Өсу мен даму заңдылықтары. Нерв жүйесінің физиологиясы және оның жастық ерекшеліктері
2.1 МОДУЛЬ I . ӨСУ МЕН ДАМУ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ. НЕРВ ЖҮЙЕСІНІҢ ФИЗИОЛОГИЯСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЖАСТЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1 "Адам физиологиясы" (жалпы және жастық) пәні.
2 Қимыл әрекеттің маңызы, физиологиялық мәні.
3 Өздігінен реттелу механизмі.
4 Өсу және даму процестері, оларға ортақ жалпы заңдылықтар.
2.1.2 Орталық жүйке жүйесі (ОЖЖ) және оның жастық ерекшелктері
1 Қозғыш ұлпалар физиологиясы.
2 Жүйке жүйесінің маңызы
3 Жүйке ұлпасының құрылымдық элементтері: нейрон, синапс, нерв талшығы.
4 Рефлекс. Рефлекс доғасы. Оның түрлері.
5 ОЖЖ.і қызметінің үйлесімділігі.
6 ОНЖ бөлімдерінің физиологиясы: жұлын, ми бағанасы, алдыңғы ми. Олардың жастық ерекшеліктері.
2.1.3 Вегетативті жүйке жүйесі ( ВЖЖ) және оның жас
ерекшеліктері
2.1.4 Жүйке . бұлшық ет жүйесі және оның жас ерекшеліктері
2.1.5 Анализаторлар жүйесі және олардың жас ерекшеліктері
2.1.6 Жоғары жүйке қызметтері (ЖЖҚ)
2.1.7 Ерікті қимылдар және оның жас ерекшеліктері
2.2 МОДУЛЬ II. ІШКІ МҮШЕЛЕР ФИЗИОЛОГИЯСЫ, ЖАСТЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ. ОРГАНИЗМ ҚЫЗМЕТІНІҢ ГУМОРАЛЬДЫҚ ЖОЛМЕН РЕТТЕЛУІ
2.2.1 Қан және оның жас ерекшеліктері
Мақсаты: Қан жүйесі, оның құрамы, көлемі, дамуы, түзілуі, реттелуі туралы түсіндіру.
Жоспар:
1 Қан қызметі
2 Қанның физико.химиялық қасиеттері
3 Қан құрамы.
4 Қан жүйесінің реттелуі.
5 Бұлшық ет қызметі кезіндегі қан өзгерістері.
6 Қан жасушаларының түзілуі.
7 Иммунитет.
2.2.2 Қан айналымы және оның жас ерекшеліктері
1 Қан айналымның маңызы.
2 Қан айналымның жалпы схемасы.
3 Қан тамырлар.
4 Жүрек.
5 Қан көлемдері.
6 Гемодинамика.
7 Лимфа жүйесі.
2.2.3 Тыныс алу және оның жас ерекшеліктері
1 Тыныс алу және оның қызметтері.
2 Тыныс алу биомеханикасы.
3 Тыныс алудың реттелуі.
2.2.4 Ас қорыту, сыртқа шығару және олардың жас ерекшеліктері
1 Ас қорыту процестерінің жалпы сипаттамасы.
2 Асқазан.ішек жолының (АІЖ) секреторлы, қышқыл түзу және қимыл қызметтері.
3 Сыртқа шығару процестерінің жалпы сипаттамасы.
2.2.5 Зат және қуат алмасу және оның жас ерекшеліктері
1 Зат және қуат алмасуының өзара байланысы.
2 Көмірсулар алмасуы.
3 Белоктар алмасуы.
4 Майлар алмасуы.
5 Су және минералды заттар алмасуы.
6 Қуат алмасуы.
2.2.6 Жылу алмасуы және оның жас ерекшеліктері
1Ағзаның температуралы гомеостазы және жылу балансы туралы түсінік.
2 Жылу өндіру механизмдері.
3 Жылу алмасуының реттелуі.
2.2.7 Ішкі сөлініс бездері және олардың жас ерекшеліктері
1 Эндокриндік жүйе туралы түсінік.
2 Эндокриндік жүйе мүшелері, олардың гормондарының физиологиялық әсері.
3 Адаптация, олардың кезеңдері.
2.2.8 Әртүрлі жастағы адамдардың морфофункционалды ерекшеліктері
1Мектеп жасына дейінгі балалардың ағзасының морфофункционалды ерекшеліктері.
2Бастауыш мектеп жасындағы балалардың ағзасының морфофункционалды ерекшеліктері.
3 Орта мектеп жасындағы балалардың ағзасының морфофункционалды ерекшеліктері
4. Жоғарғы мектеп жасындағы балалардың ағзасының морфофункционалды ерекшеліктері.
5 Егде жастағы адамдар ағзасының морфофункционалды ерекшеліктері.
1 "Адам физиологиясы" (жалпы және жастық) пәні.
2 Қимыл әрекеттің маңызы, физиологиялық мәні.
3 Өздігінен реттелу механизмі.
4 Өсу және даму процестері, оларға ортақ жалпы заңдылықтар.
2.1.2 Орталық жүйке жүйесі (ОЖЖ) және оның жастық ерекшелктері
1 Қозғыш ұлпалар физиологиясы.
2 Жүйке жүйесінің маңызы
3 Жүйке ұлпасының құрылымдық элементтері: нейрон, синапс, нерв талшығы.
4 Рефлекс. Рефлекс доғасы. Оның түрлері.
5 ОЖЖ.і қызметінің үйлесімділігі.
6 ОНЖ бөлімдерінің физиологиясы: жұлын, ми бағанасы, алдыңғы ми. Олардың жастық ерекшеліктері.
2.1.3 Вегетативті жүйке жүйесі ( ВЖЖ) және оның жас
ерекшеліктері
2.1.4 Жүйке . бұлшық ет жүйесі және оның жас ерекшеліктері
2.1.5 Анализаторлар жүйесі және олардың жас ерекшеліктері
2.1.6 Жоғары жүйке қызметтері (ЖЖҚ)
2.1.7 Ерікті қимылдар және оның жас ерекшеліктері
2.2 МОДУЛЬ II. ІШКІ МҮШЕЛЕР ФИЗИОЛОГИЯСЫ, ЖАСТЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ. ОРГАНИЗМ ҚЫЗМЕТІНІҢ ГУМОРАЛЬДЫҚ ЖОЛМЕН РЕТТЕЛУІ
2.2.1 Қан және оның жас ерекшеліктері
Мақсаты: Қан жүйесі, оның құрамы, көлемі, дамуы, түзілуі, реттелуі туралы түсіндіру.
Жоспар:
1 Қан қызметі
2 Қанның физико.химиялық қасиеттері
3 Қан құрамы.
4 Қан жүйесінің реттелуі.
5 Бұлшық ет қызметі кезіндегі қан өзгерістері.
6 Қан жасушаларының түзілуі.
7 Иммунитет.
2.2.2 Қан айналымы және оның жас ерекшеліктері
1 Қан айналымның маңызы.
2 Қан айналымның жалпы схемасы.
3 Қан тамырлар.
4 Жүрек.
5 Қан көлемдері.
6 Гемодинамика.
7 Лимфа жүйесі.
2.2.3 Тыныс алу және оның жас ерекшеліктері
1 Тыныс алу және оның қызметтері.
2 Тыныс алу биомеханикасы.
3 Тыныс алудың реттелуі.
2.2.4 Ас қорыту, сыртқа шығару және олардың жас ерекшеліктері
1 Ас қорыту процестерінің жалпы сипаттамасы.
2 Асқазан.ішек жолының (АІЖ) секреторлы, қышқыл түзу және қимыл қызметтері.
3 Сыртқа шығару процестерінің жалпы сипаттамасы.
2.2.5 Зат және қуат алмасу және оның жас ерекшеліктері
1 Зат және қуат алмасуының өзара байланысы.
2 Көмірсулар алмасуы.
3 Белоктар алмасуы.
4 Майлар алмасуы.
5 Су және минералды заттар алмасуы.
6 Қуат алмасуы.
2.2.6 Жылу алмасуы және оның жас ерекшеліктері
1Ағзаның температуралы гомеостазы және жылу балансы туралы түсінік.
2 Жылу өндіру механизмдері.
3 Жылу алмасуының реттелуі.
2.2.7 Ішкі сөлініс бездері және олардың жас ерекшеліктері
1 Эндокриндік жүйе туралы түсінік.
2 Эндокриндік жүйе мүшелері, олардың гормондарының физиологиялық әсері.
3 Адаптация, олардың кезеңдері.
2.2.8 Әртүрлі жастағы адамдардың морфофункционалды ерекшеліктері
1Мектеп жасына дейінгі балалардың ағзасының морфофункционалды ерекшеліктері.
2Бастауыш мектеп жасындағы балалардың ағзасының морфофункционалды ерекшеліктері.
3 Орта мектеп жасындағы балалардың ағзасының морфофункционалды ерекшеліктері
4. Жоғарғы мектеп жасындағы балалардың ағзасының морфофункционалды ерекшеліктері.
5 Егде жастағы адамдар ағзасының морфофункционалды ерекшеліктері.
Физиология - клеткалардың, мүшелердің, мүшелер жүйелерінің және бүтін организмнің қызметтері мен механизмдерін зерттейтін ғалым.
Физиологияның мақсаттары-организмнің қоршаған ортамен байланысты жағдайындағы қасиетін, өзгерістерін және қызметтерінің реттелу механизмдерін зерттеу.
Физиологияның маңызын И.П.Павлов мынадай ойлармен түйіндеген: "Адам - өте күрделі және нәзік жүйе. Табиғат байлығымен ләзаттану үшін адам сау, күшті, ақылды болуы керек. Сондықтан физиология адамдарды тек қана қалай жұмыс істеп, демалып, ауқаттанып қоюды үйретпей, сонымен қатар қалай ойлап, түйсініп, сезінуді үйретеді."
Физиология бірнеше бөлімдерден тұрады: жалпы физиология, жеке физиология, қолданбалы физиология.
Жалпы физиология бірнеше тармақтардан тұрады: эволюциялық, жастық, экологиялық физиология.
Физиология қалыпты және қалыпсыз деп екіге белінеді.
Физиология - биология ғылымдарына жатады. Бірақ ол көптеген басқа ғылымдармен тығыз байланысты. Бір ғылымдар физиологияға негіз болса (мысалы, физика, химия, биохимия) басқа біреулеріне физиологияның өзі негіз болып келеді (мысалы, медицинаға). Физиология жетістіктері медицинаның жоғары деңгейге жетуіне әсер етеді. Ал, клиникалық медицинадағы деректер физиологияны байытады. Мүшелер қызметі жөнінде мағлұмат береді.
Биологияның бір бұтағы бола тұра, физиология көптеген биология ғылымдарының деректеріне негізделеді. Клеткалардан, мүшелер ұлпаларының және мүшелер жүйелерінің морфологиялық құрылысынан мағлұматты болмай, олардың қызметтерін оқып білу толық болмайды. Организмде жүріп жатқан барлық құбылыстар негізінде физика-химиялық заңдар жатқандықтан, физика мен химияны оқып білу өте маңызды.
Тірі организмдердің функционалдық өзгерістерін және олардың реттелу механизмдерін физиология - биохимия, биофизика сияқты, төркіндес ғылымдармен бірге оқиды. Физиологияның кейбір бөлімдері, әсіресе жүйке жүйесі мен анализаторлар (анализаторлар) физиологиясы жан сезіммен (психикамен) тығыз байланысты.
Физиология-гигиенаның, педагогика, психология, дене тәрбиесі мен әдістемесінің ғылыми негізі болып танылады.
Оқу мен тәрбие жұмысын ғылыми негізде жүргізу үшін, адамның өсуі мен даму заңдылықтарын, қоршаған ортамен байланысын, жас кезеңдеріндегі организмнің бейімделу мүмкіндіктерінен мағлұматты болу қажет. Әсіресе, жоғары жүйке әрекеті жөнінен.
Дене тәрбиесі және спорт мамандары үшін физиологияны оқып білудің теориялық және іс-тәжірибелік маңызы зор. Егерде организмге есер етуші дене жаттығуларының физиологиялық заңдылықтарын жақсы білмесе, мамандардың қызметі құнды болмайды. Дене тәрбиесінде, әсіресе спортта, жаттығулардың адам организіміне тигізетін әсері өте күрделі. Солар жөнінде мағлұматтарды жақсы білу шарт. Онсыз спорттық жоғары нәтижеге жету қиын.
Спорт физиологиясы, жалпы физиологияның бөлімі бола тұра, басқа ғылымдармен бірге (морфология, биомеханика, спорт медицинасы, гигиена) дене тәрбиесі ілімі мен әдістемесіне ғылыми негіз болып келеді.
Дене тәрбиесі факулътеттерінде оқытатын физиология курсының мақсаты - болашақ мамандарға адам организімінің тыныштық және жұмыс кезіндегі өзгерістерінің заңдылықтарын білу болып табылады.
Физиологияның мақсаттары-организмнің қоршаған ортамен байланысты жағдайындағы қасиетін, өзгерістерін және қызметтерінің реттелу механизмдерін зерттеу.
Физиологияның маңызын И.П.Павлов мынадай ойлармен түйіндеген: "Адам - өте күрделі және нәзік жүйе. Табиғат байлығымен ләзаттану үшін адам сау, күшті, ақылды болуы керек. Сондықтан физиология адамдарды тек қана қалай жұмыс істеп, демалып, ауқаттанып қоюды үйретпей, сонымен қатар қалай ойлап, түйсініп, сезінуді үйретеді."
Физиология бірнеше бөлімдерден тұрады: жалпы физиология, жеке физиология, қолданбалы физиология.
Жалпы физиология бірнеше тармақтардан тұрады: эволюциялық, жастық, экологиялық физиология.
Физиология қалыпты және қалыпсыз деп екіге белінеді.
Физиология - биология ғылымдарына жатады. Бірақ ол көптеген басқа ғылымдармен тығыз байланысты. Бір ғылымдар физиологияға негіз болса (мысалы, физика, химия, биохимия) басқа біреулеріне физиологияның өзі негіз болып келеді (мысалы, медицинаға). Физиология жетістіктері медицинаның жоғары деңгейге жетуіне әсер етеді. Ал, клиникалық медицинадағы деректер физиологияны байытады. Мүшелер қызметі жөнінде мағлұмат береді.
Биологияның бір бұтағы бола тұра, физиология көптеген биология ғылымдарының деректеріне негізделеді. Клеткалардан, мүшелер ұлпаларының және мүшелер жүйелерінің морфологиялық құрылысынан мағлұматты болмай, олардың қызметтерін оқып білу толық болмайды. Организмде жүріп жатқан барлық құбылыстар негізінде физика-химиялық заңдар жатқандықтан, физика мен химияны оқып білу өте маңызды.
Тірі организмдердің функционалдық өзгерістерін және олардың реттелу механизмдерін физиология - биохимия, биофизика сияқты, төркіндес ғылымдармен бірге оқиды. Физиологияның кейбір бөлімдері, әсіресе жүйке жүйесі мен анализаторлар (анализаторлар) физиологиясы жан сезіммен (психикамен) тығыз байланысты.
Физиология-гигиенаның, педагогика, психология, дене тәрбиесі мен әдістемесінің ғылыми негізі болып танылады.
Оқу мен тәрбие жұмысын ғылыми негізде жүргізу үшін, адамның өсуі мен даму заңдылықтарын, қоршаған ортамен байланысын, жас кезеңдеріндегі организмнің бейімделу мүмкіндіктерінен мағлұматты болу қажет. Әсіресе, жоғары жүйке әрекеті жөнінен.
Дене тәрбиесі және спорт мамандары үшін физиологияны оқып білудің теориялық және іс-тәжірибелік маңызы зор. Егерде организмге есер етуші дене жаттығуларының физиологиялық заңдылықтарын жақсы білмесе, мамандардың қызметі құнды болмайды. Дене тәрбиесінде, әсіресе спортта, жаттығулардың адам организіміне тигізетін әсері өте күрделі. Солар жөнінде мағлұматтарды жақсы білу шарт. Онсыз спорттық жоғары нәтижеге жету қиын.
Спорт физиологиясы, жалпы физиологияның бөлімі бола тұра, басқа ғылымдармен бірге (морфология, биомеханика, спорт медицинасы, гигиена) дене тәрбиесі ілімі мен әдістемесіне ғылыми негіз болып келеді.
Дене тәрбиесі факулътеттерінде оқытатын физиология курсының мақсаты - болашақ мамандарға адам организімінің тыныштық және жұмыс кезіндегі өзгерістерінің заңдылықтарын білу болып табылады.
2 БӨЛІМ. ЛЕКЦИЯ ТЕЗИСТЕРІ
2.1 МОДУЛЬ I . ӨСУ МЕН ДАМУ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ. НЕРВ ЖҮЙЕСІНІҢ ФИЗИОЛОГИЯСЫ
ЖӘНЕ ОНЫҢ ЖАСТЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1.1 Кіріспе
Мақсаты: Адам физиологиясы пәнініі мақсат-міндеттерімен және
мазмұнымен таныстыра отырып, осы пәннің оқу-тәрбие жұмысындағы ролін
түсіндіру. Жалпы физиологиялық түсініктермен таныстыру.
Жоспар:
1 "Адам физиологиясы" (жалпы және жастық) пәні.
2 Қимыл әрекеттің маңызы, физиологиялық мәні.
3 Өздігінен реттелу механизмі.
4 Өсу және даму процестері, оларға ортақ жалпы заңдылықтар.
Физиология - клеткалардың, мүшелердің, мүшелер жүйелерінің және бүтін
организмнің қызметтері мен механизмдерін зерттейтін ғалым.
Физиологияның мақсаттары-организмнің қоршаған ортамен байланысты
жағдайындағы қасиетін, өзгерістерін және қызметтерінің реттелу
механизмдерін зерттеу.
Физиологияның маңызын И.П.Павлов мынадай ойлармен түйіндеген: "Адам -
өте күрделі және нәзік жүйе. Табиғат байлығымен ләзаттану үшін адам сау,
күшті, ақылды болуы керек. Сондықтан физиология адамдарды тек қана қалай
жұмыс істеп, демалып, ауқаттанып қоюды үйретпей, сонымен қатар қалай ойлап,
түйсініп, сезінуді үйретеді."
Физиология бірнеше бөлімдерден тұрады: жалпы физиология, жеке
физиология, қолданбалы физиология.
Жалпы физиология бірнеше тармақтардан тұрады: эволюциялық, жастық,
экологиялық физиология.
Физиология қалыпты және қалыпсыз деп екіге белінеді.
Физиология - биология ғылымдарына жатады. Бірақ ол көптеген басқа
ғылымдармен тығыз байланысты. Бір ғылымдар физиологияға негіз болса
(мысалы, физика, химия, биохимия) басқа біреулеріне физиологияның өзі негіз
болып келеді (мысалы, медицинаға). Физиология жетістіктері медицинаның
жоғары деңгейге жетуіне әсер етеді. Ал, клиникалық медицинадағы деректер
физиологияны байытады. Мүшелер қызметі жөнінде мағлұмат береді.
Биологияның бір бұтағы бола тұра, физиология көптеген биология
ғылымдарының деректеріне негізделеді. Клеткалардан, мүшелер ұлпаларының
және мүшелер жүйелерінің морфологиялық құрылысынан мағлұматты болмай,
олардың қызметтерін оқып білу толық болмайды. Организмде жүріп жатқан
барлық құбылыстар негізінде физика-химиялық заңдар жатқандықтан, физика мен
химияны оқып білу өте маңызды.
Тірі организмдердің функционалдық өзгерістерін және олардың реттелу
механизмдерін физиология - биохимия, биофизика сияқты, төркіндес
ғылымдармен бірге оқиды. Физиологияның кейбір бөлімдері, әсіресе жүйке
жүйесі мен анализаторлар (анализаторлар) физиологиясы жан сезіммен
(психикамен) тығыз байланысты.
Физиология-гигиенаның, педагогика, психология, дене тәрбиесі мен
әдістемесінің ғылыми негізі болып танылады.
Оқу мен тәрбие жұмысын ғылыми негізде жүргізу үшін, адамның өсуі мен
даму заңдылықтарын, қоршаған ортамен байланысын, жас кезеңдеріндегі
организмнің бейімделу мүмкіндіктерінен мағлұматты болу қажет. Әсіресе,
жоғары жүйке әрекеті жөнінен.
Дене тәрбиесі және спорт мамандары үшін физиологияны оқып білудің
теориялық және іс-тәжірибелік маңызы зор. Егерде организмге есер етуші дене
жаттығуларының физиологиялық заңдылықтарын жақсы білмесе, мамандардың
қызметі құнды болмайды. Дене тәрбиесінде, әсіресе спортта, жаттығулардың
адам организіміне тигізетін әсері өте күрделі. Солар жөнінде мағлұматтарды
жақсы білу шарт. Онсыз спорттық жоғары нәтижеге жету қиын.
Спорт физиологиясы, жалпы физиологияның бөлімі бола тұра, басқа
ғылымдармен бірге (морфология, биомеханика, спорт медицинасы, гигиена) дене
тәрбиесі ілімі мен әдістемесіне ғылыми негіз болып келеді.
Дене тәрбиесі факулътеттерінде оқытатын физиология курсының мақсаты -
болашақ мамандарға адам организімінің тыныштық және жұмыс кезіндегі
өзгерістерінің заңдылықтарын білу болып табылады.
Физиологияның негізгі тәсілі - тәжірибе. Дәлірек айтқанда-физиология
деректері тәжірибе жасау арқылы табылады. Тәжірибе жануарлар мен адамдарға
жасалады. Адамның денсаулығы мен өміріне тәжірибе зиян келтірмеуі шарт.
Мысалы, велоэргометрде жүктеме беріп, жүрек қантамыр жүйесін зерттеуге
болады.
Физиологияда байқаулармен толтырылатын түрлі тәжірибелік әдістер
қолданылады. Зерттеу әдістері жетілдірілген сайын өткір тәжірибелер (наркоз
және басқа да факторлар организм функцияларының қалыпты ағымын өзгертеді),
созылмалы тәжірибелерге орын береді. Солардың арқасында организмнің сыртқы
ортамен әрекеттесулері жағдайларында қызметін зерттеу мүмкін болады.
Жануарларға жасалған тәжірибелерде сылып тастау (экстирпация) және
мүшелер мен ұлпаларды егу, қан, сөл, несеп және лимфа алу үшін фистулалар
салу, мүшелер мен ұлпаларды тітіркендіру және биотоктарын тіркеу үшін
электродтарды енгізу тәсілдері қолданылады.
Адамға жасалатын физиологиялық зерттеулер ішінде биоэлектрлік,
тензометриялық, фотометриялық, телеметриялық және басқа физикалық тәсілдер
үлкен маңызға ие болуда. Организмді жете білуде осы замандағы электроңды
және есептеуші аппараттарды пайдалану құнды. Бұлар тек қана шеткі мүшелер
қызметін білуді қамтамасыз етпейді, сонымен қатар тереңде жатқан мүшелер
мен ұлпалардың қызметін зерттеуге және организм функцияларының түрлі
көрсеткіштерін түйісу жолымен ғана емес, радиотелеметрия жолымен де
тіркеуге, алынған материалдарды есептеу машиналарының көмегімен
математикалық талдаулар жасауға мүмкіндік береді.
Бақылау сұрақтары:
1 Физиология ғылымы нені зерттейді?
2 Физиологияның қандай зерттеу әдістерін білесіз?
3 Өсу және даму процестеріне ортақ заңдылықтарды атаңыз.
2.1.2 Орталық жүйке жүйесі (ОЖЖ) және оның жастық ерекшелктері
Мақсаты: Жүйке жүйесінің маңызы, қызметі туралы мағлұмат беру.
Жоспар:
1 Қозғыш ұлпалар физиологиясы.
2 Жүйке жүйесінің маңызы
3 Жүйке ұлпасының құрылымдық элементтері: нейрон, синапс, нерв
талшығы.
4 Рефлекс. Рефлекс доғасы. Оның түрлері.
5 ОЖЖ-і қызметінің үйлесімділігі.
6 ОНЖ бөлімдерінің физиологиясы: жұлын, ми бағанасы, алдыңғы ми.
Олардың жастық ерекшеліктері.
1)Тірі құрылымдар мен оларға әсер етуші факторлар арасындағы өзара
әрекеттесудің жалпы заңдылықтарын қозу физиологиясы зерттейді. Осыған орай
бұл құрылымдарды қозғыш құрылымдар деп атайды. Мұндай құрылымдарға бұлшық
ет, нерв және секреторлық клеткалар мен ұлпалар жатады. Қозу
физиологиясындағы ұғымдарға: тітіркену, тітіркенгіштік, тітіркендіргіштер,
тітіркендіру, қозғыштық, қозу, тежелу, лабильділік жатады.
Барлық тірі клеткалар тканьдер белгілі бір әсерлерді қабылдап, оған
жауап ретінде өздеріндегі зат алмасу процесін өзгерте алады, осыдан олардың
тиісті функционалдық күйі өзгереді. Мұны тітіркену деп атайды. Тітіркену
тітіркенгіштік қасиеттің нәтижесі. Қозғыш құрылымдарға әсер етуші сыртқы
және ішкі орта факторларын тітіркендіргіштер десе, ал әсердің өзін
тітіркендіру деп атайды.
Тітіркендіргіштер:
А) өздерінің табиғаты жағынан:
➢ физикалық (температура, ауа, қысым, ылғал, дыбыс, сәуле);
➢ химиялық (тұздар, қышқылдар, ...);
➢ биологиялық (микроорганизмдер, ...);
➢ механикалық (соққы, қысу, ...).
Б) рецептоларға байланысты:
□ адекватты – белгілі бір рецепторлар таңдап
сезетін тітіркендіргіштер (көру рецепторлары
үшін жарық);
□ инадекватты – рецепторлар таңдап сезбейтін
қалған басқа тітіркендіргіштердің барлығы.
В) шығу тегіне қарай:
• сыртқы – қоршаған ортадағы әртүрлі физикалық,
химиялық, биологиялық факторлар;
• ішкі – организмнің ішкі ортасындағы физикалық,
химиялық, биологиялық факторлар;
Г) күшіне қарай:
o табалдырық;
o табалдырықтан төмен;
o табалдырықтан жоғары;
o субмаксималды;
o максималды;
o супермаксималды
деп ажыратады.
Эффект қозу түрінде беріледі.
Қозу дегеніміз тиісті адекватты тітіркендірудің күші мен әсер ету
ұзақтығы жеткілікті болған жағдайда клетка мен тканьдегі зат алмасу процесі
өсе келе сапалы жаңа деңгейге жеткенде олардың өздеріне ғана тән
спецификалық активті рекция көрсетуі. Қозу қозғыштықтың арқасында іске
асады.
Минималды қозу тудыра алатын тітікендірудің ең аз күшін оның
табалдырығы деп атайды. Күші бұдан аз болса табалдырықтан төмен, ал көп
болса табалдырықтан жоғары тітіркендірулер деп атайды. Ең күшті қозу тудыра
алатын тітіркендіру максималды, күші бұдан біраз төмен тітіркендіру
субмаксималды, ал күші одан артық тітіркендіру супермаксималды деп аталады.
Мүшенің максималды қызметін мүмкіндігінше ұзақ қамтамасыз ете алатын
тітіркендірулерді оптималды, ал күші бұлардан артық, бірақ оптималды
эффектіні тудыра алмайтын тітіркендірулерді пессималды деп атайды. Яғни,
оптималды тітіркендірулер әсерінен ұлпада оптимум күй, ал пессималды
тітіркендірулер әсерінен ұлпаның пессимум күйі пайда болады.
Бұл түсініктер орыс физиологы Н.Е.Введенскийдің зерттеулерімен
байланысты.
Қозу физиологиясында зерттеудің ең қарапайым, әрі ыңғайлы объектісі-
нерв-бұлшық ет препараты.
Бір секундта пайда болатын қозу толқындарының максималды жиілігімен
анықталатын ұлпа қасиетін лабильділік (функционалдық жылжығыштық) деп
атайды.
Тежелу эволюция процесінің барысында пайда болған және тітіркендіруге
жауап ретінде туатын активті процесс. Ол қозуды әлсіретіп, тоқтата алады.
Тірі ұлпаларда болатын электрлік құбылыстардың (биопотенциалдардың,
биотоктардың) бірнеше түрін ажыратады. Олар:
1) тыныштық потенциалы;
2) зақымдану (альтерациялық) потенциалы;
3) электорндық потенциал;
4) локальдық потенциал немесе локальдық жауап;
5) қақпа потенциалы;
6) әрекет потенциалы (1 фазалы, 2 фазалы);
7) табалдырық потенциалдары.
2)Нерв жүйесі организмді өзгеріп отыратын сыртқы орта факторларына
бейімдеп, оның біртұтастығын қамтамасыз етеді. Нерв жүйесі жасушалардың
ұлпалардың, мүшелер мен мүшелер жүйесінің қызметтерін реттеп, оларды өзара
байланыстырады. Нерв жүйесі сыртқы және ішкі тітіркедіргіштерге организмнің
жауап қайыру мүмкіндігін береді.Нерв жүйесінің жоғары бөлімдері психикалық
іс-әрекеттің көрініс беріп жүзеге асуын қамтамасыз етеді. Нерв жүйесі –
информацияны жылдам жеткізетін және басқаруды жүзеге асыратын күрделі
үйымдасқан әрі жоғары дәрежеде маманданған жүйе
Нерв жүйесін негізгі 2 бөлімге бөліп қарастырады:
1) Орталық нерв жүйесі.
2) Шеткі нерв жүйесі.
Орталық нерв жүйесіне жұлын мен ми жатады.
Шеткі нерв жүйесіне орталық нерв жүйесінен тараған нервтер мен орталық
нерв жүйесінен тысқары орналасқан нерв жасушаларының шоғыры (ганглилер)
жатады.
Нерв жүйесі қызметтік жағынан 2 бөлімге жіктеледі:
1) Соматикалық нерв жүйесі.
2) Вегетативтік нерв жүйесі.
Тірек – қимып аппаратын нервтендіріп, денеміздің сезімталдығын
қамтамасыз ететін нерв жүйесінің бөлігін соматикалық нерв жүйесі деп
атайды. Ішкі органдарды нервтендіріп, олардың қызметін реттейтін, ондағы
зат алмасуға әсер ететін нерв жүйесінің бөлігін вегетитивті нерв жүйесі деп
атайды.
3)Нерв жүйесі нерв ұлпаларынан тұрады. Нерв ұлпасын 2 түрлі жасушалар
құрайды: нейрон және глиальдық немесе нейроглия жасушалары.
Нерв жасушылырының құрылымдық және қызметтік бірлігі нейрон болып
табылады. Глиальдық клеткалардың саны нерв жасушаларынан 8-9 есе көп
болады. Олар нерв жасушаларының қалыпты қызметтерінің іске асуында маңызды
рольді атқарады. Нейрондардың барлық жағынан қоршай орналасқан нейроглия
клеткалары (астроциттер, олигодендроциттер т.б.) және оның өсінділері –
олар үшін бір жағынан механикалық функция – тірек қызметін атқарады; екінші
жағынан, нерв жасушаларында электрлік оқшаулауды қамтамасыз етеді.
Бірақ информацияны қабылдау, өңдеу, сақтау, одан әрі беру үрдістерін
нерв жасушалары (нейрондар) іске асырады. Нейрондардың пішіні, көлемі,
құрылымы алуан түрлі болып келеді. Нейрон денесінен өсінділер шығады: аксон
– ұзын, бір ғана өсінді; дендриттер - қысқа, көп тармақталған өсінділер.
Аксон арқылы нерв импульсі (қозу) келесі бір нейронға өтеді, яғни аксонның
ұшы басқа нейронға (немесе атқарушы органдар клеткаларына) сигнал беруге
маманданған. Аксонның жасуша денесінен шығатын жері аксон төбешігі (холмик)
деп аталады. Қысқа өсінділер – дендриттер арқылы қозу нейрон денесіне
өтеді. Нейронның басқа нейронмен немесе ет талшығымен түйіскен жері
синапсты( былайша айтқанда байланысты) түзеді
Әртүрлі нейрондар денелерінен шығатын өсінділердің саны бірдей
болмайды. Осыған орай оларды униполярлы, псевдоуниполярлы, биополярлы,
мультиполярлы деп бөледі. Униполярлы нейрондарда бір ғана өсінді болады.
Мұндай нейрондар омыртқасыз жануарларда және омыртқалы жануарлардың
эмбриональдық даму кезеңінде кездеседі. Псевдоуниполярлық нейрондарда да
бір өсінді болады, бірақ ол әрі қарай екі тармақталып кетеді. Биополярлық
нейрондарда екі өсінді бар. Мультиполярлық нейрон денесінен әдетте жуан,
ұзын бір аксон және бірнеше дендриттер шығады. Бұлардың үлкендігі, пішіні,
атқаратын қызметтері, орналасқан жерлері әртүрлі болады.
Нейрондар қызметі жағынан 3 топқа жіктеледі:
1) афференттік (сезімтал, қозуды орталық нерв жүйесіне қарай(ОНЖ)
өткізеді);
2) эфференттік (моторлы, қимыл-қозғалыс, қозуды орталық нерв жүйесінен
жұмыс мүшесіне қарай өткізед);
3) қондырма (қосымша немесе аралық нейрон, афференттік нейрондарды
эфференттік нейрондармен байланыстырады).
Нейрондарды тудыратын эффектілері бойынша да жіктеуге болады. Мысалы:
қозғағыш (моторлық), секреторлық, трофикалық, тежеуші, қоздырушы т.б.
Пішіндеріне қарай нейрондарды – пирамида тәрізді, жіп тәрізді, жұлдыз
тәрізді, себет тәрізді, тригулярлық, бұта тәрізді т.б. деп те атайды.
Нерв талшықтарының яғни нерв жасушала өсінділерінің ең негізгі қасиеті
- өздері арқылы қозу импульстерін өткізу (тарату) болып есептеледі.
Біртекті нерв жасушаларынан шығатын нерв талшықтары шоғырланып ортақ нерв
жүйесі шеңберінде өткізгіш жолдар деп аталады.
Нерв талшықтарының морфологиялық белгісіне қарай балдырлы немесе
миелинді және балдырсыз (миелинсіз) деп екі топқа айырады. Миелинді сезгіш
және қозғағыш талшықтар сезім органдары мен қаңқа еттерін жабдықтайтын
нервтердің, сондай-ақ вегетативтік нерв жүйесінің құрамына енеді. Миелинсіз
талшықтар омыртқалы жануарларда негізінен симпатиқалық нерв жүйесіне тән.
Миелин қабығы миелоциттердің (Шванн жасушаларының) осьтік цилиндрді
бірнеше қайтара орауының нәтижесінде пайда болады. Орамдар бір-бірімен
кіргісіп тығыз майлы қорап - миелин қабығы түзіледі. Ол талшықтың бойында
әрбір 1-2 мм сайын үзіліс жасайды. Мұндай ашық аймақтыі Ранвье үзілістері
деп атайды, олардың диаметрі 1 мкм шамасында.
Балдырсыз талшықтарда миелин қабығы болмайды, олар тек Шванн
жасушалаларымен (невриллемамен) ғана қапталған. Нерв талшықтарындағы
құрылымдық элементтердің де әрқайсысының өзіне тиісті қызметі бар.
Невтерден қозу өтудің заңдары. Нерв арқылы қозу өтуге (таралуға) тән
бірнеше ерекшеліктер бар.
1. Нерв талшығы морфологиялық функциональдық зақымданбаған, сау болуы
керек. Мұны талшықтың анатомиялық және физиологиялық үзіліссіздік заңы деп
атайды. Егер талшықты кесіп қиса немесе оның бір бөліміне жоғарғы не
төменгі температурамен, я улы заттармен (мыс.тетродотоксинмен),
анестетиктермен әсер етсе ол арқылы қозу өтпейді.
2. Екі бағытта өткізу, яғни нерв талшығы қозуды екі бағытта да өткізе
алады. Бұл заңдылықты 1877 жылы өз тәжірибесінде Бабухин дәлелдеген.
3. Жекелеп өткізу. Қандай да болмасын шеткі нерв бағаны түрліше нерв
талшықтарынан құралған. Онда қозғағыш, сезгіш және вегетавтивтік нерв
талшықтары болады. Бірақ, әр нерв қозуды жекелеп өткізеді. Осыған орай бір
нерв өзіндегі әр түрлі талшықтар арқылы түрлі шеткі органдарға импульстер
жеткізіп, олардың қызметін өзгертеді. Мәселен, кезеген нерв көкірек
қуысындағы барлық органдарды, құрсақ қуысындағы көптеген органдарды
жабдықтайды.
4. Нерв талшығының салыстырмалы шаршамайтындығы. Егер нерв-еи
препаратын ұзақ уақыт ырғақты тітіркендірсек, біраздан кейін ет шаршап,
жиырылуын тоқтатады, ал нерв қозу өткізу қабілетін жоғалтпайды. Бұл
қасиетті 1883 жылды Введенский байқаған.
Синапс құрылымында негізгі үш бөлімді айырады:1-пресинапстық звеноны
немесе пресинапсты (көп жағдайда ол аксонның ең ақырғы тармақтарынан
тұрады); 2- постсинапстық звеноны немесе пастсинапсты (көбінесе ол келесі
нейрон денесі немсе дендрит мембранасының байланыс түзетін аймағы); 3-
пресинапс пен постсинапс арасындағы болар - болмас (10-50 нм-дей болатын)
синапстық саңылауды. Пресинапс пен постсинапс мембраналарының бір-біріне
дәл (сай) келетін байланыс түзетін аймағы көп жағдайда пресинапстық
мембрана немесе мембрана деп те атайды.
Аксон талшылықтарының жасуша денесінде түзетін синапстарын қандай
жасуша бөлімімен байланысуына қарай: аксоматикалық, аксо-дендриттік, аксо-
аксональдық, одан басқа әр трлі нейрондар дендриттерінің арасында дендро-
дендриттік, нейрон денелерін бір-бірмен байланыстыратың сомато-соматикалық
және жасуша денесі мен дендриттер арасыңда сомато-дендриттік синапстар да
болады.
Синапстар арқылы қозу өтудің екі механизмін айырады: электрлік және
химиялық. Ең көп тарағаны химиялық синапстар, содан соң – электрлік
синапстар, ең азы – аралас синапстар. Электрлік механизмді синапстар
қарапайым нерв жүйесі бар жануарларда басым болады. Синапстың қай механизм
арқылы қозу өткізетіндігі көп жағдайда синапстық саңлаудың диаметрі
айқындайды. Химиялық синапстарда оның шамасы 10-20 нм –дей. Пресинапстық
тоқ саңылауға жеткенде ондағы төменгі кедергіге байланысты жайылып, күші
кемиді де , субсинапстық мембранаға оның небәрі 0,0001 бөлігі өтеді. Ал бұл
мембраналоық потенциалдың қозу тууға жететіндей өзгерісін өрбіте алмайды.
Сол себептен де химиялық синапста қозудың берілуі химиялық заттардың
(медиаторлардың) қатысуымен жүзеге асады. Медиаторлар пресинапстың
артындағы кеңейген аксон терминаль бөлігінің ішінде болатын диаметрі 30-50
нм шамасындай көпіршіктерде орналасады. Нерв талшығының бойымен келген
импульстің әсерінен пресинапс мембранасындағыкальций каналдарының
өткізгіштігі жоғарлайды да, ішке қарай өтетін кальций иондарының ағыны
күшейіп, көпіршікткр маңындағы олардың концентрациясы артады. Бұл
концентрация тиісті шамаға жеткенде көпіршіктер пресинапстық мембранаға
қарай жақындап, тіпті онымекнсіңісіп кетеді. Осы кезде олар жарылып,
ішіндегі медиатор кванттары босайды (әр көпіршікте 1 квант, әр квантта
бірнеше мың молекула болады). Химиялық зат – медиатор синапстық саңылауға
түсіп, субсинапстық мембранадағы арнайы билок-липоидты молекулалардан
туратын сезгіш рецепторлық туындымен өзара әрекеттеседі. Субсинапстық
мембрананың ион өткізгіштігі өзгереді. Егер медиатор қозу тудырушы болса
мембанада деполяризация жүреді. Қоздырушы постсинапстық потенциал пайда
болады. Медиатор кванттарының мөлшері жеткілікті болған жағдайда қоздырушы
постсинапстық потенциал таралатын әрекет потенциалына айналады.
Химиялық сиапстарға тән болатын бірнеше функциональдық ерекшеліктер
бар: 1. Олар арқылы қозу кешігіп өтеді (сиапстық кешігу), мысалы,
жылықандыларда 0,2-0,5 мс. Ал электрлік синапстарда мұндай кешігу болмайды.
2. Химиялық синапс арқылы қозу тек бір бағытта өтеді, өйткені тиісті
сигналды жеткізуге тиісті медиатор пресинапстық звенода ғана орналасады.
Электрлік синапстарда қозу көбінесе екі бағытта да өте алады. 3. Химиялық
синапстардағы медиаторлар өздерінің табиғатына, қызметіне қарай,
постсинапстық (субсинапстық) мембранада қозу да, тежелу де тудыра алады.
Электрлік синапстар арқылы тек қозу ғана өте алады, өйткені пресинапстардан
нерв импульстері постсинапстық звеноға ылғи да деполяризация толқыны
түрінде жетеді.
Адам мен жоғары сатылы сүтқоректілердің орталық нерв жүйесінде
қоздырушы және тежеуші медиаторлар ролін атқаратын мына заттарды атауға
болады: ацетилхолин, катехлораминдер (адреналин, норадреналин, дофамин),
серотонин, нейтральды амин қышқылдары (глутамин, аспарагин), қышқыл амин
қышқылдары (глицин, гамма-амин май қышқылы - ГАМҚ), полипептидтер
(энкефалин,соматостатин), т.б. заттар.
4) Рецепторлар тітіркенуіне нерв жүйесінің қатысуымен организмнің
қайтаратын жауап реакциясын рефлекс деп атайды. Рефлекторлық реакцияны кез
келген сыртқы немесе ішкі ортаның өзгерісі туындатады. Рефлекс жасалуында
қозу өтетін жол рефлекторлық доға деп аталады. Рефлекторлық доға –
рефлексті іске асыратын, спецификалық ұйымдасқан және өзара әрекеттесетін
нерв элементтерінің кешені. Рефлекторлық доғаның негізгі бес звеносын
ажыратады: рецептор; афференттік нервтік жол; рн-ефлекторлық орталық;
эфференттік нервтік жол; эффектор немесе жұмыс органы. Белгілі бір
рефлексті тудыратын тітіркендіргіш әсерін қабылдайтын рецепторлар жиынтығын
рефлекстің рецептивтік алаңы деп атайды. Рецептор – тітіркену энергиясын
нерв импульс энергиясына айналдыратын сезімтал құрлым. Оларды негізгі 3
топқа бөледі: 1. эксерорецепторлар – тітіркендіруді сыртқы ортадан
қабылдайды; 2. интеро- нмесе висцерорецепторлар - тітіркендіруді
организмнің ішкі ортасынан қабылдайды; 3. проприорецепторлар – дененің
кеңістіктегі қалпының өзгерісін қабылдайды.
5) Организм функцияларының үйлесімділігі (координациясы). Көптеген
мүшелердің қызметтерін біріктіріп, байланыстырып, сыртқы ортаның әсеріне
бейімделуін орталық нерв жүйесінде ағзаның қызметтерінің үйлестірілуі
дейді. Орталық нерв жүйесінің рефлекторлы реакцияларды үйлестіруі қозу мен
тежелудің бір-бірімен байланысына және олардың қасиеттеріне негізделген.
Координацияның жалпы заңдылықтары немесе принциптері айқындалған.
6) ОНЖ-ның бөлімдеріне: жұлын мен ми жатады.
Жұлын омыртқа жотасының каналында орналасқан. Жұлын сұр және ақ заттан
турады. Жұлыннан аралас 31 жұп жұлын нервтері тарайды. Сұр затта шығыңқы
жерлер: алдыңғы, артқы және бүйір мүйіздері болады. Алдыңғы мүйізден
шығатын нерв талшықтары алдыңғы түбірлерді, ал артқы мүйіздерге келетін
талшықтар артқы түбірлерді қалыптастырады. XIX ғасырдың басында Белл мен
Мажанди импульстер миға жұлынның артқы түбірлері арқылы түсетінін, ал одан
алдыңғы түбірлер арқылы шығатындығын анықтады. Алдыңғы түбірлердің құрамына
көбінесе қозғағыш нейрондардың аксондары кіреді (қаңқа еттерін
жабдықтайтын). Бұлардың денелері жұлынның сұр затының алдыңғы мүйізінде
жатады. Алдыңғы мүйіздің төмен бөлімінде аксондары тоқ ішекке, тік ішекке,
қуыққа және тыныс органдарына баратын майда жасушалар жатады. Осымен қатар
кеуде және жоғарғы бел омыртқалар тұсында алдыңғы түбірлер құрамына
жасушаларры сұр заттың орталық бөлімінің сыртқы шетінде жататын эффетенттік
аксондар кіреді. Артқы түбірлердің құрамына денесі сол түбірдің өзінде
орналасып омыртқалық түйін деп аталатын біраз жуандаған эфференттік
нейрондардың талшықтары кіреді.
Жұлын негізгі 2 қызметті атқарады: 1. өткізгіштік 2. рефлекторлық.
Жұлынның көлденең кесіндісінен оның көпшілік бөлігін ақ зат жиынтығы алып
жатқаны көрінеді. Олар өткізгіш жолдарды құрайды: импульсті миға қарай
өткізетін жоғары кететін және импульсті кері бағытта алып жүретін төмен
кететін жолдар.
Жоғары кететін жолдар: 1. Жұлыннан миға Голл мен Бурдах шоғыры кетеді.
Олар арқылы терідегі, еттердегі. Сіңірлердегі рецепторлардан миға
импульстер өтеді. 2. Артқы мишық жолы (Флексиг шоғыры). Ол жұлынның артқы
мұйізінің негізінде жатқан жасушалардан басталып, қозуды жұлын түйінінде
жатқан нейрондардан алады. 3. Алдыңғы мишық жолы (Говерс шоғыры). Ол да
мишыққа барады. Флексиг пен Говерстің шоғырына импульстер ет, сіңір, буын
рецепторларынан келеді. 4. Сұр заттың дорзальдық мүйізінен шығып көру
төмпешіктеріне келіп бітетін жұлын-таламикалық жолдар. Бұлар арқылы
температура, ауырсыну, сипап-сезу сияқты тітіркенуден пайда болған
импульстер өтеді.
Төмен кететін жолдарға: а) пирамидалық; б) руброжұлын (Моноков
шоғыры); в) вестибулярлық шоғыр т.б жатады. Пирамидалық жолдар ми
қыртысының қозғағыш аудандарынан шығып ми аяқшасы арқылы мидың төменгі
бөлімдеріне келеді. Сопақша мидың төменгі бөлімінде бұл жолдардың көпшілік
талшықтары қиылысып, қарама-қарсы жаққа өтеді. Пирамидалық жолдар мидан
жұлынның қозғалыс орталықтарына қозу толқынын жеткізіп отырады: бұдан
ипмульстер еттерге барады. Пирамидалық жол адамдарда жануарлармен
салыстырғанда күшті дамыған. Оның талшығының жартысынан көбі қолдың
қозғағыш нейрондарына қарай бағытталады – бұл, шамасы, қолдың ерекше қимыл
қызметін атқаратындығына байланысты болуы керек. Пирамидалық жол арқылы
қозу өтудің тоқтауы адамда қол қимылын жасау мүмкіндігін жоғалтуына
әкеледі. Ал жануарларда, мысалы, итте мұндай жағдайда қозғалу функциясы аз-
ақ бұзылады. Маймылда қозғалу алғашқы бұзылғанмен, кейін жарым-жартылай
қайта қалпына келеді.
Руброжұлын ортаңғы мидың қызыл ядроларынан басталады. Ми көпірінде
олар бір-бірімен түйісіп, екі жаққа өтеді. Олар ет тонусын реттеуге
қатысады.
Сопақша мидың Дейтерс ядросынан вестибулярлық шоғыр кетеді. Оның
талшықтары түйіспей сопақша ми және жұлын арқылы өтеді. Олар дененің тепе-
теңдігін сақтауға қатысады.
Әр түрлі тәжірибелік зерттеулер жұлында көптеген рефлекстердің
орталықтарының бар екендігін көрсетті. Мысалға, аяқтарды тартып алу, ию,
жазу тағы сол сияқты қарапайым қозғалыстардың орталықтары орналасқан. Адам
өмірі үшін маңызды зәр шығару, жыныс мүшесінің эрекциясы, т.с.с. рефлекстер
де, дене бұлшық еттерінің тонусын сақтауға мүмкіндік беретін рефлекстер де
жұлындағы орталықтардың қатысуына байланысты. Ішкі мүшелердің вегетативтік
рефлекстері де жұлын арқылы орындалады.
Орталық нерв жүйесінің негізгі бөлігі – ми. Ол им сауытында
орналасқан. Ересек адамда мидың салмағы 1400-1450 г құрайды. Мидан 12 жұп
нервтер тарап, миды көптеген ішкі мүшелермен, беттің, мойынның еттерімен,
тілмен, көзбен байланыстырады және сезім мүшелерінен келген ақпаратты миға
жеткізеді. Бұларға I - иіс, II - көру, III - көз қимылдатқыш, IV -
шығыршық, V – үшкіл, VI – бұру, VII – бет, VIII – дыбыс, IX – тіл-
жұтқыншақ, X – кезеген, XI – қосымша, XII – тіласты нервтері жатады. Ми
артқы ми, (сопақша ми мен варолий көпірі), мишық, ортаңғы ми, аралық ми
және екі ми сыңарларынан тұрады.
Артқы мидың құрамына сопақша ми және Варолий көпірі кiредi. Артқы
мидың тiршiлiктегi маңызы өте зор. Мидан шығатын 12 жұп нepвтepдiң сегiзi
артқы мидан тарайды. Олар мыналар: үштармақты, көз алмасын кейін тартатын,
бет, есту, жұтқыншақ, кезеген, қосымша және тiл асты нepвтеpi. Осы
нервтердің қатысуымен тыныс алу, журек соғу, қан айналымы, тамақтану,
түшкiру, құсу, терлеу, жылау, кiрпiк қағу, жөтелу сияқты тiршiлiкте маңызды
рефлекстер орталықтары бар.
Сопақша ми жұлынмен тікелей байланысқан және екі түрлі қызмет:
өткізгіштік және рефлекторлық қызмет атқарады. Сопақша ми мидың сұр заты
жұлындағыдай бiр ғана жерге топтаспай, ақ зат аралықтарында жеке-жеке
шоғырлар құрып, көптеген ядроларға, кызметi әр түрлi орталықтарға айнaлған.
Ақ зат нерв тaлшықтарынан тұрады. Бұл талшықтар қозуды жоғары және төмен
қарай өткiзетiн жұлын жолдарының жалғасы және жұлынды мидың басқа
бөлiмдерiмен, сопақша мимен байланыстырып тұрады. Сопақша ми арқылы
өтетін кейбiр жұлын жолдары осы мида бiр-бiрiмен айқасып оң жақтан келген
тaлшықтар сол жаққа, сол жақтан келген талшықтар оң жаққа шығады. Бас
сүйектен шығатын 12 жұп ми нepвтepiнiң. соңғы бесеуiнiң (VIII, IX, Х, XI,
ХII) ядролары мен бiрқатар аса маңызды рефлекстердi icкe асыратын
орталықтар және жұлын қызметiн реттеуде маңызды торлы құрылымның бiр бөлігi
сопақша мида орналасқан. Сопақша мидың нерв орталықтары адамның өмірiн
қамтамасыз етуде үлкен мән атқарады. Сопақша мида тыныс, ас қорытуға
қатысы бар (шайнау, жұту, сiлекей шығару, қарын сөлi мен ұйқы безi сөлiн
шығаратын және құсу), қан тамырларын тарылтып, кеңейтетiн (қозғалтатын),
жүректiң соғуын баяулатып, сирететiн (тежейтiн) және көптеген қорғаныс (көз
жасын шығару, кipпiк қағу, жөтелу, түшкiру, тер шығару) рефлекс орталықтары
бар. Сопақша мидың мойын және көз еттерiнiң тонусын өзгертетiн көптеген
қозғалтқыш ядролары көпір және ортаңғы мимен бiрге статикалық және
статокинетикалық (вестибулярлық) рефлекстердің жүзеге асуын қамтамасыз
етеді. Сопақша мида демдi iшке алу және сыртқа шығару рефлекстерiнiң
орталықтары бар. Олар үздiксiз кезектесiп, бiрi серпiлгенде екiншici
тоқырайды. Бұлардың ауыспалы кезектесуi тыныс алу ырғағын үйлестіредi.
Сопақша мидың рефлекстерi туа бiткeн рефлскстер болғанымен бұлардың
орталықтарына ми қыртысы әсер ете алады. Әpтicтep сахнада жүрiп, қажет
болса, көз жасын төгіп жылай алады. Бұл айтылғандар сопақша мидын қызметiн
ми қыртысы реттейтiнiн керсетедi.
Варолий көпірінiң қызметi осы күнге дейiн толық анықталмаған. Ми
көпiрінiң құрамында ақ зат көп. Ақ заты жоғары бағытталған және мидың
жұлынға қарай (төмен) бағытталған жолдарын құрады.
Ақ заттар аралығында бөлек-6өлек нейрон шоғырлары жайылған Бұлардың
iшiнде бас сүйек, ми жүйкелерiнiң V,VI,VII жұптарының ядролары, көлденең
жолақ еттердi ширықтыруға қатысатын рефлекс орталықтары, ұйықтау және
ұйықтамау (сергек болу) тәртiбiн реттейтiн торлы құрылым нейрондары бар.
Бұлармен қатар көпiрде дем алуды дем шығарумен алмастырып отыратын
пневмотаксикалық орталық пен тыныс орталығында зат алмасуын реттейтiн
орталық орналасқан.
Артқы мидың бүкіл бойында көптеген талшықтары бар нерв жиынтықтары
орналасқан. Осы нерв пен жасушалар жиынтығын – тор тәрізіді (ретикульді)
туындылар деп атайды. Торлы құрылым екi түрлi кызмет атқарады:
а) жұлынның қызметiн күшейтiп, не әлсiрететiн төмен қарай бағытталған
әсер; б) ортаңғы мидың торлы құрылымымен бiрге мидың басқа бөлiмдерiнiң
қызметiн күшейтетiн жоғары жаққа қарай бағытталған әсер. Торлы құрылымды ми
аккумуляторы деп атауға болады. Сонымен қатар, ол организмнің ұйқы-сергек
күйінің көрініс беруіне де қатысады.
Варолий көпiрi және сопақша мимен бiрге ортаңғы ми ми діңінің негiзiн
құрады. Оның сырт жағындa ми қақпағы, iшкi жағында ми аяқшалары орналасқан.
Opтaңғы мидың негізгі құрлымдарына төрт төмпешiк, қара зат(субстанция),
қызыл ядро, III және IV жұп ми нервтерiнiң түйiнiсi мен торлы құрылым
болады. Ортаңғы ми арқылы жоғары қарай таламусқа, мишыққа баратын жолдар,
ми қыртысынаң жолақ денеден гипоталамустан төмен қарай бағытталған ортаңғы
миға, сопақша миға, жұлынға баратын жолдар өтедi.
Төрт төмпешiк пен көз алмасын көзғайтын ІІІ жұп нервтер түйiндерi
ортаңғы мидың сырт жағына, ал iшкi жағында қара зат, қызыл ядро және IV жұп
шиыршық нервтің нейрондары орналасқан.
Көз алмасын қозғайтын ІІІ жұп нерв аралас нерв тармақтары арасында
көздiң қиғаш eттеpiнен басқа еттердi жиырылтатын талшықтармен қатар көз
етерінен орталыққа тебетiн сезгiш талшықтары бар. Мұнымен қатар, бұл нерв
арасында ортаңғы мида орналасқан парасимпатиқалық түйiндердiң прегaнглиялық
талшықтары бар. Бұл нерв серпiнiстерiн кірпіктік түйiннен екiншi нейронға
жеткiзедi. Бұл түйiннен басталған постганглиялық талшықтар көздiн қарашығын
тарылтатын еттi жиырылтатын эфференттiк нерв. Ми нерв терінің IV жұп
нервісi де аралас нерв. Талшықтар арасында көздiң жоғарғы қиғаш eтiн
жиырылтатын қозғалтқыш талшықтармен қатар еттiң сезгiш талшықтар да бар.
Төрт төмпешiктiң алдыңғы екі төбешігі көрудің алғашқы рефлекторлық
орталығы. Осы орталықтың арқасында көздiң, бастың, дененiң жарық түскен
жаққа қарай бұрылуы, көз қарашығының тарылуы және аккомодация рефлекстерi
пайда болады. көру орталығында орналасқан. Ми сыңарын алып тастағанда да
аталған рефлекстер жойылмайды.
Артқы төмпешiктер естудің алғашқы рефлекторлық орталығы. Бұлардың
қатысуымен eң алдымен есту, соған орай жөн табу рефлeкстepi, яғни құлақ
жарғағы, бастың қатты дыбыс шыққан бағытқа бұрылуы. Бұл рефлекстер үлкен ми
жарты шарын алып тастағанда жойылмайды.
Төрт төмпешiк кенеттен әсер еткен тiтiркендiргiшке жауап ретiнде
қорғаныс рефлекстерiн тудырады, осыған байланысты олар сақтық рефлекстерi
деп аталдаы. Мысалы, ыдыстағы сұйықтық байқаусызда төгiлгенде адам оның
қayiптi eкeнiн түciніп үлгермей-ақ лезде бiр жаққа қарай ығысады.
Қызыл ядро орталық нерв жүйесiнiң барлық бөлiмдерiмен және ми
қыртысымен тығыз байланыста болады. Ол бұлшық еттердiң тонусын реттейтiн
қозғалыс орталығы. Мысалы, мысықтың ми бағанасын қызыл ядродан жоғарырақ
жерден көлденең тiлiп жiберсе, оның жүріс-тұрысында айтарлықтай өзгерiстер
пайда болмайды. Ал миды қызыл ядродан төмeнipeк тiлгенде мелшию пайда
болады. Барлық бұлшық еттер, әcipece жазылу еттерi ширығып, қатаяды.
Сондықтан, мысықтың басы қақиып, шалқаяды, жотасы созылып, сирақтарының
буындары жазылып тiкiрейе cipecіп, қатаяды, құйрығы тiк көтерiледi. Мысықта
мұндай құбылыс қызыл түйiн мен жұлынды қосатын жол - Монаков буданы
бұзылғанда байқалады.
Қызыл ядро мен артқы мидағы Дейтерс түйiнiнiң жұлынға әcеpi бiр-бiрiне
қарама-қарсы. Қызыл ядродан басталатын Монаков буданы жұлынның бүгу
орталығының ( және ( мотонейрондарын қоздырады немесе жазылу орталығын
тежейдi. Ал Дейтерс түйiнiнен шығатын кiреберiс жұлындық жол жазылу
орталығын қоздырады да бүгу орталығын тежейдi. Сондықтан, Монаков түйiнi
зақымдалғанда Дейтерс түйiнi ғана әсер етедi. Дейтерс түйiнiн зақымдаса,
мелшию жойылады. Қара зат - нейрондарында қара пигмент көп болғандықтан
солай деп аталады. Қызметi, қыртыс және қыртыс асты түйiндерiмен торлы
құрылыммен бiрге, бұлшық еттердiң әcipece, нәзiк және нақты қимыл-
қозғалыстарды реттеу.
Торлы құрылым (ретикулярлық формация). Бұл сырт пішiнi торға ұқсайтын,
бір-бірімен шырмалып жатқан нейрондардан тұрарады. Торлы құрылым ми
бағанының ортаңғы бөлігін алып жатыр. Ол бірнеше нервтік жолдарды бнтнді:
афференттік жолдары: 1) жұлын-торлы құрылым жолы, 2) ми-торлы құрылым, 3)
ми қыртысы-торлы құрылым; эфференттік жолдары: 1) торлы құрылым-жұлын, 2)
торлы құрылым-ми жолы, 3) торлы құрылым-ми қыртысы жолы.
Торлы құрылымның физиoлoгиялық мaңызы электрофизиологиялық әдiспeн
анықтaлды. Торлы құрлымның жұлынның қызметiн күшейтiп, не әлсiрететiн
төмен қарай бағытталған әсері; ортаңғы мидың торлы құрылымымен бiрге мидың
басқа бөлiмдерiнiң қызметiн күшейтетiн жоғары жаққа қарай бағытталған әсері
болады. Торлы құрылымды ми аккумуляторы деп атауға болады.
Сопақша мидың торлы құрылымын электр тогымен тітіркендіргенде көптеген
жұлын рефлекстерiнiң тежелгенi байқалған. Торлы құрылымды тiтiркендiргенде
пайда болатын нәтиже тітіркендіргіштiң күшiне байланысты болған. Әлсiз
тітіркендіргішпен торлы құрылымның бiр жақ бөлiгiне әсер еткенде жұлынның
сол бөлiгiндегi нейрондар тежелген, ал күштi тітіркендіргішпен әсер еткенде
екі бөлiгiнiң де нейрондары тежелген. Және де ондай нәтиже торлы құрылымның
вентромедиальды бөлiмiн тітіркендіргенде ғaнa байқалады. Ал басқа жерлерін
тітіркендіргенде ондай нәтиже болмаған.
Торлы құрылым тыныс еттерiн, жұлынның симпатиқалық орталықтарын және
тыныс алу мен вазомоторлық жауаптарды реттейтiн мотонейрондарды қоздырады
және тежейдi. Айтылғандардың барлығы торлы құрылымның төмен бағытталған
әcepiнің болатындығын көрсетеді.
Торлы құрылым ми қыртысына, яғни жоғарыға қарай бағытталған белсендiру
әсерін ми бағанасының және таламустың белсендiрушi жүйесiне бөледі. Ми
бағанасындағы жүйе жинақталған белсендiліктi тудырады, ал таламустық жүйе
жергіліктi әсер eтeдi. Торлы құрылым ми қыртысына белсендіруші әсер етеді.
Ми қыртысы өз тарапынан торлы құрылымға әсер етеді. Торлы құрылымның
нейрондарына әсер ету арқылы ми қыртысы олардың сезiмталдығын өзгертедi,
яғни ми қыртысы торлы құрылымның қызметiн реттейдi және бағыттайды.
Торлы құрылым гипоталамуспен және лимбиялық жүйемен тығыз қарым-
қатынаста болып, ағзаның вегетативтік және гомеостатикалық қызметiнiң
бiрлескен реакциясын қамтамасыз етедi.
Торлы құрылым тітіркендіргішке баяу жауап қайтарады, бiрақ қозуы
ұзаққа созылады. Ол бұлшық еттердiң ширығуын жеңiлдетедi немесе тежейдi.
Ортаңғы ми мен аралық мидағы торлы құрылым жануардың рефлекторлы қимылын
жеңiлдетедi.
Варолий көпiрiнiң және орта мидың торлы құрылымының бүйiр бөлiмдерi
қимыл рефлекстерiн жеңiлдетiп, сопақша мидағы оның ортаңғы бөлiмдерi оны
тежейдi. Жеңiлдету және тежеу торлы құрылымдағы тiтiркенiстiң жиiлігiне
байланысты болады. Ол, сонымен қатар, жұлынның жоғары қарай импульстердi
өткізетiн жолдарының қозғыштығын езгертедi.
Торлы құрлымның организмнің ұйқы- cepгектiк, эмоция және стрес
күйлерінің көрініс беруіне қатысы бар.
Торлы құрылымды тiтiркендiргенде жануар оянады да, зақымдағанда -
ұйқыда болады.
Симпатикалық нерв арқылы торлы құрылым бұлшық еттердiң қызметiне, нерв
жүйесiне, сезiм және iшкі мүшелерге, iшкі секрециялық бездерге, олардағы
гормондар мен медиаторлардың мөлшерiне әсер етедi.
Ортаңғы ми мен Варолий көпірінiң торлы құрылымының жасушаларының бiраз
бөлігi адреналин мен норадреналиннiң әсерінeн қозады, ал орта ми мен аралық
мидың торлы құрылымының бiраз бөлігi ацетилхолиннiң әcеpiнeн қозады.
Ацетилхолиннiң торлы құрылымға әcеpi оның iшкі мүшелерге eтeтiн шеткі
әсеріне қарама-қарсы.
Мишық үш бөлімнен тұрады: мишықтың құрты деп аталатын ортаңғы бөлімнен
және мишықтың екі жарты шарларынан. Мишықтың бетінде толып жатқан иректер
болады. Сондықтан ол өте үлкен болып келеді және сұр заттан немесе
қыртыстан тұрады. Қыртыста үш қабат бар: беткі немесе молекулалық, аралық
немесе Пуркинье жасушаларының қабаты; терең я дәнді қабат.
Мишық барлық қозғалу актыларының орындалуына қатысады: оған өзгерістер
енгізеді, сүйтіп әрбір жеке қимылдардың нақты дұрыс орындалуын қамтамасыз
етеді. Мишық – тонустық рефлекстердің жоғары дәрежелі реттеушісі болып
табылады. Сонымен қатар, мишық тыныс алуды, жүректің жиырылуын қимылдың
түріне байланысты лайықтап отырады.
Адамда мишықтың қызметі бұзылса қозғалу қызметінің реті бұзылады,
теңдік жоғалады. Мишықты толығымен алып тастағанда атония байқалады – еттер
тонусын жоғалтады. Астазия туады – бір орында басын, денесін теңселтпей
тұра алмайды. Дизметрия – еттің жиырылуы күші мен орындалатын қызметтің
арасында сәйкестік жоғалады.
Ортаңғы ми мен ми сыңарларының арасында аралық ми орналасқан. Аралық
ми төмпешіктен - таламус және төмпешік асты аймақтан – гипоталамустан
тұрады.
Төмпешіктің құрамына шығу тегі және функционалдық жағынан өзгеше
бірнеше ядролар кіреді. Төмпешік ми қыртысымен екі жақты байланыста болады.
Ядроларда барлық афференттік жұйелерден үлкен жарты шарлар қыртысына
баратын өткізгіш жолдардың ақырғы звеносының нейрондары орналасады. Таламус
арқылы мидың барлық сезгіш жолдары (иіс сезуден басқа) өтеді. Бірақ, оны
жай ғана өткізгіш қақпа ретінде қарастыруға болмайды. Таламуста импульстер
өзгеріп, жаңа, түрлі комбинацияға түседі. Таламус төменгі түйсік пен
эмоцияны жасауға қатысады.
Төмпешік астындағы аймақта-гипоталамуста екі бөлімді айырады.
Дорзальдық бөлім – субталамикалық (Люис ядросы) ядродан және сұр заттың
басқа майда жиынтықтарынан тұрады. Вентральдық бөлімге көру нервінің
қиылысқан жерінің үстінде (хиазманың) жататын ядролар (супраоптикалық және
паравентрикулярлық), сұр төмпешіктің және оған көршілес жатқан емізікті
денелердің ядролары, олардың жоғарғы жағында жатқан артқы гипоталамикалық
ядро кіреді.
Гипоталамус ортаңғы мидан өсіп жетілген. Гипоталамус жоғары дәрежелі
вегетативтік орталық болып саналады. Мұнда зат алмасуын, жылу түзілуді,
жылу беруді, тер бөлуді, аштық және шөл сезімдерін, барлық ішкі мүшелердің
қызметін реттеу орталықтары бар. Сонмен қатар, гипоталамуста нейросекреттер
түзіліп, гипофиз безінде белсендіріледі. Гипоталамус ішкі секреция қызметін
реттеуге қатысады. Ол адамның ұйқысы мен сергектігін реттеуге де қатысады.
Ми сыңарларының ақ заттарының ішінде орналасқан сұр заттың жиынтығы
жатыр. Оған кіретіндер: құйрықты, бұршақ тәрізді, миндаль тәрізді ядролар
және қоршау.
Бұршақ тәрізді ядро ақ заттың қабаты арқылы мүшелерге бөлінеді. 1.
Сыртқы мүше немесе қабық. 2. Екі ішкі мүше, немесе түссіз шар. Қыртысасты
ядроларының негізгі топтарын екі жүйеге бөледі: 1. Түссіз шар ядроларының
группасы ертедегі жолақ денені, немесе паллидумды құрады. 2. Қабық пен
құйрықты ядро жаңа денені немесе стриатумды құрайды.
Қыртыс асты ядролар ми сыңарларының қыртысына бағынады.
Стриатум төмпешіктерден және үлкен жарты шарлар қыртысынан талшықтар
алады. Төмпешіктер арқылы стриатум организмнің барлық афференттік
жүйелерімен байланысады. Стрнатум паллидумға да талшықтар береді.
Кейбір мәліметтерге қарағанда паллидум тікелей үлкен жарты шарлар
қыртысынан да талшықтар алады. Оған сонымен қатар төмпешікасты ядроларының
кейбіреулерінен және тор тәрізді туындылардан талшықтар келеді. Ал
эфференттік талшықтар паллидумнан ортаңғы мидың тор тәрізді туындыларына,
субталамикалык ядроға, төмпешікке т.б. кетеді.
Рефлекторлық қимыл актысы орындалу үрдісінде үлкен жарты шарлар
қыртысынан импульстер негізінен 3 түрлі төмен кететін жолдар арқылы шығады:
пирамидалық жол, мишыққа баратын жол және стриатум арқылы өтетін жол.
Қыртыс асты ядролар түрлі қимыл актыларына түзетулер енгізеді, сүйтіп
олардың орындалуын жеңілдетеді. Адамда қыртысасты ядроларының функциясы
бұзылған кезде, қосымша қимылдар не шамадан тыс артық болып кетеді, не олар
толығымен жоқ болады. Мысалы мимика (бет қимылы) толық жоғалып, бет маска
тәрізді болып қалуы мүмкін. Кейбір басқа ауруларда керісінше құбылыстарды
байқауға болады: бет қимылдары шамадан тыс артық болады, әрбір қимыл актысы
керексіз қосымша қимылдарды тудырады.
Керекті қосымша қимылдар адамның денесін кеңістікте ұстауында үлкен
мәні бар. Мысалы доп ұстаудағы адамның қалпы. Мұндай қосымша қимылдарды
миостатика деп атайды. Түссіз ядро көру төмпешігінен орталыққа тепкіш
импульстер қабылдап, қызыл ядроға орталықтан тепкіш импульстер береді.
Сондықтан қызыл ядро тудыратын ет тонусын тежей алады.
Түссіз ядрода туған қозу аса күшейіп кетсе атетоз (қол мен
саусақтардың дамылсыз қозғалысы), хорея (бүкіл дененің еріксіз қозғалысы)
байқалады. Қыртыс асты ядролары мен төмпешік астындағы аудан организм
функцияларын реттеп отыратын жалғыз ғана орталықтар емес. үлкен жарты
шарлар қыртысын айтпағанның өзінде, орталық нерв жүйесінің басқа да толып
жатқан бөлімдері арасындағы өзара әсерлерсіз, үйлесімділіксіз, байланыссыз
ешқандай қимыл актысы, зат алмасу үрдістерінің көріністері қалыпты жағдайда
орындала алмайды.
Лимбиялық жүйе деп үлкен ми сыңарларының медиобазальдық бөлігінде
орналасқан нервтік құрылымдар мен олардың байланыстарын айтады. Бұл жүйенің
құрылымдары ми бағанын көмкеріп жатады. Лимбиялық жүйенің орталық
звеноларына миндаль тәрізді кешен, гиппокамп, белдеуше ирек жатады.
Лимбиалық жүйе құрамына кіретін құрылымдар организм әрекетінің аса
күрделі формаларын (қоректік, сексуальдық іс-әрекеттерді, түр сақтау
үрдістерін, ұйқыны және ояу күйді, есті, зейінді, эмоциялық күйлерді т.б.)
реттеуге қатысады да, тұтас соматовегатативтік интеграцияны жүзеге асыруда
маңызды роль атқарады. К.Прибрам мен Л. Крюгер (1954) үш түрлі
функциональдық жүйені ажыратады: 1. Иіс сезу (иіс сезу пиязшығы мен төрт
төбешік, диагональ шоғыр, миндалинаның қыртыс — медиальды ядролары); 2.
Метаболизм процестері мен эмоциялық реакцияларды қамтамасыз ететіндер
(қалқа, миндалинаның базолатеральдық ядролары, маңдай — самай қыртысы,
базальдық қыртыс); 3. Эмоциялық реакцияларға қатысатындар (гиппокамп,
энторинальдық қыртыс, белдеуше ирек).
Үлкен ми сыңарлары бас миының ең үлкен және маңызды бөлімі. Мидың
салмағының 80 пайызы ми сыңарларына келеді. Ми сыңарлары бір-бірімен
сүйелді дене арқылы жалғасқан екі жарты шардан тұрады. Ми сыңарларының
бетінде көптеген сайлар мен иірімдер орналасып, оның пішінін
күрделендіреді. Оның сыртында қалыңдығы 2-4 мм сұр зат – қыртыс қаптаған.
Ми сыңарларының қыртысы ОНЖ ең жоғарғы бөлімі.
Үлкен ми сыңарлар қыртысы адамның психикалық іс-әрекетінің негізі
болып табылады. Ағза мен сыртқы орта арасындағы байланысты жүзеге асырады.
Үлкен ми сыңарлар қыртысында көптеген сайлар мен қатпарлар болады, соның
арқасында қыртыстың жалпы ауданы үлкейеді. Адамдарда ми сыңарлары
қыртысының ауданы 2200 см2-тан тұрады. Қыртысты 109-1010 нейрондар мен
глиаль жасушалары құрайды. Глиаль жасушалары ионды реттеуші және қоректік
қызмет атқарады.
Ми қыртысын құратын жасушалардық түрлері бірнешеу. Олардың бір тобы
пирамидалық жасушалар. Олардың денесі үшбұрыш пішіндес болып келеді. Қыртыс
бетіне қарағанда вертикаль бағытта орналасады. Бұл жасушылардың денесінен
жоғары қарай Т әрпі тәрізді бұтақтанып, дендриттер шығады, ал төмен қарай
аксон шығады. Аксон төмен кететін жолдар құрамына кіреді немес ми
қыртысының басқа аймақтарына бағытталады. Пирамидалық жасушалардың
дендриттері қалың тапшықтар шипиктер түзеді. Әрқайсысы анық синапстық
байланыс аймағын береді.
Келесі тобы ұсақ жұлдыз тәрізді жасушалар. Бұл жасушалардың күшті
бұтақтанған аксан мен дендриттері болады. Бұл өсінділер арқылы қыртысішілік
байланыс түзіледі. Жасушалардың үшінші тобы ұршық тәрізді ұзын аксоны бар
жасушалар. Аксондары вертикаль және горизонталь бағытқа бағытталады.
Қыртыстың сұр затына оның астында жатқан ақ заттан өте көп афференттік
талшықтар келеді. Олардың ішінен мынадай негізгі талшықтарды айырады: а)
проекциялық талшықтар — үлкен жартышарлар қыртысын мидың төмен жатқан
бөлімдерімен байланыстырады; б) ассоциациялық талшықтар — қыртыстың бір-
бірінен алыс және жақын жатқан бір жарты шардағы аймақтарды байланыстырады,
бір жарты шардан екіншісіне келетін талшықтарды комиссуральдық деп атайды.
Қыртыстың эфференттік талшықтарының өздерінің ішінен проекциялық және
ассоциациялық талшықтарды айырады. Бұлардың біріншісі қыртыстың төменгі
қабаттарынан, ал екіншісі жоғарғы қабаттарындағы жасушалардан кетеді. Ал
мидың салмағының артуы дендриттердің өсу есебінен жүреді. Осының
нәтижесінде туғаннан кейін жасушалардың орналасу жиілігі біртіндеп азая
береді: Үлкейген дендриттер жасуша денелерінің арасындағы кеңістіктерді
толтырып, олардың өзін біраз ығыстырады. Жасқа байланысты дендриттер
құрылысында да біраз өзгерістер жүреді: оларда ерекше қалыңданған кішкене
өсінділер (шипики) пайда болады. Шипиктер орталық нерв жүйесінің барлық
бөлімдерінде кездеседі, әсіресе олардың саны қыртыстың пирамидалы
жасушаларында көп, әрі алуан пішінді болып келеді, Қыртыста шипиктер туу
қарсаңында пайда болып, олардың саны жасқа байланысты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
2.1 МОДУЛЬ I . ӨСУ МЕН ДАМУ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ. НЕРВ ЖҮЙЕСІНІҢ ФИЗИОЛОГИЯСЫ
ЖӘНЕ ОНЫҢ ЖАСТЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1.1 Кіріспе
Мақсаты: Адам физиологиясы пәнініі мақсат-міндеттерімен және
мазмұнымен таныстыра отырып, осы пәннің оқу-тәрбие жұмысындағы ролін
түсіндіру. Жалпы физиологиялық түсініктермен таныстыру.
Жоспар:
1 "Адам физиологиясы" (жалпы және жастық) пәні.
2 Қимыл әрекеттің маңызы, физиологиялық мәні.
3 Өздігінен реттелу механизмі.
4 Өсу және даму процестері, оларға ортақ жалпы заңдылықтар.
Физиология - клеткалардың, мүшелердің, мүшелер жүйелерінің және бүтін
организмнің қызметтері мен механизмдерін зерттейтін ғалым.
Физиологияның мақсаттары-организмнің қоршаған ортамен байланысты
жағдайындағы қасиетін, өзгерістерін және қызметтерінің реттелу
механизмдерін зерттеу.
Физиологияның маңызын И.П.Павлов мынадай ойлармен түйіндеген: "Адам -
өте күрделі және нәзік жүйе. Табиғат байлығымен ләзаттану үшін адам сау,
күшті, ақылды болуы керек. Сондықтан физиология адамдарды тек қана қалай
жұмыс істеп, демалып, ауқаттанып қоюды үйретпей, сонымен қатар қалай ойлап,
түйсініп, сезінуді үйретеді."
Физиология бірнеше бөлімдерден тұрады: жалпы физиология, жеке
физиология, қолданбалы физиология.
Жалпы физиология бірнеше тармақтардан тұрады: эволюциялық, жастық,
экологиялық физиология.
Физиология қалыпты және қалыпсыз деп екіге белінеді.
Физиология - биология ғылымдарына жатады. Бірақ ол көптеген басқа
ғылымдармен тығыз байланысты. Бір ғылымдар физиологияға негіз болса
(мысалы, физика, химия, биохимия) басқа біреулеріне физиологияның өзі негіз
болып келеді (мысалы, медицинаға). Физиология жетістіктері медицинаның
жоғары деңгейге жетуіне әсер етеді. Ал, клиникалық медицинадағы деректер
физиологияны байытады. Мүшелер қызметі жөнінде мағлұмат береді.
Биологияның бір бұтағы бола тұра, физиология көптеген биология
ғылымдарының деректеріне негізделеді. Клеткалардан, мүшелер ұлпаларының
және мүшелер жүйелерінің морфологиялық құрылысынан мағлұматты болмай,
олардың қызметтерін оқып білу толық болмайды. Организмде жүріп жатқан
барлық құбылыстар негізінде физика-химиялық заңдар жатқандықтан, физика мен
химияны оқып білу өте маңызды.
Тірі организмдердің функционалдық өзгерістерін және олардың реттелу
механизмдерін физиология - биохимия, биофизика сияқты, төркіндес
ғылымдармен бірге оқиды. Физиологияның кейбір бөлімдері, әсіресе жүйке
жүйесі мен анализаторлар (анализаторлар) физиологиясы жан сезіммен
(психикамен) тығыз байланысты.
Физиология-гигиенаның, педагогика, психология, дене тәрбиесі мен
әдістемесінің ғылыми негізі болып танылады.
Оқу мен тәрбие жұмысын ғылыми негізде жүргізу үшін, адамның өсуі мен
даму заңдылықтарын, қоршаған ортамен байланысын, жас кезеңдеріндегі
организмнің бейімделу мүмкіндіктерінен мағлұматты болу қажет. Әсіресе,
жоғары жүйке әрекеті жөнінен.
Дене тәрбиесі және спорт мамандары үшін физиологияны оқып білудің
теориялық және іс-тәжірибелік маңызы зор. Егерде организмге есер етуші дене
жаттығуларының физиологиялық заңдылықтарын жақсы білмесе, мамандардың
қызметі құнды болмайды. Дене тәрбиесінде, әсіресе спортта, жаттығулардың
адам организіміне тигізетін әсері өте күрделі. Солар жөнінде мағлұматтарды
жақсы білу шарт. Онсыз спорттық жоғары нәтижеге жету қиын.
Спорт физиологиясы, жалпы физиологияның бөлімі бола тұра, басқа
ғылымдармен бірге (морфология, биомеханика, спорт медицинасы, гигиена) дене
тәрбиесі ілімі мен әдістемесіне ғылыми негіз болып келеді.
Дене тәрбиесі факулътеттерінде оқытатын физиология курсының мақсаты -
болашақ мамандарға адам организімінің тыныштық және жұмыс кезіндегі
өзгерістерінің заңдылықтарын білу болып табылады.
Физиологияның негізгі тәсілі - тәжірибе. Дәлірек айтқанда-физиология
деректері тәжірибе жасау арқылы табылады. Тәжірибе жануарлар мен адамдарға
жасалады. Адамның денсаулығы мен өміріне тәжірибе зиян келтірмеуі шарт.
Мысалы, велоэргометрде жүктеме беріп, жүрек қантамыр жүйесін зерттеуге
болады.
Физиологияда байқаулармен толтырылатын түрлі тәжірибелік әдістер
қолданылады. Зерттеу әдістері жетілдірілген сайын өткір тәжірибелер (наркоз
және басқа да факторлар организм функцияларының қалыпты ағымын өзгертеді),
созылмалы тәжірибелерге орын береді. Солардың арқасында организмнің сыртқы
ортамен әрекеттесулері жағдайларында қызметін зерттеу мүмкін болады.
Жануарларға жасалған тәжірибелерде сылып тастау (экстирпация) және
мүшелер мен ұлпаларды егу, қан, сөл, несеп және лимфа алу үшін фистулалар
салу, мүшелер мен ұлпаларды тітіркендіру және биотоктарын тіркеу үшін
электродтарды енгізу тәсілдері қолданылады.
Адамға жасалатын физиологиялық зерттеулер ішінде биоэлектрлік,
тензометриялық, фотометриялық, телеметриялық және басқа физикалық тәсілдер
үлкен маңызға ие болуда. Организмді жете білуде осы замандағы электроңды
және есептеуші аппараттарды пайдалану құнды. Бұлар тек қана шеткі мүшелер
қызметін білуді қамтамасыз етпейді, сонымен қатар тереңде жатқан мүшелер
мен ұлпалардың қызметін зерттеуге және организм функцияларының түрлі
көрсеткіштерін түйісу жолымен ғана емес, радиотелеметрия жолымен де
тіркеуге, алынған материалдарды есептеу машиналарының көмегімен
математикалық талдаулар жасауға мүмкіндік береді.
Бақылау сұрақтары:
1 Физиология ғылымы нені зерттейді?
2 Физиологияның қандай зерттеу әдістерін білесіз?
3 Өсу және даму процестеріне ортақ заңдылықтарды атаңыз.
2.1.2 Орталық жүйке жүйесі (ОЖЖ) және оның жастық ерекшелктері
Мақсаты: Жүйке жүйесінің маңызы, қызметі туралы мағлұмат беру.
Жоспар:
1 Қозғыш ұлпалар физиологиясы.
2 Жүйке жүйесінің маңызы
3 Жүйке ұлпасының құрылымдық элементтері: нейрон, синапс, нерв
талшығы.
4 Рефлекс. Рефлекс доғасы. Оның түрлері.
5 ОЖЖ-і қызметінің үйлесімділігі.
6 ОНЖ бөлімдерінің физиологиясы: жұлын, ми бағанасы, алдыңғы ми.
Олардың жастық ерекшеліктері.
1)Тірі құрылымдар мен оларға әсер етуші факторлар арасындағы өзара
әрекеттесудің жалпы заңдылықтарын қозу физиологиясы зерттейді. Осыған орай
бұл құрылымдарды қозғыш құрылымдар деп атайды. Мұндай құрылымдарға бұлшық
ет, нерв және секреторлық клеткалар мен ұлпалар жатады. Қозу
физиологиясындағы ұғымдарға: тітіркену, тітіркенгіштік, тітіркендіргіштер,
тітіркендіру, қозғыштық, қозу, тежелу, лабильділік жатады.
Барлық тірі клеткалар тканьдер белгілі бір әсерлерді қабылдап, оған
жауап ретінде өздеріндегі зат алмасу процесін өзгерте алады, осыдан олардың
тиісті функционалдық күйі өзгереді. Мұны тітіркену деп атайды. Тітіркену
тітіркенгіштік қасиеттің нәтижесі. Қозғыш құрылымдарға әсер етуші сыртқы
және ішкі орта факторларын тітіркендіргіштер десе, ал әсердің өзін
тітіркендіру деп атайды.
Тітіркендіргіштер:
А) өздерінің табиғаты жағынан:
➢ физикалық (температура, ауа, қысым, ылғал, дыбыс, сәуле);
➢ химиялық (тұздар, қышқылдар, ...);
➢ биологиялық (микроорганизмдер, ...);
➢ механикалық (соққы, қысу, ...).
Б) рецептоларға байланысты:
□ адекватты – белгілі бір рецепторлар таңдап
сезетін тітіркендіргіштер (көру рецепторлары
үшін жарық);
□ инадекватты – рецепторлар таңдап сезбейтін
қалған басқа тітіркендіргіштердің барлығы.
В) шығу тегіне қарай:
• сыртқы – қоршаған ортадағы әртүрлі физикалық,
химиялық, биологиялық факторлар;
• ішкі – организмнің ішкі ортасындағы физикалық,
химиялық, биологиялық факторлар;
Г) күшіне қарай:
o табалдырық;
o табалдырықтан төмен;
o табалдырықтан жоғары;
o субмаксималды;
o максималды;
o супермаксималды
деп ажыратады.
Эффект қозу түрінде беріледі.
Қозу дегеніміз тиісті адекватты тітіркендірудің күші мен әсер ету
ұзақтығы жеткілікті болған жағдайда клетка мен тканьдегі зат алмасу процесі
өсе келе сапалы жаңа деңгейге жеткенде олардың өздеріне ғана тән
спецификалық активті рекция көрсетуі. Қозу қозғыштықтың арқасында іске
асады.
Минималды қозу тудыра алатын тітікендірудің ең аз күшін оның
табалдырығы деп атайды. Күші бұдан аз болса табалдырықтан төмен, ал көп
болса табалдырықтан жоғары тітіркендірулер деп атайды. Ең күшті қозу тудыра
алатын тітіркендіру максималды, күші бұдан біраз төмен тітіркендіру
субмаксималды, ал күші одан артық тітіркендіру супермаксималды деп аталады.
Мүшенің максималды қызметін мүмкіндігінше ұзақ қамтамасыз ете алатын
тітіркендірулерді оптималды, ал күші бұлардан артық, бірақ оптималды
эффектіні тудыра алмайтын тітіркендірулерді пессималды деп атайды. Яғни,
оптималды тітіркендірулер әсерінен ұлпада оптимум күй, ал пессималды
тітіркендірулер әсерінен ұлпаның пессимум күйі пайда болады.
Бұл түсініктер орыс физиологы Н.Е.Введенскийдің зерттеулерімен
байланысты.
Қозу физиологиясында зерттеудің ең қарапайым, әрі ыңғайлы объектісі-
нерв-бұлшық ет препараты.
Бір секундта пайда болатын қозу толқындарының максималды жиілігімен
анықталатын ұлпа қасиетін лабильділік (функционалдық жылжығыштық) деп
атайды.
Тежелу эволюция процесінің барысында пайда болған және тітіркендіруге
жауап ретінде туатын активті процесс. Ол қозуды әлсіретіп, тоқтата алады.
Тірі ұлпаларда болатын электрлік құбылыстардың (биопотенциалдардың,
биотоктардың) бірнеше түрін ажыратады. Олар:
1) тыныштық потенциалы;
2) зақымдану (альтерациялық) потенциалы;
3) электорндық потенциал;
4) локальдық потенциал немесе локальдық жауап;
5) қақпа потенциалы;
6) әрекет потенциалы (1 фазалы, 2 фазалы);
7) табалдырық потенциалдары.
2)Нерв жүйесі организмді өзгеріп отыратын сыртқы орта факторларына
бейімдеп, оның біртұтастығын қамтамасыз етеді. Нерв жүйесі жасушалардың
ұлпалардың, мүшелер мен мүшелер жүйесінің қызметтерін реттеп, оларды өзара
байланыстырады. Нерв жүйесі сыртқы және ішкі тітіркедіргіштерге организмнің
жауап қайыру мүмкіндігін береді.Нерв жүйесінің жоғары бөлімдері психикалық
іс-әрекеттің көрініс беріп жүзеге асуын қамтамасыз етеді. Нерв жүйесі –
информацияны жылдам жеткізетін және басқаруды жүзеге асыратын күрделі
үйымдасқан әрі жоғары дәрежеде маманданған жүйе
Нерв жүйесін негізгі 2 бөлімге бөліп қарастырады:
1) Орталық нерв жүйесі.
2) Шеткі нерв жүйесі.
Орталық нерв жүйесіне жұлын мен ми жатады.
Шеткі нерв жүйесіне орталық нерв жүйесінен тараған нервтер мен орталық
нерв жүйесінен тысқары орналасқан нерв жасушаларының шоғыры (ганглилер)
жатады.
Нерв жүйесі қызметтік жағынан 2 бөлімге жіктеледі:
1) Соматикалық нерв жүйесі.
2) Вегетативтік нерв жүйесі.
Тірек – қимып аппаратын нервтендіріп, денеміздің сезімталдығын
қамтамасыз ететін нерв жүйесінің бөлігін соматикалық нерв жүйесі деп
атайды. Ішкі органдарды нервтендіріп, олардың қызметін реттейтін, ондағы
зат алмасуға әсер ететін нерв жүйесінің бөлігін вегетитивті нерв жүйесі деп
атайды.
3)Нерв жүйесі нерв ұлпаларынан тұрады. Нерв ұлпасын 2 түрлі жасушалар
құрайды: нейрон және глиальдық немесе нейроглия жасушалары.
Нерв жасушылырының құрылымдық және қызметтік бірлігі нейрон болып
табылады. Глиальдық клеткалардың саны нерв жасушаларынан 8-9 есе көп
болады. Олар нерв жасушаларының қалыпты қызметтерінің іске асуында маңызды
рольді атқарады. Нейрондардың барлық жағынан қоршай орналасқан нейроглия
клеткалары (астроциттер, олигодендроциттер т.б.) және оның өсінділері –
олар үшін бір жағынан механикалық функция – тірек қызметін атқарады; екінші
жағынан, нерв жасушаларында электрлік оқшаулауды қамтамасыз етеді.
Бірақ информацияны қабылдау, өңдеу, сақтау, одан әрі беру үрдістерін
нерв жасушалары (нейрондар) іске асырады. Нейрондардың пішіні, көлемі,
құрылымы алуан түрлі болып келеді. Нейрон денесінен өсінділер шығады: аксон
– ұзын, бір ғана өсінді; дендриттер - қысқа, көп тармақталған өсінділер.
Аксон арқылы нерв импульсі (қозу) келесі бір нейронға өтеді, яғни аксонның
ұшы басқа нейронға (немесе атқарушы органдар клеткаларына) сигнал беруге
маманданған. Аксонның жасуша денесінен шығатын жері аксон төбешігі (холмик)
деп аталады. Қысқа өсінділер – дендриттер арқылы қозу нейрон денесіне
өтеді. Нейронның басқа нейронмен немесе ет талшығымен түйіскен жері
синапсты( былайша айтқанда байланысты) түзеді
Әртүрлі нейрондар денелерінен шығатын өсінділердің саны бірдей
болмайды. Осыған орай оларды униполярлы, псевдоуниполярлы, биополярлы,
мультиполярлы деп бөледі. Униполярлы нейрондарда бір ғана өсінді болады.
Мұндай нейрондар омыртқасыз жануарларда және омыртқалы жануарлардың
эмбриональдық даму кезеңінде кездеседі. Псевдоуниполярлық нейрондарда да
бір өсінді болады, бірақ ол әрі қарай екі тармақталып кетеді. Биополярлық
нейрондарда екі өсінді бар. Мультиполярлық нейрон денесінен әдетте жуан,
ұзын бір аксон және бірнеше дендриттер шығады. Бұлардың үлкендігі, пішіні,
атқаратын қызметтері, орналасқан жерлері әртүрлі болады.
Нейрондар қызметі жағынан 3 топқа жіктеледі:
1) афференттік (сезімтал, қозуды орталық нерв жүйесіне қарай(ОНЖ)
өткізеді);
2) эфференттік (моторлы, қимыл-қозғалыс, қозуды орталық нерв жүйесінен
жұмыс мүшесіне қарай өткізед);
3) қондырма (қосымша немесе аралық нейрон, афференттік нейрондарды
эфференттік нейрондармен байланыстырады).
Нейрондарды тудыратын эффектілері бойынша да жіктеуге болады. Мысалы:
қозғағыш (моторлық), секреторлық, трофикалық, тежеуші, қоздырушы т.б.
Пішіндеріне қарай нейрондарды – пирамида тәрізді, жіп тәрізді, жұлдыз
тәрізді, себет тәрізді, тригулярлық, бұта тәрізді т.б. деп те атайды.
Нерв талшықтарының яғни нерв жасушала өсінділерінің ең негізгі қасиеті
- өздері арқылы қозу импульстерін өткізу (тарату) болып есептеледі.
Біртекті нерв жасушаларынан шығатын нерв талшықтары шоғырланып ортақ нерв
жүйесі шеңберінде өткізгіш жолдар деп аталады.
Нерв талшықтарының морфологиялық белгісіне қарай балдырлы немесе
миелинді және балдырсыз (миелинсіз) деп екі топқа айырады. Миелинді сезгіш
және қозғағыш талшықтар сезім органдары мен қаңқа еттерін жабдықтайтын
нервтердің, сондай-ақ вегетативтік нерв жүйесінің құрамына енеді. Миелинсіз
талшықтар омыртқалы жануарларда негізінен симпатиқалық нерв жүйесіне тән.
Миелин қабығы миелоциттердің (Шванн жасушаларының) осьтік цилиндрді
бірнеше қайтара орауының нәтижесінде пайда болады. Орамдар бір-бірімен
кіргісіп тығыз майлы қорап - миелин қабығы түзіледі. Ол талшықтың бойында
әрбір 1-2 мм сайын үзіліс жасайды. Мұндай ашық аймақтыі Ранвье үзілістері
деп атайды, олардың диаметрі 1 мкм шамасында.
Балдырсыз талшықтарда миелин қабығы болмайды, олар тек Шванн
жасушалаларымен (невриллемамен) ғана қапталған. Нерв талшықтарындағы
құрылымдық элементтердің де әрқайсысының өзіне тиісті қызметі бар.
Невтерден қозу өтудің заңдары. Нерв арқылы қозу өтуге (таралуға) тән
бірнеше ерекшеліктер бар.
1. Нерв талшығы морфологиялық функциональдық зақымданбаған, сау болуы
керек. Мұны талшықтың анатомиялық және физиологиялық үзіліссіздік заңы деп
атайды. Егер талшықты кесіп қиса немесе оның бір бөліміне жоғарғы не
төменгі температурамен, я улы заттармен (мыс.тетродотоксинмен),
анестетиктермен әсер етсе ол арқылы қозу өтпейді.
2. Екі бағытта өткізу, яғни нерв талшығы қозуды екі бағытта да өткізе
алады. Бұл заңдылықты 1877 жылы өз тәжірибесінде Бабухин дәлелдеген.
3. Жекелеп өткізу. Қандай да болмасын шеткі нерв бағаны түрліше нерв
талшықтарынан құралған. Онда қозғағыш, сезгіш және вегетавтивтік нерв
талшықтары болады. Бірақ, әр нерв қозуды жекелеп өткізеді. Осыған орай бір
нерв өзіндегі әр түрлі талшықтар арқылы түрлі шеткі органдарға импульстер
жеткізіп, олардың қызметін өзгертеді. Мәселен, кезеген нерв көкірек
қуысындағы барлық органдарды, құрсақ қуысындағы көптеген органдарды
жабдықтайды.
4. Нерв талшығының салыстырмалы шаршамайтындығы. Егер нерв-еи
препаратын ұзақ уақыт ырғақты тітіркендірсек, біраздан кейін ет шаршап,
жиырылуын тоқтатады, ал нерв қозу өткізу қабілетін жоғалтпайды. Бұл
қасиетті 1883 жылды Введенский байқаған.
Синапс құрылымында негізгі үш бөлімді айырады:1-пресинапстық звеноны
немесе пресинапсты (көп жағдайда ол аксонның ең ақырғы тармақтарынан
тұрады); 2- постсинапстық звеноны немесе пастсинапсты (көбінесе ол келесі
нейрон денесі немсе дендрит мембранасының байланыс түзетін аймағы); 3-
пресинапс пен постсинапс арасындағы болар - болмас (10-50 нм-дей болатын)
синапстық саңылауды. Пресинапс пен постсинапс мембраналарының бір-біріне
дәл (сай) келетін байланыс түзетін аймағы көп жағдайда пресинапстық
мембрана немесе мембрана деп те атайды.
Аксон талшылықтарының жасуша денесінде түзетін синапстарын қандай
жасуша бөлімімен байланысуына қарай: аксоматикалық, аксо-дендриттік, аксо-
аксональдық, одан басқа әр трлі нейрондар дендриттерінің арасында дендро-
дендриттік, нейрон денелерін бір-бірмен байланыстыратың сомато-соматикалық
және жасуша денесі мен дендриттер арасыңда сомато-дендриттік синапстар да
болады.
Синапстар арқылы қозу өтудің екі механизмін айырады: электрлік және
химиялық. Ең көп тарағаны химиялық синапстар, содан соң – электрлік
синапстар, ең азы – аралас синапстар. Электрлік механизмді синапстар
қарапайым нерв жүйесі бар жануарларда басым болады. Синапстың қай механизм
арқылы қозу өткізетіндігі көп жағдайда синапстық саңлаудың диаметрі
айқындайды. Химиялық синапстарда оның шамасы 10-20 нм –дей. Пресинапстық
тоқ саңылауға жеткенде ондағы төменгі кедергіге байланысты жайылып, күші
кемиді де , субсинапстық мембранаға оның небәрі 0,0001 бөлігі өтеді. Ал бұл
мембраналоық потенциалдың қозу тууға жететіндей өзгерісін өрбіте алмайды.
Сол себептен де химиялық синапста қозудың берілуі химиялық заттардың
(медиаторлардың) қатысуымен жүзеге асады. Медиаторлар пресинапстың
артындағы кеңейген аксон терминаль бөлігінің ішінде болатын диаметрі 30-50
нм шамасындай көпіршіктерде орналасады. Нерв талшығының бойымен келген
импульстің әсерінен пресинапс мембранасындағыкальций каналдарының
өткізгіштігі жоғарлайды да, ішке қарай өтетін кальций иондарының ағыны
күшейіп, көпіршікткр маңындағы олардың концентрациясы артады. Бұл
концентрация тиісті шамаға жеткенде көпіршіктер пресинапстық мембранаға
қарай жақындап, тіпті онымекнсіңісіп кетеді. Осы кезде олар жарылып,
ішіндегі медиатор кванттары босайды (әр көпіршікте 1 квант, әр квантта
бірнеше мың молекула болады). Химиялық зат – медиатор синапстық саңылауға
түсіп, субсинапстық мембранадағы арнайы билок-липоидты молекулалардан
туратын сезгіш рецепторлық туындымен өзара әрекеттеседі. Субсинапстық
мембрананың ион өткізгіштігі өзгереді. Егер медиатор қозу тудырушы болса
мембанада деполяризация жүреді. Қоздырушы постсинапстық потенциал пайда
болады. Медиатор кванттарының мөлшері жеткілікті болған жағдайда қоздырушы
постсинапстық потенциал таралатын әрекет потенциалына айналады.
Химиялық сиапстарға тән болатын бірнеше функциональдық ерекшеліктер
бар: 1. Олар арқылы қозу кешігіп өтеді (сиапстық кешігу), мысалы,
жылықандыларда 0,2-0,5 мс. Ал электрлік синапстарда мұндай кешігу болмайды.
2. Химиялық синапс арқылы қозу тек бір бағытта өтеді, өйткені тиісті
сигналды жеткізуге тиісті медиатор пресинапстық звенода ғана орналасады.
Электрлік синапстарда қозу көбінесе екі бағытта да өте алады. 3. Химиялық
синапстардағы медиаторлар өздерінің табиғатына, қызметіне қарай,
постсинапстық (субсинапстық) мембранада қозу да, тежелу де тудыра алады.
Электрлік синапстар арқылы тек қозу ғана өте алады, өйткені пресинапстардан
нерв импульстері постсинапстық звеноға ылғи да деполяризация толқыны
түрінде жетеді.
Адам мен жоғары сатылы сүтқоректілердің орталық нерв жүйесінде
қоздырушы және тежеуші медиаторлар ролін атқаратын мына заттарды атауға
болады: ацетилхолин, катехлораминдер (адреналин, норадреналин, дофамин),
серотонин, нейтральды амин қышқылдары (глутамин, аспарагин), қышқыл амин
қышқылдары (глицин, гамма-амин май қышқылы - ГАМҚ), полипептидтер
(энкефалин,соматостатин), т.б. заттар.
4) Рецепторлар тітіркенуіне нерв жүйесінің қатысуымен организмнің
қайтаратын жауап реакциясын рефлекс деп атайды. Рефлекторлық реакцияны кез
келген сыртқы немесе ішкі ортаның өзгерісі туындатады. Рефлекс жасалуында
қозу өтетін жол рефлекторлық доға деп аталады. Рефлекторлық доға –
рефлексті іске асыратын, спецификалық ұйымдасқан және өзара әрекеттесетін
нерв элементтерінің кешені. Рефлекторлық доғаның негізгі бес звеносын
ажыратады: рецептор; афференттік нервтік жол; рн-ефлекторлық орталық;
эфференттік нервтік жол; эффектор немесе жұмыс органы. Белгілі бір
рефлексті тудыратын тітіркендіргіш әсерін қабылдайтын рецепторлар жиынтығын
рефлекстің рецептивтік алаңы деп атайды. Рецептор – тітіркену энергиясын
нерв импульс энергиясына айналдыратын сезімтал құрлым. Оларды негізгі 3
топқа бөледі: 1. эксерорецепторлар – тітіркендіруді сыртқы ортадан
қабылдайды; 2. интеро- нмесе висцерорецепторлар - тітіркендіруді
организмнің ішкі ортасынан қабылдайды; 3. проприорецепторлар – дененің
кеңістіктегі қалпының өзгерісін қабылдайды.
5) Организм функцияларының үйлесімділігі (координациясы). Көптеген
мүшелердің қызметтерін біріктіріп, байланыстырып, сыртқы ортаның әсеріне
бейімделуін орталық нерв жүйесінде ағзаның қызметтерінің үйлестірілуі
дейді. Орталық нерв жүйесінің рефлекторлы реакцияларды үйлестіруі қозу мен
тежелудің бір-бірімен байланысына және олардың қасиеттеріне негізделген.
Координацияның жалпы заңдылықтары немесе принциптері айқындалған.
6) ОНЖ-ның бөлімдеріне: жұлын мен ми жатады.
Жұлын омыртқа жотасының каналында орналасқан. Жұлын сұр және ақ заттан
турады. Жұлыннан аралас 31 жұп жұлын нервтері тарайды. Сұр затта шығыңқы
жерлер: алдыңғы, артқы және бүйір мүйіздері болады. Алдыңғы мүйізден
шығатын нерв талшықтары алдыңғы түбірлерді, ал артқы мүйіздерге келетін
талшықтар артқы түбірлерді қалыптастырады. XIX ғасырдың басында Белл мен
Мажанди импульстер миға жұлынның артқы түбірлері арқылы түсетінін, ал одан
алдыңғы түбірлер арқылы шығатындығын анықтады. Алдыңғы түбірлердің құрамына
көбінесе қозғағыш нейрондардың аксондары кіреді (қаңқа еттерін
жабдықтайтын). Бұлардың денелері жұлынның сұр затының алдыңғы мүйізінде
жатады. Алдыңғы мүйіздің төмен бөлімінде аксондары тоқ ішекке, тік ішекке,
қуыққа және тыныс органдарына баратын майда жасушалар жатады. Осымен қатар
кеуде және жоғарғы бел омыртқалар тұсында алдыңғы түбірлер құрамына
жасушаларры сұр заттың орталық бөлімінің сыртқы шетінде жататын эффетенттік
аксондар кіреді. Артқы түбірлердің құрамына денесі сол түбірдің өзінде
орналасып омыртқалық түйін деп аталатын біраз жуандаған эфференттік
нейрондардың талшықтары кіреді.
Жұлын негізгі 2 қызметті атқарады: 1. өткізгіштік 2. рефлекторлық.
Жұлынның көлденең кесіндісінен оның көпшілік бөлігін ақ зат жиынтығы алып
жатқаны көрінеді. Олар өткізгіш жолдарды құрайды: импульсті миға қарай
өткізетін жоғары кететін және импульсті кері бағытта алып жүретін төмен
кететін жолдар.
Жоғары кететін жолдар: 1. Жұлыннан миға Голл мен Бурдах шоғыры кетеді.
Олар арқылы терідегі, еттердегі. Сіңірлердегі рецепторлардан миға
импульстер өтеді. 2. Артқы мишық жолы (Флексиг шоғыры). Ол жұлынның артқы
мұйізінің негізінде жатқан жасушалардан басталып, қозуды жұлын түйінінде
жатқан нейрондардан алады. 3. Алдыңғы мишық жолы (Говерс шоғыры). Ол да
мишыққа барады. Флексиг пен Говерстің шоғырына импульстер ет, сіңір, буын
рецепторларынан келеді. 4. Сұр заттың дорзальдық мүйізінен шығып көру
төмпешіктеріне келіп бітетін жұлын-таламикалық жолдар. Бұлар арқылы
температура, ауырсыну, сипап-сезу сияқты тітіркенуден пайда болған
импульстер өтеді.
Төмен кететін жолдарға: а) пирамидалық; б) руброжұлын (Моноков
шоғыры); в) вестибулярлық шоғыр т.б жатады. Пирамидалық жолдар ми
қыртысының қозғағыш аудандарынан шығып ми аяқшасы арқылы мидың төменгі
бөлімдеріне келеді. Сопақша мидың төменгі бөлімінде бұл жолдардың көпшілік
талшықтары қиылысып, қарама-қарсы жаққа өтеді. Пирамидалық жолдар мидан
жұлынның қозғалыс орталықтарына қозу толқынын жеткізіп отырады: бұдан
ипмульстер еттерге барады. Пирамидалық жол адамдарда жануарлармен
салыстырғанда күшті дамыған. Оның талшығының жартысынан көбі қолдың
қозғағыш нейрондарына қарай бағытталады – бұл, шамасы, қолдың ерекше қимыл
қызметін атқаратындығына байланысты болуы керек. Пирамидалық жол арқылы
қозу өтудің тоқтауы адамда қол қимылын жасау мүмкіндігін жоғалтуына
әкеледі. Ал жануарларда, мысалы, итте мұндай жағдайда қозғалу функциясы аз-
ақ бұзылады. Маймылда қозғалу алғашқы бұзылғанмен, кейін жарым-жартылай
қайта қалпына келеді.
Руброжұлын ортаңғы мидың қызыл ядроларынан басталады. Ми көпірінде
олар бір-бірімен түйісіп, екі жаққа өтеді. Олар ет тонусын реттеуге
қатысады.
Сопақша мидың Дейтерс ядросынан вестибулярлық шоғыр кетеді. Оның
талшықтары түйіспей сопақша ми және жұлын арқылы өтеді. Олар дененің тепе-
теңдігін сақтауға қатысады.
Әр түрлі тәжірибелік зерттеулер жұлында көптеген рефлекстердің
орталықтарының бар екендігін көрсетті. Мысалға, аяқтарды тартып алу, ию,
жазу тағы сол сияқты қарапайым қозғалыстардың орталықтары орналасқан. Адам
өмірі үшін маңызды зәр шығару, жыныс мүшесінің эрекциясы, т.с.с. рефлекстер
де, дене бұлшық еттерінің тонусын сақтауға мүмкіндік беретін рефлекстер де
жұлындағы орталықтардың қатысуына байланысты. Ішкі мүшелердің вегетативтік
рефлекстері де жұлын арқылы орындалады.
Орталық нерв жүйесінің негізгі бөлігі – ми. Ол им сауытында
орналасқан. Ересек адамда мидың салмағы 1400-1450 г құрайды. Мидан 12 жұп
нервтер тарап, миды көптеген ішкі мүшелермен, беттің, мойынның еттерімен,
тілмен, көзбен байланыстырады және сезім мүшелерінен келген ақпаратты миға
жеткізеді. Бұларға I - иіс, II - көру, III - көз қимылдатқыш, IV -
шығыршық, V – үшкіл, VI – бұру, VII – бет, VIII – дыбыс, IX – тіл-
жұтқыншақ, X – кезеген, XI – қосымша, XII – тіласты нервтері жатады. Ми
артқы ми, (сопақша ми мен варолий көпірі), мишық, ортаңғы ми, аралық ми
және екі ми сыңарларынан тұрады.
Артқы мидың құрамына сопақша ми және Варолий көпірі кiредi. Артқы
мидың тiршiлiктегi маңызы өте зор. Мидан шығатын 12 жұп нepвтepдiң сегiзi
артқы мидан тарайды. Олар мыналар: үштармақты, көз алмасын кейін тартатын,
бет, есту, жұтқыншақ, кезеген, қосымша және тiл асты нepвтеpi. Осы
нервтердің қатысуымен тыныс алу, журек соғу, қан айналымы, тамақтану,
түшкiру, құсу, терлеу, жылау, кiрпiк қағу, жөтелу сияқты тiршiлiкте маңызды
рефлекстер орталықтары бар.
Сопақша ми жұлынмен тікелей байланысқан және екі түрлі қызмет:
өткізгіштік және рефлекторлық қызмет атқарады. Сопақша ми мидың сұр заты
жұлындағыдай бiр ғана жерге топтаспай, ақ зат аралықтарында жеке-жеке
шоғырлар құрып, көптеген ядроларға, кызметi әр түрлi орталықтарға айнaлған.
Ақ зат нерв тaлшықтарынан тұрады. Бұл талшықтар қозуды жоғары және төмен
қарай өткiзетiн жұлын жолдарының жалғасы және жұлынды мидың басқа
бөлiмдерiмен, сопақша мимен байланыстырып тұрады. Сопақша ми арқылы
өтетін кейбiр жұлын жолдары осы мида бiр-бiрiмен айқасып оң жақтан келген
тaлшықтар сол жаққа, сол жақтан келген талшықтар оң жаққа шығады. Бас
сүйектен шығатын 12 жұп ми нepвтepiнiң. соңғы бесеуiнiң (VIII, IX, Х, XI,
ХII) ядролары мен бiрқатар аса маңызды рефлекстердi icкe асыратын
орталықтар және жұлын қызметiн реттеуде маңызды торлы құрылымның бiр бөлігi
сопақша мида орналасқан. Сопақша мидың нерв орталықтары адамның өмірiн
қамтамасыз етуде үлкен мән атқарады. Сопақша мида тыныс, ас қорытуға
қатысы бар (шайнау, жұту, сiлекей шығару, қарын сөлi мен ұйқы безi сөлiн
шығаратын және құсу), қан тамырларын тарылтып, кеңейтетiн (қозғалтатын),
жүректiң соғуын баяулатып, сирететiн (тежейтiн) және көптеген қорғаныс (көз
жасын шығару, кipпiк қағу, жөтелу, түшкiру, тер шығару) рефлекс орталықтары
бар. Сопақша мидың мойын және көз еттерiнiң тонусын өзгертетiн көптеген
қозғалтқыш ядролары көпір және ортаңғы мимен бiрге статикалық және
статокинетикалық (вестибулярлық) рефлекстердің жүзеге асуын қамтамасыз
етеді. Сопақша мида демдi iшке алу және сыртқа шығару рефлекстерiнiң
орталықтары бар. Олар үздiксiз кезектесiп, бiрi серпiлгенде екiншici
тоқырайды. Бұлардың ауыспалы кезектесуi тыныс алу ырғағын үйлестіредi.
Сопақша мидың рефлекстерi туа бiткeн рефлскстер болғанымен бұлардың
орталықтарына ми қыртысы әсер ете алады. Әpтicтep сахнада жүрiп, қажет
болса, көз жасын төгіп жылай алады. Бұл айтылғандар сопақша мидын қызметiн
ми қыртысы реттейтiнiн керсетедi.
Варолий көпірінiң қызметi осы күнге дейiн толық анықталмаған. Ми
көпiрінiң құрамында ақ зат көп. Ақ заты жоғары бағытталған және мидың
жұлынға қарай (төмен) бағытталған жолдарын құрады.
Ақ заттар аралығында бөлек-6өлек нейрон шоғырлары жайылған Бұлардың
iшiнде бас сүйек, ми жүйкелерiнiң V,VI,VII жұптарының ядролары, көлденең
жолақ еттердi ширықтыруға қатысатын рефлекс орталықтары, ұйықтау және
ұйықтамау (сергек болу) тәртiбiн реттейтiн торлы құрылым нейрондары бар.
Бұлармен қатар көпiрде дем алуды дем шығарумен алмастырып отыратын
пневмотаксикалық орталық пен тыныс орталығында зат алмасуын реттейтiн
орталық орналасқан.
Артқы мидың бүкіл бойында көптеген талшықтары бар нерв жиынтықтары
орналасқан. Осы нерв пен жасушалар жиынтығын – тор тәрізіді (ретикульді)
туындылар деп атайды. Торлы құрылым екi түрлi кызмет атқарады:
а) жұлынның қызметiн күшейтiп, не әлсiрететiн төмен қарай бағытталған
әсер; б) ортаңғы мидың торлы құрылымымен бiрге мидың басқа бөлiмдерiнiң
қызметiн күшейтетiн жоғары жаққа қарай бағытталған әсер. Торлы құрылымды ми
аккумуляторы деп атауға болады. Сонымен қатар, ол организмнің ұйқы-сергек
күйінің көрініс беруіне де қатысады.
Варолий көпiрi және сопақша мимен бiрге ортаңғы ми ми діңінің негiзiн
құрады. Оның сырт жағындa ми қақпағы, iшкi жағында ми аяқшалары орналасқан.
Opтaңғы мидың негізгі құрлымдарына төрт төмпешiк, қара зат(субстанция),
қызыл ядро, III және IV жұп ми нервтерiнiң түйiнiсi мен торлы құрылым
болады. Ортаңғы ми арқылы жоғары қарай таламусқа, мишыққа баратын жолдар,
ми қыртысынаң жолақ денеден гипоталамустан төмен қарай бағытталған ортаңғы
миға, сопақша миға, жұлынға баратын жолдар өтедi.
Төрт төмпешiк пен көз алмасын көзғайтын ІІІ жұп нервтер түйiндерi
ортаңғы мидың сырт жағына, ал iшкi жағында қара зат, қызыл ядро және IV жұп
шиыршық нервтің нейрондары орналасқан.
Көз алмасын қозғайтын ІІІ жұп нерв аралас нерв тармақтары арасында
көздiң қиғаш eттеpiнен басқа еттердi жиырылтатын талшықтармен қатар көз
етерінен орталыққа тебетiн сезгiш талшықтары бар. Мұнымен қатар, бұл нерв
арасында ортаңғы мида орналасқан парасимпатиқалық түйiндердiң прегaнглиялық
талшықтары бар. Бұл нерв серпiнiстерiн кірпіктік түйiннен екiншi нейронға
жеткiзедi. Бұл түйiннен басталған постганглиялық талшықтар көздiн қарашығын
тарылтатын еттi жиырылтатын эфференттiк нерв. Ми нерв терінің IV жұп
нервісi де аралас нерв. Талшықтар арасында көздiң жоғарғы қиғаш eтiн
жиырылтатын қозғалтқыш талшықтармен қатар еттiң сезгiш талшықтар да бар.
Төрт төмпешiктiң алдыңғы екі төбешігі көрудің алғашқы рефлекторлық
орталығы. Осы орталықтың арқасында көздiң, бастың, дененiң жарық түскен
жаққа қарай бұрылуы, көз қарашығының тарылуы және аккомодация рефлекстерi
пайда болады. көру орталығында орналасқан. Ми сыңарын алып тастағанда да
аталған рефлекстер жойылмайды.
Артқы төмпешiктер естудің алғашқы рефлекторлық орталығы. Бұлардың
қатысуымен eң алдымен есту, соған орай жөн табу рефлeкстepi, яғни құлақ
жарғағы, бастың қатты дыбыс шыққан бағытқа бұрылуы. Бұл рефлекстер үлкен ми
жарты шарын алып тастағанда жойылмайды.
Төрт төмпешiк кенеттен әсер еткен тiтiркендiргiшке жауап ретiнде
қорғаныс рефлекстерiн тудырады, осыған байланысты олар сақтық рефлекстерi
деп аталдаы. Мысалы, ыдыстағы сұйықтық байқаусызда төгiлгенде адам оның
қayiптi eкeнiн түciніп үлгермей-ақ лезде бiр жаққа қарай ығысады.
Қызыл ядро орталық нерв жүйесiнiң барлық бөлiмдерiмен және ми
қыртысымен тығыз байланыста болады. Ол бұлшық еттердiң тонусын реттейтiн
қозғалыс орталығы. Мысалы, мысықтың ми бағанасын қызыл ядродан жоғарырақ
жерден көлденең тiлiп жiберсе, оның жүріс-тұрысында айтарлықтай өзгерiстер
пайда болмайды. Ал миды қызыл ядродан төмeнipeк тiлгенде мелшию пайда
болады. Барлық бұлшық еттер, әcipece жазылу еттерi ширығып, қатаяды.
Сондықтан, мысықтың басы қақиып, шалқаяды, жотасы созылып, сирақтарының
буындары жазылып тiкiрейе cipecіп, қатаяды, құйрығы тiк көтерiледi. Мысықта
мұндай құбылыс қызыл түйiн мен жұлынды қосатын жол - Монаков буданы
бұзылғанда байқалады.
Қызыл ядро мен артқы мидағы Дейтерс түйiнiнiң жұлынға әcеpi бiр-бiрiне
қарама-қарсы. Қызыл ядродан басталатын Монаков буданы жұлынның бүгу
орталығының ( және ( мотонейрондарын қоздырады немесе жазылу орталығын
тежейдi. Ал Дейтерс түйiнiнен шығатын кiреберiс жұлындық жол жазылу
орталығын қоздырады да бүгу орталығын тежейдi. Сондықтан, Монаков түйiнi
зақымдалғанда Дейтерс түйiнi ғана әсер етедi. Дейтерс түйiнiн зақымдаса,
мелшию жойылады. Қара зат - нейрондарында қара пигмент көп болғандықтан
солай деп аталады. Қызметi, қыртыс және қыртыс асты түйiндерiмен торлы
құрылыммен бiрге, бұлшық еттердiң әcipece, нәзiк және нақты қимыл-
қозғалыстарды реттеу.
Торлы құрылым (ретикулярлық формация). Бұл сырт пішiнi торға ұқсайтын,
бір-бірімен шырмалып жатқан нейрондардан тұрарады. Торлы құрылым ми
бағанының ортаңғы бөлігін алып жатыр. Ол бірнеше нервтік жолдарды бнтнді:
афференттік жолдары: 1) жұлын-торлы құрылым жолы, 2) ми-торлы құрылым, 3)
ми қыртысы-торлы құрылым; эфференттік жолдары: 1) торлы құрылым-жұлын, 2)
торлы құрылым-ми жолы, 3) торлы құрылым-ми қыртысы жолы.
Торлы құрылымның физиoлoгиялық мaңызы электрофизиологиялық әдiспeн
анықтaлды. Торлы құрлымның жұлынның қызметiн күшейтiп, не әлсiрететiн
төмен қарай бағытталған әсері; ортаңғы мидың торлы құрылымымен бiрге мидың
басқа бөлiмдерiнiң қызметiн күшейтетiн жоғары жаққа қарай бағытталған әсері
болады. Торлы құрылымды ми аккумуляторы деп атауға болады.
Сопақша мидың торлы құрылымын электр тогымен тітіркендіргенде көптеген
жұлын рефлекстерiнiң тежелгенi байқалған. Торлы құрылымды тiтiркендiргенде
пайда болатын нәтиже тітіркендіргіштiң күшiне байланысты болған. Әлсiз
тітіркендіргішпен торлы құрылымның бiр жақ бөлiгiне әсер еткенде жұлынның
сол бөлiгiндегi нейрондар тежелген, ал күштi тітіркендіргішпен әсер еткенде
екі бөлiгiнiң де нейрондары тежелген. Және де ондай нәтиже торлы құрылымның
вентромедиальды бөлiмiн тітіркендіргенде ғaнa байқалады. Ал басқа жерлерін
тітіркендіргенде ондай нәтиже болмаған.
Торлы құрылым тыныс еттерiн, жұлынның симпатиқалық орталықтарын және
тыныс алу мен вазомоторлық жауаптарды реттейтiн мотонейрондарды қоздырады
және тежейдi. Айтылғандардың барлығы торлы құрылымның төмен бағытталған
әcepiнің болатындығын көрсетеді.
Торлы құрылым ми қыртысына, яғни жоғарыға қарай бағытталған белсендiру
әсерін ми бағанасының және таламустың белсендiрушi жүйесiне бөледі. Ми
бағанасындағы жүйе жинақталған белсендiліктi тудырады, ал таламустық жүйе
жергіліктi әсер eтeдi. Торлы құрылым ми қыртысына белсендіруші әсер етеді.
Ми қыртысы өз тарапынан торлы құрылымға әсер етеді. Торлы құрылымның
нейрондарына әсер ету арқылы ми қыртысы олардың сезiмталдығын өзгертедi,
яғни ми қыртысы торлы құрылымның қызметiн реттейдi және бағыттайды.
Торлы құрылым гипоталамуспен және лимбиялық жүйемен тығыз қарым-
қатынаста болып, ағзаның вегетативтік және гомеостатикалық қызметiнiң
бiрлескен реакциясын қамтамасыз етедi.
Торлы құрылым тітіркендіргішке баяу жауап қайтарады, бiрақ қозуы
ұзаққа созылады. Ол бұлшық еттердiң ширығуын жеңiлдетедi немесе тежейдi.
Ортаңғы ми мен аралық мидағы торлы құрылым жануардың рефлекторлы қимылын
жеңiлдетедi.
Варолий көпiрiнiң және орта мидың торлы құрылымының бүйiр бөлiмдерi
қимыл рефлекстерiн жеңiлдетiп, сопақша мидағы оның ортаңғы бөлiмдерi оны
тежейдi. Жеңiлдету және тежеу торлы құрылымдағы тiтiркенiстiң жиiлігiне
байланысты болады. Ол, сонымен қатар, жұлынның жоғары қарай импульстердi
өткізетiн жолдарының қозғыштығын езгертедi.
Торлы құрлымның организмнің ұйқы- cepгектiк, эмоция және стрес
күйлерінің көрініс беруіне қатысы бар.
Торлы құрылымды тiтiркендiргенде жануар оянады да, зақымдағанда -
ұйқыда болады.
Симпатикалық нерв арқылы торлы құрылым бұлшық еттердiң қызметiне, нерв
жүйесiне, сезiм және iшкі мүшелерге, iшкі секрециялық бездерге, олардағы
гормондар мен медиаторлардың мөлшерiне әсер етедi.
Ортаңғы ми мен Варолий көпірінiң торлы құрылымының жасушаларының бiраз
бөлігi адреналин мен норадреналиннiң әсерінeн қозады, ал орта ми мен аралық
мидың торлы құрылымының бiраз бөлігi ацетилхолиннiң әcеpiнeн қозады.
Ацетилхолиннiң торлы құрылымға әcеpi оның iшкі мүшелерге eтeтiн шеткі
әсеріне қарама-қарсы.
Мишық үш бөлімнен тұрады: мишықтың құрты деп аталатын ортаңғы бөлімнен
және мишықтың екі жарты шарларынан. Мишықтың бетінде толып жатқан иректер
болады. Сондықтан ол өте үлкен болып келеді және сұр заттан немесе
қыртыстан тұрады. Қыртыста үш қабат бар: беткі немесе молекулалық, аралық
немесе Пуркинье жасушаларының қабаты; терең я дәнді қабат.
Мишық барлық қозғалу актыларының орындалуына қатысады: оған өзгерістер
енгізеді, сүйтіп әрбір жеке қимылдардың нақты дұрыс орындалуын қамтамасыз
етеді. Мишық – тонустық рефлекстердің жоғары дәрежелі реттеушісі болып
табылады. Сонымен қатар, мишық тыныс алуды, жүректің жиырылуын қимылдың
түріне байланысты лайықтап отырады.
Адамда мишықтың қызметі бұзылса қозғалу қызметінің реті бұзылады,
теңдік жоғалады. Мишықты толығымен алып тастағанда атония байқалады – еттер
тонусын жоғалтады. Астазия туады – бір орында басын, денесін теңселтпей
тұра алмайды. Дизметрия – еттің жиырылуы күші мен орындалатын қызметтің
арасында сәйкестік жоғалады.
Ортаңғы ми мен ми сыңарларының арасында аралық ми орналасқан. Аралық
ми төмпешіктен - таламус және төмпешік асты аймақтан – гипоталамустан
тұрады.
Төмпешіктің құрамына шығу тегі және функционалдық жағынан өзгеше
бірнеше ядролар кіреді. Төмпешік ми қыртысымен екі жақты байланыста болады.
Ядроларда барлық афференттік жұйелерден үлкен жарты шарлар қыртысына
баратын өткізгіш жолдардың ақырғы звеносының нейрондары орналасады. Таламус
арқылы мидың барлық сезгіш жолдары (иіс сезуден басқа) өтеді. Бірақ, оны
жай ғана өткізгіш қақпа ретінде қарастыруға болмайды. Таламуста импульстер
өзгеріп, жаңа, түрлі комбинацияға түседі. Таламус төменгі түйсік пен
эмоцияны жасауға қатысады.
Төмпешік астындағы аймақта-гипоталамуста екі бөлімді айырады.
Дорзальдық бөлім – субталамикалық (Люис ядросы) ядродан және сұр заттың
басқа майда жиынтықтарынан тұрады. Вентральдық бөлімге көру нервінің
қиылысқан жерінің үстінде (хиазманың) жататын ядролар (супраоптикалық және
паравентрикулярлық), сұр төмпешіктің және оған көршілес жатқан емізікті
денелердің ядролары, олардың жоғарғы жағында жатқан артқы гипоталамикалық
ядро кіреді.
Гипоталамус ортаңғы мидан өсіп жетілген. Гипоталамус жоғары дәрежелі
вегетативтік орталық болып саналады. Мұнда зат алмасуын, жылу түзілуді,
жылу беруді, тер бөлуді, аштық және шөл сезімдерін, барлық ішкі мүшелердің
қызметін реттеу орталықтары бар. Сонмен қатар, гипоталамуста нейросекреттер
түзіліп, гипофиз безінде белсендіріледі. Гипоталамус ішкі секреция қызметін
реттеуге қатысады. Ол адамның ұйқысы мен сергектігін реттеуге де қатысады.
Ми сыңарларының ақ заттарының ішінде орналасқан сұр заттың жиынтығы
жатыр. Оған кіретіндер: құйрықты, бұршақ тәрізді, миндаль тәрізді ядролар
және қоршау.
Бұршақ тәрізді ядро ақ заттың қабаты арқылы мүшелерге бөлінеді. 1.
Сыртқы мүше немесе қабық. 2. Екі ішкі мүше, немесе түссіз шар. Қыртысасты
ядроларының негізгі топтарын екі жүйеге бөледі: 1. Түссіз шар ядроларының
группасы ертедегі жолақ денені, немесе паллидумды құрады. 2. Қабық пен
құйрықты ядро жаңа денені немесе стриатумды құрайды.
Қыртыс асты ядролар ми сыңарларының қыртысына бағынады.
Стриатум төмпешіктерден және үлкен жарты шарлар қыртысынан талшықтар
алады. Төмпешіктер арқылы стриатум организмнің барлық афференттік
жүйелерімен байланысады. Стрнатум паллидумға да талшықтар береді.
Кейбір мәліметтерге қарағанда паллидум тікелей үлкен жарты шарлар
қыртысынан да талшықтар алады. Оған сонымен қатар төмпешікасты ядроларының
кейбіреулерінен және тор тәрізді туындылардан талшықтар келеді. Ал
эфференттік талшықтар паллидумнан ортаңғы мидың тор тәрізді туындыларына,
субталамикалык ядроға, төмпешікке т.б. кетеді.
Рефлекторлық қимыл актысы орындалу үрдісінде үлкен жарты шарлар
қыртысынан импульстер негізінен 3 түрлі төмен кететін жолдар арқылы шығады:
пирамидалық жол, мишыққа баратын жол және стриатум арқылы өтетін жол.
Қыртыс асты ядролар түрлі қимыл актыларына түзетулер енгізеді, сүйтіп
олардың орындалуын жеңілдетеді. Адамда қыртысасты ядроларының функциясы
бұзылған кезде, қосымша қимылдар не шамадан тыс артық болып кетеді, не олар
толығымен жоқ болады. Мысалы мимика (бет қимылы) толық жоғалып, бет маска
тәрізді болып қалуы мүмкін. Кейбір басқа ауруларда керісінше құбылыстарды
байқауға болады: бет қимылдары шамадан тыс артық болады, әрбір қимыл актысы
керексіз қосымша қимылдарды тудырады.
Керекті қосымша қимылдар адамның денесін кеңістікте ұстауында үлкен
мәні бар. Мысалы доп ұстаудағы адамның қалпы. Мұндай қосымша қимылдарды
миостатика деп атайды. Түссіз ядро көру төмпешігінен орталыққа тепкіш
импульстер қабылдап, қызыл ядроға орталықтан тепкіш импульстер береді.
Сондықтан қызыл ядро тудыратын ет тонусын тежей алады.
Түссіз ядрода туған қозу аса күшейіп кетсе атетоз (қол мен
саусақтардың дамылсыз қозғалысы), хорея (бүкіл дененің еріксіз қозғалысы)
байқалады. Қыртыс асты ядролары мен төмпешік астындағы аудан организм
функцияларын реттеп отыратын жалғыз ғана орталықтар емес. үлкен жарты
шарлар қыртысын айтпағанның өзінде, орталық нерв жүйесінің басқа да толып
жатқан бөлімдері арасындағы өзара әсерлерсіз, үйлесімділіксіз, байланыссыз
ешқандай қимыл актысы, зат алмасу үрдістерінің көріністері қалыпты жағдайда
орындала алмайды.
Лимбиялық жүйе деп үлкен ми сыңарларының медиобазальдық бөлігінде
орналасқан нервтік құрылымдар мен олардың байланыстарын айтады. Бұл жүйенің
құрылымдары ми бағанын көмкеріп жатады. Лимбиялық жүйенің орталық
звеноларына миндаль тәрізді кешен, гиппокамп, белдеуше ирек жатады.
Лимбиалық жүйе құрамына кіретін құрылымдар организм әрекетінің аса
күрделі формаларын (қоректік, сексуальдық іс-әрекеттерді, түр сақтау
үрдістерін, ұйқыны және ояу күйді, есті, зейінді, эмоциялық күйлерді т.б.)
реттеуге қатысады да, тұтас соматовегатативтік интеграцияны жүзеге асыруда
маңызды роль атқарады. К.Прибрам мен Л. Крюгер (1954) үш түрлі
функциональдық жүйені ажыратады: 1. Иіс сезу (иіс сезу пиязшығы мен төрт
төбешік, диагональ шоғыр, миндалинаның қыртыс — медиальды ядролары); 2.
Метаболизм процестері мен эмоциялық реакцияларды қамтамасыз ететіндер
(қалқа, миндалинаның базолатеральдық ядролары, маңдай — самай қыртысы,
базальдық қыртыс); 3. Эмоциялық реакцияларға қатысатындар (гиппокамп,
энторинальдық қыртыс, белдеуше ирек).
Үлкен ми сыңарлары бас миының ең үлкен және маңызды бөлімі. Мидың
салмағының 80 пайызы ми сыңарларына келеді. Ми сыңарлары бір-бірімен
сүйелді дене арқылы жалғасқан екі жарты шардан тұрады. Ми сыңарларының
бетінде көптеген сайлар мен иірімдер орналасып, оның пішінін
күрделендіреді. Оның сыртында қалыңдығы 2-4 мм сұр зат – қыртыс қаптаған.
Ми сыңарларының қыртысы ОНЖ ең жоғарғы бөлімі.
Үлкен ми сыңарлар қыртысы адамның психикалық іс-әрекетінің негізі
болып табылады. Ағза мен сыртқы орта арасындағы байланысты жүзеге асырады.
Үлкен ми сыңарлар қыртысында көптеген сайлар мен қатпарлар болады, соның
арқасында қыртыстың жалпы ауданы үлкейеді. Адамдарда ми сыңарлары
қыртысының ауданы 2200 см2-тан тұрады. Қыртысты 109-1010 нейрондар мен
глиаль жасушалары құрайды. Глиаль жасушалары ионды реттеуші және қоректік
қызмет атқарады.
Ми қыртысын құратын жасушалардық түрлері бірнешеу. Олардың бір тобы
пирамидалық жасушалар. Олардың денесі үшбұрыш пішіндес болып келеді. Қыртыс
бетіне қарағанда вертикаль бағытта орналасады. Бұл жасушылардың денесінен
жоғары қарай Т әрпі тәрізді бұтақтанып, дендриттер шығады, ал төмен қарай
аксон шығады. Аксон төмен кететін жолдар құрамына кіреді немес ми
қыртысының басқа аймақтарына бағытталады. Пирамидалық жасушалардың
дендриттері қалың тапшықтар шипиктер түзеді. Әрқайсысы анық синапстық
байланыс аймағын береді.
Келесі тобы ұсақ жұлдыз тәрізді жасушалар. Бұл жасушалардың күшті
бұтақтанған аксан мен дендриттері болады. Бұл өсінділер арқылы қыртысішілік
байланыс түзіледі. Жасушалардың үшінші тобы ұршық тәрізді ұзын аксоны бар
жасушалар. Аксондары вертикаль және горизонталь бағытқа бағытталады.
Қыртыстың сұр затына оның астында жатқан ақ заттан өте көп афференттік
талшықтар келеді. Олардың ішінен мынадай негізгі талшықтарды айырады: а)
проекциялық талшықтар — үлкен жартышарлар қыртысын мидың төмен жатқан
бөлімдерімен байланыстырады; б) ассоциациялық талшықтар — қыртыстың бір-
бірінен алыс және жақын жатқан бір жарты шардағы аймақтарды байланыстырады,
бір жарты шардан екіншісіне келетін талшықтарды комиссуральдық деп атайды.
Қыртыстың эфференттік талшықтарының өздерінің ішінен проекциялық және
ассоциациялық талшықтарды айырады. Бұлардың біріншісі қыртыстың төменгі
қабаттарынан, ал екіншісі жоғарғы қабаттарындағы жасушалардан кетеді. Ал
мидың салмағының артуы дендриттердің өсу есебінен жүреді. Осының
нәтижесінде туғаннан кейін жасушалардың орналасу жиілігі біртіндеп азая
береді: Үлкейген дендриттер жасуша денелерінің арасындағы кеңістіктерді
толтырып, олардың өзін біраз ығыстырады. Жасқа байланысты дендриттер
құрылысында да біраз өзгерістер жүреді: оларда ерекше қалыңданған кішкене
өсінділер (шипики) пайда болады. Шипиктер орталық нерв жүйесінің барлық
бөлімдерінде кездеседі, әсіресе олардың саны қыртыстың пирамидалы
жасушаларында көп, әрі алуан пішінді болып келеді, Қыртыста шипиктер туу
қарсаңында пайда болып, олардың саны жасқа байланысты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz