін кеңейтеді, ойын, тілін дамытады, оларды қиял шыңына шарықтатып тәтті
сезімге бөлейді.
Жалпы алғанда 1-4 сыныптарда оқушылардың тілін дамытуға, олардың өз
ойын ауызша және жазбаша дұрыс әрі тартымды баяндай білуге үйрететін
шығармашылық жазба жұмыстың ең ауқымдысы – мазмұндама. Мазмұндама жаздыру
арқылы оқушылар оқыған мәтiндi қабылдап, сол қабылғандарын қайта жаңғыртуға
және естерiнде қалған мәлiметтердi өз сөздерiмен жазып беруге дағдыланады,
сөз тiркесiн құру, сөйлем құрау шеберлiгiне жаттығады. Мазмұндама жазу
арқылы бiрқатар сөз тiркесi мен сөйлемдер, бейнелi сөздер оқушының есiнде
қалады, оқылған мәтiндi қайта жаңғырту үшiн сөздер мен сөйлемдердi бiр-
бiрiмен байланыстыруға жаттығады.
Мазмұндама – оқушының жеке тұлға ретінде өзін көрсете алуының белгісі,
дағдылы жұмыстың көрінісі. Оқушының ауызша сөз саптауын қалыптастыруды біз
қиын дейміз, ал ойын жазбаша түсіруге қалыптастыру одан да қиын. Олай
болса, бұл – жүйелі түрде жүріп отыратын ұзақ үдерістің түпкі нәтижесі.
Мазмұндама жаздыру арқылы оқушылардың тiлдiк материалдарды орынды
қолдана бiлуге, жазбаша сөйлеудiң ерекшелiгiн, мәтiннiң синтаксистiк
құрылысын меңгертуге, ең басты қайта жасау қиялын дамытуға игi ықпал етедi.
Мазмұндаманы жаздырмас бұрын мынаны ескергеніміз дұрыс:
– Мазмұндама мәтіні оқытудың білімдік, тәрбиелік міндеттеріне сай,
мазмұны мен тілі оқушыларға түсінікті болуы тиіс.
– оқушыларға ұсынылатын мәтіндер мазмұнында олардың күнбе-күн араласып,
көріп-біліп жүрген етене таныс зат, құбылыс, оқиға және іс-әрекеттер
болғаны жөн. Балалар сонда ғана жұмыс барысында онша қиналмай, тез
төселіп кетеді.
– Мазмұндамаға қажет мәтінге әдебиет бағдарламасында көрсетілген көркем
шығармалар да, бағдарламадан тыс текстер де алынады.
Мәтін мазмұнын айтып бергенде, оқушылар мұғалімнің баяндағанын
қайталап қоймай, мәтін мазмұнын өз беттерінше меңгеріп, өз сөздерімен
құрастыру талап етіледі. Атап айтқанда, оқушы жазған мазмұндама мәтініне
мынадай талап қойылуы тиіс:
- оқушының өз ойы болуы;
- өз жанынан қосымша оқиға қосуы;
- өздігінен қорытынды жасауы;
- мәтін формасын өзгерте мазмұндау, яғни I жақ, осы шақ
формасындағы мәтінді, III жақ, өткен шақ формасында немесе керісінше
мазмұндауы;
- қысқарта мазмұндау, яғни, берілген мәтіннің тек түйінді, негізгі
мәселелерін ғана мазмұндау, қажетсіз деп табылған детальдарды қысқартуы;
- кеңейте мазмұндау, яғни мәтін мазмұнына байланысты дәйексөз
(цитата) және эпиграф келтіре отырып мазмұндауы;
- берілген мәтін мазмұнына лайықты ой қорытындысын жасауы.
Мазмұндама жаздыру арқылы оқушылардың тілдік материалды орынды қолдана
білуге, жазбаша сөйлеудің ерекшелігін, мәтіннің синтаксистік құрылысын
меңгертуге, ең басты қайта жасау қиялын дамытуға игі ықпал етеді. Осындай
білім дағдыларын қалыптастыруда әдіскерлер Бегман Ысқақ және Эльмира
Оразбаева мазмұндаманың мынандай түрлерін ұсынады:
І. Дайын мәтін бойынша мазмұндама (Дайын мәтін бойынша мазмұндаманың
өзін бірнеше түрге бөлуге болады: А) Мәтінге жуық немесе толық мазмұндау;
Ә)Мәтіннің мазмұнын сақтап, бірақ баяндалу формасын өзгерту;
Б) Қысқарта баяндау; В) Толықтырып мазмұндау).
ІІ. Сурет бойынша мазмұндама;
ІІІ. Аяқталмаған мәтін бойынша мазмұндама.
Дайын мәтін бойынша мазмұндама
(Мазмұндаманың бұл түрі атына лайық, белгілі бір алдын ала дайындалған
мәтін бойынша жаздырылады)
А)Мәтінге жуық немесе толық мазмұндау.Мазмұндама-ның бұл түрінде
мәтіннің мазмұны бүтіндей қайталанбағанмен, түгелге жуық меңгеріледі.
Мәтіндегі сөз тіркесі, сөйлемдер сөзбе-сөз қайталанбауы мүмкін, алайда
кейбір жаңа сөздердің, сөйлемдердің, көркемдегіш құралдардың оқушы
жұмыстарынан орын алуы мүмкін.
Мазмұндама жазғанда көркем мәтінді қаз қалпында қайталауға жол бермеу
үшін белгілі әдіскер-ғалым С.Тілешева мұғалімдердің мына мәселелерді
мазмұны тартымды, оқиғасы қызғылықты, көркемдік қуаты жағынан жоғары
талапқа сай мәтін таңдауын, мазмұндама жазар алдында мәтінді оқу, әңгімені
негізгі бөлімдерге бөліп, оған тақырыптар беру, жоспарын жасату, тілін
талдау, т.б. жұмыс-тарын орындатқан жағдайда мәтіндегі барды қайталау
болмай, мазмұндама нағыз шығармашылық жұмысқа айналатынын айтады.
Ә)Мәтіннің мазмұнын сақтай отырып, баяндау формасын өзгертіп
мазмұндау.Мұнда I жақта баяндалған мәтінді III жақта, өткен шақта құрылған
мәтінді келер шақ формасында өзгерте мазмұндау.
Б)Қысқарта (ықшамдап) мазмұндау. Мазмұндаманың бұл түрінде берілген
мәтіннен айтылайын деген негізгі ойға қатыссыз, қосымша сюжеттер
қысқартылып,ең негізгі,түпкі ойды жазады.
Қысқарта мазмұндаудың да өзіндік маңызы бар, өйткені әңгімедегі іс-
әрекеттердің негізгі мен қосалқы жақтарын ажырату барысында да шығармашылық
сипатқа ие болады.Мәтінді ықшамдау барысында әңгімедегі қосымша
детальдардан түйінді ойды даралауға жаттығады, мазмұнды талдай
отырып,қажетті материалды жинақтауға,көп ойды аз сөзбен беруге,пікірін
қысқаша баяндауға дағдыланады.Мазмұндаманың бұл түрі оқушыларды сөзді
талғап,таңдап қолдануға,сөйлемді жинақы құруға,аз сөзбен көп мағына
беруге,тілін ширатуға септігін тигізеді.
В)Толықтырып мазмұндау.Бұл ықшамдап мазмұндауға керісінше,берілген
әңгіме мазмұнын толықтырып, кеңейтетін, ұсынылған ойға тың пікірлер мен
жаңа сюжеттер тапқызу мақсатында жүргізіледі. Мұнда оқушының шығармашылық
қабілетін дамыту мақсат етіледі.
Жұмыстың бұл түрінде бұл әңгіменің қысқаша мазмұны беріледі. Негізгі
ой ұсынылады. Оқушы өз жанынан берілген ойды күшейтетіндей детальдар қосып,
мәтінді толықтырады. Жаңа сюжеттер қосып, баяндалған іс-әрекетті дәлелдей
түседі. Мұндай жұмыстар оқушылардың таным процестерін дамытып, тілін
ширатады.
Мазмұндаманың бұл түрін жаздыру мұғалімге үлкен жауапкершілік
жүктейді. Тыңғылықты дайындалуын қажет етеді.
ІІ. Сурет бойынша мазмұндама жаздыру. Жұмыстың бұл түрін жүргізуде
дайын әңгіме бойынша жүргізілетін мазмұндамаға ұқсас жүргізіледі. Олай
дейтініміз, мұнда да әңгіме мәтінін мұғалім алдын-ала әзірлейді. Бұл
жұмыстардың бір-бірінен айырмашылығы сөз болып отырған мазмұндамада дайын
мәтінге қосымша сол оқиға желісін ашатын сурет болады. Жұмыс барысында
қылқалам туындысын пайдалана отырып, мазмұндама жазу оқушылардың сурет
мазмұнын түсінуге, шығармада бейнеленген зат не құбылыстарды бейнелі де
көркем сөзбен өрнектеуді үйретеді. Баланың эстетикалық талғамын байытып,
шығармашылық қиялына қанат бітіреді.
Суретті пайдалана отырып жазылатын мазмұндаманың мынандай түрлері бар:
• Белгілі оқиғаға арналған бір сурет бойынша мазмұндама;
• Бір оқиға мазмұнын ашатын сюжетті суреттер арқылы жаздырылатын
мазмұндама.
Сурет және сюжетті суреттер бойынша жаздырылатын мазмұндамаларды
түрлендіріп өтуге мүмкіндік мол. Атап айтқанда, сюжетті сурет бойынша
өткізілетін мазмұндама мәтініндегі қайырымдар мен сөйлемдердің орындарын
ауыстырып беріп, оны суреттің сюжетіне байланысты түзеттіріп немесе орны
ауыстырылған суреттерді мәтін мазмұны бойынша жүйеге түсіретін түрлері
оқушының ойлауы мен қиялын дамытып, шығармашылық қабілетін арттырады.
Сюжетті суреттер арқылы мазмұндама жаздыруда алдын-ала мәтін
дайындайды. Сол әңгіме мазмұнына сай бірнеше суреттер әзірлейді.
Әңгіме мазмұнын толық меңгертіп алғаннан соң, балалардан ұсынылып
отырған мәтін мазмұнына сай қанша сурет салуға болатыны сұралады. Оқушылар
өз нұсқаларын алып, ұсыныстарын дәлелдеуге тырысады. Нәтижеде мәтінді
негізгі бөліктерге бөлуге, баяндалған оқиғаның құрамды бөлшектерін тануға,
ең бастысы – ондағы идеяны тап басуға дағдыланады. Сюжетті суреттер арқылы
мазмұндаманың тағы бір ерекшелігі, біріншіден, сөзден сурет, екіншіден,
суреттен сөз тудыру қабілеті қалыптасады.
ІІІ. Аяқталмаған мәтін бойынша мазмұндама. Оқушының өз бетінше ойлау
қызметін белсенді етудің жолы проблемалы ситуация туғызу. Оқушының
шығармашылық ойлауын дамытуда дайын мәтін бойынша мазмұндама жаздырудан
гөрі, аяқталмаған мәтін бойынша жұмыс жаздыру анағұрлым тиімді.
Аяқталмаған мәтін бойынша мазмұндама жаздырудағы мақсат – оқушыларды
өз бетінше сюжет ойлап, әңгімені әрі қарай жалғастыра отырып, сәтті шешім
тауып аяқтауға дағдыландыру.
Бұндай жазба жұмысының түрінде мазмұндама мен шығарманың элементтері
кездеседі. Бұрын ылғи дайын мәтінмен жұмыс істеп қалыптасқан оқушы алғаш
рет өз ойынан әңгіме құрап, өзіндік ой қорытындысын жасайды. Оқушы
мазмұндама мәтінін сәтті не сәтсіз аяқтауы мүмкін. Ол басты мұрат емес.
Мұғалімнің негізгі мақсаты – баланы ойлантуға ситуация туғызу. Сол арқылы
оның өзіндік менінің қабілетіне қанат бітіру, қайнар бұлағын ашу. Бала
бойындағы туа біткен тілдік қабілетін ояту. Мұғалім бұл жұмысты жеңілден
ауырға қарай жүру принципі негізінде істейді.
Ал әдіскер-ғалым Рахметова С. мазмұндаманы топтай келіп мынадай
түрлерін көрсетеді: дайын әңгіме бойынша мазмұндама, сурет бойынша
мазмұндама, кино, диафильм бойынша мазмұндама.
Ғалымдардың пікірінше мазмұндаманың соңғы түрі балаларға күшті әсерін
тигізеді. Кино баланың көру, есту сезімдеріне бірдей әсер етеді. Бұл
жөнінде Я.А. Коменский мұғалім үшін Алтын ереже – бала сезім арқылы
қабылдай алатын нәрселердің барлығын сезім әсерлерін туғызып білдірген жөн:
көруге болатынды көрсет, естуге болатын нәрсені құлақ қойып тыңдасын, иісін
иіскеп білсін, дәмін татып көрсін, қолына ұстап нәрсенің қатты-жұмсақтығын
байқасын т.б. Кейбір нәрсені түрлі сезім мүшелері бірдей түсініп
қабылдағаны жақсы, - дейді.
Фильмдер бойынша сабақ ұйымдастыруда да балалардың зейінін сол
фильмдегі оқиғаға аудару мақсатында кіріспе әңгіме айту қажет немесе
мұғалімнің өзі алдын- ала мәтін құрастырып алуы керек. Әуелі кино
көрсетіледі де, кейін мәтінмен бірге талданады.
1.2. Мазмұндама жазуға дайындау жолдары.
Психолог ғалымдар: “Адамның сезім мүшелеріне әртүрлі заттар бір
мезгілде әсер етіп отырады. Бірақ оның барлығы бірдей тең қабылданбайды.
Қайсысына біз назар аударсақ, сол зат қана айқын, анық қабылданады да,
басқалары бұлыңғыр, көмескі болып қабылданады”, - дейді. Сол тәрізді
оқушылардың мәтін мазмұнын түсінуі, ондағы сөз кестелерін, түрлі
суреттеулерді қабылдаулары бір мезгілде, бір деңгейде болмайды, солардың
ішінен оқушы өзіне ерекше әсер еткендерін ғана толық қабылдап, соларды баса
жазады. Ал оқушы назарына мәтін мазмұнына ұйытқы болып тұрған негізгі
мәселелер емес, екінші қатардағы, қосалқы жайлардың көбірек ілігуі де
ықтимал.
Енді осы жұмысқа баланы қалай дайындап әкелу керек?
Алдымен оқушы сабаққа қызығу керек. Әсіресе қазақ тілі сабағының
кіріспе және қорытынды кезінде оқушы белсенділігі басымырақ болатын
жұмыстар ұйымдастырған жөн.
1. Баланы жұмбақ, ребус шешуге үйрету керек, оның да өзіндік құпия
кілті бар жұмыс.
2. Бір дыбыстан басталатын сөздерден тұратын сөйлемдер жасырын беруге
болады.
3. Шағын әңгімеден мазмұнды, идеяны, тақырыпты таптыру, ойланту.
4. Кейіпкер туралы ой қозғау, өзіндік пікірін қалыптастыру, өз
көзқарасын айқындауға, қорғай білуге үйрету арқылы жазу жұмысына
төселдіруге болады. Дегенмен мынаны да ескерген жөн. Әуелі баланы
мазмұндама жазуға үйрету керек.
Неліктен балалар мазмұндама жазуды аса ұната бермейді? Ол мұғалімнің
мазмұндаманы өткізуіне байланысты (бір сарынды, қызықсыз ғып өткізсе,
әрине, балалар қызықпайды), екіншіден, мазмұндаманың негізгі мағынасын
сақтай отырып, жоспар бойынша басқа біреудің ойын жеткізу қиын, үшіншіден,
мұғалімнің айтқанымен, дайын оймен, ұсынылған бағыт бойынша жұмыс жасайды.
Бұл оқушы үшін қызықсыз және баланың ешқандай шығармашылығы дамымайды,
мазмұндаманы құлықсыз жазады.
Оқушыларды мазмұндама жазуға қалай құлшындыруға болады? Ол үшін
мұғалім мазмұндама жазудың басқаша жолын қарастыруы керек, екіншіден,
бұрынғы жаздырып жүрген үлгіден (классикалық) бас тартудың қажеті жоқ,
қайта оны жаңа әдістемемен байланыстырып өткізгені жөн. Оқушылардың
шығармашылығын, ынтымақтастығын, белсінділігін арттыру үшін өздері жасап
шығарған ережесін жұмыс барысында басшылыққа алған абзал. Тіпті оны
көрнекті жерге іліп те қоюға болады. Жұмыс жасаудың ережелері мыналар:
Жұмысқа белсенді қатысу;
Бір-бірінің сөзін бөлмей тыңдау;
Бір-бірін мұқатпау;
Сөйлеушінің (айтушының) пікірін құрметтеу.
Мысал ретінде бір мазмұдама сабағының өткізілу жоспарын талдап өтейік.
Сабақ тақырыбы: Жаман жолдас.
Мәтінді алдын-ала бес бөлікке бөліп, сұрақтары дайындалып қойылады.
1-қадам. Балалардан жолдас сөзін қалай түсінетінін, осы сөзге
мағыналас (синоним) сөздерді табуын сұраймыз. Балалар әртүрлі жауап береді:
бірге оқитын, құрбы, дос, серік, т.б. Әр оқушы өз жауаптарын жобаға
жазады.
2-қадам. Мәтіннің аты оқылады: Жаман жолдас. Сұрақ қойылады:
Балалар әңгіме кім (не) жайлы болады?
3-қадам. Оқушылардан әңгіменің басын тыңдау сұралады. Мәтіннің
белгіленген жерге дейін I бөлігі оқылады: Екі дос жігіт жол үстінде келе
жатып, бір Аюға ұшырасыпты. Бұл екі жігіттің біреуі әлсіз, ауру екен де,
екіншісі мықты екен.
Балалар мәтінді мұқият тыңдайды. Мәтіннің бірінші бөлігін мұғалім
белгіленген жерге дейін оқып болған соң, оқушыларға сұрақ қойылады.
(Ескерту: әңгімелесу, пікірлесу, әр бөлікпен жұмыс төмендегі сызба бойынша
жүргізіледі: мұғалімнің сұрағы; жеке ойлану; жұппен талқылау; жобаға жазу;
топпен талқылау).
Аю деген не?
Ол қайда өмір сүреді?
Екі достың түр-пішінін жазушы қалай сипаттайды? (Біреуін – ауру,
әлсіз; екіншісін – мықты).
Мәтіннің бұл бөліміне қандай ат қоюға болады? (Әр оқушы өз жобасына
өзінің бөлімге қойған аты, ақын ойын жазады жұппен талқылайды топта айтады:
Жолдас, Жол үстінде, Орманда, т.б.)
Ескеретін жайт, мұғалімге тақтаға әр бөлімнің шартты атауын жазудың
қажеті жоқ. Себебі тақтадағы жазылған жоспарды балалар үлгі есебінде
пайдалануы мүмкін. Онда жұмыстың мұндай түрі оқушылардың ешқандай
шығармашылығын, өз бетімен жұмыс жасауын дамытпайды. Олар тек мұғалімнің
шешімін ғана күтіп отыратын болады.
Балалар, қалай ойлайсыңдар, тақырыптың бастамасы бойынша мәтіннің не
жайлы болатынын айтуға бола ма?
4-қадам. Мәтіннің II бөлігі оқылады. Аюды көрген кезде әлгі мықты
жігіт ауру жолдасын тастап, өзі жүгіріп барып, бір ағаштың басына шығып
кетеді.
Әңгімелесу әрмен қарай жалғасады.
Неліктен мықты жігіт ағаш басына шығып кетті?
Ауру жігіт не істейді?
Бұл бөлікке қандай ат қоюға болатынын жазыңдар.(Қорқақ т.б.)
5-қадам. Мәтіннің III бөлігі оқылады. Ауру байғұс ағашқа шығуға
дәрмені болмай, жерге етбетінен түсіп, өлген кісідей, дем алмастан, жата
қалады. Өйткені аю өлген кісіге тимейді екен.
Автор неліктен ауру жігіттің жата қалуын сипаттайды?
- Шынымен аю өлген кісіге тимей ме?
Бұл бөлімге қандай ат қоюға болады?
6-қадам. Мәтіннің IV бөлігі оқылады. Аю жатқан жігіттің қасына келіп
иіскелеп, дыбысы мен демі білінбеген соң, жөніне тартып кетті. Аю кеткен
соң манағы жолдасы ағаштан түсіп, ауру жігіттен сұрапты:
Достым, аю құлағыңа не деп сыбырлап кетті?
Аю жатқан жігітке неліктен тиіспеді?
Аю жігіттің құлағына не деп сыбырлады деп ойлайсыңдар?
Бұл бөлімге қандай ат қоюға болады? (Қуаныш т.б.).
7-қадам. Соңғы бөлігі оқылады. Сонда ауру жігіт тұрып:
Аю құлағыма ақыл сыбырлады: екінші рет тар жерде жолдасың тастап
қашатын, өзінің ғана басын қорғайтын доспен жолдас болма деді.
Әңгіме қалай аяқталады?
Аюдың берген ақылын сендер қалай қабылдайсыңдар?
Бөлімге қандай ат қоюға болады? (Аюдың ақылы, Кеңес, т.б.).
8-қадам. Бөлімдер бойынша мәтінді талқылап болған соң, мәтін үзіліссіз
екінші рет оқылады.
Оқушылар жоспарларын таза қағаздарына көшіреді. Әркім өз жобасына өз
қалауы бойынша өзгерістер енгізіп, әңгімеден алған әсерін негізге ала
отырып, мазмұндама жазады.
Мәтінді бөліктерге бөліп, оқушыларды ойландыратын, ынталандыратын
сұрақтар қою, әр баланың өзіндік қабылдауын байқататын жоспардың
әртүрлілігі, мәтінді бөлімдер бойынша талқылау – оқушылардың мазмұндаманы
ықыласпен жазуына, жұмыстың жемісті болуына көп әсерін тигізеді. Бұл
жұмысты балалардың барлығы зор қызығумен орындайды. Әр оқушының әңгімеге,
оқиғаға деген жеке-дара өз көзқарасы, ой-пікірі мазмұндамаларынан айқын
байқалып тұрады.
- Кей бала тыңдаған мазмұныны сол күйінде қағазға түсіре алады.
- Кей бала мазмұнды тұтас бере алмайды, жекелеген бөлімдерін нақты,
әдемі береді, ал кейбір жерлерін аттата, шалағайлау жазуы мүмкін.
- Кей бала тіпті мазмұнды есіне сақтай алмайды, не жүйелі жеткізе
алмайды, не сөйлем құрай алмайды.
- Кейбір бала мазмұндаманың өзін түрлендіре, әсерлендіре, тіпті кейде
өз ойын, пікірін қосып та жазуы мүмкін. Міне, бұл – шығарма жаза аларлық
қабілетін танытқан бала. Енді сіздің жұмысыңыз екі түрлі бағыт алады.
1) жаза алмайтын баланы жаза білуге жеткізу;
2) жақсы жазатын баланы әңгімелеуге, шағын мәтін құрастыруға,
шығармаға пікір жазуға баулу;
Нәтиже қай жұмыста да нәтижелілігімен бағалы. Алдындағы оқушысы ақ
қағазға өз ойын, көзқарасын, пікірталасында туған шешімін түсіріп, тіпті
өзіндік стиль айшығын танытып жатса, мұғалім жұмысының шынымен нәтижесі
болғаны ғой.
1.3. Мазмұндама жазу барысында оқушы бойында қалыптасатын педагогикалық
дағдылар мен шеберліктер.
Оқушылар мазмұндама жазу барысында мынадай педагогикалық дағдылар мен
шеберліктерге үйренуі тиіс:
1. Мазмұндамада оқушылар оқыған мәтінді қабылдап, сол
қабылдағандарын қайта жаңғырта алуға тиіс және естерінде қалған
мәліметтерді өз сөздерімен жазып беруге дағдыланады, сөз тіркестерін құрау,
сөйлем құрау шеберліктеріне жаттығады. Осы жұмыстың барысында бірқатар сөз
тіркестері мен сөйлемдер, бейнелі сөздер автоматталып, оқушының есінде
қалады, оқылған мәтінді қайта жазып беру үшін сөздер мен сөйлемдерді бір-
бірімен байланыстыруға жаттығады. Мұндай процесстерге жаттығу балаларды
шығарма жазуға дайындайды.
2. Мазмұндамада ұсынылған тақырыпты түсініп, оның жігін ажырата алу
дағдысы мен шеберлігі қалыптасады.
3. Мазмұндаманың жүйесін белгілеу, оны бөлікке бөлу, ат қою және
керісінше әңгімеде айтылатын ой жүйесіне сәйкестендіре, әр бөлікті бір-
бірімен жалғастыру немесе шығарма мен мазмұндаманың жоспарын жасау. Алдымен
дайын мәтіннің жүйесін бақылап дағдыланады, яғни қандай да болмасын,
мәтіннің белгілі бір жүйе мен құрастырылатынын ұғынады, сонан соң бірте-
бірте өздері көрген білгендері жөнінде әңгіме құрастырғанда да, оны әуелі
жүйелеп алуға дағдыланады. Егер оқушы бұған дағдыланбаса, жинаған
материалдарын қалай жазуды білмей, білетіндерін айтып берудің ретін таба
алмай, еш нәрсе жазбай отырып алады. Мұндай жағдайлар балаларды шығарма
жазуға қызықтырудың орнына, керсінше әсер етеді де, олардың шығарма жазуға
деген ынтасын кемітеді.
4. Оқушылардың өз ойын дұрыс және түсінікті жеткізу дағдысы. Ойын
дұрыс білдіру деген шығарма яки мазмұндама жазғанда белгілі тілдік норманы
сақтау, әдеби тілдің ең шұрайлыларын пайдалана білу шеберлігі, сөйлемдерді
бір-бірімен байланыстырып жатық тілмен жеткізе алу шеберлігі, ал ойын
түсінікті білдіру дегеніміз оқушының ойын дәл, анық, көкейге қонымды болуы.
5. Жазғандарын тексеру, түзету жақсарту дағдысы, шеберлігі. Бұл да
біраз қиындық келтіретін күрделі жұмыс. Оқушылар мазмұндама, шығарма
жазғанда көбінесе бұрын бітіріп, мұғалімге бірінші болып тапсыруға асығады
да, жазғандарын қайта оқымайды, сөйтіп, жазған жұмыстарының бір-де бір
сөзін, не тыныс белгісін, не әріп қатесін түзетпестен тапсырады. Бұл
жөнінде мұғалімнің ескерткен сөзі де оларға әсер етпейді. Мұғалім бұрын
тапсырған балалардың жұмыстарын қайтарып беріп, оқып шығып, қатеңді жөнде
дегеннің өзінде де кей балалар жұмыстарын алып, партаның үстіне қойып,
біраз айнала қарап отырады да (мұғалім қасына жақындаса дәптеріне көз
салады, мұғалім алысырақ тұрса, айналаға қарап отырады), қайта тапсырады.
Бұл дағды мен шеберлікке балаларды үйрету қаншалықты қиын болғанмен,
жазғандарын сын көзімен қарап оқып шығып, жазу барысында түрлі себептермен
(асығыстық, ойланбаушылық, ережені ұмытып қалушылық т.б.) жіберген
қателерін батыл түзету дағдысын, шеберлігін үйренуі тиіс.
ІІ. ҚАЗАҚ ТІЛІ САБАҒЫНДА ЖҮРГІЗІЛЕТІН ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ЖАЗБА ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ
ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
2.1. 1-4 сыныптарда жүргізілетін мазмұндама жұмыстары, оның түрлері
Жазба жұмыстарының бұл түрі 1-4 сыныптардың бәрінде де жүргізіледі.
Айырмашылық тек әр сыныпқа мазмұндама жаздыруға алынатын текстің көлемі мен
түр ерекшеліктернде, яғни ауыры мен жеңілдігіне байланысты. Осыған орай
сынып жоғарылаған сайын, мазмұндама жұмыстары да бірден-бірге түрленіп
күрделеніп отырады. Қай сыныпта болмасын текстке қойылатын жалпы ортақ
талап мазмұндама жаздыру үшін алынған текстің оқушылар үшін білімділік,
тәрбиелік мәнінің болуы. Текстің ішінде оқушылардың ұғымдарына ауыр тиетін,
қиындық келтіретін түсініксіз сөздер мен ұғымдар, фразалар, сөз тіркестері
тағы басқалардың болмау жағы ескеріледі. Мазмұндама жаздыруға сюжеті бар
тек қана прозалық текст алынады. Мұндай текст бас-аяғы біткен, жоспары
айқын, әңгіме немесе көркем шығарманың бір көрініс эпизоды болуы керек. Әр
сыныпта мазмұндама үшін алынатын текст өзінің түрі мен ерекшеліктеріне
байланысты жеңілден ауырға қарай бірте-бірте күрделене түсіп отырады.
Мысалы, 1-4 сыныптарға баяндау түріндегі текст, 3 сыныпқа баяндаумен қатар
ішінде суреттеу (пейзаж, мінездеу) элементі бар текст, 4 сыныптарға
бұлардың ішінде диалог, пікірлеу (байфптау) элементтері бар текст алынады.
Ал мазмұндамаға арналған текстің көлемі Қазақ ССР Оқу Министрлігінің 1965
жылғы методикалық нұсқау хатында әр сыныпта мынадай мөлшерде белгіленген: 1
сынып үшін 50-100 сөзге, 2-3 сынып үшін 100-150 сөздер, 4 сынып үшін 150-
200 сөзге дейін, Әрине, бұл көлем алынатын текстің ыңғайына қарай бірде бұл
мөлшерге сәл жетіңкіремей қалуы да, бірде одан артып кетуі де ықтимал. Бұл
ретте оқушылардың мазмұндама жазып үйрену жөніндегі шеберліктері мен
дағдылары да ескеріледі. Сондықтан жоғарыда көрсетілген текст көлемдерін
бағдарлы мөлшер деп те қарау керек. Мазмұндама жаздыруға керекті текстерді
мұғалім арнаулы мазмұндама жинағынан таңдап алады. Жинақта мұндай текстер
әр сынып бойынша жекелеп беріледі. Кейде мұндай текстерді мұғалімнің басқа
да көркем шығармалардан алуға қақысы бар. Егер де текстерді әдебиттік оқу
кітаптарынан алуға тура келсе, ондай ретте оқушылардың өтпеген
шығармаларынан алынады. Өйткені, өтілген шығарманың тексті бойынша
жаздырылған мазмұндама оқушылардың білімі, шеберлігі, дағдысын дұрыс айырып
білуге нұқсан келтіреді. Осының салдарынан оларыдң мазмұндамасының сапасына
қойылатын бағаларда дұрыс болмай шығады. Оқу жылы бойында оқушыларға әр
сыныпта неше рет мазмұндама жаздырылады? Бұл сұраққа дәл есебін айтып жауап
беру үстірттік болар еді. Өйткені мазмұндаманың санын жөнінен аз немесе көп
жазылуы оқушылардың бұл жөніндегі бұрынды-соңды алған дағдысына, жаттығу
дәрежесіне байланысты. Әдебиет оқытушыларының жұмыс тәжірибелеріне
қарағанда, әр тоқсанда сынып бойынша екі рет мазмұндама жаздырылып жүр.
Мұның алғашқысы (әсіресе бірінші тоқсанда) оқушылардың берілген тексті
мазмұндап жазу, сауатты жазу тағы басқа жөнінен қаншалықты білім дағдысы
барлығын анықтау, айқындау мақсатын көздейді. Әдетте оқушылардың мұндай
мазмұндамадан алған бағаларын сынып журналына түсірмей-ақ, арнаулы дәптерге
жазып, білімдерін есепке алып отырады. Ал екіншісі бақылау түріндегі
мазмұндама. Оқушылардың мұндай мазмұндамадан алған бағалары сынып журналына
жазылады, себебі әрбір оқушының әдебиеттен алған біліміне, шеберлігі мен
дағдысына қойылатын тоқсандық қорытынды баға осылардың жиынтығынан келіп
шығады. Егерде оқушылардың мазмұндама жазу жөніндегі шеберлігі, дағдысы
нашар болса, оларды үйрету, жаттықтыру мақсатымен бұдан да жиірек жүргізуге
болады. Әр сыныпта мазмұндама жаздыру алдындағы әзірлік жұмыстары, оны
жаздыру жолдары, тексеру мен талдау түрлері негізінен төмендегідей болмақ.
Оқытушы әрбір сыныпта мазмұндама жұмыстарын өзінің күнтізбелік
жоспарда белгіленген мерзімінде жүргізіп отырады. Мерзім тақалып келгенде
келесі сабақта мазмұндама жаздырылатыны, қалам, сия дәптер тағы да
басқаларды ұмытпай ала келулері ескертіледі. Айталық, мазмұндама жаздыру
сабағы басталды. Сыныпты жұмысқа ұйымдастырғаннан кейін тақтаға айы, күні
мазмұндама жаздыратын текстің аты, жақшаның ішіне авторы жазылады. Егерде
алынған текст үзінді болса, ол уақытта жазушының қандай шығармасынан
алынғандығы қоса көрсетіледі. Кейде кейбір тексті сыныпына қарай икемдеу
мақсатымен оған әртүрлі өзгерістер енгізілуі де мүмкін. Ондай ретте алынған
шығарманың атынан кейін бойынша деген сөзді қоса жазу қажет. Мазмұндама
жаздырылатын текспен істелетін жұмыстың варианттары оқытушылар
тәжірибесінде алуан түрлі. Бірде:
1) Оқытушы текстің қандай тақырыпқа жазылғанын, идеялық мазмұны не екенін,
тәлім-тәрбиелік маңызы неде екенін айтып қысқаша түсіндіріп береді.
Қажетті жағдайда бірлі-жарым түсініксіз сөздер мен ұғымдар да
түсіндіріле кетеді.
2) Текст мәнерлеп оқылады (оқытушы оқиды).
3) Оқушылардың біреуіне ауызша мазмұндатылады.
4) Тексті мұғалім екінші рет мәнерлеп оқиды.
5) Оқушыларға мазмұндаманы жазуға кірісу керек екендігі ескертіледі, олар
жаза бастайды.
Оқушылар жазу жұмыстарын орындау кезінде оларға оқытушы үнемі басшылық
етіп отырады. Енді бірде жоғарыдағы жұмыс түрлерінің кейбіреулері болмауы
да мүмкін, мысалы 1 пункт, кейде 4 пункт, кейде 1-4 пунктердің екеуі де жоқ
болуы да ықтимал. Осымен байланысты айта кететін мәселе мазмұндама жоспар
бойынша жазылама әлде жоспар жасалмай-ақ жаздыруға болама? Әдебиетті оқыту
тәжірибесінде мұның екеуі де аралас болып жүр. Мазмұндама жаздырып
үйретудің, төселдірудің алғашқы сатысында, текстің жоспарын жасап барып
жаздырған мақұл. Оқушылар әбден төселіп, дағдыланып жаттықты-ау деген кезде
жоспар тізбей де жаздырып байқауға, машықтандыруға болады. мазмұндама
жаздыруға кейде бір, кейде екі сағатта беріліп жүр. Дұрысы екі сағат.
Өйткені оқушылар бір сағатта жазып үлгере алмайды. Бұл айтылғандардың бәрі
оқытушының билігіндегі нәрсе. Өйткені оқушыларының құрамы, білімі жөнінен
қандай екені сол сыныпта, сабақ беріп жүрген әдебиет мұғалімдеріне ғана
айқын.
Мазмұндама тексімен істелетін жұмыстардың бұлай құбылулары бір жағынан
текстің ауыры мен жеңілдігіне, екіншіден сынып оқушыларының әдеби білімі
мен дағдыларына, дайындығына байланысты. Әрбір оқушының жазба жұмыстары
(мазмұндамасы) бастан-аяқ қадағалап мұқият қаралады. Мазмұндамалардың қай-
қайсысында болсын оқушылардың текст мазмұнын қаншалықты дұрыс ұғынып, дұрыс
бере алғандығы мен оның идеясын қаншалқты түсіну дәрежесі есепке алына
отырып логикалық композициялық стильдік, орфографиялық, пунктуациялық,
орфоэпиялық, техникалық тағы да басқа жақтарынан талданып бағаланады.
Текстегі оқиға желісінің жүйелілігі мен байланыстарының қаншалқты сақталып
жазылу жағы мазмұндаудың логикалық жақтарына жатады. Ал текстің сюжеттік-
композициялық жоспарында қамтылатын жеке көркемдік элементтердің өзара
бірімен-бірінің байланысып қиысуын қаншақты сақтап жазғандығы мазмұндаманың
композициялық жағына жатады. Стильдік жағынан оқушының сөз қолдану, сөйлем
қолдануының орындылығы деген сияқты мәселелер қаралады.
Мазмұндаманың сауатты жазылуы жөнінде онда жіберілген орфографиялық
және пунктуациялық қателердің саны мен сипаты еске салынады. Ауызша тіл мен
жазбаша тілде кейбір сөздердің жазылуы мен айтылуы бір бола бермейді.
Мазмұндау тексінде осы айырмашылық пен ерекшелік дұрыс ескеріліп әдеби
тілдің жазылу нормасына сәйкестік мәселесі орфоэпиялық жағына жатады.
Мысалы, азатты жолдың дұрыс қолданылуы, жазылу көркі (каллиграфия), жиек
қолданып жазу тағы басқалар. Мазмұндама жазылып жүрген дәптердің және
орындалған жұмыстың тазалығы мен ұқыптылығы да ескеріледі. Мазмұндама осы
ретпен қаралып болғаннан кейін оқушылардың жіберген кемшіліктері мен
қателері саны мен сипаты жағынан тексеріліп, талданып түр-түрге жүйеленіп
жіктеледі. Сонан соң оқушылардың мазмұндама жазу жөніндегі білімдерін,
шеберлігі мен дағдысын есепке алып отыратын арнаулы дәптерге жазылады,
бекітілген нормаға сәйкес әрбір оқушының мазмұндамасына баға қойылады.
Кейін оқытушы арнаулы сабақта оқушылардың мазмұндамасына тиісті талдау
жасап, жетістік-кемшілігін көсретіп, келешекте бұларды қайталамау туралы
ақыл-кеңес нұсқау беріп, жазба жұмыстарын өздерін қайтарып береді.
Мазмұндама-оқушының өз ана тілі мен әдебиетінен алған білімін
тексерудің негізгі нысандарының бірі. Мазмұндама арқылы баланың өз ойын
жүйелі ойын жүйелі баяндай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz