Сүт және қышқыл сүт өнімдерінің түрлері

Кіріспе
1. Әдебиетке шолу
1.1. Сүт және қышқыл сүт өнімдерінің түрлері
1.2. Сүтті өндіру технологиясы
1.3. Сүтті алғашқы өңдеу тәртібі
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі

Қазіргі нарықтық экономика өндірістің тұтынуға бейімделген икемді жүйесі. Сонымен қатар, бұл бәсекелестікті және әлеуметтік қорғау қағидаларын сақтауды мемлекеттік реттеу жүйесі. Қайсыбір нарық түрі болмасын, олардың барлығы да мемлекеттік реттеу объектілері болып табылады, ал болашақтағыдамуы мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатының бір бөлігі ретінде анықталады. Қазіргі уақытта зерттеудің негізгі мақсаты – ауыл шаруашылығы кәсіпорындары дамуының жоғары қарқынын қамтамасыз ету, ал болашақта – тұтынушылар нарығындағы олардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру.
Сүт және сүт өнімдері нарығының одан әрі қалыптасуы мен дамуы тағы да мемлекет тарапынан реттелуге тиіс инфрақұрылымның жағдайына, маңызына және жетілгендігіне байланысты.
Тұрғын халықтың төмен төлемқабілеттілігін жағдайында, импортталған шетелдік сүт өнімдері отандық өнімдерге айтарлықтай бәсеке тудыратынын ескеру керек.
Сондықтан, Қазақстандық сүт өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін әлемдік стандарттарға бейімделген және сыртқы нарық талаптарына сай өнімдер шығару жолымен арттыруға болады.Сүт және қышқыл сүт өнімдері Қазақстанда жасына, тұрғылықты орнына және материалдық әл-ауқаттылығына қарамастан халықтың барлық санатына танымал. Қышқыл сүт өнімдерін жиі тұтыну денсаулықты нығайтып, өмірді ұзартады. Қышқыл сүт өнімдері дәл сүт сияқты жүрек қан тамырларының, сүйек және жүйке жүйесінің жұмысына қажетті ағзаның толыққанды ақуыз бен кальцийге деген сұранысын қамтамасыз етеді. Қышқыл сүт өнімдерінің басты артықшылығы олардың құрамындағы бифидобактериялардың ағзаны улайтын ауру тудыратын және әлсіз микроағзаларды өлтіретіндігінде.
Адам үшін қажетті сүттің қасиеттерін барынша пайдалану үшін сүт өнімдерін өңдеуде жоғары сапаны қамтамасыз ету қажет. Бұл ретте сүттің өзі және одан алынатын барлық өнімдер ауру жұқтыратын микроорганизмдер ықпалына шалдыққыш екенін есте сақтап және үнемі ескеріп отыру керек. Мәселенің мәнісі сүт және қышқыл сүт өнімдерін өндіру барысында санитарлық немесе технологиялық нормалар бұзылса, онда пайданың орнына орны толмас залал келтіру мүмкін екендігінде.
Сүт өнімдері нарығында ұсыныстардың көптігіне қарамастан, дұрыс ұйымдастырылған жаңа бизнес әрқашан өз орнын таба алады.

1. Кажгалиев Н. Ж.- Мал шаруашылығы өнімдерін өңдеу және сақтау технологиясы.// Оқу құралы, Орал- 2006.-7б.
2. Постановление Правительства РК от 29 декабря 1995г7 № 1891 « Об утверждении порядка по уничтожению или дальнейшей переработке продукции и товаров в случае признания их непригодными к реализации и употреблению».
3. Постановление Правительства РК от 29 ноября 2000г. № 1783 «Инструкция о качестве и безопасности продовольственного сырья и пищевых продуктов».
4. Санитарные правила для предприятий мясной промышленности № 4.01.009.97
5. Гигиенические требования к качеству и безопасности продовольственного сырья и пищевых продуктов. СанПиН 2.3.2.560-96 М.:1997г.
6. СанПин «Санитарно-гигиенические требования к условиям хранения и срокам реализации скоропортящихся пищевых продуктов». Утвержден приказом Государственного санитарного врача Республики Казахстан//Бюллетень нормативных и правовых актов. – 2002. - № 41-42- 175-195с.
7. Васюкова А.Т., Михайлов Н.А. Оценка качества пищевых продуктов.//Вопросы питания. – № 1. - 1997. - 31-35с.
8. Дюньен Д.- Пищевые продукты и их влияние на здоровье человека.//Вопросы питания - № 6. – 2001. - 11-13с.
9. Оррис. Г.,Пакканэн Ю. Codexalimtntarius-научая основадля защиты потребителя и торговли продуктами питания/ Вопросы питания -200.-№3.-28-32с.
10. Амиреев С.А. Эпидемиология. –Алматы- 2002.-693с.
11. Босин И.Н. Охлаждение молока на комплексах и фермах.-М. Колос, 1993г.-46с.
12. Мастаков Н.Н. Технология тепловой обработки молока. –Киев. Вища школа,1990г.- 167с.
13. Харитонов.В.Д, Шепелева. Е.В,.Приемка и первичная обработка молока.- М,.Молочная промышленность,.1997г,-54с.
14. Степанова Л.И,. Справочник технога молочого производства. Технологии и рецептуры. В 3-х томах. Т.1.Цельномолочные продукты.- 1999г,.-384с.
15. Төреханов. А.Ә, Каримов. Ж.К, Даленов. Ш.Д, Найманов. Д. Қ, Жазылбеков. Н.Ә. Ірі қара шаруашылығы, Алматы-2006ж. 215б.
16. Қырықбайұлы. С, Тілеуғали. Т, Ветеринарлық- санитарлық сараптау прктикумы, Алматы-2007, 231б.
17. Каримов Ж.К, Төреханов. А.Ә, Даленов. Ш.Д, Жзылбеков. Н.Ә ,-Ірі қара шаруашылығы, сүт пен ет өндіру технологиясы,-Алматы-2005, 77б.
18. Золотин. Ю.П, Стерилизованное молоко.- М,. Пищевая промышленность, 1979г-158с.
19. Сурков. В.Д, Липатов. Н.Н, Золотин. Ю.П,- Технологическое оборудование преедприятий молочной промышленности,-3-е изд,-М,. Легкая и пищевая промышленность, 1982г,-296с.
20. Әлімжанова. Л. В. -Сүт өнімі,- Алматы. 1998ж.-86б.

Пән: Ет, сүт, шарап өнімдері
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе 2
1. Әдебиетке шолу 3
1.1. Сүт және қышқыл сүт өнімдерінің түрлері 3
1.2. Сүтті өндіру технологиясы 5
1.3. Сүтті алғашқы өңдеу тәртібі 13
Қорытынды 24
Қолданылған әдебиеттер тізімі 25

Кіріспе

Қазіргі нарықтық экономика өндірістің тұтынуға бейімделген икемді
жүйесі. Сонымен қатар, бұл бәсекелестікті және әлеуметтік қорғау
қағидаларын сақтауды мемлекеттік реттеу жүйесі. Қайсыбір нарық түрі
болмасын, олардың барлығы да мемлекеттік реттеу объектілері болып табылады,
ал болашақтағыдамуы мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатының бір
бөлігі ретінде анықталады. Қазіргі уақытта зерттеудің негізгі мақсаты –
ауыл шаруашылығы кәсіпорындары дамуының жоғары қарқынын қамтамасыз ету, ал
болашақта – тұтынушылар нарығындағы олардың бәсекеге қабілеттілігін
арттыру.
Сүт және сүт өнімдері нарығының одан әрі қалыптасуы мен дамуы тағы да
мемлекет тарапынан реттелуге тиіс инфрақұрылымның жағдайына, маңызына және
жетілгендігіне байланысты.
Тұрғын халықтың төмен төлемқабілеттілігін жағдайында, импортталған
шетелдік сүт өнімдері отандық өнімдерге айтарлықтай бәсеке тудыратынын
ескеру керек.
Сондықтан, Қазақстандық сүт өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін
әлемдік стандарттарға бейімделген және сыртқы нарық талаптарына сай өнімдер
шығару жолымен арттыруға болады.Сүт және қышқыл сүт өнімдері Қазақстанда
жасына, тұрғылықты орнына және материалдық әл-ауқаттылығына қарамастан
халықтың барлық санатына танымал. Қышқыл сүт өнімдерін жиі тұтыну
денсаулықты нығайтып, өмірді ұзартады. Қышқыл сүт өнімдері дәл сүт сияқты
жүрек қан тамырларының, сүйек және жүйке жүйесінің жұмысына қажетті ағзаның
толыққанды ақуыз бен кальцийге деген сұранысын қамтамасыз етеді. Қышқыл сүт
өнімдерінің басты артықшылығы олардың құрамындағы бифидобактериялардың
ағзаны улайтын ауру тудыратын және әлсіз микроағзаларды өлтіретіндігінде.
Адам үшін қажетті сүттің қасиеттерін барынша пайдалану үшін сүт
өнімдерін өңдеуде жоғары сапаны қамтамасыз ету қажет. Бұл ретте сүттің өзі
және одан алынатын барлық өнімдер ауру жұқтыратын микроорганизмдер ықпалына
шалдыққыш екенін есте сақтап және үнемі ескеріп отыру керек. Мәселенің
мәнісі сүт және қышқыл сүт өнімдерін өндіру барысында санитарлық немесе
технологиялық нормалар бұзылса, онда пайданың орнына орны толмас залал
келтіру мүмкін екендігінде.
Сүт өнімдері нарығында ұсыныстардың көптігіне қарамастан, дұрыс
ұйымдастырылған жаңа бизнес әрқашан өз орнын таба алады.

1. Әдебиетке шолу

1.1. Сүт және қышқыл сүт өнімдерінің түрлері

Сүт және қышқыл сүт өнімдеріне мыналар жатады: сүт, қымыз, шұбат,
құрт, айран және қаймақ.
Сүт – бұл сүтқоректілердің сүт бездерінен алынатын өнім. Адам
тағамында қой, сиыр, ешкі сүттері пайдаланылады. Сүттің сапасы мен дәмі
көбінесе оның майлылығымен анықталады: майы көп болған сайын, оның дәмі де
жақсы болып, құнарлылығы да артады.
Қымыз – бұл бие сүтінен немесе басқа да ауыл шаруашылығы малдарының
майы алынған сүттерінен жасалатын қышқыл сүтті диеталық сусын. Егер қымызды
сиыр сүтінен жасаса, онда қаймағы алынбаған және қаймағы алынған сүт
қоспасын, сүт іріткісін және қантты (2,5%) зарарсыздандырады, суытады,
сосын қышқыл сүт пен спирттен тұратын аралас ашытуды қамтамасыз ететін
арнайы ашытқыда ашытады, бұл антибиотикалық (туберкулезге қарсы) заттың
қалыптасуына себеп болады.
Шұбатты түйе сүтінен жасайды. Ол қымызға қарағанда қоюрақ және
майлылырақ болады, жақсы сақталады, өзінің емдік қасиетін ұзақ уақыт бойы
жоғалтпайды.
Құрт – бұл қарапайым тұздалып, кептірілген ірімшік. Сүтті ашыту керек,
сосын ұзақ уақыт араластырып, сұйықтықтың айтарлықтай бөлігі қайнап
суалғанша қайнату керек. Сүзіп, тұздап, алақанмен пішінін келтіріп, таза
ауада кептіру қажет. Бұл – ең қарапайым тәсіл.
Айран – бұл Қазақстанда кеңінен тараған қышқыл сүтті сусын. Айранды
дайындау үшін бір литр сүтке жарты стақаннан 34 –іне дейін ашытқы құю
керек. Ашытқы ретінде қатық, айран немесе қаймақты пайдалануға болады.
Сүтті әбден қайнатып, бөлме температурасына дейін салқындату қажет,
дайындалған ашытқыны қосып араластыру, сосын шыны ыдысқа немесе
керамикалық ыдысқа құю керек, содан кейін әбден ұюы үшін бес алты сағатқа
қою қажет.
Қаймақ зарарсыздандырылған кілегейден алынады, қышқыл сүт
бактерияларының таза дақылдарынан ашытылып, дайын болуы үшін біраз уақытқа
қойылады. Кілегей 18-20° С температурада 3 сағат бойы ашытылады, мұндайда
қаймақтың қышқылдығы көтеріледі. Алынған қаймақ бір тәулікке 2-6° С
температураға қойылады. Ақуыздың бөрту процесі мен май түйіршіктерінің
қатуы нәтижесінде қаймақ таза консистенцияға ие болады, хош иісті заттар
мен қышқылдықты бойына жинайды.
Сүт, қышқыл сүт өнімдерін дайындау және сатумен айналысу үшін ғимарат
қажет. Жұмыс істейтін орын қажетті жарық, микроклимат, шу деңгейімен
қамтамасыз етілуі тиіс. Ауадағы зиянды заттар құрамы санитарлық және
гигиеналық нормативтерде бекітілген мөлшерден асып кетпеуі керек.
Қышқыл сүт өнімдерін дайындаудағы басты технологиялық ерекшелік оған
сүт қышқылы бактериялары немесе ашытқыларының дақылдарын (қолдан жасалған
ашытқы немесе дайын ашытқы) енгізу жолымен ашыту болып табылады.
Қышқыл сүт өнемдерін дайындау технологиясы төмендегі тізбек бойынша
жүзеге асады: сүтті қайнатады, содан кейін қажетті температураға дейін
суытады (30-45° С) және көлеміне қарай 3-5% ашытқы салады. Сүтті қажетті
ыдысқа құяды (стақанға, банкіге, шөлмекке және т.б.) және ұйығанға дейін
термостатқа салады. Өнімді қатты ұйытып жібергеннен көрі ұю біршама
іркілдек болып тұрған кезде ертерек термостаттан алу керек; одан кейін 10°С-
ден жоғары емес температурада суытады және сондай жағдайда сақтайды. Ашыту
аяқталғаннан кейін қышқыл сүт өнімін тоңазытқыш камерада 6±2° С-ден жоғары
болмайтын температурада сақтау қажет, бұл уақыт аралығында өнім біркелкі
консистенцияға келуі керек. Қышқыл сүт өнімдерін суытқаннан кейін белгілі
бір уақытқа тоңазытқыш камераларда жетілуі үшін сақтайды.
Қажетті сақталуды қамтамасыз ету үшін атқарылуы тиіс негізгі шарттар
мыналар болып табылады: белгілі бір температура және соған сәйкес ауаның
ылғалдылығы, жарықтың және ауа алмасуының сәйкес болуы. Қышқыл сүт
өнімдерін 80°С-ден жоғары болмайтын температурада сақтау қажет. Қышқыл сүт
өнімдерін аса жоғары температурада сақтау олардың қышқылдығының артуына,
іріткінің бөлінуіне, сапасының төмендеуіне және бұзылуына әкеп соқтырады.
Қышқыл сүт өнімдерін міндетті түрде жабық ыдыста сақтау қажет. Біріншіден,
бұл ұзақ уақыт сақтауға септігін тигізеді, екіншіден, жабық ыдыстағы өнім
тоңазытқыштағы басқа да заттардың түрлі иістерін өзіне сіңірмейтін болады.
Қышқыл сүт өнімдерін жаңа дайындалған түрінде сатуға немесе оны
өңдеуге беруге болады. Бұл үшін БАҚ арқылы хабарландыру беру, дүкендермен
келісу және т.б. қажет.
Қышқылсүт өнімдерін шикізаты (натурал сүтті) таза сүтқышқыл
бактериялары ұйытқысы арқылы ашыту жолымен алады. Шикізат ретінде
пастерленген, стерилденген сүт, сүт және кілегей қоспасын, т.б.
пайдаланылады. Олардан қышқылсүт ішімдіктерін, қаймақ, ірімшік және
ірімшіктен жасалған өнімдер өндіріледі. Сонымен қатар, қышқылсүт өнімдеріне
әртүрлі қоспалар (қант, жидек, бал қайнатпа, т.б.) қосып жасалуы мүмкін.
Қышқылсүт өнімдерінің адамзат тамақтануында маңызы зор, өйткені
олардың қоректік мәнімен қатар диеатлық және емдік әсері бар. Себебі, ашыту
барысында сүт белоктарының қасиеттері өзгеріп, ішімдік сүтпен салыстырғанда
тез және жақсы сіңетін жағдайға жетеді. Медициналық деректеріне жүгінсек,
қышқылсүт өнімдері құрамындағы сүт қышқылы адамның тәбетін ашып, шөлін
қандырады, ас қорыту жүйесі мен бүйректерінің жұмысын жақсартады.
Қышқылсүт өнімдерін алудағы негізгі процесс – ашыту (ұйыту). Ол –
күделі биотехнологиялық процесс: ұйтқы микроағзалардың әсерінен бөлінген
ферменттер сүт қантын (лактоза) ыдыратып, сүт қышқылы және басқа қышқылдар,
спирт, көміртегі диоксиді және т.б. түзіледі. Осы кезде пайда болған
заттарға қарай сүтқышқыл, спирттік және аралас (спирттік және сүтқышқыл)
ашыту жүреді. Осыған байланысты қышқылсүт өнімдерін өндіруде шартты түрде
екі негізгі топ: сүтқышқыл ашыту жолымен (ірімшік, қаймақ, простакваша және
басқалар) және араласашыту әдісімен (кефир, ацидофилин және басқалар)
алынған өнімдер.
Қышқылсүт өнімдері технологиясы ұйытқы (ашытқы) микро-ағзалары
әсерінен лактозаның әртүрлі дәрежеде ашуына негізделген.
Ашытқы дайындау. Сүт өңдеу кәсіпорындарында ашытқыларды сүтті таза
сүтқышқыл бактериялармен (штаммдар) ашыту арқылы даярлайды. Штаммдар арнайы
лабораторияларда шығарылып, кәсіпорындарға құрғақ немесе сұйық ашыту
ретінде жеткізіледі. Қышқылсүт өнімдерін алуда ашытқының рөлін еске алып,
соңғысын даярлаға көп көңіл бөлу керек.
Қышқылсүт сусындары жалпы көлемі жағынан қышқылсүт өнімдері арасынан
алатын орны үлкен. Оларға кефир, йогурт, простаквашаның кейбір түрлері
(мечниковская, ряженка, варенец және басқалар), ацидофил суысндар, ұлттық
сусын түрлері (айран, мацун, қатық, т.б.). Қышқылсүт сусындарын II-ші
сорттан төмен емес, қышқылдығы 19оТ-ден көп емес сүттен даярлайды. Олар
майсыз және майлылығы 1; 2,5; 3,2; 4 және 6%-тік болады.
Барлық қышқылсүт сусындары сүт шикізатын таза бактериялардың белгілі
бір түрінің ұйытқысымен ашыту (ұйыту) арқылы алады. Алынған ұйындыны
салқындатады, ал кейбір өнімдер пісіп-жетілуі үшін оларды қосымша уақыт
сақтайды. Салқындатылған және пісіп-жетілген қышқылсүт өнімдері
тұтынушыларға сатуға дайын деп есептеледі.
Қышқылсүт сусындарын даярлау үшін екі әдіс: резервуарлық және
термостаттық қолданылады. Екі технологиялық схема да ұқсас.
Қышқылсүт сусындарын даярлаудың технологиялық сұлбасы: а- резервуарлы
әдіс: 1,4,10,12- сораптар; 2- сүт ыдысы; 3- теңгергіш ыдыс; 5- пластиналы
пастерлеуіш-салқындатқыш; 6- басқару пульті; 7- сепаратор; 8- гомогендеуіш,
9- жетілдіргіш; 11- қышқылсүт өнімдеріне арналған ыдыс; 13- пластиналы
салқындатқыш; 14- аралық ыдыс; б- термостаттық әдіс: 1- нормалданған сүт
ыдысы; 2,4- сораптар; 3- теңгергіш ыдыс; 5- пластиналы патерлеуіш-
салқындатқыш; 6- басқару пульті; 7- сепаратор; 8- гомогендеуіш; 9 -
жетілдіргіш; 10- араластырғы; 11- аралық ыдыс; 12- ыдысқа қалыптау
автоматы; 13- термостаттық камера; 14- тоңазытқыш камера.
Резервуарлық әдіспен сүт арнайы резервуарда ұйыту арқылы, сол ыдыста
өнім (кефир, қымыз) пісіп-жетіледі. Сонан соң өнім тыдысқа құйылып,
сақтауға немесе сатуға жіберіледі.
Термостаттық әдіспен сүтті ашытқан соң ыдысқа (пакеттер, бутөлкелер)
құйып, термостаттық камераға ұйытуға қойылады. Өнім салқындатқыш камерада
салқындатылады, сонан соң ол сатуға даяр болады.
Кефир – бірегей (уникальный) өнім, оны даярлау үшін кефир
саңылауқұлақтары ашытқысы немесе арнайы таңдап алынған таза микроағзалардың
ашытқысы қолданылады. Кефирдің түрлері: майсыз, 1; 2,5; 3,2 және 6%-дық
майдың массалық үлесімен, құрғақ заттар 7,8; 8,1; 9,5 және 11%-дық, сондай-
ақ жеміс қосылған, витаминделген және әртүрлі оригинал заттармен араласқан.
Кефирді резервуарлық және термостаттық әдіспен алады. Ол біртекті қаймақ
тәрізді сұйық, таза қышқыл сүттің дәмімен, ақ түсті, аздап қоңырлау болады.
Кефирді резервуарлық әдіспен өндіру мына технологиялық операциялардан
тұрады: шикізатты қабылдау және дайындау, пастер-леу, гомогендеу,
ашытқылау, сүтті ұйыту, араластыру, салқындату, пісіп-жетілдіру, ыдысқа
құю, орау және өнімді сақтау.
Таңдап алынған сүтті майлылығы бойынша, нормалдайды. Майсыз кефирді
көксүттен өндіреді. Құрғақ, жай және майсыз сүтті арнайы технологиялық
нұсқауларға сәйкес қалпына келтіреді. Қажет болған жағдайда жай сүтке 50%-
ке дейін қалпына келтірілген сүт қосуға болады. Даярланған сүтті сепаратор-
сүттазалағышпен тазалайды.
Тазаланған, нормаланған сүтті 85±20С-та температурада 5-10 минут ұстап
немесе 90±20С-та 3 минут ұстап пастерлейді. Пастерлеуді 17,5 МПа қыысмда
өткізумен сүтті гомогендеу қатар өтеді. Ол үшін сүтті пастерлеуіш-
салқындатқыш қондырғының рекуперациялау секциясында 55-600С-қа немесе
пастерлеу температурасына дейін қыздырады. Пастерленген және гомогенделген
сүтті 20-250С ашыту температурасына дейін салқындатады және осы
температурада қышқылсүт өнімдері резервуарына береді. Көптеген тәжірибе
көрсетіп отырғандай, 250С-та ашытқылаған кефир органолептикалық ең жақсы
көрсеткіштерге – дәмі және иісі жағынан ие. Ұйытқыны резервуарға сүтпен
бірге енгізеді.
Ұйытқының активтілігіне қарай оның мөлшері орташа сүттің 5-10%
мөлшерін құрайды. Ашытқы сүт араластырғыш жұмыс істеп тұрғанда енгізіледі,
ол алғашқыысның бар көлемінде біркелкі таралуы үшін қажет. Резервуар толған
соң, 15 минут өткеннен соң, араластырғышты тоқтатады. Ұйыту барысында
ұйытқының микрофлорасы көбейіп, сүттің қышқылдығы өседі, казеин
коагуляцияланады және ұйынды пайда болады. Ұйыутдың аяқталғандығын тығыз
ұйынды пайда болағнына және қышқылдықтың 85-100оТ-ге жеткеніне қарап,
анықтайды. Ұйытылған кефирді араластырады, 14-16оС-қа дейін салқындатады
және онан әрі пісіп-жетілуге қояды.

1.2. Сүтті өндіру технологиясы

Сауын сиыр шаруашылығында сүт өнімінің мол және экономикалық жағынан
нәтижелі болуы сиыр табынының құрамына байланысты. Осыған байланысты сиыр
табынында оларды ұстау мерзімін анықтау және мезгілінде сиыр табынының жас
малмен толықтырып, кәрілерін уақытында шығарудың маңызы зор. Малдың өсуі,
табынының сапасы және құрамы, сондай ақ шаруашылықта ұйымдастыру жұмысын
жүргізу сиыр табынының дұрыс қалыптасуына ықпал етеді.
Осы уақытқа дейін малдан өнімді көп алу үшін оның санын көбейту қажет
болды, мұндай жағдайда әр сиыр табында 10- 12 жыл пайдаланып, тек жылына 8%-
ы ғана табыннан шығарылатын. Көптеген зерттеулер бойынша, сиырлар алты рет
бұзаулағаннан кейін 1 кг сүт өндіруге 25% азық өлшемі артық жұмсалғаны
байқалады. Сондықтан кәрі сиыр сүтінің өзіндік бағасы жас сиырларға
қарағанда жоғарылау, әрине мұндай жағдай оларды сиыр табынында ұстаудың
қажеті шамалы. Сонымен сиыр табынындағы сиыр жасының шаруашылық
экономикасына тигізетін әсері зор.
Көптеген асыл тұқымды сиыр шаруашылығының тәжірибелері бойынша жылына
8- 10% кәрі сиыр шығарылады, оның орны жас сиырмен толықтырылады, ал
осындай жағдайда сиыр табынын асылдандыру өте қиын, себебі табында сүтті аз
беретін сиырлар қалуы мүмкін. Мұндай жағдайда сиырлар тек шығу тегі арқылы
сұрыпталынады, көбінесе бұл тәсілден көп қателеседі, себебі сүт өнімінің
тұқым қуалаушылық коэффициенті өте төмен. Ал сиырларды дамуына, желін
бөліктерінің біркелкілігі мен тез сауылуы белгілеріне қарай сұрыптау уақыт
талап етеді, әрі қиынға түседі. Жас уақытындағы тірілей салмағы және
экстерьерлік бағалаудың нәтижесі ғана қолдағы бір нақты дерек. Әрине, бұл
сұрыптудың сүтті сиыр шаруашылығы үшін пайдасы шамалы.
Еліміздегі және шетелдегі көптеген тәжірибелер бойынша сиыр табыны
жылына бірінші рет бұзаулаған жас сиырлармен 25% толықтырылады, әрі осындай
мөлшерде кәрі, ауру, сүт өнімі аз сиырлар сиыр табынынанбөлінеді.
Сондықтан, көптеген асыл тұқымды шаруашылықта қазіргі уақытта әрбір 100
сиыр 25- 30% бұзаулайтын жас сиырлармен толықтырылып,сүтті типке жататын
сиырлар сиыр табынынан толықтыруда. Ол үшін бірінші рет бұзаулаған сиыларды
3- 4 айдың ішінде бақылау арқылы сүтін анықтау қажет, аса сүттісін сиыр
табынын толықтыру үшін қалдырған жөн. Мұндай жағдайда жыл сайын сиыр
табынынан 25- 27% сиыр шығарылады, оның ішінде 8- 10% кәрі сиырлар, 5- 6%
қысыр сиырлар және 11- 13% сүтсіз сиырлар. Ф. Ф Эйснердің деректері бойынша
мұндай шаралардың сиыр табынының өнімін жоғарылату үшін маңызы зор.
Ол үшін әр шаруашылықта тайынша- қашарларды көп өсіру қажет, оларды
тиісті қорамен, жем- шөппен және бағып күтетін адамдармен қамтамасыз ету
қажет. Тайынша- қашар сиыр табындарында көп болса, олардың ішінен
жақсыларын іріктеуге болады, әрі сол табынды толықтыруға да қолайлы. Сиыр
шаруашылығының алдында тұрған міндет олардың санын, сапасын және өнімін
көбейту. Ғылыми тәжірибелерге қарағанда тұқымдық сапасы жоғары мал 1кг өнім
үшін тұқымдық сапасы нашар малмен салыстырғанда жем- шөпті 1,5- 2 есе аз
жұмсайды.
Сиыр тұқымын жақсарту үшін: біріншіден, мемлекеттік асыл тұқымды мал
станцияларындағы таза тұқымды бұқаларды қолдан ұрықтандыру тәсілімен
кеңінен пайдалану керек, екіншіден, тұқымдылығы жоғары сиырлармен
қашарлардан асыл тұқымды сиырлар табынын толықтыру үшін 20- 25% тайынша-
қашарларын іріктеп алу қажет, үшіншіден, мемлекеттік асыл тұқымды мал
станцияларына қарасты аймағындағы шаруашылықтарында жаңа тұқымды мал
фермаларын ұйымдастыру керек. Келешекте қырдың қызыл сиырының, латвия қызыл
сиырының және аулиеата сиырларының табындары жаңадан асыт тұқымды мал
заводына айналады да, асыл тұқымды мал фермалары, асыл тұқымды мал
шаруашылықтары болмақшы. Егер әр 100 сиыр мен қашардан жылына 90- 100
бұзаудан алынса, оларды ұрықтандыру үшін таза тұқымды бұқалар пайдаланылса,
онда аз уақытта асыл тұқымды мал фермалары маңайындағы шаруашылықтарды таза
тұқымды бұқалармен қамтамасыз етсе, онда асыл тұқымды мал фермалары мол
өнімді сиырлармен сүт комплекстерін де қамтамасыз етеді. Ғалымдардың
мәліметтері және селекциялық жұмыс бойынша қырдың қызыл сиырының, латвия
қызыл сиырының және әулиеата сиырларының алдағы жылдары асыл тұқымды мал
шаруашылықтарында сүті 3500- 4000 кг, сүтінің майлылығы 3,75- 4,1% болса,
сүт комплекстерінде сүтті 3000- 3500 кг, сүтінің майлылығы 3,75- 4,1%, ал
тауарлы фермаларда сүті 2500-3000кг, сүтінің майлылығы 3,75- 4,1% болады.
Сауын сиырлардың сүті көбейген сайын,оның өніміне азық өлшемі де аз
жұмсалады. Мысалы, жылына алынатын 1500 кг сүт үшін оның 1 кг- на 1,7 азық
өлшемі жұмсалса, 3000 кг сүт алу үшін, оның 1 кг- на 1,2 кг, ал 4500- 5000
кг сүт сауылған уақытта 1 кг өндіруге 0,9 кг азық өлшемі жұмсалады. Сиыр
сүтінің өнімі оның тірілей салмағына да байланысты. Алдыңғы қатарлы
шаруашылықтардағы сүтті сиырлардың тірілей салмағы жоғары болуымен қатар
сүті де жоғары.
Қырдың қызыл сиырының, латвия қызыл сиырының және аулиеата
сиырларының қолайлы орташа тірілей салмағы 500- 550 кг болуы тиіс.
Сиыр сүтінің және тірілей салмағының жоғары болуы төлді дұрыс өсіруге
байланысты. Асыл тұқымды мал шаруашылықтарында төлді өсіргенде, олардың
тірілей салмағы , сол тұқымның І класс стандартынан 10- 15% артық болуға
тиіс. Сондай- ақ, бұл шаруашылықтарда 6 айлығына дейін тәулігіне ұрғашы
бұзаулар 700- 800 г, еркек бұзаулар 900- 1000 г, 6 айлығынан 12 айлығына
дейін 500- 600 және 600- 700 г салмақ қосатын болу керек. Ал, тауарлы
фермаларда ұрғашы бұзаулар 6 айға дейін 600 г, 6 айлығынан 12 айлығына
дейін 500 г, 12 айлығынан 18 айлығына дейін 400 г салмақ қосып, 18
айлығында тірілей салмағы 300- 320 кг жетуі тиіс.Сүтті сиыр шаруашылығы мал
шаруашылығының негізгі бір саласы, шаруашылықтарда сүт өнімінің көбеюі
жемшөптің қоры мен малды асылдандыру жұмыстарына байланысты. Сүтті сиыр
шаруашылығы мал шаруашылығының негізгі бір саласы, шаруашылықтарда сүт
өнімінің көбеюі жемшөптің қоры мен малды асылдандыру жұмыстарына
байланысты. Сонымен қатар, сүтті сиыр шаруашылығында мамандандырылу мен
шоғырландыру дың маңызы зор. Бұлардың бірартықшылығы- ол шаруашылықты жаңа
технологиялық өндірістік негізде дамытуға мүмкіндік береді.
Көптеген авторлардың зерттеулеріне қарағанда бірқатар шаруашылықтарда
мамандандыру мен шоғырландыру нәтижесінде сүт өнімінің өзіндік құны едәуір
төмендеген. Сондықтан да, шаруашылықтарға белгілі бір деңгейге дейін
сиырларды шоғырландырған пайдалы. Мұндай жағдайда, қала маңындағы сүт
өндіретін шаруашылықтың бұзаулары басқа шаруашылықтарға берілуге тиіс. Бұл
шараның тиімділігі сол, сауын шаруашылығындағы сиыр саны көбейіп, сүт өнімі
артады. Мамандандырылған шаруашылықтардың негізгі міндеті- басқа
шаруашылықтардан және сүт комплекстерінен ұрғашы бұзауларды алып, оларды
ұрықтандыру жасына дейін өсіру, сондай- ақ жоспарлы линиядан шыққан элита-
рекорд және элита класты бұқалардың ұрпағымен қашарларды қолдан
ұрықтандыру, оларды бұзаулауға дайындау мен оларды сүтейту және басқа
шаруашылытармен сүт комплекстермен бірінші рет бұзаулаған сиырлармен
қамтамсыз ету. Ет өндіруге мамандандырылған шаруашылықтардың міндеті-
шаруашылықтардың және сүт комплекстерін сүт өндіруге жарамайтын төлдерді
алып, оларды етке тапсыру үшін семірту және бордақылау.
Қазіргі уақытта малды жаңа технологиялық әдіспен бағып күтуде және
оларды сүт комплекстерінде жаңа тәсілмен азықтандырып, одан әрі
асылдандыруда, олардың біркелкі болуы қажет. Сүтті сиырлардың стандарты,
типі, дене пішіні өлшемдері, тірілей салмағы, өнімі, сауу машинасымен
сауғанда сауылу жылдамдығы, сиыр желінінің сауу машинасына бейімділігі
бірдей болған жөн. Сүт комплекстеріндегі сиырдың сырт пішіні , оның
еттілігі , сүйегінің беріктігі және аяқтары жақсы жетіліп, тұяқтары
мықты болмаса жаңа технологиялық сүт өндіру тәсіліне сәйкес келмейді.
Сондықтан, сүтті сиыр тұқымын жаңа өндірістік технологиялық жолмен өсіру
үшін , біріншіден, сырт пішіні жалпақтау және конституциясы мықты болуы
керек, екіншіден, малға жемшөпті көп беріп, одан алынатын сүт өнімін
молайту керек, үшіншіден, организмі әртүрлі ауруларға қарсы тұратын төл
алған жөн, төртіншіден, сиыр машинамен саууға және механикаландырылған
қора – жайға бейім болуы керек, бесіншіден, стандарт көрсеткіштері, дене
өлшемі, тірілей салмағы, сүті, сауылу жылдамдығы, азықтандыру мезгілі
бірдей болғаны дұрыс.
Асыл тұқымды сиырлардың тез сауылғыш қасиеттерін өздерінің
ұрпақтарында да сақтаудың маңызы зор. Ғалымдардың дерегі бойынша
Қазақстанда жоспарлы түрде өсірілетін қырдың қызыл сиырының , латвия қызыл
сиырының және әулиеата қызыл сиырының сүтті типке жататын тез сауылғыш
стандарт көрсеткіштері болғаны жөн. Асыл тұқымды мал зауыттарында сауын
сиырдың тез сауылуы минутына 1,8- 2,0 кг, асыл тұқымды мал
шаруашылықтарында 1,7- 1,8 кг, асыл тұқымды мал фермасында 1,6- 1,8 кг, сүт
комплекстерінде 1,6- 1,5 кг, тауарлы фермаларда 1,4- 1,5 кг болады. Бұл
стандарт көрсеткіштері, сиырларды одан әрі асылдандырған уақытта, жаңадан
бұқа мен сиыр линияларын шығарғанда еске алынуы керек.
Профессор А. С. Всяких өзінің мамандарымен (1974) сиыр желінін
дамытуды үш кезеңге бөлінеді:
Бірінші айда. Алғашқы аптада желінді уқалайтын орындағы станоккқа
үйретеді. Ол үшін желіні мен емшегі аз ғана уқаланады. Екінші аптада
желіннің әр бөлігін 4- 5 минуттан уқалайды, ешегі аздап- аздап созылып,
тартылады. Үшінші аптада желінінің әр бөлігін екі қолмен бірдей уқалайды,
жоғарыдан төмен қарай уқалап, емшегін төмен тартады, сипалайды, мұндай әдіс
4- 5 минутқа созылады. Төртінші аптада желінінің алдыңғы екі бөлігіне көп
көңіл бөледі, себебі артқы екі бөлігіне қарағанда олар нашарлау жетіледі.
Бұл аптада да уқалау әдістерін жоғарыда айтылғандай қайталайды. Уқалауды
бітер кезінде желінді жоғары көтереді, мұндай әсер бұзаудың сиырды
емдегеніне ұқсайды. Уқалау 5- 6 минутқа созылады.
Екінші айда желінді уқалау толығымен өтеді, әрбір бөлігіне екі қолдың
алақынымен жоғарыдан төмен немесе керісінше уқалайды. Ең алдымен желіннің
сол жағын, сонан соң оң жағын уқалап, желінді төменнен жоғары қарай бірнеше
рет итерумен аяқтайды. Әсіресе, желіннің алдыңғы бөліктеріне көп көңіл
бөледі. Екінші айда сиыр желінінің әр уқалағанда 6 минут бойы уқалап
отырады.
Үшінші айда. Екінші айда желінді қалай уқаласа, үшінші айда оны
қайталайды. Бұл айдың үшінші аптасынан бастап уқалауды азайтады және
уқалағанда тек қана төменнен жоғары азайтады, минуттай ғана сипайды.
Бұзаулауына 15- 20 күн қалғанда желін уқалауды тоқтатады.Бұл уақытта оларды
сауу аппаратына үйретеді. Ең алдымен сауу машинасын қасына қояды, олар
көреді және кейде иіскейді. Екі күннен кейін аппаратты жүргізеді, оны
жүргізген уақытта оған қалай әсер еткенін бақылайды. Мал бұған үйренгеннен
кейін олардың емшегіне сауу стакандарын киггізіп, тез суырып алады.
Сүттің шығуы, жуу, сүрту, уқалау кезінде сиыр желіні мен үрпісінің
тітіркенуінен басталады. Жүйке тітіркендіргіштері гипофизге жетіп,
окситоциннің бөлінуіне жағдай жасайды, ол қан арқылы сүт безіне келіп
түседі. Альвеола желіннің тармақтары мен цистернасында жиналатын сүттің
шығуы бір- бірімен тығыз байланысқан екі кезеңде жүреді:
Бірінші кезең (жүйке рефлекторы) сүт желінін механикалық қоздырумен
байланысты, нәтижесінде желін цистернасы мен тармақтары бұлшық еттерінің
қозғау реакциясы белсенді, үрпі көзі әлсіреуі арқасында цистернадағы сүт
бөлінеді.
Екінші кезең (нейрогуморалды) окситоцин әсерінен альвеоланың
миоэпительді клеткасы жиырылып, альвеола мен ұсақ тармақтардағы сүт
ығыстырылады (альвеоалды сүт).
Желінді сүт әр түрлі қарқынмен түзіледі. Желінді босатқаннан кейін сүт
түзу жоғары жылдамдықпен жүреді. Ең алдымен альвеолалар мен ұсақ тармақтар,
4- 6 сағаттан кейін ірі тармақтар мен цистерналар сүтке толады. Желін
көлемінің 80%- і сүтке толғанда сүт түзу баяулады, ал сауу аралығы(12
сағаттан ұзақ) алшақ болса сүт түзу мүлде тоқтайды, ол желін ішіндегі
қысымның күрт артуына байланысты. Сондықтан сүт түзілу қарқынын төмендетпеу
үшін сиырларды уақытында сауудың маңызы зор.
Сүт өңдеу ерекшелігіне, құрамындағы май, майсызданған құрғақ сүт
қалдығының мөлшеріне үстеме толықтырғыш заттар қосу және ыдыстарға құюына
байланысты топтарға бөлінеді. Пастерленген, стерилденген және қорытқан сүт
өнділеді.
Пастерленген сүтті шикізатты белгілі бір температураға дейін қыздыру,
суыту және ыдыстарға құю арқылы алады. Сату орындары үшін нағыз сүт, майлы,
белокты, витаминді, майсыз сүт түрлері өндіріледі. Нағыз сүт дегеніміз-
майы алынбаған және құрамында қоспасы жоқ өнім. Нормаланған сүт-
құрамындағы май мөлшерін 2,55 және 3,2%- ке дейін жеткізген сүт. Құрғақ
сүтті немесе құрғақ майсызданған сүт ұнтағын 40- 45˚С температурадағы
ішетін суда ерітіп, майлылығын 3,2%-ке жеткізген сүтті – қалпына кетірілген
сүт деп атайды. Белокты сүт құрамында құрғақ майсызданған қалдық мөлшері
өте көп, оны нормаланған сүтке құрғақ немесе майсызданған сүт қосу арқылы
алады. Витаминделген сүтті, сүтке немесе майсыз сүтке С витаминін қосу
арқылы дайындайды. Ұнтақ түріндегі витаминді пастерленген, суытылған сүтке
қосады Пастерленген сүтті дайындау технологиясы келесі операциялардан
тұрады: шикізатты қабылдау және бағалау, тазалау, нормалау, гомогендеу,
пастерлеу, суыту, ыдыстарға құю, жабу, сақтау, тасымалдау.
Стерилденген сүт сақтауға төзімді және бөлме температурасында 10
тәулікке дейін қағаз қалталарда сақтауға болады. Ол үшін сүтті
гомогениздейді және 100˚С жоғары температурада қыздырады. Мұндай сүтті екі
тәсілмен дайындайды. Бірінші жолы- сүтті екі рет қыздырады, бірінші рет
145˚С- қа дейін қыздырып, кейін 70˚С- қа дейін салқындатады да асептикалық
ыдысқа жинайды, екінші рет- шыны ыдыстарға құйып, мұнарлы стерилизаторда
қыздырады. Барлық технологиялық процесс сүтті тазалаудан, нормалаудан,
алдын- ала стерилдеуден, гомогенді суытудан тұрады.
Қорытылған (пісірілген) сүтті гомогендеу жолымен және 95˚С
температурада 3- 4 сағат жылумен өңде арқылы алады. Пастерлеу барыснда сүт
бетінде белок пен май қабаты түзуіне жол бермеу мақсатында әр сағат сайын
2- 3 инут араластырып отырады. Пісірілген сүтті 6- 8˚С температураға дейін
суытып, ыдыстарға құяды да, тұтынушыларға жөнелтеді
Сүт кешендері мен сүт фермадағы ветеринарлық - санитарлық шаралар.
Малдарды аурудан сақтау, алдын- ала емдеу жұмыстары ірі
шаруашылықтарда жүргізілуі қажет. Себебі, жұқпалы аурулар шыға қалса, ол
барлық малға тез тарайды. Сондықтанда, сүт кешендерінде және ірі
фермалардағы арнайы карантин бөлмелерін, әсіресе ол басқа облыстардан,
аудандардан және басқа шаруашылықтардан әкелінген мал үшін қажет. Ал, аяқ
киімді және автотранспорттардың дөңгелегін өндірістік алаңдарға кіріп-
шығарғанда дезбарьер қояды. Сүт кешендерінде және ірі фермаларда
профилактикалық жұмысты мұқият жүргізеді. Оған тазалау, дезинфекциялау және
қораларды ремонттан өткізу жұмыстары жатады. Осы шаруашылықтарда арнайы
бөлме бөлініп, онда ауру малдарды емдейді. Жұмыс бөлмелерінде жуынатын және
жұмыс киімдері мен аяқ киім қоятын шкафтар болады. Жұмыс құралын сақтайтын
және оларды жуатын бөлмелерде бар. Әрбір мал қорасында суық және ыстық су
болуы қажет. Әрбір кешендер мен фермаларда УДС және УВП қондырғыларын
дезинфекциядан өткізетін арнайы транспорттар және ауру, өлген малдарды
таситын арбалар, контеинерлер, мал өлімін уақытша сақтайтын жерлер, сонымен
қатар малдарды егу және қанын зерттеуге алатын ветеринариялық станоктар
болады, ол станоктарда малдың тұяғын тазалау және емдеу жұмыстарын
жүргізеді. Сауу қондырғыларында сиырларды сауар алдындағы станоктар арқылы
бақылаудан және сиыр желінін тазалаудан өткізеді.
Сүт кешендері мен ірі фирмаларда мастит ауруы мен ауырған сиырлардың
сүтін пастеризациядан өткізетін температурасы өте жоғары аппараттар бар.
Малдардың қиларын жер асты трубалар арқылы мехнизация күшімен тазалап
тұрады, оларды санитарлық- бактериологиялық және гельминтологиялық
бақылаудан өткізеді. Егерде мал қиында инфекция болмаса, оны толығымен
пайдалауға болады. Әрбір фермада сұйық қиды тазалайтын қондырғы болады.
Қиды тазалайтын түрі 7- 8 айға дейін жеке изолятор қорында сақтау.
Сүт кешендері мен ірі фермаларда туберкулез және бруцеллез ауруларынан
үш жыл бойы сау, ал лейкоз, виброз және трихомоноз ауруларынан 1- 2жыл сау
малдармен толықтырады.
Сүт кешендеріне өз төлімен толықтыратын болса, алдын ала
диагностикалық және диспансерлік зерттеулер (клиникалық, гематологиялық
биохимялық) жүргізеді. Сүт кешеніне малдарды кіргізер алдында, оларды топ-
тобымен карантин бөлмесінде ұстайды да санитарлық- гигиеналық және
профилактикалық зерттеуден өткізеді.
Жылына бір рет ( сәуір, мамыр айларында)барлық малды бруцеллездің
зерттеінен өткізеді. Ал туберкулездің зерттеуін жылына екі рет өткізеді.
Сол сияқты лейкоздың зерттеуін жылына бір рет атқарады.
Сиырларды суалту алдында, клиникалық зерттеулер арқылы маститтың бар
немесе жоқтығын анықтайды, бар болса ондай сиырларды емдеуге кіріседі.
Бірінші цехтан екінші цехқа малдарды ауыстырар алдында, олардың сау
екендігін дәлелдейтін акт жасайды. Сиыр табынын сау малдармен толықтырады,
олардың желіндерінің морфологиялық белгілерінің және физиологиялық
ерекшеліктерін анықтап, машинамен саууға қолайлысын таңдайды.
Қазіргі сауын сиырлар бағылатын шаруашылықтардың даму деңгейі, мал
басының көп шоғырлануы, сиырлардың ауруға төзімділігінің төмендеуі, сүт
қабылдау орталықтарының алшақтауы- жаңа технологиялық шешімдер мен сүт
өндіру барысын бақылауды, ыдыстарды жуу және қондырғыларды дезинфекциялау
жұмыстарын күшейтуді, сүтті құбырларда суыту тәсілдерін талап етеді. Бұл
тұрғыдан алғанда малды төсенішсіз балап ұстау, мал орындарын, сауу
аппараттарын, өтетін жолдарды дезинфекциялау, сауу алдында желінді дайындау
жұмыстары көңілге қонымды. Бұл шаралар малды қоршаған ортадағы инфекцияны
жоюға мүмкіндік береді. Сүттің санитарлық сапасы малдың, ферма аумағының,
қоралардың, қондырғылардың санитарлық жағдайына және қызмет көрсетушілердің
жеке басының тазалығына байланысты.
Ең алдымен малдың тері қабатының тазалығын қамтамасыз ету қажет,
себебі таза тері сүт сапсына ғана жақсы әсер етіп қоймайды, сонымен бірге
сүттің көп бөлінуіне де әсер етеді, өйткені мал терісін тазалағанда пайда
болатын зат алмасу процесін жақсартып, мал тәбетін жоғарлатады да, азықтың
жақсы сіңірілуіне әсерін тигізеді.
Сиыр терісін күнделікті тазалау қажет және бұл жұмысты сауыншының күн
тәртібіне міндетті түрде кіргізу керек. Сиыр денесінің көп ластанған
жерлерін, яғни жамбасын, артқы аяқтарын, құйрығын, денесінің төменгі
бөліктерін жыоы сумен жуу қажет. Ауру белгілері бар сиырларды диагнозы
қойылғанға дейін табыннан бөліп алып, олардың сүтін бөлек жинап, пісіріп,
кейін шаруашылықта пайдаланады. Табынды жүйелі түрде жұқпалы ауруға қарсы
етіп, тексеріп отырады.
Сүт кешеніне арналған орын мал дәрігерлік талапқа сәйкес белгіленуі
керек. Сиыр қоралары тұрғын үйлер мен өндіріс орындарынан 200 м, жолдан 300
м, көң қоймасынан 1000 мқашықтықта орналасуы қажет. Фермаға арналған
бөлікте жер асты суы іргетасын 1 метр төмен болуы керек. Ол биіктеу,
оңтүстік жағына қарай өңестеу, күн сәулесі жақсы түсетін, жеңіл
желдетілетін жерде орналасқаны жөн. Ферма айналасын қоршап, кіретін
жерлеріне дәріленген өткел жасап, ал орталық есікті санитарлық бақылаумен
жабдықтау қажет. Фермаға баратын жолдың үстіне тас төсеп, ал ферма
айналасына ағаш отырғызған дұрыс. Мал қорасының айналасын көгалдандыру-
сыртқы көркін әрлендіріп қана қоймайды, сонымен бірге санитарлық жағдайын
да жақсартады, себебі ағаштар жел, шаң- тозаңнан қорғайды, ферма
микроклиматын жақсартады.
Сүт қабылдауға арналған орын сиыр қорасымен тікелей байланысады, оның
едені қатты матириалмен жабылады, қабырғасы қапталып немесе ашық майлы
сырмен сырланады. Қабырғасын, еденнін жүйелі түрде дезинфекциялап, күн
сайын сілтінің әлсіз ертіндісімен жуады. Жаз айларында жайылымда сауу орнын
қалқан астына орналастырып, еденнің қатты материалымен жабады. Сүтті сүзіп,
салқындататын орынды жеке жабдықтау қажет.
Сиырларды иітуге, саууға байланысты көптеген шартты рефлекстер әсер
етеді: сауу кезінде дәнді азықпен азықтандыру, пульсатор шуы, бір
сауыншының қатынасуы, т. б. Дегенмен бұл құбылыстар тек күн сайын өз
кезегімен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.