Қазақ тілі сабағында оқушылардың сөйлеу мәдениетін қалыптастыруда дидактикалық ойындардың ролі
Кіріспе
1 Бастауыш мектепте оқыту процесіндегі дидактикалық ойындар
1.1 Оқыту процесінде дидактикалық ойындарды қолданудың педагогикалықнегіздері
1.2 Дидактикалық ойындарды қолдана отырып, қазақ тілін оқыту процесінде сөйлеу мәдениетін қалыптастыру
2 Сөйлеу мәдениетін дидактикалық ойындар арқылы қалыптастыру мүмкіндіктері
2.1 Дидактикалық ойындарды қазақ тілі сабағында қолданудың жолдары
2.2Дидактикалық ойындар арқылы сөйлеу мәдениетін қалыптастыру бойынша тәжірибелік жұмыстардын нәтижесі
1 Бастауыш мектепте оқыту процесіндегі дидактикалық ойындар
1.1 Оқыту процесінде дидактикалық ойындарды қолданудың педагогикалықнегіздері
1.2 Дидактикалық ойындарды қолдана отырып, қазақ тілін оқыту процесінде сөйлеу мәдениетін қалыптастыру
2 Сөйлеу мәдениетін дидактикалық ойындар арқылы қалыптастыру мүмкіндіктері
2.1 Дидактикалық ойындарды қазақ тілі сабағында қолданудың жолдары
2.2Дидактикалық ойындар арқылы сөйлеу мәдениетін қалыптастыру бойынша тәжірибелік жұмыстардын нәтижесі
Зерттеудің көкейкестілігі:Бүгінгі таңда елімізде жүріп жатқан әлеуметтік-экономикалық өзгерістер жалпыға бірдей білім беретін орта мектептердің алдына әлемдік өркениеттің барлық талаптарына сай келетін, парасатты,тәрбиелі жастарды тәрбиелеп дайындауды талап етуде. Бұл Отанымыздың келешек дамуымен, әлемнің алдыңғы қатарлы елдер қатарына қосылуымен, қазіргі мектеп оқушыларының білім дәрежесімен, шығармашыл ойлай алу қабілеттерімен сабақтаса орайласады. Осыған орай білім беру салаларында оқыту мен тәрбиелеудің жаңа технологияларын қолдану жұмыстары жедел қарқынмен жүруде[1].
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында белгіленген орта білім берудің негізгі міндеттерінің бірі «білім алушылардың еңбек рыногындағы бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету» үшін тілдік фактілерді жалаң емес, қатысымдық тұрғыдан меңгерту қажет. Бұл оқушылардың ана тілінде жатық, өз ойын жүйелі, анық жеткізуге әсер етеді[2].
Жалпы білім беретін орта мектептерде қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы оқытып, оқушылардың шығармашыл ойлауын қалыптастыру-бүгінгі өмір талабына сай азаматты тәрбиелеудің негізгі жолдарының бірі. Себебі оқыту процесінде тиімді қолданылған дидактикалық ойындар оқушылардың сабаққа деген ынтасын арттырады, сол арқылы шәкірттердің ана тілінің терең қатпарларын игеруіне, асыл маржандарын түснуіне жағдай жасайды. Сондықтан қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы оқыту мемлекет тарапынан білім беру мекемелеріне қойылған талаптардың іске асуына игі әсерін тигізеді. Оқушылардың сабақтағы белсенділігі олардың сабаққа қызығушылықтарының артуымен тығыз байланысты. Әсіресе, дидактикалық ойындар оқушылардың лидерлік қабілеттерін жетілдіріп, өз пікірін дәлелдеуге, сыныптастарымен еркін пікірлесуге ықпал етеді. Дидактикалық ойындар оқушыларды тілдік материалдарға қызықтырумен қатар тіл білімінен алған білімдерін бекіту, тереңдету үшін де тиімді. Мұның өзі дидактикалық ойындар оқушылардың танымын кеңейтіп, оның ойлау қабілетін, ізденімпаздығын, еңбек қорлығын жетілдіруде, олардың жеке тұлғалық қабілеттерін тәрбиелеуде маңызды рөл атқаратынын көрсетеді. Дидактикалық ойындар барысында оқушылар өздерін еркін сезінеді, басқа жолдастарымен тілдік қарым-қатынасқа оңай түседі. Бұл шәкірттердің жеке тұлғалық қабілеттерін жетілдіруіне, сабақтың тартымды өтуіне, жаңа материалды терең игеруіне ықпал етеді. Сондықтан оқыту барысында дидактикалық ойындарды қолдану–қазақ тілін сапалы оқытудың, меңгертудің ұтымды жолдарының бірі [3].
Осыған итермелеген екі себепті атауға болады. Бір жағынан Қазақстанның бастауыш мектебінде әр түрлі оқыту бағдарламаларының көбеюі, оқушылардың ойын ойнауға, құрдастарымен қарым-қатынас жасауға аз уақыт қалатынына әкеп соқтырады.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында белгіленген орта білім берудің негізгі міндеттерінің бірі «білім алушылардың еңбек рыногындағы бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету» үшін тілдік фактілерді жалаң емес, қатысымдық тұрғыдан меңгерту қажет. Бұл оқушылардың ана тілінде жатық, өз ойын жүйелі, анық жеткізуге әсер етеді[2].
Жалпы білім беретін орта мектептерде қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы оқытып, оқушылардың шығармашыл ойлауын қалыптастыру-бүгінгі өмір талабына сай азаматты тәрбиелеудің негізгі жолдарының бірі. Себебі оқыту процесінде тиімді қолданылған дидактикалық ойындар оқушылардың сабаққа деген ынтасын арттырады, сол арқылы шәкірттердің ана тілінің терең қатпарларын игеруіне, асыл маржандарын түснуіне жағдай жасайды. Сондықтан қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы оқыту мемлекет тарапынан білім беру мекемелеріне қойылған талаптардың іске асуына игі әсерін тигізеді. Оқушылардың сабақтағы белсенділігі олардың сабаққа қызығушылықтарының артуымен тығыз байланысты. Әсіресе, дидактикалық ойындар оқушылардың лидерлік қабілеттерін жетілдіріп, өз пікірін дәлелдеуге, сыныптастарымен еркін пікірлесуге ықпал етеді. Дидактикалық ойындар оқушыларды тілдік материалдарға қызықтырумен қатар тіл білімінен алған білімдерін бекіту, тереңдету үшін де тиімді. Мұның өзі дидактикалық ойындар оқушылардың танымын кеңейтіп, оның ойлау қабілетін, ізденімпаздығын, еңбек қорлығын жетілдіруде, олардың жеке тұлғалық қабілеттерін тәрбиелеуде маңызды рөл атқаратынын көрсетеді. Дидактикалық ойындар барысында оқушылар өздерін еркін сезінеді, басқа жолдастарымен тілдік қарым-қатынасқа оңай түседі. Бұл шәкірттердің жеке тұлғалық қабілеттерін жетілдіруіне, сабақтың тартымды өтуіне, жаңа материалды терең игеруіне ықпал етеді. Сондықтан оқыту барысында дидактикалық ойындарды қолдану–қазақ тілін сапалы оқытудың, меңгертудің ұтымды жолдарының бірі [3].
Осыған итермелеген екі себепті атауға болады. Бір жағынан Қазақстанның бастауыш мектебінде әр түрлі оқыту бағдарламаларының көбеюі, оқушылардың ойын ойнауға, құрдастарымен қарым-қатынас жасауға аз уақыт қалатынына әкеп соқтырады.
1 Назарбаев Н.Ә Жолдауы – 2012ж
2Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беру тұжырымдамасы Қазақстан жоғары мектебі-2004 №1
3Оразбаева Ф.Ш. Тілдік қатынас: теориясы мен әдістемесі- Алматы: РБК, 2000,-207б
4Бастауыш мектеп оқулықтарында сирек қолданылатын сөздерді іріктеу тәсілі 7 том. Шымкент М.Әуезов атындағы ОҚМУ, 2002-41-42б
5 Бастауыш мектепте қолданылатын дамытушы ойындардың лингвистикалық негіздері «Ізденіс» журналы. Гуманитарлық ғылымдар сериясы. 2003 №1 245-249б
6Тіл мен сөйлеу және олардың бірліктері әл-Фараби атындағы ҚазҰУ хабаршысы. Педагогикалық ғылымдар сериясы. 2004 №12 100-104б
7Дидактикалық ойындар арқылы тілдік материалдары сапалы меңгерту жолдары «жоғары кәсіптік, базалық білім және жеке пәндерді оқыту әдістемесі» Шымкент, 2005-206-207б
8Лексиканы дидактикалық ойындар арқылы игерту жолдары «Жоғары кәсіптік, базалық білім және пәндерді оқыту әдістемесі» Шымкент, 2005.208-210б
9Рөлдік ойындар арқылы оқушылардың сөздік қорын, тілін дамыту «Бастауыш мектеп» журналы.-2006 №1 26-28б
10Диалогтық және монологтық сөйлеуге үйрету «Қазақстан мектебі» журналы.-2006 №4 52-54б
11С.Рахметова Бастауыш сыныпта қақақ тілін оқыту методикасы Алматы. 1992ж
12Дариева Т.Т. Бастауыш сыныпта қазақ тілін оқытудағы дидактикалық ойындардың алатын орны. 2007-20-21б
13С.Жиенбаев Қазақ тілі методикасы Алматы 1996-96-98б
14 Крутецкий В.К. Психология. Издание второе.
15Переработанное и доплнение-М.Просвещение 1986.
16Темірбеков А.С. Балабаев. Психология,-Алматы.Мектеп.1966
17Оразбеков А.А.Отбасы психология –Алматы.Білім-1997
18Жарықбаев.К.Психология Алматы-1993
19«Қазақстан-2030» жолдауында, «Білім туралы заң» «Болашақ форум»2008. Н.Ә.назарбаев.
20Бастауыш мектеп. №10-11.2007жыл.16-17б.
21Аймағанбетова Б.Р.Бейсенбаева А.А. Жеке адамның дамуы. Алматы1991ж
22Мусаева С.А., Бегалиев Т.Б. Жас ерекшеліктер педагогикасы.
23ҚР Білім және ғылым министрлігі. «Фолиант» баспасы Астана – 2006
24Нағымжанова Қ.М. Нұрғазиева Н.М. Бастауыш білім берудегі жаңатехнологиялар. Өскемен, «Медиа-Альянс», 2005
25«Қазақстан – 2030» жолдауында, «Білім туралы заң», «БолашақтардыңФорумында» 2008 ж. Н.Ә.Назарбаев.
26Қазақстан Республикасы «12 жылдық жалпы білім беру» концепциясы
27Рахметова С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. – А.: 2003-135 бет.
28Майғаранова Ш. Мектеп оқушыларын рухани дамыту мәселелері
29Алматы: Рауан, 2002.-124 бет.
30Тұрғынбаев Б.А. Қызықты грамматика. «Мектеп», Алматы 1972.
31Малайсарин М. 1001 қазақ мақал – мәтелдері. Ана тілі ЖШС 2006ж.184 б.
32С.Кенжеханов. Жеті қазына . Ана тілі , 2002,2003.
33Әли Ысқабаев. «777 жұмбақ». Алматы, «Ана тілі» 1994
34Оразақын Асқар 50 ертегі, 70 жұмбақ.Алматы . Ана тілі ЖШС 2008
35Қоянбаев Р.М. Педагогика
36«Ана тілі» бағдарлама – Алматы, 2003.
37Рахметова С. Қазақ тілін оқыту методикасы. – Алматы,1991.
38Буратова И., Әбдіғалиева Д. Бастауыш сынып оқушыларының оқу икемдігі мен машығын қалыптастыру. – Алматы: Мектеп, 1987.
39Егемен Қазақстан 15 тамыз 2012жШ.Т.Мұқанбетова,ОПКБАИ ҒӘЖ жөніндегі директордың орынбасары, п.ғ.к.
40ҚР «Білім туралы» Заңы 7 – тарау, 50 - 53 бап
41Қазақстан Республикасы “Білім туралы” заңы 5-тарау 41-баптың 1-бөлімі
42 Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы (2010 жыл 7 желтоқсан №1118 Президент жарлығы)
43Егемен Қазақстан 26 қазан 2012ж
44Біліктілікті арттыру жүйесінде педагог мәртебесін қалыптастырудың жолдары Ш.Т.Мұқанбетова,ОП КБАИ ҒӘЖ жөніндегі директордың орынбасары, п.ғ.к.Егемен Қазақстан 26 Қыркүйек 2012ж
45Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы 4 тарау, 13 - бап 1,4-бет Егемен Қазақстан. 2010ж. 15 тамыз
46ҚР-ның 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы // Егемен Қазақстан. -2003. -26 желтоқсан, -№332-333 (23632).
47Н.Ә.Назарбаевтың жолдауы // Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру-мемлекет саясаттың басты мақсаты. -Петропавл, 2008. -48 б.
48Н.Ә.Назарбаевтың жолдауы Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы. Егемен Қазақстан. -2006. -2 наурыз, -№52 (24305).
49Воронова В.Я. Творческие игры старших дошкольников. – Москва «Просвещение» 1981ж.
50«Отбасы және балабақша » журналы – 2005-ж
51Федотов А.А. «Методы воспитательной работы» - Москва 1995ж.
52Богусловская З.М., Смирнова Е.О. Развивающие игры.
2Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беру тұжырымдамасы Қазақстан жоғары мектебі-2004 №1
3Оразбаева Ф.Ш. Тілдік қатынас: теориясы мен әдістемесі- Алматы: РБК, 2000,-207б
4Бастауыш мектеп оқулықтарында сирек қолданылатын сөздерді іріктеу тәсілі 7 том. Шымкент М.Әуезов атындағы ОҚМУ, 2002-41-42б
5 Бастауыш мектепте қолданылатын дамытушы ойындардың лингвистикалық негіздері «Ізденіс» журналы. Гуманитарлық ғылымдар сериясы. 2003 №1 245-249б
6Тіл мен сөйлеу және олардың бірліктері әл-Фараби атындағы ҚазҰУ хабаршысы. Педагогикалық ғылымдар сериясы. 2004 №12 100-104б
7Дидактикалық ойындар арқылы тілдік материалдары сапалы меңгерту жолдары «жоғары кәсіптік, базалық білім және жеке пәндерді оқыту әдістемесі» Шымкент, 2005-206-207б
8Лексиканы дидактикалық ойындар арқылы игерту жолдары «Жоғары кәсіптік, базалық білім және пәндерді оқыту әдістемесі» Шымкент, 2005.208-210б
9Рөлдік ойындар арқылы оқушылардың сөздік қорын, тілін дамыту «Бастауыш мектеп» журналы.-2006 №1 26-28б
10Диалогтық және монологтық сөйлеуге үйрету «Қазақстан мектебі» журналы.-2006 №4 52-54б
11С.Рахметова Бастауыш сыныпта қақақ тілін оқыту методикасы Алматы. 1992ж
12Дариева Т.Т. Бастауыш сыныпта қазақ тілін оқытудағы дидактикалық ойындардың алатын орны. 2007-20-21б
13С.Жиенбаев Қазақ тілі методикасы Алматы 1996-96-98б
14 Крутецкий В.К. Психология. Издание второе.
15Переработанное и доплнение-М.Просвещение 1986.
16Темірбеков А.С. Балабаев. Психология,-Алматы.Мектеп.1966
17Оразбеков А.А.Отбасы психология –Алматы.Білім-1997
18Жарықбаев.К.Психология Алматы-1993
19«Қазақстан-2030» жолдауында, «Білім туралы заң» «Болашақ форум»2008. Н.Ә.назарбаев.
20Бастауыш мектеп. №10-11.2007жыл.16-17б.
21Аймағанбетова Б.Р.Бейсенбаева А.А. Жеке адамның дамуы. Алматы1991ж
22Мусаева С.А., Бегалиев Т.Б. Жас ерекшеліктер педагогикасы.
23ҚР Білім және ғылым министрлігі. «Фолиант» баспасы Астана – 2006
24Нағымжанова Қ.М. Нұрғазиева Н.М. Бастауыш білім берудегі жаңатехнологиялар. Өскемен, «Медиа-Альянс», 2005
25«Қазақстан – 2030» жолдауында, «Білім туралы заң», «БолашақтардыңФорумында» 2008 ж. Н.Ә.Назарбаев.
26Қазақстан Республикасы «12 жылдық жалпы білім беру» концепциясы
27Рахметова С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. – А.: 2003-135 бет.
28Майғаранова Ш. Мектеп оқушыларын рухани дамыту мәселелері
29Алматы: Рауан, 2002.-124 бет.
30Тұрғынбаев Б.А. Қызықты грамматика. «Мектеп», Алматы 1972.
31Малайсарин М. 1001 қазақ мақал – мәтелдері. Ана тілі ЖШС 2006ж.184 б.
32С.Кенжеханов. Жеті қазына . Ана тілі , 2002,2003.
33Әли Ысқабаев. «777 жұмбақ». Алматы, «Ана тілі» 1994
34Оразақын Асқар 50 ертегі, 70 жұмбақ.Алматы . Ана тілі ЖШС 2008
35Қоянбаев Р.М. Педагогика
36«Ана тілі» бағдарлама – Алматы, 2003.
37Рахметова С. Қазақ тілін оқыту методикасы. – Алматы,1991.
38Буратова И., Әбдіғалиева Д. Бастауыш сынып оқушыларының оқу икемдігі мен машығын қалыптастыру. – Алматы: Мектеп, 1987.
39Егемен Қазақстан 15 тамыз 2012жШ.Т.Мұқанбетова,ОПКБАИ ҒӘЖ жөніндегі директордың орынбасары, п.ғ.к.
40ҚР «Білім туралы» Заңы 7 – тарау, 50 - 53 бап
41Қазақстан Республикасы “Білім туралы” заңы 5-тарау 41-баптың 1-бөлімі
42 Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы (2010 жыл 7 желтоқсан №1118 Президент жарлығы)
43Егемен Қазақстан 26 қазан 2012ж
44Біліктілікті арттыру жүйесінде педагог мәртебесін қалыптастырудың жолдары Ш.Т.Мұқанбетова,ОП КБАИ ҒӘЖ жөніндегі директордың орынбасары, п.ғ.к.Егемен Қазақстан 26 Қыркүйек 2012ж
45Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы 4 тарау, 13 - бап 1,4-бет Егемен Қазақстан. 2010ж. 15 тамыз
46ҚР-ның 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы // Егемен Қазақстан. -2003. -26 желтоқсан, -№332-333 (23632).
47Н.Ә.Назарбаевтың жолдауы // Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру-мемлекет саясаттың басты мақсаты. -Петропавл, 2008. -48 б.
48Н.Ә.Назарбаевтың жолдауы Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы. Егемен Қазақстан. -2006. -2 наурыз, -№52 (24305).
49Воронова В.Я. Творческие игры старших дошкольников. – Москва «Просвещение» 1981ж.
50«Отбасы және балабақша » журналы – 2005-ж
51Федотов А.А. «Методы воспитательной работы» - Москва 1995ж.
52Богусловская З.М., Смирнова Е.О. Развивающие игры.
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Бүгінгі таңда елімізде жүріп жатқан әлеуметтік-экономикалық өзгерістер жалпыға бірдей білім беретін орта мектептердің алдына әлемдік өркениеттің барлық талаптарына сай келетін, парасатты, тәрбиелі жастарды тәрбиелеп дайындауды талап етуде. Бұл Отанымыздың келешек дамуымен, әлемнің алдыңғы қатарлы елдер қатарына қосылуымен, қазіргі мектеп оқушыларының білім дәрежесімен, шығармашыл ойлай алу қабілеттерімен сабақтаса орайласады. Осыған орай білім беру салаларында оқыту мен тәрбиелеудің жаңа технологияларын қолдану жұмыстары жедел қарқынмен жүруде [1].
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында белгіленген орта білім берудің негізгі міндеттерінің бірі білім алушылардың еңбек рыногындағы бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету үшін тілдік фактілерді жалаң емес, қатысымдық тұрғыдан меңгерту қажет. Бұл оқушылардың ана тілінде жатық, өз ойын жүйелі, анық жеткізуге әсер етеді [2].
Жалпы білім беретін орта мектептерде қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы оқытып, оқушылардың шығармашыл ойлауын қалыптастыру-бүгінгі өмір талабына сай азаматты тәрбиелеудің негізгі жолдарының бірі. Себебі оқыту процесінде тиімді қолданылған дидактикалық ойындар оқушылардың сабаққа деген ынтасын арттырады, сол арқылы шәкірттердің ана тілінің терең қатпарларын игеруіне, асыл маржандарын түснуіне жағдай жасайды. Сондықтан қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы оқыту мемлекет тарапынан білім беру мекемелеріне қойылған талаптардың іске асуына игі әсерін тигізеді. Оқушылардың сабақтағы белсенділігі олардың сабаққа қызығушылықтарының артуымен тығыз байланысты. Әсіресе, дидактикалық ойындар оқушылардың лидерлік қабілеттерін жетілдіріп, өз пікірін дәлелдеуге, сыныптастарымен еркін пікірлесуге ықпал етеді. Дидактикалық ойындар оқушыларды тілдік материалдарға қызықтырумен қатар тіл білімінен алған білімдерін бекіту, тереңдету үшін де тиімді. Мұның өзі дидактикалық ойындар оқушылардың танымын кеңейтіп, оның ойлау қабілетін, ізденімпаздығын, еңбек қорлығын жетілдіруде, олардың жеке тұлғалық қабілеттерін тәрбиелеуде маңызды рөл атқаратынын көрсетеді. Дидактикалық ойындар барысында оқушылар өздерін еркін сезінеді, басқа жолдастарымен тілдік қарым-қатынасқа оңай түседі. Бұл шәкірттердің жеке тұлғалық қабілеттерін жетілдіруіне, сабақтың тартымды өтуіне, жаңа материалды терең игеруіне ықпал етеді. Сондықтан оқыту барысында дидактикалық ойындарды қолдану - қазақ тілін сапалы оқытудың, меңгертудің ұтымды жолдарының бірі [3].
Осыған итермелеген екі себепті атауға болады. Бір жағынан Қазақстанның бастауыш мектебінде әр түрлі оқыту бағдарламаларының көбеюі, оқушылардың ойын ойнауға, құрдастарымен қарым-қатынас жасауға аз уақыт қалатынына әкеп соқтырады. Екінші жағынан, көбінесе педагогтың ойын басшылығының мазмұнын түсінуі, баланың ойын іс-әрекетінің қатал регламентін ескертіп, оны шығармашылықтан, бастамашылдықтан, қиялдаудан айырады. Шығармашылық анализ бен тәжірибені игерудің бастапқы нысаны ретінде, дидактикалық ойынды таңдау, мынадай жағдайлармен байланысты, тек ойын ғана оқушының сөйлеу мәдениетін, қызығушылығын арттырып, күрделі оқыту үрдісін жеңілдететін қызметін атқара алады. Сол себептен бұл мәселе қазіргі кезде балалар психологиясы мен педагогикасында көкейкесті мәселеге айналып отыр. Сондықтан біз дипломдық жұмысымызда осы тақырыпты қарастырамыз [4].
Сөйтіп, дидактикалық ойындар арқылы кіші мектеп оқушыларының сөйлеу мәдениетін қалыптастыру және белсендіру мәселесі қазіргі таңдағы білім беру жүйесінде маңызды міндет болып табылады.
Қарастырылған тақырып бойынша психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттердің, рефераттық, курстық, дипломдық жұмыстарды талдау нәтижелері көрсеткендей бастауыш сынып мұғалімдерінің дидактикалық ойынды кіші мектеп оқушыларының сөйлеу мәдениетін белсендіруде басты құрал ретінде қолдану шарттарын қарастыратын арнайы зерттеудің жоқтығы анықталды.
Жалпы дидактикалық ойындарды зерттеумен О.С.Газман, Е.М.Минскин, Т.К.Жикалкина, П.М.Эрдниев, Н.Е.Харитонова, Б.П.Никитин, Ш.А.Амонашвили, С.Н.Лысенкова, Л.С.Выготский, сонымен қатар Ш.А.Сырбаева, А.А.Бектурова және тағы басқалары айналысқан. Е.М.Минскин өз еңбегінде балалардың оқу-тәрбие үрдісін ұйымдастыруға бастауыш сынып мұғаліміне көмектесуге мақсат қойған. Ғалымның пікірінше, педагогикалық мақсаттарға жету үшін мұғалім ойынның мазмұнын, оны жүргізу әдістемесін білу керек, және оларды балалардың жас ерекшеліктері мен сабақтың тақырыбына сәйкес іріктеп алу керек.
Бұрын да, қазір де педагог ғалымдар ойындарды оқыту үрдісінде қолдану мәселесіне ерекше көңіл аударып келеді. Оқыту үрдісінде дидактикалық ойындарды қолданудың ғылыми-әдістемелік негіздері Н.Ахметов, Ш.Хайдаров, А.Нұрахметова, Т.Иманбеков, Г.Ляпина, Ұ.Төленова, Ж.Сардарова, Р.Кенжебекова тағы басқа ғалымдардың еңбектерінде талданған. Қазақ тілі сабағында дидактикалық ойындарды қолдану жолдарын құрастырып, әдістемелік негіздерінің қалыптасуына А.Байтұрсынов пен М.Жұмабаев ерекше үлес қосқан. Бұл мәселеге айырықша көңіл аударған әдіскер-ғалымдар О.Байқуатова, М.Жазыбаев, Ә.Нағашыбаева, Қ.Молдабек және т.б. еңбектері жан-жақты қарастырылады [5].
Аталған жұмыстар белгіленген мәселенің жете зерттелмегенін куәландырады. Бастауыш мектептің қазақ тілі сабағында дидактикалық ойындар арқылы кіші мектеп жасындағы оқушыларының сөйлеу мәдениетін қалыптастыру үшін дидактикалық ойындарды қолдану шарттарын жетік білмеуі, осы салада қазақ тілі мұғалімдерінің дайындық дәрежесінің төмендігі арасында объективті құрылған қарама-қайшылықты шешуге бағдарланған, кешенді шаралар жүйесін жетілдіру және қолдану қажеттілігі туады.
Қазіргі заман мектебінің талаптарын ескере отырып, ғылыми-педагогикалық әдебиеттерде осы мәселенің жете зерттелмеуі, оның өзектілігін көрсетеді және зерттеу тақырыбын анықтайды: Қазақ тілі сабағында оқушылардың сөйлеу мәдениетін қалыптастыруда дидактикалық ойындардың ролі.
Зерттеу мақсаты: Қазақ тілі сабағында кіші мектеп жасындағы оқушыларының сөйлеу мәдениетін қалыптастыруда қосалқы тәсіл ретінде дидактикалық ойындарды қолдану шарттарын айқындау.
Зерттеу нысаны: кіші мектеп жасындағы оқушыларының сөйлеу мәдениетін қалыптастыру үрдісі.
Зерттеу пәні: бастауыш мектептің қазақ тілі сабағында дидактикалық ойындарды қолданудың педагогикалық шарттары.
Зерттеу болжамы: егер бастауыш мектептің қазақ тілі сабағында, оқушылардың сөйлеу мәдениетін қалыптастыру үшін қолайлы жағдайлар туғызып, дидактикалық ойындарды қолдану бойынша жүйелі жұмыс ұйымдастырылса, онда кіші мектеп жасындағы оқушыларының сөйлеу мәдениетін қалыптастыру дәрежесінің жоғарлауы туралы айтуға болады, өйткені бұл жағдайда, оқушылардың қазақ тілін оқуға деген қызығушылығы мен ынтасы күшейе түседі.
Зерттеудің міндеттері:
1. ойындарды қолданудың ғылыми-әдістемелік негіздерін анықтау.
2. Кіші мектеп жасындағы оқушылардың қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы Кіші мектеп жасындағы оқушылардың қазақ тілін оқыту үрдісінде дидактикалық оқытуда ұтымды жолдарын айқындау.
3. Қазақ тілі сабағында дидактикалық ойындар арқылы бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық, ізденімпаздық қабілеттерін арттыру.
4. Қазақ тілі сабағында кіші мектеп жасындағы оқушылардың сөйлеу мәдениетін қалыптастыруын арттыру құралы ретінде дидактикалық ойындарды қолданудың педагогикалық шарттарын зерттеу.
Зерттеу әдістері:
- зерттеу мәселесі бойынша баяндау, талдау, салыстыру, сараптау, жинақтау, жүйелеу, қорыту әдістері қолданылады. Оқыту үрдісінде дидактикалық ойындарды қолдану мәселесіне арналған еңбектер салыстырмалы талдау әдісі арқылы зерделеніп, бір жүйеге түсірілді. Қазақ тілі сабағында дидактикалық ойындарды қолдану барысында оқушылардың когнитивті іс-әрекеттерді айқындалып, оны дамыту мақсатында тапқырлық, ізденімдік, рөлдік және іскерлік ойын түрлері қолданылды.
- бастауыш сатыда қазақ тілі сабағында дидактикалық ойындарды қолдану жұмыстарының озық тәжірибелерін зерделеу.
- сабақ барысында бастауыш сынып оқушылары мен мұғалімдердің іс-әрекетіне педагогикалық бақылау жасау, мұғалімдер және оқушылармен әңгімелесу, сұрақ-жауап, педагогикалық эксперимент, статистикалық әдістер.
Зерттеу базасы: зерттеу мәселесі бойынша тәжірибелік-эксперименттік жұмыс Павлодар қаласы, Ақтоғай ауданы, Жалаулы ауылы Н.Алшынов атындағы жалпы білім беру орта мектебінде 2013 жылдың 4-ақпанынан наурыз айының 27-не дейін жүргізілді. Экспериментке 1 сынып оқушылары қатысады.
1 Бастауыш мектепте оқыту процесіндегі дидактикалық ойындар
1.1 Оқыту процесінде дидактикалық ойындарды қолданудың педагогикалық негіздері
Дидактикалық ойын - оқушылардың ынта - ықыласын күшейтетін, оқудың қиын процесін жеңілдететін, дамуды тездетуге көмектесетін, оқу барысында таным қызметін күшейту мен көтермелеудің қуатты қайнар көзі болатын оқыту әдісінің бір түрі. Дидактикалық ойын - өз бетімен мақсат емес, оқыту мен тәрбиелеу құралы болып табылады. Ойынды сауықтырумен шатастыруға, сауықтыру үшін нәр беретін іс-әрекет ретінде қарастыруға болмайды. Дидактикалық ойынды оқу ісінің басқа түрлерімен тығыз байланыста болатын өзгертілген шығармашылық іс-әрекеттің түрі деп қарастырған дұрыс [7].
Ойынның түрлері көп, соның ішінде маңыздысы - дидактикалық ойын. Бұл ойынның пайдасы - баланың ой өрісінің қалыптасуын, дамуын мақсат етіп қояды. Сондай-ақ балалардың адамгершілік сезімін оятуға, адамдармен дұрыс қарым - қатынас жасау, еңбек адамдарына, басқа ұлт өкілдеріне, достық, туған жеріне сүйіспеншілік сезімін тәрбиелеуге көңіл бөлінеді. Дидактикалық ойындар арнайы мақсатты көздейді және нақты міндеттерді шешеді. Ойынның міндеті баланың қызығушылығын оятып, белсенділігін арттыру мақсатында іріктеліп алынатын нақты мазмұнмен анықталады. Дидактикалық ойындарды тиімді пайдалану сабақтың әсерлілігін, тартымдылығын, белсенділігін, баланың ынтасын күшейтеді. Ойын ережесі балалардың түсінуіне оңай, қарапайым, әрі қысқа болуы керек. Кейде ойынның мазмұны, ережесі балаларға дұрыс түсіндірілмейді де, балалар оған қызықпайды, зейін қойып тыңдамайды. Оның үстіне дидактикалық материалдар мен көрнекіліктерге жеке көңіл бөлу керек. Балалардың таным қабілетін, логикалық ой-өрісін кеңейтіп, сабаққа ынтасын арттыруда дидактикалық ойындарды ұтымды пайдаланудың маңызы зор.
Дидактикалық ойындар үш топқа бөлінеді:
1) Заттық дидактикалық ойындар-дидактикалық ойыншықтармен және түрлі ойын материалдарымен ұйымдастырылады.
2) Үстел үстінде ойналатын дидактикалық ойындар- Лото, Домино,т.б.
3) Сөздік дидактикалық ойындар [8].
Дидактикалық ойын балалардың қоршаған орта туралы түсінігін кеңейтеді, баланы ойнай білуге баулып, ақыл-ой қызметін қалыптастырады, әрі адамгершілікке тәрбиелеу құралы болып табылады.
Дидактикалық ойын сәбилер тобынан басталады. Мұнда жоғары топтарға қарағанда жеңіл түрлері беріледі, балалар аз ойланады. Мысалы, бала ойнап отырған машинаның дөңгелегі нешеу, түсі қандай, кубиктерді түсіне қарай топтастыр, қане, сен көк кубиктерді әкелші, үстелге апарып қойшы т.б. Бұл жерде балалар кеңістікті бағдарлауды үйренеді.
Баланың тілін дамытуда ауызекі сөйлеу, тілдің дыбысталу мәдениетіне тәрбиелеуде, байланыстырып сөйлеу, сөздік қорын дамыту үшін сабақта және сабақтан тыс уақытта ойналатын дидактикалық ойындардың маңызы зор. Ойын шарттары мен көрнекіліктерін пайдалану арқылы баланың жеке басын, ойын әрекетін дамытуға болады. Дидактикалық ойындар баланың ақыл-ойын дамытуға, ойлауын, қабылдауын, есте сақтауын, зейінін, салыстыру, жіктеуге, өзін-өзі бақылауға үйретеді.
Дидактикалық ойындарды тіл дамыту сабақтарында пайдаланудың тиімділігін тәжірибе көрсетіп отыр. Сабақты бекіту, сабақта меңгерген материал туралы түсінігін кеңейту, баланың шығармашылығын дамыту, тіл байлығын молайту үшін, ол ойындар сабақтың тақырыбына, мақсатына сай таңдалып алынады. Ұсынылып отырылған дидактикалық ойындардағы тапсырмалар: сөйлеудің екі түрі монологтық және диалогтық сөйлеуге арналған. Мысалы: телефон ойынында диалогтық сөйлеудегі әңгіменің мақсаты-бір нәрсе жайында сұралып, баланы оған жауап беруге, белгілі бір әрекетке түрткі болуға үйрету болып табылады. Антоним сөздерімен таныстырғанда жануарларды зообаққа әкеліп, оларды жеке орындарға орналастыру тапсырмасы беріледі. Бала жануардың денесіне қарап, үлкен-кіші деп бөліп, оларды соған сәйкес үлкен торға немесе кіші торға орналастырады. Жеке ұғым туралы түсініктерін тереңдету үшін, Жалпы қалай аталады?, Жалпы атауын бер, Жеке-жеке атын ата сияқты дидактикалық ойындар ұйымдастырылады. Мысалы: кесе, қасық, тарелка, шанышқы - ыдыс-аяқтар; алма, алмұрт, шие, өрік - жемістер; қияр, картоп, сәбіз, қызылша - көкөністер; көйлек, камзол, тақия, бешпент - киімдер; етік, туфли - аяқ киімдер т.б. немесе керісінше үй жиһаздарын - диван, төсек, үстел, орындық, теледидар; отбасы мүшелерін - әке-шеше, ата-әже, аға-іні, қарындас; оқу құралдарын - кітап, дәптер, қалам, өшіргіш, сумка т.б [9].
Баланың шығармашылығын дамыту үшін имитациялық ойындар Біздің көңіл-күйіміз?, Қоянның көңіл-күйі т.б. ым, мимиканы әртүрлі эмоцияны білдіретін сөздерді және оларды салып көрсетуге үйрету. Мысалы: қоян қорқып тұр, қоян адасып кетті, оны орманда тиіндер тауып алды. Барлығы қуанды. Оны дауыс ырғағымен, қуану, ренжу, жылау т.б. салуға, сол арқылы адамның көңіл-күйін түсінуге, аяушылық сезімге, қамқоршы болуға тәрбиелейді.
Сабақтың қызықты, тартымды өтуі үшін дидактикалық ойындарды дұрыс ұйымдастыру керек. Ойынға керекті құралдар әр балаға жеткілікті болсын. Сонда ғана балаларға түсінікті болады. Дидактикалық ойындардың құралдары ұзақ уақыт сақталу үшін эстетикалық, гигиеналық талаптарға сай, әдемі қораптарда, қалталарда тұрғаны жөн. Сабақта дидактикалық ойындарды қолданып отырсақ қана мақсатқа жетіп отырамыз [10].
Дидактикалық ойындар - оқушының ой-өрісін дамытып, есте сақтаумен қатар, өтілген тақырыптарды саналы да берік меңгеруге өте әсер етеді. Тіл дамыту сабағында дидактикалық ойын түрлерін пайдаланудың маңызы зор. Оқушылардың ой-өрісін, тілін, сөздік қорын дамытуға әсер етеді.
Әйгілі голландия зерттеушісі Йохан Хейзингтің пікірінше, кез келген ойын, ең алдымен, еркін іс-әрекет болып табылады. Бұйрық бойынша ойнау, ойын емес. Ойын бұл тұрмыстық шектеуден шығып, өзіндік бағыты бар, уақытша іс-әрекет саласына ену [11].
Ересектер мен балалар ойын ойнайды. Бала ойын барысында тұлға ретінде дамиды, оның өз-өзімен және оны қоршаған адамдармен қатынасының табысты болуына байланысты психикалық қасиеттері қалыптасады. Ойын болмысы ерекше құбылыс: ортақ іс-әрекет қызметтестігі, ұжымдық табыс әкелетін ортақ қуаныш және ортақ жеңіліс реніші кезіндегі бірлесуі.
Ойында мұғалім мен оқушылар арасында ерекше қатынас түрі құрылады, және ол өз алдына шығармашылық іс-әрекет ретінде ойын табиғатының өзімен айқындалады.
Ойын әрқашан ең тиімді және әмбебап оқыту тәсілдерінің бірі болып табылатыны белгілі. Ол оқыту үрдісін белсендіріп, оның продуктивтілігін жоғарлатуға, сонымен қатар оқу түрткісін қалыптастыру және одан әрі дамыту үшін жаралған. Жақсы ойластырылған және әдістеме бойынша сауатты ұйымдастырылған ойын, тәжірибелік, сонымен қатар тәрбиелік, дамытушылық және білім берушілік міндеттерді кешенді түрде шешуге мүмкіндік беретін оқыту тәсілі болып табылады. Оқыту ойыны - бұл мәселенің болуын және оның ықтимал шешу жолдарының болуын ұйғаратын ерекше түрде ұйымдастырылған оқыту іс-әрекеті (әсіресе сауықтыру формасына ие). Оқыту ойынын нақты өзге тілдік материалды терең және бөлшектеп оқуға мүмкіндік беретін, ерекше түрде ұйымдастырылған жаттығу ретінде қарастыруға болады. Көбінесе оқыту ойыны білім алушылардың шығармашылық іс-әрекетін тереңдетуге ұйғарылған, яғни оқу ойыны оқушылардың интеллектуалды қабілеттерінің қалыптасуы мен дамуына себеп болатын белгі арқылы оқыту үрдісіне енгізіледі.
Бастауыш сыныптарда үнемі дамыту сабақтарын өткізу, балаларды ізденіске жұмылдыру бастауыш білім беруді айтарлықтай ізгілендіреді. Мұндай тәсіл балалардың танымдық қызығушылықтарын дамытуға жағдай жасайды, баланы ойлануға және ізденіске ынталандырады, оның өз күшіне ақыл-ойының мүмкіндіктеріне сену сезімін оятады. Осындай сабақтар кезінде оқушыларда саналылық пен өзін-өзі бақылау формалары қалыптасып, дамиды, жаңылып қалу қорқынышы жоғалады, қобалжу мен орынсыз мазасыздану сезімі төмендейді, соның салдарынан оқыту үрдісінің келесі кезеңдерінде табысты болуы үшін қажет тұлғалық және интеллектуалдық жағдайлар жасалады.
Қазақ тілі, оқу мазмұнына сәйкестендірілмеген шығармашылық - ізденіс міндеттер материалдағы жүйелі сабақтар курсы кіші мектеп оқушыларының ойлау іс-әрекетін өз бетімен басқару мүмкіндігіне ие болатын, бастамашылдық таныту, мақсат қойып оған жету тәсілдерін табуымен сипатталатын, ойлау мәдениетін тәрбиелеу үшін қолайлы жағдайлар туғызады. [12].
Бастауыш сынып мұғалімдері оқушылардың интеллектуалдық дамуын мақсат қойып ұйымдастыра алатын ойындар.
Анализ жасау икемділіктерін қалыптастыру ойындары: сыңарын тап, артығын тап, жұмбақтар, қатарды жалғастыр, қызықты кестелер - бөлек заттардың ортақ белгілерін айыру, затты неден жасалған, қандай қызмет атқарады принципі бойынша сипаттау қабілеттерін дамытуға арналған.
Әр түрлі дамыту ойындарын оқыту үрдісіне белсенді түрде енгізу бастауыш мектеп мұғалімдерінің бірі болып табылады.
Оқушы алдымен ойынға қызығады, одан кейін онсыз ойынға қатысуға болмайтын материалға қызығады. Оқушының оқу пәніне деген қызығушылығы пайда болады.
Оқыту үрдісінде дидактикалық ойындардың құндылығы, оқыту мақсаттарына сәйкес жасалып, білім беру, тәрбиелеу және дамыту үшін қызмет атқаратынында. Бастауыш сыныптың қазақ тілі сабағында дидактикалық ойындарды қолдана отырып берік және саналы білім, дағды мен икемділіктерге жетуге болады. Ойын барысында оқушылар көптеген қазақ тіліне арналған әрекеттер, жаттығулар орындағанын, жаттыққанын, және сол сияқтыларды байқамай қалады. Баланың зейіні ойынға қадалады, сонымен қатар ол қазақ тілдік сипаты бар білімдерін жаңа жағдайға бейімдейді. Дидактикалық ойын балаға жақын болғандықтан оның қиялын оятып, көңіл күйін жоғарлатады.
Ойын барысында пайда болатын жағымды эмоциялар, оның іс-әрекетін белсендіріп, ырықты зейіні, есте сақтау қабілеті, ассоциативті іс-әрекетінің дамуымен және салыстыру, қорытынды жасау мен жалпылау қабілеттерінің қалыптасуына байланысты міндеттердің шешілуін қамтамасыз етеді.
Дидактикалық ойындар сабақта жұмысты индивидуалдандыруға, әр оқушының ақыл-ой және психофизиологиялық мүмкіндіктеріне сәйкес тапсырмалар беріп, қабілеттерін барынша дамытуға арналған [13].
Оқушылардың тұлғалық қасиеттері әсіресе ұжымдық ойындарда қалыптасады. Олар өз жолдастарының қызығушылықтарын ескеруге, өз мүдделерін тоқтатуға үйренеді. Оқушының жауапкершілік сезімі дамып, ерік-жігері мен мінезі тәрбиеленеді.
Дидактикалық ойындарды білім беру, тәрбиелеу және дамыту тәсілі ретінде кеңінен қолдануға болады. Негізгі оқыту әсері баланың белсенділігін белгілі арнаға бағыттап, оқыту процесін автоматты түрде жетелейтін дидактикалық материал мен ойын әрекеттеріне қатысты.
Дидактикалық ойындарды жалпы ойыннан және сабақтағы ойын формасынан ажырата білу керек, бірақ бұл тек шартты түрде ғана.
Сабақтағы ойын формасы оқушылардың қазақ тілінен іс-әрекетке ынталандырушы құрал ретінде көрінетін ойын мен жағдаяттары арқылы жасалады.
Сабақ формасындағы ойын тәсілдері мен жағдаяттары келесі негізгі бағыттар арқылы жүзеге асырылады: дидактикалық мақсат оқушылар алдына ойын шарты формасында қойылады; оқушылардың оқу іс-әрекеті ойын ережелеріне бағынады; оқу материалы ойын құралы ретінде қолданылады; оқу іс-әрекетіне дидактикалық міндетті ойын міндетіне ауыстыратын жарыс элементтері енгізіледі; дидактикалық тапсырманы орындау табыстылығы ойын нәтижесіне байланысты болады [14].
Зерттеулердің көрсеткіші бойынша, бағдарлама материалын қолданатын ойын тәсілдері мен бастауыш сынып оқушыларының ойын ерекшеліктері олардың ақыл-ой іс-әрекетінің белсенділігін арттырып, оқуға деген ішкі түрткілерінің пайда болуына әсер етеді.
Ойын формаларын сабақтың әр түрлі кезеңдерінде қолдануға болады. Мұғалім Диалог ойынын ұсынады. Ол оқушылардың жаңа білім игеру үрдісіндегі белсенділікті жоғарлатуға бағдарланған. Ойын идеясы мұғалім оқу мәселесін немесе проблемалық жағдаят туғызып, оқушылар бұл мәселені шешуге тырысуынан тұрады. Олар мәселені шешу үшін бар білімдерінің жеткіліксіз екенін түсінеді. Ойынның ережелері бойынша әр команда мұғалімге минималды түрде сұрақ қоя отырып, оның жауаптарынан қойылған мәселені шешу үшін барынша ақпарат жинау керек. Ойында мұғалім ақпаратты бергісі келмейтін кейіп келтіреді, ал оқушылар епті құрылған сұрақтарымен ақпаратты суырып алуға тырысады. Егер осындай диалогта оқушылар аз мөлшерде қойылған сұрақтар арқылы шешуін тауып алса, мұғалім шығармашылық ойлауды дамыту міндетін атқарды деп айтуға болады. Ғылыми әдебиеттерде педагогикалық шарттар деп қажет болатын сыртқы талаптардың жиынтығын айтады, ал оларды қанағаттандыру қалаған нәтижеге қол жеткізуді қамтамасыз етеді. Біздің зерттеуімізде көздеген педагогикалық нәтиже, осылар:
1) Ойын мақсаты, қазақ тілі сабағында балалардың ойын процесінде игерілген дағды мен икемділіктері, ойын жүргізу барысында қандай тәрбиелік мақсаттар көзделетіні.
2) Ойын мазмұны қызықты болу керек. Қызығушылық туралы айтқанда, балаларға жай ғана қызықты болу емес, тапсырмалардың мазмұны немесе олар енетін форманың қызықты болуы.
3) Ойлау операциялары - анализ, синтез, салыстыру, жалпылау, абстаркция ойынды қолдану барысында қалыптасып дамиды.
Дидактикалық ойында тәртіп маңызды рөл атқарады. Көптеген мұғалімдердің пікірінше, егер оқушылар жинақталған, зейінді, белсенді, тек индивидуалды өздік жұмыспен айналысатын болса, математика тәртіп бойынша идеалды болып есептеледі. Оларға өз ойын қол көтеру арқылы және мұғалімнің рұқсатымен ғана өз пікірін айтып, ұсыныстар жасауға болады.
Әдеттегідей, мұғалім байқалған қателіктерін тез түзете қоюға тырысқан балаларға бір-бірімен сөйлесу, бір-біріне асыра көмектесуге жол бермейді. Бұл түсінікті нәрсе: орынсыз қарым-қатынас, сыбырласу, көршісінен көшіру үлкен зиян келтіреді.
Егер оқушылардың қарым-қатынасын мақсатты қылып, танымдық іс-әрекет үрдісінде олар осындай қарым-қатынастың пайдалылығын сезінетін болса, онда оқытуда да, тұлғаны қалыптастыруда да оң нәтижелер алуға болады, себебі осы жағдайда ұжымдық тәрбие принципі шынымен жүзеге асады
Өзара көмек пен бақылау мұғалімнің жұмысын бір мезгілде жеңілдетіп, қиындатады. Жеңілденуі, мұғалім бірқатар жағдайларда өзінің кейбір қызметін оқушыларға жүктеуге мүмкіндік алады. Мысалы, ол оқушыға қалып қойған сыныптастарына кеңес беріп, көмектесуге тапсырады. Кейде үлгермеуші оқушы мұғалімнің көмегімен салыстырғанда жолдасымен өзін еркін сезініп, тапсырманы табыстырақ орындайды [15].
Мұғалім қызметінің күрделенуіне келетін болсақ, бұл дидактикалық ойын кезінде танымдық іс-әрекеттің епті басқарылуын қажет етумен, топтар (командалар) мен топ жетекшілерін дұрыс таңдаумен, сабақта жағымды қарым-қатынас орнатумен байланысты болады
Дидактикалық ойынның өзінің басқа іс-әрекеттен айрықша қалыптасқан құрылымы. Дидактикалық ойынның негізгі құрылымдық компоненттері: ойын мақсаты, шарты, ойын әрекеттері, танымдық мазмұны немесе дидактикалық міндет, құрал-жабдықтар, ойын нәтижесі.
Жалпы ойынмен салыстырғанда дидактикалық ойын нақты қойылған оқыту мақсаты мен соған сәйкес дәйекті, ашық түрде белгіленген және оқу-танымдық бағыттылығымен сипатталатын педагогикалық нәтижесімен ерекшеленеді.
Ойынның ең бірінші құрылымдық компененті - ойын мақсаты - әдетте, ойын атауында беріледі. Ол оқу үрдісінде шешілетін дидактикалық міндет ретінде берілген. Ойын мақсаты көбінесе ойын барысында жобаланған сұрақ немесе жұмбақ ретінде бейнеленеді. Ол ойынға қандай жағдай болмасын танымдық сипат беріп, ойын қатысушыларына білімге байланысты белгілі бір талаптар қояды. Әр дидактикалық ойында оқушылардың ойын процесіндегі жүріс-тұрысы мен әрекет ретін анықтайтын ережелері болады, және олар сабақта іскери ахуал құруға әсер етеді. Сондықтан дидактикалық ойын ережелерін құрастырғанда, сабақ жоспары мен оқушылардың жеке дара ерекшеліктерін есепке алу керек. Мұнымен әр оқушының өз бетімен жұмыс жасай алу қабілеті, табандылық, ақыл-ой белсенділігі, қанағаттану сезімінің пайда болуы үшін жағдайлар жасалады. Одан басқа, ойын шарттары өз мінез-құлқын басқару икемділігін, ұжым талаптарына бағынуға тәрбиелейді [16].
Ойын шарттарымен шектелетін ойын әрекеттері дидактикалық ойынның мағыналы жағы болып табылады. Олар оқушыларлдың танымдық белсенділіктерін арттыруға себеп болып, өз қабілеттерін көрсетуге, ойын мақсатына қол жеткізу үшін бар білім, білік, дағдыларын қолдануға мүмкіндік береді. Ойын әрекеттері ауызша есеп шығаруда өте жиі көрінеді.
Дидактикалық ойынның негізі сөйлеу мәдениетінің мазмұны болып табылады. Сөйлеу мәдениетінің мазмұн ойын арқылы берілген оқу мәселесін шешуде қолданылатын білім мен біліктерді игеру.
Дидактикалық ойынның құрал-жабдықтары едәуір мөлшерде сабақтың құрал-жабдықтарын өзіне қосады. Бұл оқытудың техникалық құралдарының болуы. Сонымен қатар мұнда түрлі көрнекілік құралдары кіреді: кестелер, карточкалар, дидактикалық таратпа материалдары, жеңімпаз командалар марапатталатын жалаушалар. Дидактикалық ойынның шарықтау шегі болып табылатын, ойынды толықтыратын, белгілі нәтижесі болады. Бәрінен бұрын, ол қойылған оқу міндетінің шешуі ретінде көрініп, оқушыларға ақыл-ой және моральдық қанағат береді. Мұғалім үшін әрқашан ойын нәтижесі оқушылардың білім игерудегі немесе оны қолданудағы жетістік деңгейінің көрсеткіші болып табылады.
Дидактикалық ойынның барлық құрылымдық элементтері бір-бірімен өзара байланысты және олардың негізгілерінің болмауы ойынды бұзады. Мақсатсыз, ойын әрекеттерінсіз, ойынды ұйымдастыратын ережелерсіз, дидактикалық ойынның болуы мүмкін емес, не ол өзіне ғана тән қалпын жоғалтып, бұйрық пен жаттығуларды орындауға айналады. Сондықтан да дидактикалық ойыны бар сабаққа дайындалған кезде, ойын жүрісінің қысқаша сипаттамасын құру, ойынның уақыт өлшемін белгілеу, оқушылардың білім деңгейі мен жас ерекшеліктерін есекеру және пәнаралық байланыс орнату керек [17].
Барлық ойын элементтерінің үйлесуі мен олардың өзара әрекеттесуі, ойын ұйымдастырылуын, тиімділігін жоғарлатып, жоспарланған нәтижеге әкеледі. Дидактикалық ойындардың құндылығы ойын үрдісінде балалардың едәуір мөлшерде жаңа білімді өз бетімен игеріп, бір-біріне белсенді түрде көмектеседі. Дидактикалық ойындарды қолданғанда оқушылардың ойынға деген қызығушылықтарының сақталуын қадағалау өте маңызды. Қызығушылықтың болмауы немесе жоғалуында балаларды ойынға күштеп қатыстыруға болмайды, өйткені міндет бойынша ойналған ойын өзінің дидактикалық, дамытуышылқ мағынасын жоғалтады; бұл жағдайда ойын әрекетінен ең құнды нәрсе - оның эмоционалды бастамасы жойылады. Ойынға деген қызығушылық жоғалған кезде, мұғалімге мезгілімен жағдайды өзгертуге әкелетін әрекеттер жасау керек. Бұған эмоционалды сөйлеу, ақ жарқын қатынас, үлгермеушілерге болысу қызмет ете алады. Қызығушылық бар болғанда балалар үлкен ынтамен оқиды, ал бұл олардың білімді меңгеруіне орасан зор ықпал етеді [18].
Ойынды мәнерлеп жүргізу өте маңызды. Егер мұғалім балалармен салқын, бір сарынды сөйлессе, онда балалар да сабаққа назар аудамай, немқұрайлы қарайды. Мұндай жағдайда олардың қызығушылықтарының төмендеуіне жол бермеу, тыңдау, көру, ойынға қатысу ықыластарын сақтау қиынға соғады. Бұл жиі кезде мұғалімдердің қолынан мүлдем келмеуі де мүмкін, сонда балалар ойыннан ешқандай пайда таппайды, және ойын оларда тек жалығу сезімін тудырады. Оқуға деген жағымсыз қатынас пайда болады.
Егер бала бір нәрсені дұрыс түсінбесе, онда мұғалім шәкірттерді кінәламай, оларға дұрыс түсіндіре алмағаны үшін өзін кінәлауы керек. Мұғалім балалармен сөйлескенде ашуланбай, күйгелектенбей, сабырлықпен сөйлеп, шұбалаңқы сөздер мен керексіз терминдерді қолданбастан, әрбір затты ықыласпен, қарапайым тілмен түсіндіру керек,-деген Ы. Алтынсарин.
Мұғалім ойынға өзі белгілі бір деңгейде кірісу керек, әйтпесе жетекшілігі мен ықпалы аса шынайы болмайды. Ойынға кірісе алу икемі - педагогикалық шеберліктің тағы бір көрсеткіші. Оқушыларды қанағаттандыратын қызықты ойын, келесі ойындарды өткізуге жағымды әсер етеді. Дидактикалық ойындарды өткізгенде қызықтыру мен оқыту бір-біріне кедергі жасамай, керісінше, көмектесетіндей етіп үйлестіру керек. Балалардың ойынға деген эмоционалды қатынасын жоғарлататын құралдар мен тәсілдерді, өз алдына қойылған мақсат емес, дидактикалық міндеттерді атқаруға әкелетін жол ретінде қарастыру керек.
Ойын мазмұнының қазақ тілі жағы әрқашан бірінші орында тұру керек. Осы жағдайда ғана ойын балалардың сөйлеу мәдениетінің дамуы мен олардың қазақ тіліне деген қызығушылығының тәрбиеленуінде өзінің рөлін атқарады.
1 сыныптарда дидактикалық ойындар көбінесе белгілі бір сюжеттермен байланысты болады. Сюжеттер қарапайым, баланың қиялына сәйкес құрылған. Кейде сюжеттер ойын атауында көрсетіледі: Әріп үшін тартыс, сөйлемді білем және тағы басқа. Бірқатар ойындарда сюжет саяхатқа барумен байланысты болады: Космосқа ұшу және сол сияқты. Кейіпкерлік ізденіс, қиялы саяхат сюжеттері кіші мектеп оқушыларының елесіне нәр береді.
Көптеген ойындар топпен жарысу принципі бойынша жүргізіледі. Жарыс ойынның эмоционалды жағын күшейтеді. Ең дұрысы, жарыс жеке басының біріншілігі үшін емес, бір қатарда отырған оқушылар командасының біріншілігі үшін жүргізілгенін есепке алу керек, балалар тек өздері ғана тапсырманы жақсы орындауға тырысып қоймай, жолдастарына да көмектеседі. Жарыс түрткісі көбінесе ойын атауында көрінеді Кім жылдам, Телефон және басқалары.
Тілдік мазмұны бар дидактикалық ойындарды ұйымдастырғанда келесі әдістеме сұрақтарын қарастыру қажет:
1. Ойын мақсаты. Оқушылар сөйлеу мәдениеті саласында қандай дағды мен икемділіктерді ойын процесінде меңгереді? Ойынның қандай сәтіне айрықша назар аудару керек? Ойын өткізгенде қандай басқа тәрбиелік мақсаттар көзделеді?
2. Қатысушылар саны. Әр ойын белгілі минималды қатысушылар санын талап етеді. Мұны ойынды ұйымдастырғанда ескеру қажет.
3. Ойын үшін қандай дидактикалық материалдар мен құралдар қажет?
4. Балаларды аз уақыт ішінде ойын шартымен қалай таныстыруға болады?
5. Ойын қандай уақыт аралығында өткізілу керек? Ол қызықты болып, балалардың көңілінен шыға ма? Оқушылар оған қайта оралғылары келе ме?
6. Барлық оқушылардың ойынға қатысуын қалай қамтамасыз етуге болады?
7. Оқушылардың барлығы жұмысқа кіріскенін анықтау үшін, бақылауды қалай ұйымдастыруға болады?
8. Балалардың қызығушылығы мен белсенділігін жоғарлату үшін, ойынға қандай өзгерістер енгізуге болады?
9. Ойын аяқталғанда қандай қорытындылар жасауға болады (ең табысты сәттер, тілдік білімді меңгеру нәтижесі, белсенді қатысушыларды бағалау, тәртіп бұзу бойынша ескерту жасау және тағы басқа).
Қазақ тілін оқыту үрдісінде дидактикалық ойындарды әр түрлі мақсатпен қоланады: жаңа сабақты меңгерту, білім, білік, дағдыларды бекіту, олардың меңгерілуін тексеру. Дидактикалық ойындарды қолданудың мақсатбағыттылығы сабақтың барлық кезеңдерінде әр түрлі болады. Мысалы, жаңа білімді меңгеруде дидактикалық ойындардың мүмкіндіктері дәстүрлі оқыту формаларына қарағанда әлсіздеу. Сондықтан сабақтың ойын формаларын оқыту нәтижесін тексергенде, дағды мен икемділіктерді қалыптстыруда жиі қолданылады. Оқушылардың ойын үрдісінде, жоғарыда айтылғандай, мақсаттылық, ұйымдастырушылық қабілеті, оқуға деген жағымды қатынасы орнайды [19].
Сабақ құрылымындағы дидактикалық ойындардың орнын анықтау және ойын мен оқу элементтерінің ұштасуы көбінесе мұғалімнің дидактикалық ойындардың қызметі мен олардың топтастырылуын дұрыс түсінуімен байланысты болады. Ең алдымен, сыныптағы ұжымдық ойындарды сабақтың дидактикалық міндеттері бойынша бөледі. Бұл ойындар: оқытушылық, бақылау және жалпылау.
Егер оқушылар ойынға қатыса отырып, жаңа білім, білік, дағдыларды меңгерсе немесе оларды ойынға дайындалу барысында игеруге мәжбүр болса, онда бұл - оқытушылық ойындар. Және танымдық іс-әрекет түрткісі ойында ғана емес, сөйлеу мәдениетіне қатысты материал мазмұнында да неғұрлым айқын көрінсе, білімді меңгеру нәтижесі соғұрлым жоғары болады.
Бақылау ойындарының дидактикалық мақсаты бұрын алынған білімді, пысықтау, бекіту және тексеруден тұрады. Әр оқушыға оған қатысу үшін белгілі тілдік дайындық қажет.
Жалпылау ойындары білім интеграциясын талап етеді. Олар пәнаралық байланыстың орнауына әсер етіп, түрлі оқу жағдаяттарында әрекет ету қабілетін қалыптастыруға бағытталған.
Дидактикалық ойындарды ұйымдастырғанда келесі жайттарды ескеру керек:
1. Ойын шарттары қарапайым, нақты құрылып, берілген материалдың математикалық мазмұны оқушыларға түсінікті болу керек. Қарсы жағдайда ойын қызығушылықты оятпай, шартты түрде ғана өткізіледі.
2. Ойын ойлау іс-әрекетіне жеткілікті түрде нәр беру керек, әйтпесе, ол педагогикалық мақсаттардың орындалуына әсер етпей, тілдік қырағылық пен зейінді дамытпайды.
3. Ойын барысында қолданатын дидактикалық материалдар, қолдануда ыңғайлы болу керек, әйтпесе, ойын ойдағыдай, нәтиже бермейді.
4. Командалардың жарысуына байланысты ойын өткізгенде, оның нәтижелерін бақылауды, бүкіл ұжым немесе тағайындалған бірнеше оқушы тарапынан қаматамасыз ету керек. Жарыс нәтижелерінің есебі ашық, айқын және әділ болу керек. Жаттығудағы қателіктер, тапсырманы ұйымдастыру олқылықтары жеңімпаздар туралы теріс көзқарастың орнауына әкеліп, ойынға наразылық пайда болады.
5. Әр оқушы ойынға белсенді түрде қатысу керек. Ойынға қатысу үшін өз кезегін көп уақыт тосу, сол ойынға деген қызығушылықты төмендетеді.
6. Егер сабақта бірнеше ойын өткізілсе, онда тілдік мазмұны бойынша жеңіл ойындар аса қиындарымен алмасу керек.
7. Егер бірнеше сабақта ұқсас ойлау әрекеттеріне байланысты ойында жүргізілсе, онда материалдың тілдік мазмұны бойынша олар мынадай принципте жүргізілу керек: жеңілден қиынға, нақтыдан абстрактіге. Бұл қалыпты логикалық ойындарды өткізгенде қатаң сақтау керек.
8. Қазақ тілі сабағын өткізгенде ойын сипатының белгілі мөлшері болу керек. Осы мөлшерінден тыс шығып кету, балалардың сабақты тек ойын ретінде қабылдауына әкеледі.
9. Ойын барысында оқушылар өз пайымдауларын сөйлеу мәдениеті сауатты жеткізу керек, сөздері дұрыс, анық және қысқаша болуы абзал.
10. Ойынды берілген сабақта аяқтап, нәтижесін шығару керек. Тек осы жағдайда ғана ол жағымды рөл атқарады.
Көптеген дидактикалық ойындар оқушылардың білімін жаңа біліммен толықтырмайтын сияқты, бірақ олардың үлкен пайдасы - оқушылар білімдерін жаңа жағдайда қолдануға үйренеді немесе оқушыларға ойлау міндеті қойылады, ал оның шешуі ақыл-ой іс-әрекетінің түрлі формаларының көрінуін талап етеді. Дидактикалық ойындар ақыл-ой дамуының құралы болып табылады, себебі ойын барысында түрлі ойлау процестері жүзеге асырылады. Ойынды түсініп, ойын әрекеттері мен шартын игеру үшін, мұғалімнің түсіндіргенін мұқият тыңдап, ұғыну керек. Ойын арқылы қойылған міндеттерді шешу, шоғырланған зейінді, белсенді ақыл-ой іс-әрекетін, салыстыру мен жалпылауды орындауды талап етеді [20].
Дидактикалық ойындар, өз кезегінде, материал мазмұнына, ұйымдастыру тәсіліне, оқушылардың дайындық деңгейіне, сабақтың мақсатына байланысты түрлі сипатқа ие бола алады. Мысалы, продуктивті, репродуктивті, шығармашылық, құрастырушылық, тәжірибелік, тәрбиелік болуы мүмкін.
Соңғы нәтижеде, ойын формаларында бірлескен қызметтестік пен жарыс, өзін-өзі басқару, ұжым арқылы тәрбиелеу, балаларды ғылыми-техникалық шығармашылыққа баулу, оқу мен сынып тәртібі үшін жауапкершілік сезімін тәрбиелеу, ең бастысы - қазақ тілін оқыту идеялары жүзеге асырылады.
Қазақ тіліні оқыту үрдісінде ойынның маңыздылығы мен мәніне қарағанда, ол өз алдына мақсат емес, бұл қазақ тілі сабағында қызығушылықты дамыту құралы
Қазақ тілінен логикалық ойындарды ұйымдастырғанда келесі жайттарды ескеру керек:
1. Ойын мазмұны оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес іріктелу керек. Егер ойын мазмұны кейбір оқушыларға ғана түсінікті болып, ал қалғандары не ережелерін түсінбей, не ойынның тілдік немесе логикалық жағын нашар ұғынса, онда ойын балалар көңілінен шықпай, тек шартты түрде ғана өткізіледі.
2. Ойын қойылған педагогикалық мақсаттарға жауап беру керек. Егер ойын балалардың психикасын қатты қоздыратын болса, бұл тікелей ақыл-ой іс-әрекетіне қажет қорек бермей, тілдік қырағылық, сөйлеу, ойлау, зейін, есті дамытпайды.
3. Ойын барысында қолданылатын көрнекілік құралдар қолдануда және әзірлеуде қарапайым болу керек.
4. Ең жеңіл және сергек ойынды сабақтың соңында өткізу тиімді, бұл шаршауды басады.
5. Қимыл-қозғалыс ойындары баяу ойындармен алма кезек жүргізілу керек.
6. Қазақ тілі сабағында ойындар сөйлеу мәдениеті сипатына ие болады, сондықтан ойында ойлау міндеті бірінші орынға қойылады, оны орындау үшін ақыл-ой іс-әрекетінде толық жеткізу, анализ, синтез және пайымдауларды қолдану керек. Осы ойындарда балалар өз пікірлері мен ой түйіндерін айтып жеткізу керек. Сонда олар кіші мектеп оқушыларының логикалық ойлауының қалыптасуына ғана емес, дұрыс, анық, қысқаша сөйлеу мәдениетін дамытуға да әсер етеді. Дидактикалық ойындарда балалар белгілерді, ұғымдарды, ұғымдар арасындағы қатынасты қажет болған жағдайда сөзбен, дұрыс терминология есебімен көрсету керек.
7. Ойын үрдісінде белгілі аяқталған әрекет пен нақты тапсырма орындалу керек. Ойынды аяқтамай тоқтатуға болмайды. Тек осы шарттарды орындағанда ғана ол балалардың санасында із қалдырады.
Логикалық ойындарда, тізбектелген жеңіл ой-қорытындылар арқылы қажет нәтижені, жауапты болжауға болады. Олардың тылсым күші осында [21].
1.2 Дидактикалық ойындарды қолдана отырып, қазақ тілін оқыту процесінде сөйлеу мәдениетін қалыптастыру
Қазақ тілі сабақтарында дидактикалық ойындарды қолданудың психологиялық, педагогикалық және тәрбиелік негіздері қарастырылады. Бірінші бөлімнің алғашқы тармақшасында ойын ірекетінің философиялық негіздері айтылып, қазақ тілі сабақтарында дидактикалық ойындарды қолдануға байланысты әдістемелік әдебиеттерге талдау жасалынады.
Бірінші бөлімде ойын әрекетінің философиялық негіздерін ғылыми тұрғыдан қарастырған: К. Гроос, Г. Спенсер, И. Хейзинга, И. Кант, ван дер Коэй, Г.М. Мейес, В.М.Демин, М.А.Каган,К.Г. Исупов,т.б ғалымдардың еңбектеріне талдау жасалынып, еңбектері сараланып, ойын әрекетінің жүзеге асуына жағдайлар әсер ететіндігі анықталады: [22].
1) Ойын әрекетін жүзеге асыру үшін балада артық энергиялық күш болуы қажет (бұл жерде энергиялық күшті біз баланың ойнауға деген құлшынысы, талпынысы тұрғысында түсінеміз).Балалар осы энергиялық күш негізінде ойнап, қанағаттанады.
2) Ойын-адамдар генінде қаланған инстикті жеткізуші. Балалар ойнау арқылы өмір тәжірибесімен, қоршаған ортамен танысады, ересектердің қимылын қайталайды, сол арқылы өмірге қажет іс-әрекетті және ойлау дағдыларын меңгереді.
3) Ойын балалардың қиялын туындайды, ойын-бала шығармашылығы. Баланың қиялы ойын арқылы шарықтайды, олар ойнау процесіне басқа әлемге енеді.
4) Ойын қоршаған ортаға, қоғамға қарай түрленеді. Бұл қазіргі заман балалары мен ертеректе өмір сүрген балалардың ойындарының әр түрлі болғандығын көрінеді. Қазақ халқының ертеректері ойындары оның оның көшпелі, салт-дәстүріне байланысты шыққан.
5) Ойындар- белгілі бір білімді, іс-әрекетті үйретуші тәсіл. Мәселен, бұрынырақта шахмат ойыны соғыс өнерінің тактикасы мен стратегиясын үйреткен. Кейінгі кезеңде олар жұртшылыққа кең тарап, спорттық ойын түріне айналады. Мұндай мысалға қазақ халқының аударыспақ, жамбы ату, т.б ойындарды жатқызуға болады. Мұндай ойын әрекетінің әлеуметтік қырын түсінуге, ойынның балаға қандай әсер ететіндігін ұғуға септігін тигізеді.
Қазақ тілі сабағында дидактикалық ойындарды қолдану жолдарын қарастырып, әдістемелік негіздерінің қалыптасуына А. Байтұрсынов пен М. Жұмабаев ерекше үлес қосқан. Бұл мәселеге айырықша көңіл аударған әдіс-ғалымдар О.Байқуатова, М.Жазыбаев, Ә.Нағашыбаева, Қ.Молдабек және т.б. еңбектері жан-жақты қарастырылыды. Қазіргі кезеңде аталған мәселені педогогика ғылымында арнайы зерттеу нысаны еткен, теориялық және әдістемелік тұрғыдан қарастырып, оқыту технологиясы болып қалыптасуына еңбек еткен белгілі ғалымдар: Н.Ахметов, Ш.Хайдаров, А.Нұрахметова, Т.Иманбеков, Г.Ляпина, Ұ.Төленова, Ж.Сардарова, Р.Кежебекова т.б. Зерттеу жұмысында осы ғалымдардың ғылыми жұмыстары талданады. Бұл ғалымдардың еңбектері дидактикалық ойындарды оқыту процесінде және мектепке дейінгі кезеңде, сонымен қатар сабақтан тыс уақытта қалай пайдалану қасжет, дидактикалық ойындарды қалай қолданғанда бала біліміне оң әсер етедің ойындар арқылы оқушыларға теориялық білімді қалай меңгерту керек және оң нәтижеге жету үшін қандай дидактикалық ойындарды қолдану керек деген мәселелерді қарастырған [23].
Дидактикалық ойындар оқушылардың қабілетін, танымын, шығармашылық дербестігін дамытады. Оқыту үрдісінде ойындар арқылы оқушылардың белсенділігі, іс-әрекетті артады. Оқушыларға сапалы білім беру мақсатында олардың оқуға деген қызығушылығы мен түрткілерін арттыруда дидактикалық ойындарды дұрыс іріктеп қолдану мұғалімнің шеберлігіне байланысты.
Тілдік қатысым-ойындарды меңгертудің негізі деп аталатын тармақта дидактикалық ойындар арқылы қазақ тілін оқытудың лингвистикалық негізі сөз болады. Дидактикалық ойындар барысында оқушылар диолог және монолог арқылы бір-бірімен қарым-қатынас жасайды. Оқушыларды диологтты және монологты сөйлеуге үйрету арқылы олардың әдеби сөйлеу дағдыларын қалыптастырып, жетілдіруге болады. Оқушы тілдік қатынаста өзінің дауыс ырғағына, сөйлеу мәнеріне назар аударып, оны дұрыстауға ұмтылады, басқа адамның сөйлеген сөзіне мән береді. Қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы қатысымдық тұрғыдан меңгертудің негізгі мақсаты-сөйлесім әрекетінің түрлері арқылы әдеби нормада өз ойын түсінікті, сауатты, дұрыс жеткізуге үйрету. Сөйлесім әрекетінің түрлері арқылы оқушыны, біріншіден, қазақ тілінен игерген білімдері мен біліктерін тәжірибеде қолдана алуға, екіншіден, өздік пікірі, көзқарасы бар жеке тұлға ретінде қалыптастыруға, үшіншіден, тілдік қарым-қатынаста сөйлеу мәдениетін жетілдіріп, сөйлеу нормаларын сақтауға дағдыландыруға болады. Осыған орай, сабақта балаларға теориялық білім беру мақсатымен қатар қатысымдық мақсат та қойылады. Қазақ тілі сабағында дидактикалық ойындарды қолдану барысында оқушылар мынандай сөйлесу түрлеріне үйретіледі: а)диалог әңгімелесу; ә) диалог-пікірталас; б) диалог-түсіндіру; в) монолог-суреттеу; г) монолог-баяндау.
а) Диалог-әңгімелесуде оқушылар өзара және мұғаліммен дұрыс пікірлесуге үйренеді. Диалогтың бұл түрінде оқушылар әңгімелесу барысында өз ойларын толық жеткізуге дағдыланады. Мысалы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеудің көкейкестілігі: Бүгінгі таңда елімізде жүріп жатқан әлеуметтік-экономикалық өзгерістер жалпыға бірдей білім беретін орта мектептердің алдына әлемдік өркениеттің барлық талаптарына сай келетін, парасатты, тәрбиелі жастарды тәрбиелеп дайындауды талап етуде. Бұл Отанымыздың келешек дамуымен, әлемнің алдыңғы қатарлы елдер қатарына қосылуымен, қазіргі мектеп оқушыларының білім дәрежесімен, шығармашыл ойлай алу қабілеттерімен сабақтаса орайласады. Осыған орай білім беру салаларында оқыту мен тәрбиелеудің жаңа технологияларын қолдану жұмыстары жедел қарқынмен жүруде [1].
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында белгіленген орта білім берудің негізгі міндеттерінің бірі білім алушылардың еңбек рыногындағы бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету үшін тілдік фактілерді жалаң емес, қатысымдық тұрғыдан меңгерту қажет. Бұл оқушылардың ана тілінде жатық, өз ойын жүйелі, анық жеткізуге әсер етеді [2].
Жалпы білім беретін орта мектептерде қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы оқытып, оқушылардың шығармашыл ойлауын қалыптастыру-бүгінгі өмір талабына сай азаматты тәрбиелеудің негізгі жолдарының бірі. Себебі оқыту процесінде тиімді қолданылған дидактикалық ойындар оқушылардың сабаққа деген ынтасын арттырады, сол арқылы шәкірттердің ана тілінің терең қатпарларын игеруіне, асыл маржандарын түснуіне жағдай жасайды. Сондықтан қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы оқыту мемлекет тарапынан білім беру мекемелеріне қойылған талаптардың іске асуына игі әсерін тигізеді. Оқушылардың сабақтағы белсенділігі олардың сабаққа қызығушылықтарының артуымен тығыз байланысты. Әсіресе, дидактикалық ойындар оқушылардың лидерлік қабілеттерін жетілдіріп, өз пікірін дәлелдеуге, сыныптастарымен еркін пікірлесуге ықпал етеді. Дидактикалық ойындар оқушыларды тілдік материалдарға қызықтырумен қатар тіл білімінен алған білімдерін бекіту, тереңдету үшін де тиімді. Мұның өзі дидактикалық ойындар оқушылардың танымын кеңейтіп, оның ойлау қабілетін, ізденімпаздығын, еңбек қорлығын жетілдіруде, олардың жеке тұлғалық қабілеттерін тәрбиелеуде маңызды рөл атқаратынын көрсетеді. Дидактикалық ойындар барысында оқушылар өздерін еркін сезінеді, басқа жолдастарымен тілдік қарым-қатынасқа оңай түседі. Бұл шәкірттердің жеке тұлғалық қабілеттерін жетілдіруіне, сабақтың тартымды өтуіне, жаңа материалды терең игеруіне ықпал етеді. Сондықтан оқыту барысында дидактикалық ойындарды қолдану - қазақ тілін сапалы оқытудың, меңгертудің ұтымды жолдарының бірі [3].
Осыған итермелеген екі себепті атауға болады. Бір жағынан Қазақстанның бастауыш мектебінде әр түрлі оқыту бағдарламаларының көбеюі, оқушылардың ойын ойнауға, құрдастарымен қарым-қатынас жасауға аз уақыт қалатынына әкеп соқтырады. Екінші жағынан, көбінесе педагогтың ойын басшылығының мазмұнын түсінуі, баланың ойын іс-әрекетінің қатал регламентін ескертіп, оны шығармашылықтан, бастамашылдықтан, қиялдаудан айырады. Шығармашылық анализ бен тәжірибені игерудің бастапқы нысаны ретінде, дидактикалық ойынды таңдау, мынадай жағдайлармен байланысты, тек ойын ғана оқушының сөйлеу мәдениетін, қызығушылығын арттырып, күрделі оқыту үрдісін жеңілдететін қызметін атқара алады. Сол себептен бұл мәселе қазіргі кезде балалар психологиясы мен педагогикасында көкейкесті мәселеге айналып отыр. Сондықтан біз дипломдық жұмысымызда осы тақырыпты қарастырамыз [4].
Сөйтіп, дидактикалық ойындар арқылы кіші мектеп оқушыларының сөйлеу мәдениетін қалыптастыру және белсендіру мәселесі қазіргі таңдағы білім беру жүйесінде маңызды міндет болып табылады.
Қарастырылған тақырып бойынша психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттердің, рефераттық, курстық, дипломдық жұмыстарды талдау нәтижелері көрсеткендей бастауыш сынып мұғалімдерінің дидактикалық ойынды кіші мектеп оқушыларының сөйлеу мәдениетін белсендіруде басты құрал ретінде қолдану шарттарын қарастыратын арнайы зерттеудің жоқтығы анықталды.
Жалпы дидактикалық ойындарды зерттеумен О.С.Газман, Е.М.Минскин, Т.К.Жикалкина, П.М.Эрдниев, Н.Е.Харитонова, Б.П.Никитин, Ш.А.Амонашвили, С.Н.Лысенкова, Л.С.Выготский, сонымен қатар Ш.А.Сырбаева, А.А.Бектурова және тағы басқалары айналысқан. Е.М.Минскин өз еңбегінде балалардың оқу-тәрбие үрдісін ұйымдастыруға бастауыш сынып мұғаліміне көмектесуге мақсат қойған. Ғалымның пікірінше, педагогикалық мақсаттарға жету үшін мұғалім ойынның мазмұнын, оны жүргізу әдістемесін білу керек, және оларды балалардың жас ерекшеліктері мен сабақтың тақырыбына сәйкес іріктеп алу керек.
Бұрын да, қазір де педагог ғалымдар ойындарды оқыту үрдісінде қолдану мәселесіне ерекше көңіл аударып келеді. Оқыту үрдісінде дидактикалық ойындарды қолданудың ғылыми-әдістемелік негіздері Н.Ахметов, Ш.Хайдаров, А.Нұрахметова, Т.Иманбеков, Г.Ляпина, Ұ.Төленова, Ж.Сардарова, Р.Кенжебекова тағы басқа ғалымдардың еңбектерінде талданған. Қазақ тілі сабағында дидактикалық ойындарды қолдану жолдарын құрастырып, әдістемелік негіздерінің қалыптасуына А.Байтұрсынов пен М.Жұмабаев ерекше үлес қосқан. Бұл мәселеге айырықша көңіл аударған әдіскер-ғалымдар О.Байқуатова, М.Жазыбаев, Ә.Нағашыбаева, Қ.Молдабек және т.б. еңбектері жан-жақты қарастырылады [5].
Аталған жұмыстар белгіленген мәселенің жете зерттелмегенін куәландырады. Бастауыш мектептің қазақ тілі сабағында дидактикалық ойындар арқылы кіші мектеп жасындағы оқушыларының сөйлеу мәдениетін қалыптастыру үшін дидактикалық ойындарды қолдану шарттарын жетік білмеуі, осы салада қазақ тілі мұғалімдерінің дайындық дәрежесінің төмендігі арасында объективті құрылған қарама-қайшылықты шешуге бағдарланған, кешенді шаралар жүйесін жетілдіру және қолдану қажеттілігі туады.
Қазіргі заман мектебінің талаптарын ескере отырып, ғылыми-педагогикалық әдебиеттерде осы мәселенің жете зерттелмеуі, оның өзектілігін көрсетеді және зерттеу тақырыбын анықтайды: Қазақ тілі сабағында оқушылардың сөйлеу мәдениетін қалыптастыруда дидактикалық ойындардың ролі.
Зерттеу мақсаты: Қазақ тілі сабағында кіші мектеп жасындағы оқушыларының сөйлеу мәдениетін қалыптастыруда қосалқы тәсіл ретінде дидактикалық ойындарды қолдану шарттарын айқындау.
Зерттеу нысаны: кіші мектеп жасындағы оқушыларының сөйлеу мәдениетін қалыптастыру үрдісі.
Зерттеу пәні: бастауыш мектептің қазақ тілі сабағында дидактикалық ойындарды қолданудың педагогикалық шарттары.
Зерттеу болжамы: егер бастауыш мектептің қазақ тілі сабағында, оқушылардың сөйлеу мәдениетін қалыптастыру үшін қолайлы жағдайлар туғызып, дидактикалық ойындарды қолдану бойынша жүйелі жұмыс ұйымдастырылса, онда кіші мектеп жасындағы оқушыларының сөйлеу мәдениетін қалыптастыру дәрежесінің жоғарлауы туралы айтуға болады, өйткені бұл жағдайда, оқушылардың қазақ тілін оқуға деген қызығушылығы мен ынтасы күшейе түседі.
Зерттеудің міндеттері:
1. ойындарды қолданудың ғылыми-әдістемелік негіздерін анықтау.
2. Кіші мектеп жасындағы оқушылардың қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы Кіші мектеп жасындағы оқушылардың қазақ тілін оқыту үрдісінде дидактикалық оқытуда ұтымды жолдарын айқындау.
3. Қазақ тілі сабағында дидактикалық ойындар арқылы бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық, ізденімпаздық қабілеттерін арттыру.
4. Қазақ тілі сабағында кіші мектеп жасындағы оқушылардың сөйлеу мәдениетін қалыптастыруын арттыру құралы ретінде дидактикалық ойындарды қолданудың педагогикалық шарттарын зерттеу.
Зерттеу әдістері:
- зерттеу мәселесі бойынша баяндау, талдау, салыстыру, сараптау, жинақтау, жүйелеу, қорыту әдістері қолданылады. Оқыту үрдісінде дидактикалық ойындарды қолдану мәселесіне арналған еңбектер салыстырмалы талдау әдісі арқылы зерделеніп, бір жүйеге түсірілді. Қазақ тілі сабағында дидактикалық ойындарды қолдану барысында оқушылардың когнитивті іс-әрекеттерді айқындалып, оны дамыту мақсатында тапқырлық, ізденімдік, рөлдік және іскерлік ойын түрлері қолданылды.
- бастауыш сатыда қазақ тілі сабағында дидактикалық ойындарды қолдану жұмыстарының озық тәжірибелерін зерделеу.
- сабақ барысында бастауыш сынып оқушылары мен мұғалімдердің іс-әрекетіне педагогикалық бақылау жасау, мұғалімдер және оқушылармен әңгімелесу, сұрақ-жауап, педагогикалық эксперимент, статистикалық әдістер.
Зерттеу базасы: зерттеу мәселесі бойынша тәжірибелік-эксперименттік жұмыс Павлодар қаласы, Ақтоғай ауданы, Жалаулы ауылы Н.Алшынов атындағы жалпы білім беру орта мектебінде 2013 жылдың 4-ақпанынан наурыз айының 27-не дейін жүргізілді. Экспериментке 1 сынып оқушылары қатысады.
1 Бастауыш мектепте оқыту процесіндегі дидактикалық ойындар
1.1 Оқыту процесінде дидактикалық ойындарды қолданудың педагогикалық негіздері
Дидактикалық ойын - оқушылардың ынта - ықыласын күшейтетін, оқудың қиын процесін жеңілдететін, дамуды тездетуге көмектесетін, оқу барысында таным қызметін күшейту мен көтермелеудің қуатты қайнар көзі болатын оқыту әдісінің бір түрі. Дидактикалық ойын - өз бетімен мақсат емес, оқыту мен тәрбиелеу құралы болып табылады. Ойынды сауықтырумен шатастыруға, сауықтыру үшін нәр беретін іс-әрекет ретінде қарастыруға болмайды. Дидактикалық ойынды оқу ісінің басқа түрлерімен тығыз байланыста болатын өзгертілген шығармашылық іс-әрекеттің түрі деп қарастырған дұрыс [7].
Ойынның түрлері көп, соның ішінде маңыздысы - дидактикалық ойын. Бұл ойынның пайдасы - баланың ой өрісінің қалыптасуын, дамуын мақсат етіп қояды. Сондай-ақ балалардың адамгершілік сезімін оятуға, адамдармен дұрыс қарым - қатынас жасау, еңбек адамдарына, басқа ұлт өкілдеріне, достық, туған жеріне сүйіспеншілік сезімін тәрбиелеуге көңіл бөлінеді. Дидактикалық ойындар арнайы мақсатты көздейді және нақты міндеттерді шешеді. Ойынның міндеті баланың қызығушылығын оятып, белсенділігін арттыру мақсатында іріктеліп алынатын нақты мазмұнмен анықталады. Дидактикалық ойындарды тиімді пайдалану сабақтың әсерлілігін, тартымдылығын, белсенділігін, баланың ынтасын күшейтеді. Ойын ережесі балалардың түсінуіне оңай, қарапайым, әрі қысқа болуы керек. Кейде ойынның мазмұны, ережесі балаларға дұрыс түсіндірілмейді де, балалар оған қызықпайды, зейін қойып тыңдамайды. Оның үстіне дидактикалық материалдар мен көрнекіліктерге жеке көңіл бөлу керек. Балалардың таным қабілетін, логикалық ой-өрісін кеңейтіп, сабаққа ынтасын арттыруда дидактикалық ойындарды ұтымды пайдаланудың маңызы зор.
Дидактикалық ойындар үш топқа бөлінеді:
1) Заттық дидактикалық ойындар-дидактикалық ойыншықтармен және түрлі ойын материалдарымен ұйымдастырылады.
2) Үстел үстінде ойналатын дидактикалық ойындар- Лото, Домино,т.б.
3) Сөздік дидактикалық ойындар [8].
Дидактикалық ойын балалардың қоршаған орта туралы түсінігін кеңейтеді, баланы ойнай білуге баулып, ақыл-ой қызметін қалыптастырады, әрі адамгершілікке тәрбиелеу құралы болып табылады.
Дидактикалық ойын сәбилер тобынан басталады. Мұнда жоғары топтарға қарағанда жеңіл түрлері беріледі, балалар аз ойланады. Мысалы, бала ойнап отырған машинаның дөңгелегі нешеу, түсі қандай, кубиктерді түсіне қарай топтастыр, қане, сен көк кубиктерді әкелші, үстелге апарып қойшы т.б. Бұл жерде балалар кеңістікті бағдарлауды үйренеді.
Баланың тілін дамытуда ауызекі сөйлеу, тілдің дыбысталу мәдениетіне тәрбиелеуде, байланыстырып сөйлеу, сөздік қорын дамыту үшін сабақта және сабақтан тыс уақытта ойналатын дидактикалық ойындардың маңызы зор. Ойын шарттары мен көрнекіліктерін пайдалану арқылы баланың жеке басын, ойын әрекетін дамытуға болады. Дидактикалық ойындар баланың ақыл-ойын дамытуға, ойлауын, қабылдауын, есте сақтауын, зейінін, салыстыру, жіктеуге, өзін-өзі бақылауға үйретеді.
Дидактикалық ойындарды тіл дамыту сабақтарында пайдаланудың тиімділігін тәжірибе көрсетіп отыр. Сабақты бекіту, сабақта меңгерген материал туралы түсінігін кеңейту, баланың шығармашылығын дамыту, тіл байлығын молайту үшін, ол ойындар сабақтың тақырыбына, мақсатына сай таңдалып алынады. Ұсынылып отырылған дидактикалық ойындардағы тапсырмалар: сөйлеудің екі түрі монологтық және диалогтық сөйлеуге арналған. Мысалы: телефон ойынында диалогтық сөйлеудегі әңгіменің мақсаты-бір нәрсе жайында сұралып, баланы оған жауап беруге, белгілі бір әрекетке түрткі болуға үйрету болып табылады. Антоним сөздерімен таныстырғанда жануарларды зообаққа әкеліп, оларды жеке орындарға орналастыру тапсырмасы беріледі. Бала жануардың денесіне қарап, үлкен-кіші деп бөліп, оларды соған сәйкес үлкен торға немесе кіші торға орналастырады. Жеке ұғым туралы түсініктерін тереңдету үшін, Жалпы қалай аталады?, Жалпы атауын бер, Жеке-жеке атын ата сияқты дидактикалық ойындар ұйымдастырылады. Мысалы: кесе, қасық, тарелка, шанышқы - ыдыс-аяқтар; алма, алмұрт, шие, өрік - жемістер; қияр, картоп, сәбіз, қызылша - көкөністер; көйлек, камзол, тақия, бешпент - киімдер; етік, туфли - аяқ киімдер т.б. немесе керісінше үй жиһаздарын - диван, төсек, үстел, орындық, теледидар; отбасы мүшелерін - әке-шеше, ата-әже, аға-іні, қарындас; оқу құралдарын - кітап, дәптер, қалам, өшіргіш, сумка т.б [9].
Баланың шығармашылығын дамыту үшін имитациялық ойындар Біздің көңіл-күйіміз?, Қоянның көңіл-күйі т.б. ым, мимиканы әртүрлі эмоцияны білдіретін сөздерді және оларды салып көрсетуге үйрету. Мысалы: қоян қорқып тұр, қоян адасып кетті, оны орманда тиіндер тауып алды. Барлығы қуанды. Оны дауыс ырғағымен, қуану, ренжу, жылау т.б. салуға, сол арқылы адамның көңіл-күйін түсінуге, аяушылық сезімге, қамқоршы болуға тәрбиелейді.
Сабақтың қызықты, тартымды өтуі үшін дидактикалық ойындарды дұрыс ұйымдастыру керек. Ойынға керекті құралдар әр балаға жеткілікті болсын. Сонда ғана балаларға түсінікті болады. Дидактикалық ойындардың құралдары ұзақ уақыт сақталу үшін эстетикалық, гигиеналық талаптарға сай, әдемі қораптарда, қалталарда тұрғаны жөн. Сабақта дидактикалық ойындарды қолданып отырсақ қана мақсатқа жетіп отырамыз [10].
Дидактикалық ойындар - оқушының ой-өрісін дамытып, есте сақтаумен қатар, өтілген тақырыптарды саналы да берік меңгеруге өте әсер етеді. Тіл дамыту сабағында дидактикалық ойын түрлерін пайдаланудың маңызы зор. Оқушылардың ой-өрісін, тілін, сөздік қорын дамытуға әсер етеді.
Әйгілі голландия зерттеушісі Йохан Хейзингтің пікірінше, кез келген ойын, ең алдымен, еркін іс-әрекет болып табылады. Бұйрық бойынша ойнау, ойын емес. Ойын бұл тұрмыстық шектеуден шығып, өзіндік бағыты бар, уақытша іс-әрекет саласына ену [11].
Ересектер мен балалар ойын ойнайды. Бала ойын барысында тұлға ретінде дамиды, оның өз-өзімен және оны қоршаған адамдармен қатынасының табысты болуына байланысты психикалық қасиеттері қалыптасады. Ойын болмысы ерекше құбылыс: ортақ іс-әрекет қызметтестігі, ұжымдық табыс әкелетін ортақ қуаныш және ортақ жеңіліс реніші кезіндегі бірлесуі.
Ойында мұғалім мен оқушылар арасында ерекше қатынас түрі құрылады, және ол өз алдына шығармашылық іс-әрекет ретінде ойын табиғатының өзімен айқындалады.
Ойын әрқашан ең тиімді және әмбебап оқыту тәсілдерінің бірі болып табылатыны белгілі. Ол оқыту үрдісін белсендіріп, оның продуктивтілігін жоғарлатуға, сонымен қатар оқу түрткісін қалыптастыру және одан әрі дамыту үшін жаралған. Жақсы ойластырылған және әдістеме бойынша сауатты ұйымдастырылған ойын, тәжірибелік, сонымен қатар тәрбиелік, дамытушылық және білім берушілік міндеттерді кешенді түрде шешуге мүмкіндік беретін оқыту тәсілі болып табылады. Оқыту ойыны - бұл мәселенің болуын және оның ықтимал шешу жолдарының болуын ұйғаратын ерекше түрде ұйымдастырылған оқыту іс-әрекеті (әсіресе сауықтыру формасына ие). Оқыту ойынын нақты өзге тілдік материалды терең және бөлшектеп оқуға мүмкіндік беретін, ерекше түрде ұйымдастырылған жаттығу ретінде қарастыруға болады. Көбінесе оқыту ойыны білім алушылардың шығармашылық іс-әрекетін тереңдетуге ұйғарылған, яғни оқу ойыны оқушылардың интеллектуалды қабілеттерінің қалыптасуы мен дамуына себеп болатын белгі арқылы оқыту үрдісіне енгізіледі.
Бастауыш сыныптарда үнемі дамыту сабақтарын өткізу, балаларды ізденіске жұмылдыру бастауыш білім беруді айтарлықтай ізгілендіреді. Мұндай тәсіл балалардың танымдық қызығушылықтарын дамытуға жағдай жасайды, баланы ойлануға және ізденіске ынталандырады, оның өз күшіне ақыл-ойының мүмкіндіктеріне сену сезімін оятады. Осындай сабақтар кезінде оқушыларда саналылық пен өзін-өзі бақылау формалары қалыптасып, дамиды, жаңылып қалу қорқынышы жоғалады, қобалжу мен орынсыз мазасыздану сезімі төмендейді, соның салдарынан оқыту үрдісінің келесі кезеңдерінде табысты болуы үшін қажет тұлғалық және интеллектуалдық жағдайлар жасалады.
Қазақ тілі, оқу мазмұнына сәйкестендірілмеген шығармашылық - ізденіс міндеттер материалдағы жүйелі сабақтар курсы кіші мектеп оқушыларының ойлау іс-әрекетін өз бетімен басқару мүмкіндігіне ие болатын, бастамашылдық таныту, мақсат қойып оған жету тәсілдерін табуымен сипатталатын, ойлау мәдениетін тәрбиелеу үшін қолайлы жағдайлар туғызады. [12].
Бастауыш сынып мұғалімдері оқушылардың интеллектуалдық дамуын мақсат қойып ұйымдастыра алатын ойындар.
Анализ жасау икемділіктерін қалыптастыру ойындары: сыңарын тап, артығын тап, жұмбақтар, қатарды жалғастыр, қызықты кестелер - бөлек заттардың ортақ белгілерін айыру, затты неден жасалған, қандай қызмет атқарады принципі бойынша сипаттау қабілеттерін дамытуға арналған.
Әр түрлі дамыту ойындарын оқыту үрдісіне белсенді түрде енгізу бастауыш мектеп мұғалімдерінің бірі болып табылады.
Оқушы алдымен ойынға қызығады, одан кейін онсыз ойынға қатысуға болмайтын материалға қызығады. Оқушының оқу пәніне деген қызығушылығы пайда болады.
Оқыту үрдісінде дидактикалық ойындардың құндылығы, оқыту мақсаттарына сәйкес жасалып, білім беру, тәрбиелеу және дамыту үшін қызмет атқаратынында. Бастауыш сыныптың қазақ тілі сабағында дидактикалық ойындарды қолдана отырып берік және саналы білім, дағды мен икемділіктерге жетуге болады. Ойын барысында оқушылар көптеген қазақ тіліне арналған әрекеттер, жаттығулар орындағанын, жаттыққанын, және сол сияқтыларды байқамай қалады. Баланың зейіні ойынға қадалады, сонымен қатар ол қазақ тілдік сипаты бар білімдерін жаңа жағдайға бейімдейді. Дидактикалық ойын балаға жақын болғандықтан оның қиялын оятып, көңіл күйін жоғарлатады.
Ойын барысында пайда болатын жағымды эмоциялар, оның іс-әрекетін белсендіріп, ырықты зейіні, есте сақтау қабілеті, ассоциативті іс-әрекетінің дамуымен және салыстыру, қорытынды жасау мен жалпылау қабілеттерінің қалыптасуына байланысты міндеттердің шешілуін қамтамасыз етеді.
Дидактикалық ойындар сабақта жұмысты индивидуалдандыруға, әр оқушының ақыл-ой және психофизиологиялық мүмкіндіктеріне сәйкес тапсырмалар беріп, қабілеттерін барынша дамытуға арналған [13].
Оқушылардың тұлғалық қасиеттері әсіресе ұжымдық ойындарда қалыптасады. Олар өз жолдастарының қызығушылықтарын ескеруге, өз мүдделерін тоқтатуға үйренеді. Оқушының жауапкершілік сезімі дамып, ерік-жігері мен мінезі тәрбиеленеді.
Дидактикалық ойындарды білім беру, тәрбиелеу және дамыту тәсілі ретінде кеңінен қолдануға болады. Негізгі оқыту әсері баланың белсенділігін белгілі арнаға бағыттап, оқыту процесін автоматты түрде жетелейтін дидактикалық материал мен ойын әрекеттеріне қатысты.
Дидактикалық ойындарды жалпы ойыннан және сабақтағы ойын формасынан ажырата білу керек, бірақ бұл тек шартты түрде ғана.
Сабақтағы ойын формасы оқушылардың қазақ тілінен іс-әрекетке ынталандырушы құрал ретінде көрінетін ойын мен жағдаяттары арқылы жасалады.
Сабақ формасындағы ойын тәсілдері мен жағдаяттары келесі негізгі бағыттар арқылы жүзеге асырылады: дидактикалық мақсат оқушылар алдына ойын шарты формасында қойылады; оқушылардың оқу іс-әрекеті ойын ережелеріне бағынады; оқу материалы ойын құралы ретінде қолданылады; оқу іс-әрекетіне дидактикалық міндетті ойын міндетіне ауыстыратын жарыс элементтері енгізіледі; дидактикалық тапсырманы орындау табыстылығы ойын нәтижесіне байланысты болады [14].
Зерттеулердің көрсеткіші бойынша, бағдарлама материалын қолданатын ойын тәсілдері мен бастауыш сынып оқушыларының ойын ерекшеліктері олардың ақыл-ой іс-әрекетінің белсенділігін арттырып, оқуға деген ішкі түрткілерінің пайда болуына әсер етеді.
Ойын формаларын сабақтың әр түрлі кезеңдерінде қолдануға болады. Мұғалім Диалог ойынын ұсынады. Ол оқушылардың жаңа білім игеру үрдісіндегі белсенділікті жоғарлатуға бағдарланған. Ойын идеясы мұғалім оқу мәселесін немесе проблемалық жағдаят туғызып, оқушылар бұл мәселені шешуге тырысуынан тұрады. Олар мәселені шешу үшін бар білімдерінің жеткіліксіз екенін түсінеді. Ойынның ережелері бойынша әр команда мұғалімге минималды түрде сұрақ қоя отырып, оның жауаптарынан қойылған мәселені шешу үшін барынша ақпарат жинау керек. Ойында мұғалім ақпаратты бергісі келмейтін кейіп келтіреді, ал оқушылар епті құрылған сұрақтарымен ақпаратты суырып алуға тырысады. Егер осындай диалогта оқушылар аз мөлшерде қойылған сұрақтар арқылы шешуін тауып алса, мұғалім шығармашылық ойлауды дамыту міндетін атқарды деп айтуға болады. Ғылыми әдебиеттерде педагогикалық шарттар деп қажет болатын сыртқы талаптардың жиынтығын айтады, ал оларды қанағаттандыру қалаған нәтижеге қол жеткізуді қамтамасыз етеді. Біздің зерттеуімізде көздеген педагогикалық нәтиже, осылар:
1) Ойын мақсаты, қазақ тілі сабағында балалардың ойын процесінде игерілген дағды мен икемділіктері, ойын жүргізу барысында қандай тәрбиелік мақсаттар көзделетіні.
2) Ойын мазмұны қызықты болу керек. Қызығушылық туралы айтқанда, балаларға жай ғана қызықты болу емес, тапсырмалардың мазмұны немесе олар енетін форманың қызықты болуы.
3) Ойлау операциялары - анализ, синтез, салыстыру, жалпылау, абстаркция ойынды қолдану барысында қалыптасып дамиды.
Дидактикалық ойында тәртіп маңызды рөл атқарады. Көптеген мұғалімдердің пікірінше, егер оқушылар жинақталған, зейінді, белсенді, тек индивидуалды өздік жұмыспен айналысатын болса, математика тәртіп бойынша идеалды болып есептеледі. Оларға өз ойын қол көтеру арқылы және мұғалімнің рұқсатымен ғана өз пікірін айтып, ұсыныстар жасауға болады.
Әдеттегідей, мұғалім байқалған қателіктерін тез түзете қоюға тырысқан балаларға бір-бірімен сөйлесу, бір-біріне асыра көмектесуге жол бермейді. Бұл түсінікті нәрсе: орынсыз қарым-қатынас, сыбырласу, көршісінен көшіру үлкен зиян келтіреді.
Егер оқушылардың қарым-қатынасын мақсатты қылып, танымдық іс-әрекет үрдісінде олар осындай қарым-қатынастың пайдалылығын сезінетін болса, онда оқытуда да, тұлғаны қалыптастыруда да оң нәтижелер алуға болады, себебі осы жағдайда ұжымдық тәрбие принципі шынымен жүзеге асады
Өзара көмек пен бақылау мұғалімнің жұмысын бір мезгілде жеңілдетіп, қиындатады. Жеңілденуі, мұғалім бірқатар жағдайларда өзінің кейбір қызметін оқушыларға жүктеуге мүмкіндік алады. Мысалы, ол оқушыға қалып қойған сыныптастарына кеңес беріп, көмектесуге тапсырады. Кейде үлгермеуші оқушы мұғалімнің көмегімен салыстырғанда жолдасымен өзін еркін сезініп, тапсырманы табыстырақ орындайды [15].
Мұғалім қызметінің күрделенуіне келетін болсақ, бұл дидактикалық ойын кезінде танымдық іс-әрекеттің епті басқарылуын қажет етумен, топтар (командалар) мен топ жетекшілерін дұрыс таңдаумен, сабақта жағымды қарым-қатынас орнатумен байланысты болады
Дидактикалық ойынның өзінің басқа іс-әрекеттен айрықша қалыптасқан құрылымы. Дидактикалық ойынның негізгі құрылымдық компоненттері: ойын мақсаты, шарты, ойын әрекеттері, танымдық мазмұны немесе дидактикалық міндет, құрал-жабдықтар, ойын нәтижесі.
Жалпы ойынмен салыстырғанда дидактикалық ойын нақты қойылған оқыту мақсаты мен соған сәйкес дәйекті, ашық түрде белгіленген және оқу-танымдық бағыттылығымен сипатталатын педагогикалық нәтижесімен ерекшеленеді.
Ойынның ең бірінші құрылымдық компененті - ойын мақсаты - әдетте, ойын атауында беріледі. Ол оқу үрдісінде шешілетін дидактикалық міндет ретінде берілген. Ойын мақсаты көбінесе ойын барысында жобаланған сұрақ немесе жұмбақ ретінде бейнеленеді. Ол ойынға қандай жағдай болмасын танымдық сипат беріп, ойын қатысушыларына білімге байланысты белгілі бір талаптар қояды. Әр дидактикалық ойында оқушылардың ойын процесіндегі жүріс-тұрысы мен әрекет ретін анықтайтын ережелері болады, және олар сабақта іскери ахуал құруға әсер етеді. Сондықтан дидактикалық ойын ережелерін құрастырғанда, сабақ жоспары мен оқушылардың жеке дара ерекшеліктерін есепке алу керек. Мұнымен әр оқушының өз бетімен жұмыс жасай алу қабілеті, табандылық, ақыл-ой белсенділігі, қанағаттану сезімінің пайда болуы үшін жағдайлар жасалады. Одан басқа, ойын шарттары өз мінез-құлқын басқару икемділігін, ұжым талаптарына бағынуға тәрбиелейді [16].
Ойын шарттарымен шектелетін ойын әрекеттері дидактикалық ойынның мағыналы жағы болып табылады. Олар оқушыларлдың танымдық белсенділіктерін арттыруға себеп болып, өз қабілеттерін көрсетуге, ойын мақсатына қол жеткізу үшін бар білім, білік, дағдыларын қолдануға мүмкіндік береді. Ойын әрекеттері ауызша есеп шығаруда өте жиі көрінеді.
Дидактикалық ойынның негізі сөйлеу мәдениетінің мазмұны болып табылады. Сөйлеу мәдениетінің мазмұн ойын арқылы берілген оқу мәселесін шешуде қолданылатын білім мен біліктерді игеру.
Дидактикалық ойынның құрал-жабдықтары едәуір мөлшерде сабақтың құрал-жабдықтарын өзіне қосады. Бұл оқытудың техникалық құралдарының болуы. Сонымен қатар мұнда түрлі көрнекілік құралдары кіреді: кестелер, карточкалар, дидактикалық таратпа материалдары, жеңімпаз командалар марапатталатын жалаушалар. Дидактикалық ойынның шарықтау шегі болып табылатын, ойынды толықтыратын, белгілі нәтижесі болады. Бәрінен бұрын, ол қойылған оқу міндетінің шешуі ретінде көрініп, оқушыларға ақыл-ой және моральдық қанағат береді. Мұғалім үшін әрқашан ойын нәтижесі оқушылардың білім игерудегі немесе оны қолданудағы жетістік деңгейінің көрсеткіші болып табылады.
Дидактикалық ойынның барлық құрылымдық элементтері бір-бірімен өзара байланысты және олардың негізгілерінің болмауы ойынды бұзады. Мақсатсыз, ойын әрекеттерінсіз, ойынды ұйымдастыратын ережелерсіз, дидактикалық ойынның болуы мүмкін емес, не ол өзіне ғана тән қалпын жоғалтып, бұйрық пен жаттығуларды орындауға айналады. Сондықтан да дидактикалық ойыны бар сабаққа дайындалған кезде, ойын жүрісінің қысқаша сипаттамасын құру, ойынның уақыт өлшемін белгілеу, оқушылардың білім деңгейі мен жас ерекшеліктерін есекеру және пәнаралық байланыс орнату керек [17].
Барлық ойын элементтерінің үйлесуі мен олардың өзара әрекеттесуі, ойын ұйымдастырылуын, тиімділігін жоғарлатып, жоспарланған нәтижеге әкеледі. Дидактикалық ойындардың құндылығы ойын үрдісінде балалардың едәуір мөлшерде жаңа білімді өз бетімен игеріп, бір-біріне белсенді түрде көмектеседі. Дидактикалық ойындарды қолданғанда оқушылардың ойынға деген қызығушылықтарының сақталуын қадағалау өте маңызды. Қызығушылықтың болмауы немесе жоғалуында балаларды ойынға күштеп қатыстыруға болмайды, өйткені міндет бойынша ойналған ойын өзінің дидактикалық, дамытуышылқ мағынасын жоғалтады; бұл жағдайда ойын әрекетінен ең құнды нәрсе - оның эмоционалды бастамасы жойылады. Ойынға деген қызығушылық жоғалған кезде, мұғалімге мезгілімен жағдайды өзгертуге әкелетін әрекеттер жасау керек. Бұған эмоционалды сөйлеу, ақ жарқын қатынас, үлгермеушілерге болысу қызмет ете алады. Қызығушылық бар болғанда балалар үлкен ынтамен оқиды, ал бұл олардың білімді меңгеруіне орасан зор ықпал етеді [18].
Ойынды мәнерлеп жүргізу өте маңызды. Егер мұғалім балалармен салқын, бір сарынды сөйлессе, онда балалар да сабаққа назар аудамай, немқұрайлы қарайды. Мұндай жағдайда олардың қызығушылықтарының төмендеуіне жол бермеу, тыңдау, көру, ойынға қатысу ықыластарын сақтау қиынға соғады. Бұл жиі кезде мұғалімдердің қолынан мүлдем келмеуі де мүмкін, сонда балалар ойыннан ешқандай пайда таппайды, және ойын оларда тек жалығу сезімін тудырады. Оқуға деген жағымсыз қатынас пайда болады.
Егер бала бір нәрсені дұрыс түсінбесе, онда мұғалім шәкірттерді кінәламай, оларға дұрыс түсіндіре алмағаны үшін өзін кінәлауы керек. Мұғалім балалармен сөйлескенде ашуланбай, күйгелектенбей, сабырлықпен сөйлеп, шұбалаңқы сөздер мен керексіз терминдерді қолданбастан, әрбір затты ықыласпен, қарапайым тілмен түсіндіру керек,-деген Ы. Алтынсарин.
Мұғалім ойынға өзі белгілі бір деңгейде кірісу керек, әйтпесе жетекшілігі мен ықпалы аса шынайы болмайды. Ойынға кірісе алу икемі - педагогикалық шеберліктің тағы бір көрсеткіші. Оқушыларды қанағаттандыратын қызықты ойын, келесі ойындарды өткізуге жағымды әсер етеді. Дидактикалық ойындарды өткізгенде қызықтыру мен оқыту бір-біріне кедергі жасамай, керісінше, көмектесетіндей етіп үйлестіру керек. Балалардың ойынға деген эмоционалды қатынасын жоғарлататын құралдар мен тәсілдерді, өз алдына қойылған мақсат емес, дидактикалық міндеттерді атқаруға әкелетін жол ретінде қарастыру керек.
Ойын мазмұнының қазақ тілі жағы әрқашан бірінші орында тұру керек. Осы жағдайда ғана ойын балалардың сөйлеу мәдениетінің дамуы мен олардың қазақ тіліне деген қызығушылығының тәрбиеленуінде өзінің рөлін атқарады.
1 сыныптарда дидактикалық ойындар көбінесе белгілі бір сюжеттермен байланысты болады. Сюжеттер қарапайым, баланың қиялына сәйкес құрылған. Кейде сюжеттер ойын атауында көрсетіледі: Әріп үшін тартыс, сөйлемді білем және тағы басқа. Бірқатар ойындарда сюжет саяхатқа барумен байланысты болады: Космосқа ұшу және сол сияқты. Кейіпкерлік ізденіс, қиялы саяхат сюжеттері кіші мектеп оқушыларының елесіне нәр береді.
Көптеген ойындар топпен жарысу принципі бойынша жүргізіледі. Жарыс ойынның эмоционалды жағын күшейтеді. Ең дұрысы, жарыс жеке басының біріншілігі үшін емес, бір қатарда отырған оқушылар командасының біріншілігі үшін жүргізілгенін есепке алу керек, балалар тек өздері ғана тапсырманы жақсы орындауға тырысып қоймай, жолдастарына да көмектеседі. Жарыс түрткісі көбінесе ойын атауында көрінеді Кім жылдам, Телефон және басқалары.
Тілдік мазмұны бар дидактикалық ойындарды ұйымдастырғанда келесі әдістеме сұрақтарын қарастыру қажет:
1. Ойын мақсаты. Оқушылар сөйлеу мәдениеті саласында қандай дағды мен икемділіктерді ойын процесінде меңгереді? Ойынның қандай сәтіне айрықша назар аудару керек? Ойын өткізгенде қандай басқа тәрбиелік мақсаттар көзделеді?
2. Қатысушылар саны. Әр ойын белгілі минималды қатысушылар санын талап етеді. Мұны ойынды ұйымдастырғанда ескеру қажет.
3. Ойын үшін қандай дидактикалық материалдар мен құралдар қажет?
4. Балаларды аз уақыт ішінде ойын шартымен қалай таныстыруға болады?
5. Ойын қандай уақыт аралығында өткізілу керек? Ол қызықты болып, балалардың көңілінен шыға ма? Оқушылар оған қайта оралғылары келе ме?
6. Барлық оқушылардың ойынға қатысуын қалай қамтамасыз етуге болады?
7. Оқушылардың барлығы жұмысқа кіріскенін анықтау үшін, бақылауды қалай ұйымдастыруға болады?
8. Балалардың қызығушылығы мен белсенділігін жоғарлату үшін, ойынға қандай өзгерістер енгізуге болады?
9. Ойын аяқталғанда қандай қорытындылар жасауға болады (ең табысты сәттер, тілдік білімді меңгеру нәтижесі, белсенді қатысушыларды бағалау, тәртіп бұзу бойынша ескерту жасау және тағы басқа).
Қазақ тілін оқыту үрдісінде дидактикалық ойындарды әр түрлі мақсатпен қоланады: жаңа сабақты меңгерту, білім, білік, дағдыларды бекіту, олардың меңгерілуін тексеру. Дидактикалық ойындарды қолданудың мақсатбағыттылығы сабақтың барлық кезеңдерінде әр түрлі болады. Мысалы, жаңа білімді меңгеруде дидактикалық ойындардың мүмкіндіктері дәстүрлі оқыту формаларына қарағанда әлсіздеу. Сондықтан сабақтың ойын формаларын оқыту нәтижесін тексергенде, дағды мен икемділіктерді қалыптстыруда жиі қолданылады. Оқушылардың ойын үрдісінде, жоғарыда айтылғандай, мақсаттылық, ұйымдастырушылық қабілеті, оқуға деген жағымды қатынасы орнайды [19].
Сабақ құрылымындағы дидактикалық ойындардың орнын анықтау және ойын мен оқу элементтерінің ұштасуы көбінесе мұғалімнің дидактикалық ойындардың қызметі мен олардың топтастырылуын дұрыс түсінуімен байланысты болады. Ең алдымен, сыныптағы ұжымдық ойындарды сабақтың дидактикалық міндеттері бойынша бөледі. Бұл ойындар: оқытушылық, бақылау және жалпылау.
Егер оқушылар ойынға қатыса отырып, жаңа білім, білік, дағдыларды меңгерсе немесе оларды ойынға дайындалу барысында игеруге мәжбүр болса, онда бұл - оқытушылық ойындар. Және танымдық іс-әрекет түрткісі ойында ғана емес, сөйлеу мәдениетіне қатысты материал мазмұнында да неғұрлым айқын көрінсе, білімді меңгеру нәтижесі соғұрлым жоғары болады.
Бақылау ойындарының дидактикалық мақсаты бұрын алынған білімді, пысықтау, бекіту және тексеруден тұрады. Әр оқушыға оған қатысу үшін белгілі тілдік дайындық қажет.
Жалпылау ойындары білім интеграциясын талап етеді. Олар пәнаралық байланыстың орнауына әсер етіп, түрлі оқу жағдаяттарында әрекет ету қабілетін қалыптастыруға бағытталған.
Дидактикалық ойындарды ұйымдастырғанда келесі жайттарды ескеру керек:
1. Ойын шарттары қарапайым, нақты құрылып, берілген материалдың математикалық мазмұны оқушыларға түсінікті болу керек. Қарсы жағдайда ойын қызығушылықты оятпай, шартты түрде ғана өткізіледі.
2. Ойын ойлау іс-әрекетіне жеткілікті түрде нәр беру керек, әйтпесе, ол педагогикалық мақсаттардың орындалуына әсер етпей, тілдік қырағылық пен зейінді дамытпайды.
3. Ойын барысында қолданатын дидактикалық материалдар, қолдануда ыңғайлы болу керек, әйтпесе, ойын ойдағыдай, нәтиже бермейді.
4. Командалардың жарысуына байланысты ойын өткізгенде, оның нәтижелерін бақылауды, бүкіл ұжым немесе тағайындалған бірнеше оқушы тарапынан қаматамасыз ету керек. Жарыс нәтижелерінің есебі ашық, айқын және әділ болу керек. Жаттығудағы қателіктер, тапсырманы ұйымдастыру олқылықтары жеңімпаздар туралы теріс көзқарастың орнауына әкеліп, ойынға наразылық пайда болады.
5. Әр оқушы ойынға белсенді түрде қатысу керек. Ойынға қатысу үшін өз кезегін көп уақыт тосу, сол ойынға деген қызығушылықты төмендетеді.
6. Егер сабақта бірнеше ойын өткізілсе, онда тілдік мазмұны бойынша жеңіл ойындар аса қиындарымен алмасу керек.
7. Егер бірнеше сабақта ұқсас ойлау әрекеттеріне байланысты ойында жүргізілсе, онда материалдың тілдік мазмұны бойынша олар мынадай принципте жүргізілу керек: жеңілден қиынға, нақтыдан абстрактіге. Бұл қалыпты логикалық ойындарды өткізгенде қатаң сақтау керек.
8. Қазақ тілі сабағын өткізгенде ойын сипатының белгілі мөлшері болу керек. Осы мөлшерінден тыс шығып кету, балалардың сабақты тек ойын ретінде қабылдауына әкеледі.
9. Ойын барысында оқушылар өз пайымдауларын сөйлеу мәдениеті сауатты жеткізу керек, сөздері дұрыс, анық және қысқаша болуы абзал.
10. Ойынды берілген сабақта аяқтап, нәтижесін шығару керек. Тек осы жағдайда ғана ол жағымды рөл атқарады.
Көптеген дидактикалық ойындар оқушылардың білімін жаңа біліммен толықтырмайтын сияқты, бірақ олардың үлкен пайдасы - оқушылар білімдерін жаңа жағдайда қолдануға үйренеді немесе оқушыларға ойлау міндеті қойылады, ал оның шешуі ақыл-ой іс-әрекетінің түрлі формаларының көрінуін талап етеді. Дидактикалық ойындар ақыл-ой дамуының құралы болып табылады, себебі ойын барысында түрлі ойлау процестері жүзеге асырылады. Ойынды түсініп, ойын әрекеттері мен шартын игеру үшін, мұғалімнің түсіндіргенін мұқият тыңдап, ұғыну керек. Ойын арқылы қойылған міндеттерді шешу, шоғырланған зейінді, белсенді ақыл-ой іс-әрекетін, салыстыру мен жалпылауды орындауды талап етеді [20].
Дидактикалық ойындар, өз кезегінде, материал мазмұнына, ұйымдастыру тәсіліне, оқушылардың дайындық деңгейіне, сабақтың мақсатына байланысты түрлі сипатқа ие бола алады. Мысалы, продуктивті, репродуктивті, шығармашылық, құрастырушылық, тәжірибелік, тәрбиелік болуы мүмкін.
Соңғы нәтижеде, ойын формаларында бірлескен қызметтестік пен жарыс, өзін-өзі басқару, ұжым арқылы тәрбиелеу, балаларды ғылыми-техникалық шығармашылыққа баулу, оқу мен сынып тәртібі үшін жауапкершілік сезімін тәрбиелеу, ең бастысы - қазақ тілін оқыту идеялары жүзеге асырылады.
Қазақ тіліні оқыту үрдісінде ойынның маңыздылығы мен мәніне қарағанда, ол өз алдына мақсат емес, бұл қазақ тілі сабағында қызығушылықты дамыту құралы
Қазақ тілінен логикалық ойындарды ұйымдастырғанда келесі жайттарды ескеру керек:
1. Ойын мазмұны оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес іріктелу керек. Егер ойын мазмұны кейбір оқушыларға ғана түсінікті болып, ал қалғандары не ережелерін түсінбей, не ойынның тілдік немесе логикалық жағын нашар ұғынса, онда ойын балалар көңілінен шықпай, тек шартты түрде ғана өткізіледі.
2. Ойын қойылған педагогикалық мақсаттарға жауап беру керек. Егер ойын балалардың психикасын қатты қоздыратын болса, бұл тікелей ақыл-ой іс-әрекетіне қажет қорек бермей, тілдік қырағылық, сөйлеу, ойлау, зейін, есті дамытпайды.
3. Ойын барысында қолданылатын көрнекілік құралдар қолдануда және әзірлеуде қарапайым болу керек.
4. Ең жеңіл және сергек ойынды сабақтың соңында өткізу тиімді, бұл шаршауды басады.
5. Қимыл-қозғалыс ойындары баяу ойындармен алма кезек жүргізілу керек.
6. Қазақ тілі сабағында ойындар сөйлеу мәдениеті сипатына ие болады, сондықтан ойында ойлау міндеті бірінші орынға қойылады, оны орындау үшін ақыл-ой іс-әрекетінде толық жеткізу, анализ, синтез және пайымдауларды қолдану керек. Осы ойындарда балалар өз пікірлері мен ой түйіндерін айтып жеткізу керек. Сонда олар кіші мектеп оқушыларының логикалық ойлауының қалыптасуына ғана емес, дұрыс, анық, қысқаша сөйлеу мәдениетін дамытуға да әсер етеді. Дидактикалық ойындарда балалар белгілерді, ұғымдарды, ұғымдар арасындағы қатынасты қажет болған жағдайда сөзбен, дұрыс терминология есебімен көрсету керек.
7. Ойын үрдісінде белгілі аяқталған әрекет пен нақты тапсырма орындалу керек. Ойынды аяқтамай тоқтатуға болмайды. Тек осы шарттарды орындағанда ғана ол балалардың санасында із қалдырады.
Логикалық ойындарда, тізбектелген жеңіл ой-қорытындылар арқылы қажет нәтижені, жауапты болжауға болады. Олардың тылсым күші осында [21].
1.2 Дидактикалық ойындарды қолдана отырып, қазақ тілін оқыту процесінде сөйлеу мәдениетін қалыптастыру
Қазақ тілі сабақтарында дидактикалық ойындарды қолданудың психологиялық, педагогикалық және тәрбиелік негіздері қарастырылады. Бірінші бөлімнің алғашқы тармақшасында ойын ірекетінің философиялық негіздері айтылып, қазақ тілі сабақтарында дидактикалық ойындарды қолдануға байланысты әдістемелік әдебиеттерге талдау жасалынады.
Бірінші бөлімде ойын әрекетінің философиялық негіздерін ғылыми тұрғыдан қарастырған: К. Гроос, Г. Спенсер, И. Хейзинга, И. Кант, ван дер Коэй, Г.М. Мейес, В.М.Демин, М.А.Каган,К.Г. Исупов,т.б ғалымдардың еңбектеріне талдау жасалынып, еңбектері сараланып, ойын әрекетінің жүзеге асуына жағдайлар әсер ететіндігі анықталады: [22].
1) Ойын әрекетін жүзеге асыру үшін балада артық энергиялық күш болуы қажет (бұл жерде энергиялық күшті біз баланың ойнауға деген құлшынысы, талпынысы тұрғысында түсінеміз).Балалар осы энергиялық күш негізінде ойнап, қанағаттанады.
2) Ойын-адамдар генінде қаланған инстикті жеткізуші. Балалар ойнау арқылы өмір тәжірибесімен, қоршаған ортамен танысады, ересектердің қимылын қайталайды, сол арқылы өмірге қажет іс-әрекетті және ойлау дағдыларын меңгереді.
3) Ойын балалардың қиялын туындайды, ойын-бала шығармашылығы. Баланың қиялы ойын арқылы шарықтайды, олар ойнау процесіне басқа әлемге енеді.
4) Ойын қоршаған ортаға, қоғамға қарай түрленеді. Бұл қазіргі заман балалары мен ертеректе өмір сүрген балалардың ойындарының әр түрлі болғандығын көрінеді. Қазақ халқының ертеректері ойындары оның оның көшпелі, салт-дәстүріне байланысты шыққан.
5) Ойындар- белгілі бір білімді, іс-әрекетті үйретуші тәсіл. Мәселен, бұрынырақта шахмат ойыны соғыс өнерінің тактикасы мен стратегиясын үйреткен. Кейінгі кезеңде олар жұртшылыққа кең тарап, спорттық ойын түріне айналады. Мұндай мысалға қазақ халқының аударыспақ, жамбы ату, т.б ойындарды жатқызуға болады. Мұндай ойын әрекетінің әлеуметтік қырын түсінуге, ойынның балаға қандай әсер ететіндігін ұғуға септігін тигізеді.
Қазақ тілі сабағында дидактикалық ойындарды қолдану жолдарын қарастырып, әдістемелік негіздерінің қалыптасуына А. Байтұрсынов пен М. Жұмабаев ерекше үлес қосқан. Бұл мәселеге айырықша көңіл аударған әдіс-ғалымдар О.Байқуатова, М.Жазыбаев, Ә.Нағашыбаева, Қ.Молдабек және т.б. еңбектері жан-жақты қарастырылыды. Қазіргі кезеңде аталған мәселені педогогика ғылымында арнайы зерттеу нысаны еткен, теориялық және әдістемелік тұрғыдан қарастырып, оқыту технологиясы болып қалыптасуына еңбек еткен белгілі ғалымдар: Н.Ахметов, Ш.Хайдаров, А.Нұрахметова, Т.Иманбеков, Г.Ляпина, Ұ.Төленова, Ж.Сардарова, Р.Кежебекова т.б. Зерттеу жұмысында осы ғалымдардың ғылыми жұмыстары талданады. Бұл ғалымдардың еңбектері дидактикалық ойындарды оқыту процесінде және мектепке дейінгі кезеңде, сонымен қатар сабақтан тыс уақытта қалай пайдалану қасжет, дидактикалық ойындарды қалай қолданғанда бала біліміне оң әсер етедің ойындар арқылы оқушыларға теориялық білімді қалай меңгерту керек және оң нәтижеге жету үшін қандай дидактикалық ойындарды қолдану керек деген мәселелерді қарастырған [23].
Дидактикалық ойындар оқушылардың қабілетін, танымын, шығармашылық дербестігін дамытады. Оқыту үрдісінде ойындар арқылы оқушылардың белсенділігі, іс-әрекетті артады. Оқушыларға сапалы білім беру мақсатында олардың оқуға деген қызығушылығы мен түрткілерін арттыруда дидактикалық ойындарды дұрыс іріктеп қолдану мұғалімнің шеберлігіне байланысты.
Тілдік қатысым-ойындарды меңгертудің негізі деп аталатын тармақта дидактикалық ойындар арқылы қазақ тілін оқытудың лингвистикалық негізі сөз болады. Дидактикалық ойындар барысында оқушылар диолог және монолог арқылы бір-бірімен қарым-қатынас жасайды. Оқушыларды диологтты және монологты сөйлеуге үйрету арқылы олардың әдеби сөйлеу дағдыларын қалыптастырып, жетілдіруге болады. Оқушы тілдік қатынаста өзінің дауыс ырғағына, сөйлеу мәнеріне назар аударып, оны дұрыстауға ұмтылады, басқа адамның сөйлеген сөзіне мән береді. Қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы қатысымдық тұрғыдан меңгертудің негізгі мақсаты-сөйлесім әрекетінің түрлері арқылы әдеби нормада өз ойын түсінікті, сауатты, дұрыс жеткізуге үйрету. Сөйлесім әрекетінің түрлері арқылы оқушыны, біріншіден, қазақ тілінен игерген білімдері мен біліктерін тәжірибеде қолдана алуға, екіншіден, өздік пікірі, көзқарасы бар жеке тұлға ретінде қалыптастыруға, үшіншіден, тілдік қарым-қатынаста сөйлеу мәдениетін жетілдіріп, сөйлеу нормаларын сақтауға дағдыландыруға болады. Осыған орай, сабақта балаларға теориялық білім беру мақсатымен қатар қатысымдық мақсат та қойылады. Қазақ тілі сабағында дидактикалық ойындарды қолдану барысында оқушылар мынандай сөйлесу түрлеріне үйретіледі: а)диалог әңгімелесу; ә) диалог-пікірталас; б) диалог-түсіндіру; в) монолог-суреттеу; г) монолог-баяндау.
а) Диалог-әңгімелесуде оқушылар өзара және мұғаліммен дұрыс пікірлесуге үйренеді. Диалогтың бұл түрінде оқушылар әңгімелесу барысында өз ойларын толық жеткізуге дағдыланады. Мысалы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz