Сатып алушы мен сатушының құқықтары мен міндеттері
КІРІСПЕ 3
І. САТЫП АЛУ . САТУ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕР 5
1.1 Сатып алу сату шартының ұғымы жəне элементтерi 5
1.2 Сатып алусату шартының объектiсi 9
1.3 Бөлшектеп сатып алусату шарты 13
ІІ. САТУШЫНЫҢ ЖӘНЕ САТЫП АЛУШЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ МЕН МІНДЕТТЕРІ
18
2.1 Сатып алушылардың құқықтары және оларды қорғау 30
2.2 Сатушының (дайындаушының, орындаушының) құқықтары мен міндеттері
32
ІІІ. САТЫП АЛУ САТУ ШАРТТАРЫ БОЙЫНША ЖАУАПКЕРШІЛІК
38
ҚОРЫТЫНДЫ 41
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 43
І. САТЫП АЛУ . САТУ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕР 5
1.1 Сатып алу сату шартының ұғымы жəне элементтерi 5
1.2 Сатып алусату шартының объектiсi 9
1.3 Бөлшектеп сатып алусату шарты 13
ІІ. САТУШЫНЫҢ ЖӘНЕ САТЫП АЛУШЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ МЕН МІНДЕТТЕРІ
18
2.1 Сатып алушылардың құқықтары және оларды қорғау 30
2.2 Сатушының (дайындаушының, орындаушының) құқықтары мен міндеттері
32
ІІІ. САТЫП АЛУ САТУ ШАРТТАРЫ БОЙЫНША ЖАУАПКЕРШІЛІК
38
ҚОРЫТЫНДЫ 41
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 43
Менің таңдап алған тақырыбым азаматтық айналымға қатысушылар арасындағы «Сатып алушы мен сатушының құқықтары мен міндеттері» болып отыр. Бұл тақырып қазіргі нарық заманында өте өзекті тақырыптардың бірі деуге болады. Өйткені қазір «сатып алу-сату» күрт өсіп отыр. Курстық жұмысты жазу мақсатым осы шарт түрінің ұғымын, оның мәні мен маңызын ашып көрсету болып табылады.
Тағыда бір еркеше айтатын мәселе Азаматтық кодекстің 25-тарауға «Сатып алу-сату шартына» біздің елімізде әлі де ғылыми зертеулер жүргізілмеген. Ғылыми-әдебиетке шолу жасайтын болсақ, жалпы «азаматтық құқық» мәселелеріне бұрынғы Одақ бойынша көңіл бөлген авторлардың ішінде ерекше айтарлық Басина Ю.Г.,Суханов Е.А, Богатых Е, Сулейменов М.К., Диденко А.Г., Иоффе О.С. Гаврилов Э.П., Волнин И., және басқалар.
Сатып алушы мен сатушы құқықтары мен міндеттері бойынша өз ұстанымдарын барынша толық және нақты мынадай В. В. Витринский, А.П. Сергеев секілді ғалымдар жазған. Олар сатып алу –сату шарты туралы жалпы ережелерді, сондай-ақ оны жасау шарттары және сатып алу –сату шартының бөлік түрлерін жан-жақты қарастырған.
Ал біздің Республикамызда Төлеуғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы, оқулық, Алматы, 1999ж. Жайлин Ғ.А. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы, Ерекше бөлім. 1-2 томдар, Алматы, 2003 ж; Темiрғалиева Р.А. Шарттар жинағы: Сатып алу- сату. Айырбас, сыйға тарту, жалдау.. / ҚР жаңа Азаматтық кодексiнiң ерекше бөлiмi негiзiнде құраст.; Құраст.Р.А.Темiргалиева.- Алматы: ЖШС "Аян Әдет", 2000.- 128 бет. жылғы еңбектер баршылық.
Бұл курстық жұмыстың басты мақсаты- Азаматтық кодекстің –бабы «Сатып алушы мен сатушы құқықтары мен міндеттері шартын» қолданудың тиімділігін күшейтуге бағыталған ғылыми тұжырымдар беру.
Осы басты мақсатқа байланысты зертеу барысында мынандай міндеттер тұрды:
• Азаматтық кодекстің –бабы «Сатып алу -сату шартының»- түсінігін ашу, олардың құқықтары мен міндеттерін анықтау;
• «Сатып алу -сату шартының» субъектілері мен объектілеріне тоқталу;
• «Сатып алу -сату шартының» түрлерін анықтау;
• «Сатып алушы мен сатушының міндеттерін анықтау;
Сатып алушы мен сатушының жауапкершіліктерін айқындау;
Аталған міндеттерді орындау барысында Қазақстан Республикасының нормативтиік құқықтар мен актілеріне сүйенеді. Атап айтсақ - Қазақстан Республикасының Конституциясы 30.08.1995ж. (өзгертулер мен толықтырулар 07.10.98ж.) Алматы: Жеті-Жарғы.; Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 27 желтоқсан 1994 ж. (жалпы бөлім),Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 1 шілде 1999 ж., Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі. Жалпы, Ерекше бөлімдері. Алматы, Юрист, 2003 ж. Қазақстан Республикасының "Бағалы қағаздар рыногы туралы" 2 шілде 2003 ж.
Тағыда бір еркеше айтатын мәселе Азаматтық кодекстің 25-тарауға «Сатып алу-сату шартына» біздің елімізде әлі де ғылыми зертеулер жүргізілмеген. Ғылыми-әдебиетке шолу жасайтын болсақ, жалпы «азаматтық құқық» мәселелеріне бұрынғы Одақ бойынша көңіл бөлген авторлардың ішінде ерекше айтарлық Басина Ю.Г.,Суханов Е.А, Богатых Е, Сулейменов М.К., Диденко А.Г., Иоффе О.С. Гаврилов Э.П., Волнин И., және басқалар.
Сатып алушы мен сатушы құқықтары мен міндеттері бойынша өз ұстанымдарын барынша толық және нақты мынадай В. В. Витринский, А.П. Сергеев секілді ғалымдар жазған. Олар сатып алу –сату шарты туралы жалпы ережелерді, сондай-ақ оны жасау шарттары және сатып алу –сату шартының бөлік түрлерін жан-жақты қарастырған.
Ал біздің Республикамызда Төлеуғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы, оқулық, Алматы, 1999ж. Жайлин Ғ.А. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы, Ерекше бөлім. 1-2 томдар, Алматы, 2003 ж; Темiрғалиева Р.А. Шарттар жинағы: Сатып алу- сату. Айырбас, сыйға тарту, жалдау.. / ҚР жаңа Азаматтық кодексiнiң ерекше бөлiмi негiзiнде құраст.; Құраст.Р.А.Темiргалиева.- Алматы: ЖШС "Аян Әдет", 2000.- 128 бет. жылғы еңбектер баршылық.
Бұл курстық жұмыстың басты мақсаты- Азаматтық кодекстің –бабы «Сатып алушы мен сатушы құқықтары мен міндеттері шартын» қолданудың тиімділігін күшейтуге бағыталған ғылыми тұжырымдар беру.
Осы басты мақсатқа байланысты зертеу барысында мынандай міндеттер тұрды:
• Азаматтық кодекстің –бабы «Сатып алу -сату шартының»- түсінігін ашу, олардың құқықтары мен міндеттерін анықтау;
• «Сатып алу -сату шартының» субъектілері мен объектілеріне тоқталу;
• «Сатып алу -сату шартының» түрлерін анықтау;
• «Сатып алушы мен сатушының міндеттерін анықтау;
Сатып алушы мен сатушының жауапкершіліктерін айқындау;
Аталған міндеттерді орындау барысында Қазақстан Республикасының нормативтиік құқықтар мен актілеріне сүйенеді. Атап айтсақ - Қазақстан Республикасының Конституциясы 30.08.1995ж. (өзгертулер мен толықтырулар 07.10.98ж.) Алматы: Жеті-Жарғы.; Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 27 желтоқсан 1994 ж. (жалпы бөлім),Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 1 шілде 1999 ж., Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі. Жалпы, Ерекше бөлімдері. Алматы, Юрист, 2003 ж. Қазақстан Республикасының "Бағалы қағаздар рыногы туралы" 2 шілде 2003 ж.
1. ҚРКонституциясы 30 тамыз 1995 ж.
2. ҚР Азаматтық кодексінің 27 желтоқсан 1994 ж. (жалпы бөлім)
3. ҚРАзаматтық кодексінің 1 шілде 1999 ж.
4. ҚР "Бағалы қағаздар рыногы туралы" 2 шілде 2003 ж.
5. ҚР Агенттік төрағасының 1999 жылдыѕ 25 тамызында бекітілген "Мемлекеттік кәсіпорындармен монопольді қалыптасатын қызметтерге бағаны реттеу Ережесі"
6. Басин Ю.Г. Ответственность за нарушение гражданско – правового обязательства. Уч. пос. – Алматы; Јділет Пресс – 1997
7. Диденко А.Г., Басин Ю.Г., Иоффе О.С. ж.б. Гражданское право. Оқу құралы - Алматы: казГЮУ АПО/24 1999/№
8. Жайлин Ғ.А. Қазақстан Республикасы Азаматтық құқығы. Оқулық. Ерекше бөлім. I. том.- Алматы: Заң әдебиеті, 2003.
9. Гражданское право. Учебник. Часть II, А.П. Сергеев, Ю.К. Толстой редакциясымен. – М.: Проспект, 1997.
10. Гражданское право. Учебник. Часть І/Под ред. А. П. Сергеева, Ю.К.Толстого.-М.: "Проспекты", 1996.
11. Гражданское право. Учебник. Часть II/ под. Ред. А.П.Сергеева, Ю.К.Толстого. Проспект, 1997№
12. Суханов Е. А. Лекции о праве собственности.— М.; Ю.Л., 1991.
13. Тархов В.А. Гражданское право (общая часть) Чебоксары: Чув. Кітап баспасы, 1997 ж.
14. Сарсембаев М.А. Халықаралық сауда құқығы. Алматы, 2004г.
15. Сергеев А.П., Толстого Ю.К. Гражданское право т. 2 и 3. М.,1997-2007гг.
16. Суханов Е.А. Гражданское право в 2-х томах М., 2006г.
17. Сулейменов М.К. Гражданское право РК. Алматы, 2006г.
18. Т.И. Михайлов. Гражданское право. Учебник для вузов. Часть вторая М., 2005.
19. ҚР Министрлер кабинетінің қаулысымен 1994 жылы 9 қарашада бекітілген: Өнімді саны мен сапасына қарай қабылдап алу "нұсқауы
20. ҚРАзаматтық кодексінің 349-бабы 2-тармағы, 350-бабы
21. Марш П.Д. В Англия, Франция және Германияның салыстырмалы келісім шарт құқылы -Алматы: Дәнекер, 1999-277 б.
22. 1988 жылғы 26 мамырда қабылданған КСРО-ның «КСРО-дағы кооперация туралы» заңы ерекше маңызды болды. «КСРО-дағы кооперация туралы» заңы
23. Закон СССР «О кооперации в СССР» 26 мая 1988 г. № 8998-6 ведомости ВС СССР. 1988 № 22, 355-бет
24. ҚРАзаматтық Кодексі, Жалпы бөлім, Алматы-2005
25. Төлеуғалиев, Ғ. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы, Алматы-2001
2. ҚР Азаматтық кодексінің 27 желтоқсан 1994 ж. (жалпы бөлім)
3. ҚРАзаматтық кодексінің 1 шілде 1999 ж.
4. ҚР "Бағалы қағаздар рыногы туралы" 2 шілде 2003 ж.
5. ҚР Агенттік төрағасының 1999 жылдыѕ 25 тамызында бекітілген "Мемлекеттік кәсіпорындармен монопольді қалыптасатын қызметтерге бағаны реттеу Ережесі"
6. Басин Ю.Г. Ответственность за нарушение гражданско – правового обязательства. Уч. пос. – Алматы; Јділет Пресс – 1997
7. Диденко А.Г., Басин Ю.Г., Иоффе О.С. ж.б. Гражданское право. Оқу құралы - Алматы: казГЮУ АПО/24 1999/№
8. Жайлин Ғ.А. Қазақстан Республикасы Азаматтық құқығы. Оқулық. Ерекше бөлім. I. том.- Алматы: Заң әдебиеті, 2003.
9. Гражданское право. Учебник. Часть II, А.П. Сергеев, Ю.К. Толстой редакциясымен. – М.: Проспект, 1997.
10. Гражданское право. Учебник. Часть І/Под ред. А. П. Сергеева, Ю.К.Толстого.-М.: "Проспекты", 1996.
11. Гражданское право. Учебник. Часть II/ под. Ред. А.П.Сергеева, Ю.К.Толстого. Проспект, 1997№
12. Суханов Е. А. Лекции о праве собственности.— М.; Ю.Л., 1991.
13. Тархов В.А. Гражданское право (общая часть) Чебоксары: Чув. Кітап баспасы, 1997 ж.
14. Сарсембаев М.А. Халықаралық сауда құқығы. Алматы, 2004г.
15. Сергеев А.П., Толстого Ю.К. Гражданское право т. 2 и 3. М.,1997-2007гг.
16. Суханов Е.А. Гражданское право в 2-х томах М., 2006г.
17. Сулейменов М.К. Гражданское право РК. Алматы, 2006г.
18. Т.И. Михайлов. Гражданское право. Учебник для вузов. Часть вторая М., 2005.
19. ҚР Министрлер кабинетінің қаулысымен 1994 жылы 9 қарашада бекітілген: Өнімді саны мен сапасына қарай қабылдап алу "нұсқауы
20. ҚРАзаматтық кодексінің 349-бабы 2-тармағы, 350-бабы
21. Марш П.Д. В Англия, Франция және Германияның салыстырмалы келісім шарт құқылы -Алматы: Дәнекер, 1999-277 б.
22. 1988 жылғы 26 мамырда қабылданған КСРО-ның «КСРО-дағы кооперация туралы» заңы ерекше маңызды болды. «КСРО-дағы кооперация туралы» заңы
23. Закон СССР «О кооперации в СССР» 26 мая 1988 г. № 8998-6 ведомости ВС СССР. 1988 № 22, 355-бет
24. ҚРАзаматтық Кодексі, Жалпы бөлім, Алматы-2005
25. Төлеуғалиев, Ғ. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы, Алматы-2001
КІРІСПЕ
3
І. САТЫП АЛУ - САТУ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕР
5
0.1 Сатып алу сату шартының ұғымы жəне элементтерi
5
0.2 Сатып алусату шартының объектiсi
9
1.3 Бөлшектеп сатып алусату шарты
13
ІІ. САТУШЫНЫҢ ЖӘНЕ САТЫП АЛУШЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ МЕН МІНДЕТТЕРІ
18
2.1 Сатып алушылардың құқықтары және оларды қорғау
30
2.2 Сатушының (дайындаушының, орындаушының) құқықтары мен міндеттері
32
ІІІ. САТЫП АЛУ САТУ ШАРТТАРЫ БОЙЫНША ЖАУАПКЕРШІЛІК
38
ҚОРЫТЫНДЫ
41
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
43
КІРІСПЕ
Менің таңдап алған тақырыбым азаматтық айналымға қатысушылар арасындағы Сатып алушы мен сатушының құқықтары мен міндеттері болып отыр. Бұл тақырып қазіргі нарық заманында өте өзекті тақырыптардың бірі деуге болады. Өйткені қазір сатып алу-сату күрт өсіп отыр. Курстық жұмысты жазу мақсатым осы шарт түрінің ұғымын, оның мәні мен маңызын ашып көрсету болып табылады.
Тағыда бір еркеше айтатын мәселе Азаматтық кодекстің 25-тарауға Сатып алу-сату шартына біздің елімізде әлі де ғылыми зертеулер жүргізілмеген. Ғылыми-әдебиетке шолу жасайтын болсақ, жалпы азаматтық құқық мәселелеріне бұрынғы Одақ бойынша көңіл бөлген авторлардың ішінде ерекше айтарлық Басина Ю.Г.,Суханов Е.А, Богатых Е, Сулейменов М.К., Диденко А.Г., Иоффе О.С. Гаврилов Э.П., Волнин И., және басқалар.
Сатып алушы мен сатушы құқықтары мен міндеттері бойынша өз ұстанымдарын барынша толық және нақты мынадай В. В. Витринский, А.П. Сергеев секілді ғалымдар жазған. Олар сатып алу - сату шарты туралы жалпы ережелерді, сондай-ақ оны жасау шарттары және сатып алу - сату шартының бөлік түрлерін жан-жақты қарастырған.
Ал біздің Республикамызда Төлеуғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы, оқулық, Алматы, 1999ж. Жайлин Ғ.А. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы, Ерекше бөлім. 1-2 томдар, Алматы, 2003 ж; Темiрғалиева Р.А. Шарттар жинағы: Сатып алу- сату. Айырбас, сыйға тарту, жалдау.. ҚР жаңа Азаматтық кодексiнiң ерекше бөлiмi негiзiнде құраст.; Құраст.Р.А.Темiргалиева.- Алматы: ЖШС "Аян Әдет", 2000.- 128 бет. жылғы еңбектер баршылық.
Бұл курстық жұмыстың басты мақсаты- Азаматтық кодекстің - бабы Сатып алушы мен сатушы құқықтары мен міндеттері шартын қолданудың тиімділігін күшейтуге бағыталған ғылыми тұжырымдар беру.
Осы басты мақсатқа байланысты зертеу барысында мынандай міндеттер тұрды:
:: Азаматтық кодекстің - бабы Сатып алу -сату шартының- түсінігін ашу, олардың құқықтары мен міндеттерін анықтау;
:: Сатып алу -сату шартының субъектілері мен объектілеріне тоқталу;
:: Сатып алу -сату шартының түрлерін анықтау;
:: Сатып алушы мен сатушының міндеттерін анықтау;
Сатып алушы мен сатушының жауапкершіліктерін айқындау;
Аталған міндеттерді орындау барысында Қазақстан Республикасының нормативтиік құқықтар мен актілеріне сүйенеді. Атап айтсақ - Қазақстан Республикасының Конституциясы 30.08.1995ж. (өзгертулер мен толықтырулар 07.10.98ж.) Алматы: Жеті-Жарғы.; Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 27 желтоқсан 1994 ж. (жалпы бөлім),Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 1 шілде 1999 ж., Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі. Жалпы, Ерекше бөлімдері. Алматы, Юрист, 2003 ж. Қазақстан Республикасының "Бағалы қағаздар рыногы туралы" 2 шілде 2003 ж.
Сонымен бірге Нормативтік актілер (Жылжымайтын мүлікті және онымен келісім құқығын мемлекеттік тіркеу туралы, ҚР электрлік және жылу энергиясының тарифтін мемлекеттік реттеу туралы, Тұтынушылардың құқығын қорғау туралы ҚР Заңы), азаматтық, коммерциялық, міндеттемелік, келісім-шарттық, жекешелендіру және халықаралық жеке құқық бойынша ғылыми - құқықтық әдебиеттер қолданылды.
Зертудің обектісі - Сатып алушы мен сатушы құқықтары мен міндеттері түрлері мен оның құрылымы.
Курстық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдын, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі негізделіп, зерттеудің мақсаты, объектісі, пәні, міндеттері, ғылыми болжамы мен әдіснамалық негізі, қорғауға ұсынылатын қағидалары баяндалды.
І. САТЫП АЛУ - САТУ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕР
1.1 Сатып алусату шартының ұғымы жəне элементтерi
Сатып алусату шарты бұл - мүлiктi ақылы берудi қамтамасыз ететiн шарттардың бiр түрi. Əрекет етушi азаматтыққұқықтық нормалар оның бiрнеше түрiн реттейдi, олардың əрқайсысының ерекшелiгi, олар қолданылатын салалардың ерекшелiгiне байланысты. Қазiргi кезде оның түрлi қолданыс табатынын айта кеткен жөн. Жеке кəсiпкерлер, жеке жəне мемлекеттiк кəсiпкерлер арасындағы дəстүрлi тауар айырбастаумен қатар, олармен мемлекеттiң мұқтажы үшiн тауар сатып алу да қамтамасыз етiледi. Əрбiр шарт арнайы субъект құрамымен, оны жасасу тəртiбiмен жəне өзге қырларымен ерекшеленедi. Тауар жеткiзiлiмi шартында жəне сатып алусату шартының өзге де түрлерiнде, егер бiз оларды сатып алусату шартының жалпы ережелерiмен салыстыратын болсақ ерекшелiктер байқалады. Дегенмен, ол өзiнiң алуан түрлiлiгiне қарамастан, азаматтыққұқықтық шарттардың ең тұрақты түрлерiнiң бiрi болып табылады. Бұл шарттың жалпы ережелерi ұзақ даму жолынан өткен жəне олардың тек өмiрге сəйкес келетiндерi ғана сұрыпталған.
Сатып алусату шартына сатып алушы жағына мүлiктi меншiкке беру шартқа сияқты көзқарас дəстүрлi болып табылады. ҚР АК 270 бабының 3шi тармағына сəйкес зат үшiншi тұлға меншiгiне берiлу мүмкiншiлiгi жоққа шығарылмайды.
Қазақстан Республикасының аумағындағы ҚСР Одағының жəне республикалардың Азаматтық заңдары негiздерiнiң 1991 жылы күшiне енгiзiлуiне байланысты аталған шарт мүлiктi сатып алушы тарабының меншiгiне, толық шаруашылық жүргiзуiне, оралымды басқаруына беретiн болып қарастырылады.
Мұндай шешiмдi екi тұрғыда қарастыруға болады.
Бiрiншiден, мемлекеттiк кəсiпорын, мекеме қатысуымен сатып алусату шартын онда мемлекет аталған субъектiлердiң мүлiктi оның меншiгiне алуға келiсiмiн берген шарт ретiнде бағалауға болады, осымен бiрге мемлекет аталған субъектiлерде тиiстi заттық құқықтар пайда болуына қарсы емес деп табу мүмкiн. Екiншiден, аталған заттық құқықтар мемлекеттiк меншiкке негiзделетiн заңды тұлғалар меншiк иелерi ретiнде мүлiктi сатып ала алуы үшiн көлемi бойынша жеткiлiктi екенiн болжауға болады. Осы көзқарасты қолдасақ, онда осындай мүмкiншiлiктер меншiк иесiнен басқа өзге де заттық құқықтар иелерiнде, мысалы, мүлiктi сенiмгерлiкпен басқарушылар да бола алатынын айта аламыз.
Осы екi көзқарастар сырттай тек теориялық тұрғыда болып келгенiне қарамастан оларды одан əрi негiздеу мемлекеттiк жəне оның құрған заңды тұлғаларының қарымқатынастарының тəжiрибелiк мəселелерiн шешуге мүмкiншiлiк бере алады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнiң 406бабына сəйкес: "Сатып алу шарты бойынша бiр тарап (сатушы) мүлiктi (тауарды) екiншi тараптың (сатып алушының) меншiгiне, шаруашылық жүргiзуiне немесе жедел басқаруына беруге мiндеттенедi, ал сатып алушы бұл мүлiктi (тауарды) қабылдауға жəне ол үшiн белгiлi бiр ақша сомасын (бағасын) төлеуге мiндеттi". Мұндай анықтама қатысушылардың қатарын толық қамтуға мүмкiндiк бередi. Оған азаматтар жəне заңды тұлғалардан басқа мемлекет жəне субъект ретiнде əкiмшiлiк аумақтық бiрлестiктер қатыса алады.
Мемлекеттiк кəсiпорын, қазыналық кəсiпорын, мемлекеттiк мекеме сатып алушы болған уақытта мүлiк тиiсiнше олардың шаруашылық жүргiзуiне, жедел басқаруына өтедi. Сонымен қатар, меншiк құқығы сатып алушы республикалық немесе коммуналдық кəсiпорын болып келгенiне байланысты мемлекетте немесе əкiмшiлiк аумақтық бiрлестiкте пайда болады. Бұл мемлекеттiк меншiк нысанына негiзделген заңды тұлғалар тек шартты бөлiнiп шығарылады деген пiкiрге əкелуi мүмкiн. Бiрақ бұл (заңды тұлға құру) мүлiктi бiрнеше мақсатта оқшаулау үшiн маңызды. Кейде осы жеке меншiкке негiзделген заңды тұлғаларға да қатысты. Мысалы, егер сатып алушы жеке мекеме болып табылса, онда сатып алынған мүлiкке жедел басқару құқығы пайда болатыны анық. Атап өтiлгендей, сатып алусату шарты мүлiктi беру бойынша барлық қатынастарды қамтиды. Ертеректе бөлек болған тауар жеткiзiлiмi, келiсiмшарт, энергиямен жабдықтау шарттары қазiр сатып алусату шартының түр түрлерi болып бағаланады. Бұдан басқа, бөлшектеп сатып алусату шарты, кəсiпорынды сату шарты қарастырылған. Бiздiң заңнамада Ресей Федерациясының Азаматтық кодексiнiң екiншi бөлiмiнде бекiтiлген қозғалмайтын мүлiктi сатып алусату туралы жалпы нормалар жоқ. Бiздiң ойымызша, болашақта тауар айналымының кеңеюiне байланысты бiздiң азаматтық заңнамада да айтылғандай нормалар қажет болады. Ал, негiзiнен қандай да болсын сатып алусату шартына ерекше бөлiмде 25 тарауда мазмұнданған жалпы нормалар тарайды.
Сатып алусату шартын меншiкке жеке сипаттармен анықталатын заттарды беретiн шарт ретiнде бағалау (себебi тек жеке сипаттарымен анықталатын заттар ғана меншiк құқығының немесе заттық құқықтық нысанасы бола алады) мүлiктi құқықтарды сату ерекшелiгiн ескерудi талап етедi.
Бағалы қағаздарды жəне валюталық құндылықтарды сатып алусатуда, егер заңнама оларды сатып алусату үшiн арнайы ережелер қарастырмаса, жалпы ережелер қолданылады. Сонымен бiрге бөлшектеп сатып алусатуға, тауар жеткiзiлiмiне, энергиямен жабдықтауға арнайы нормалар қолданылады. Дегенмен бiз жалпы ережелер мəнiн төмендетпеуiмiз керек, өйткенi осылардың көмегiмен көптеген даулы жағдайлар шешiледi.
Шарттың өзiн сипаттауға көшейiк. Сатып алусату консенсуалды шарт болып табылады. Ол, екi жақ барлық елеулi жағдайлар бойынша келiсiмге келген сəттен бастап аяқталған (сатып алусату шарты жасалған) болып табылады. Шарттың жасалуы мен орындалуының бiр уақытпен сəйкес келуi (жасалған сəтiнде орындалатын шарттың болуы) бұл ереженi өзгертпейдi.
Сатып алусату шарты - ақылы шарт. Тауарды беру оның сату бағасын алуды талап етедi. Бiрқатар жағдайларда сатып алу бағасы тауардың экономикалық тепетеңi болып келмейдi, бiрақ шартта кiрiптарлықпен жасалған мəмiле көрiнiс таппауы керек, сол сияқты бағаны қалыптастыру жөнiндегi мiндеттi нормалар да бұзылмауы керек. Оның ақылы мiнезiн (тепетең айырбас ретiндегi) ескеру кəмелетке толмаған немесе əрекетке қабiлетсiз тұлғалардың құқықтарын қорғау негiзiнде болуы тиiс. Сонымен бiрге, бұл мемлекеттiк мүлiктiк мүдделердi неше түрлi алаяқтықтардан қорғау үшiн де қажет.
Кейде сатып алусату шарттарын жасағанда ақылылық ережесiнен ауытқу да болуы мүмкiн (сондықтан тек жартылай ақылылық туралы айтуға болатын шығар). Аталған мəмiлелер өзiнiң заңдық табиғаты бойынша шартты мəмiлелер бола алады. Мысалы, егер сауда кəсiпорны мыңыншы сатып алушыға iрi жеңiлдiк жасаймын деп жарияласа (мəмiле осы жөнiндегi шартпен жасалса).
Бiр бiрiне қарсы бағытталған екi тараптың субъективтiк құқықтары мен мiндеттерi сатып алусату шартын өзара шарт ретiнде сипаттауға мүмкiндiк бередi. Əңгiме шарттың мəнiн құратын құқықтары мен мiндеттерi туралы болады. Құқықтар мен мiндеттердiң көмекшi мөлшерi екi жақтықтан ауытқу болуы да мүмкiн.
Сатып алусату мүлiк иесiнiң (басқа құқық иеленушiнiң) өзгеруiне (ауысуына) əкеледi. Көрсетiлген белгiлер, сонымен қатар бұл шарттың ерекше мазмұны аталған шарттың мүлiк жалдау (аренда), мердiгерлiк, сыйға тарту жəне басқа да шарттардан елеулi түрде ерекшеленетiнi туралы қорытынды жасауға мүмкiншiлiк бередi. Дегенмен, сатып алусату шарты туралы нормалар жалпы мəндi де иемденедi. Мысалы, олар мердiгерлiк қатынастарды реттеуде де есепке алынуы қажет. Өз материалдарымен жұмысты орындайтын мердiгер оның сатушы рөлiнде болады.
Басқа да азаматтық құқықтық қатынастар шеңберiнде сатып алусату туралы нормаларды есепке алу қажет жағдайлар болуы мүмкiн. Басқа да құқықтық қатынастарда сияқты, сатып алусату шартының элементтерi болып бiздiң көзқарасымыз бойынша да субъект, объект жəне мазмұн болып табылады. Шарттар элементiнде "оның тараптары, нысанасы, бағасы өтеулi шарттар да, мерзiмi, нысаны мен мазмұны, яғни екi жақтың құқықтары мен мiндеттерi жатады"2 деген И.В. Елисеев жəне басқа да авторлардың пiкiрiне өзiмiздiң келiспеушiлiгiмiздi бiлдiремiз. Мұндай көзқарас азаматтық құқықтың неғұрлым тұрақты теориялық ережесiне терiс ықпал етедi, түсiнiктiң шынайы мəнiн жоғалтуға əкеледi.
Сатып алусату қатынасын 3 мəнде белгiлеуге болады.
Бiрiншiден, бұл -- сатып алусатудың экономикалық қатынасы.
Екiншiден, бұл -- адамдардың ой елегiнен өткен жəне құқық нормаларымен бекiтiлген субъективтiк идеологиялық қатынас. Ең соңында, сатып алусату шарты бұл -- азаматтық құқықтық нормалардың жиынтығы. Құқықтық реттеуден тəуелсiз тұрмыс етiп айырбастық материалдық қатынас ретiнде аталған құқықтық реттеудiң арқасында (көмегiмен) құқықтық нысанға ие болады. Ол нысан -- құқықтық қатынас нысаны.
Шарт жағдайы, нысаны тұлғалардың белгiлi бiр əрекетiн азаматтыққұқықтық шартқа айналдыруға, олардың құқықтары мен мiндеттерiн бекiтуге мүмкiндiк беретiн заң техникасының тəсiлдерi болып келедi.
Сатып алусату шартының нысаны оның бағасына, субъектiлерiне жəне заңдық, шарттық талаптарға сəйкес анықталады. Оған Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнiң 152 бабында бекiтiлген мəмiле нысаны туралы жалпы ережелер қолданымды болып келедi.
Жүз айлық есептiк көрсеткiштен жоғары сомаға, сонымен бiрге кəсiпкерлiк қызметтi қалыптастыру барысында жасалатын мəмiлелер, жасалған кезде орындалатындарын қоспағанда жазбаша нысан да жасалуы қажет. Қазақстан Республикасы Президентiнiң "Жылжымайтын мүлiкке құқықтарды жəне онымен жасалатын мəмiлелердi мемлекеттiк тiркеу туралы" заң күшi бар Жарлығына сəйкес, жылжымайтын мүлiктi сатып алусату шарттары мемлекеттiк тiркеуге жатады. Азаматтық кодекстiң 494бабы кəсiпорынның сатып алусату шартының бiр құжатты құру жолымен, екi жақтың қол қоюымен жазбаша түрде жасалуын, оған: инвентаризация актiсiн, бухгалтерлiк балансты, кəсiпорынның құны мен құрамы туралы тəуелсiз аудитор қорытындысының мiндеттi тiркелуiн қарастырады. Олар басқа да қозғалмайтын мүлiктi сату бойынша, шарттар сияқты мемлекеттiк тiркеуге жатады жəне мемлекеттiк тiркеу кезеңiнен жасалған деп есептеледi.
Сатып алусату шартының субъектiлерi ретiнде азаматтық құқық субъектiлерi, яғни жеке тұлға, заңды тұлға, əкiмшiлiк аумақтық бiрлестiктер, мемлекет əрекет ете алады. Сатып алусатудың қандай шарты жасалатынына қарап кəсiпкерлiк немесе кəсiпкерлiк емес, бөлшек сатып алусату шарты немесе мемлекеттiк кəсiпорындар мүлкiн жекешелендiру, олардың қатысушылар құрамы да өзгередi. Басқа да жағдайларда қатысушылар құрамының ерекшелiгi сатып алусату шарттарының жекелеген түрлерi бойынша төменде қарастырылатын болады. Мұнда тек барынша маңызды (қағиданы) жағдайларды атап өтемiз. Арнайы құқықтық қабiлеттi иемденетiн заңды тұлғалар сатып алусату бойынша қатынасқа тек арнайы (жарғылық) құқықтық қабiлеттiлiк шеңберiнде қатыса алады, яғни бұл жерде əңгiме қандай да бiр оның жалпы шеңберi туралы жүрмейдi, құқықтық қабiлеттiлiк көлемi əрбiр жекелеген құқықтық қатынаста нақтылануы қажет. Мысалы, шаруашылық жүргiзу құқығында мүлкi бар мемлекеттiк кəсiпорын, оның негiзгi құралдарына жататын мүлiктi, сонымен бiрге акцияларын сатуға құқығы жоқ. (2002 жылдың 21 мамырындағы Қазақстан Республикасының "Мемлекеттiк мүлiк ережелерi бойынша Қазақстан Республикасының заң актiлерiне кейбiр қосымшалар мен өзгерiстер енгiзу туралы" Заңының редакциясындағы Азаматтық кодекстiң 200бабының 2шi тармағы. Егер мемлекеттiк келiсiмшартқа отыруына қысқаша тоқталсақ, мыналарды атауға болады. Заңды түрде мемлекеттiң құқық қабiлеттiлiгi шектелмеген, бiрақ, олармен жасалатын шарттардың мiнезi, мазмұны мемлекет атқаратын экономикалық жəне басқа да функциялармен (қызметтермен) анықталады.
Жеке тұлғалардың сатып алусату шарттарын жасасу мүмкiншiлiгiне олардың құқықəрекет қабiлеттiктерiнiң көлемi əсер етедi. Мысалы, əрекет қабiлеттiлiгi шектелген тұлғалар тек ұсақ тұрмыстық мəмiлелердi жасай алады, ал басқа мəмiлелердi жасауға олар өзiнiң қамқоршысының келiсiмi болғанда ғана құқылы (Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексi 27бап, Iтармақ). Егер жүйелi түрде жүзеге асырылатын саудасаттық қызметi туралы айтатын болсақ, онда жеке тұлға тек жеке кəсiпкер мəртебесiне иемденген соң ғана оны жүргiзе алатынын ескерту керек немесе бұл қызмет коммерциялық заңды тұлғамен жүргiзiлуi мүмкiн. Негiзiнен: "Құқықтық қатынас субъектiлерi болып, жеке басымен жəне мүлкiмен оқшауланған, құқықтарға ие болатын жəне мiндеттердi көтеретiн тұлғалар табылады" Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы басқа мемлекеттердiң азаматтық құқығы сияқты құқықтық қатынастарда жеке тұлғалар қауымдастықтарының (жай серiктестiктердiң) қатысуын да қарастырады, дегенмен бұл келтiрiлген анықтаманың дұрыстығына əсерiн тигiзбейдi.
1.2 Сатып алусату шартының объектiсi
Құқықтық қатынастың объектiсiн материалды (заттық), заңды, идеологиялық қылып бөлу толық мөлшерде азаматтыққұқықтық шарттар үшiн де жарамды болып табылады. Сатып алусату шарты өзiнiң ерекше нысанасына (затына), заңды жəне идеологиялық объектiлерiне иемденедi. Қазiргi жағдайда олардың əрқайсысының мəнi бiрдей. Дегенмен, қазiргi өндiрiстiң өсуi, тауарлардың алуан түрлiлiгi жəне оларды пайдалану мақсаттарының кеңеюi, сатып алынатын тауардың сатып алусату затына талаптардың жоғарылауына əкеледi, əсiресе, егер тауар кейбiр ерекше мақсаттарға арналса. Келiсiмшарт нормаларында олардың барынша анық бекiтiлмеуi жаңылысуға немесе сатып алусату затындағы қателiкке əкелуi мүмкiн. Бөлшектеп сатып алусату шарттары жасалса, заң шығарушы сатылатын өнiмнiң сапасы, қауiпсiздiгi бойынша талаптарды бекiте отырып, тұтынушы жағдайын барынша "күшейтуге" əрекет етедi.
Заттар сатып алусату шарты нысанасының барынша кең тараған түрi болып табылады. Кезкелген зат тектiк немесе жеке сипаттар арқылы анықталған, жылжитын жəне жылжымайтын тауар болуы мүмкiн.
Тектiк заттарға келсек, олар қалған тауарлық массадан жекеленуi қажет екенiн айта аламыз, сөйтiп олар жеке сипаттар арқылы анықталатын заттарға теңестiрiледi жəне осындай түрiнде сатып алусату шартының нысанасы бола алады. Егер əңгiме жекеленбеген тектiк тауарды сату жөнiнде болса, онда сатып алусату шартының нысанасы болып зат емес, мүлiктiк құқық келедi. Осындай жағдай сатып алусату шартының нысанасы "болашақ заттар" болып келгенде де орын алады.
Тауар əлi өндiрiлмеген немесе тауар табиғатта мүлдем жоқ. Батыс Еуропа елдерiнiң сауда құқығы жүйесiндегi бұған қатысты үш түрлi көзқарас бар: бiрiншiден, кезкелген жағдайда сатушы шартта көрсетiлген нысананы табыс етудi қамтамасыз етуге мiндеттi (ол табиғатта бар болғанмен теңестiрiледi), егер шарттың орындалмауы дүлей күштер салдарынан болғанын дəлелдей алмаса, ол шартты бұзушы болып саналады; екiншi көзқарас бойынша, егер тауар сатушының əрекетiне байланыссыз себептер бойынша өз қалыптасуына иемденбесе, шарт "нысананың болмауы" салдарынан тоқтатылады, ең соңында, егер сатып алушы өзiне белгiлi себептермен тауардың қалай болса да жеткiзiлгенiне үмiттенетiн болса, онда шарт нысанасы тауар емес "сатып алушының үмiтi" болып табылады1
Жоғарыдағы мысалдар нысана ерекшеленуiнiң негiзгi мəнiн көрсету үшiн келтiрiлiп отыр: шарт нысанасының сипаттамалары ең алдымен, шарт орындалмауының, сатып алусату шарттары тиiстi орындалмауының тəуекелi үлесуiне, екi жақтың құқықтары мен мiндеттерiне əсер етедi. Нысана ерекшелiгi сонымен бiрге сатып алусатуды жүзеге асыру тəртiбiне де əсер етедi, мысалы, шетелдiк сатып алусату Қазақстан Республикасының "Валюталық реттеу туралы" Заңына жəне оның орындалуы үшiн қабылданған заңға тəуелдi нормативтiк актiлерге сəйкес жүргiзiлетiн болады.
Бағалы қағаздар айналымы Қазақстан Республикасының "Бағалы қағаздар рыногы туралы"; "Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар мен мəмiлелердi тiркеу туралы" Заңдармен, сонымен бiрге, заңға тəуелдi нормативтiк актiлермен реттеледi. Азаматтық айналымда шектелген заттарды сатып алусату жекелеген заң актiлерi бекiткен ережелердi сақтаумен жүргiзiледi, мысалы, Қазақстан Республикасының "Қарудың жекелеген түрлерiнiң айналымы үшiн мемлекеттiк бақылау туралы" Заңымен ж.б.
Күшiнде болып келетiн ҚР Азаматтық кодексi 406 бабының 4шi тармағында мүлiктiк құқықтар сатып алусату шартының нысанасы болып келуiне қатысты жалпы мəндегi норма бекiтiлген. Мүлiктiк құқықтарды беруге қатысты мəмiлелер кең таралуды иемденедi, оларға тауар биржаларында жасалған, жекелеп алғанда оларға биржалық тауарлар жеткiзiлiмi шартына немесе биржалық тауарлар қатынасындағы мiндеттер мен құқықтарды болашақта өткiзу, құқықтарды сату шарттары жатады. (Қазақстан Республикасы Президентiнiң "Тауар биржалары туралы" заң күшi бар Жарлығының 5 бабының 1шi тармағы. Патенттiк құқықтарды беруде нысанасы мүлiктiк құқық болып келетiн сатып алусату шарттары жасалуына əкеледi.
Шарт заты (нысанасы) туралы келiсiм сатып алусату шартының бiр ғана елеулi жағдайы болып табылады.
Егер шарт тауарлардың атауын жəне санын айқындауға мүмкiндiк берсе, нысанаға қатысты жағдай келiсiлген деп есептеледi. (407бап 3шi тармақ). Сатып алусату шартының бағасы дегенiмiз, оны алуға сатып алушының немесе онымен көрсетiлген үшiншi тұлғаның құқығы бар, қарсылай ақша түрiндегi қанағаттандыру. Ол Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнiң 383бабының 1шi тармағында бекiтiлген шарт бойынша бағаны қалыптастыру бостандығына негiзделедi. Тарифтер, баға белгiлеу, ставкалар жəне т.б. заңдық актiлерде қарастырылған жағдайларда уəкiлдi мемлекеттiк органдармен орнатылады. Орталықтандырылған тəртiпте орнатылған баға белгiлеу, тарифтерден кəсiпкерлiк қызмет субъектiлерiнiң өздерi қойған бағаны, тарифтерiн ажырату қажет.
Монополистiк қызмет субъектiлерiмен өткiзiлетiн тауарларға баға орталықтандырылған тəртiппен қойылады. Мысалы: Қазақстан Республикасының аумағында табиғи монополияны реттеу бойынша Қазақстан Республикасы Агенттiк төрағасының 1999 жылдың 25 тамызында бекiтiлген "Мемлекеттiк кəсiпорындармен монопольдi қалыптасатын қызметтерге бағаны реттеу Ережесi" сонымен бiрге, 1998 жылдың 14 тамызында қабылданған Қазақстан Республикасының бəсекенi қорғау жəне табиғи монополия субъектiлерiнiң қызметтерi мен жұмыстарына баға (тарифтер) енгiзу, бекiту, қарастыру, ұсыну тəртiбi туралы нұсқау қолданылады. Қазақстан Республикасы Президентiнiң "Мемлекеттiк кəсiпорындар туралы" заң күшi бар Жарлығының 40 бабының 1шi тармағы қазыналық кəсiпорындар мен өткiзiлетiн тауар бағалары өкiлеттi органмен қойылатынын қарастырады.
Жарлықтың аталған бабының екiншi бөлiгi 1999 жылдың 4 қазанындағы "Қазақстан Республикасы Президентiнiң "Мемлекеттiк кəсiпорын туралы" заң күшi бар Жарлығына толықтырулар енгiзу туралы" Қазақстан Республикасы заңының редакциясында қазыналық кəсiпорындар мен монополиялық өндiрiлетiн тауарларға бағаны мемлекеттiк реттеудi қарастырады. 1999 жылдың 23 қазанындағы "Алкогольдi өнiмдерге минимальдi бағаны қалыптастыру туралы" Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң қаулысымен алкогольдi өнiмге ең төменгi шектегi баға қойылған. Басым көпшiлiк жағдайларда баға шартпен қарастырылады. Егер шарттың бағасы өзiнде нақты келiсiлмесе жəне оның жағдайларымен анықталмаса, онда бұл шарттың жарамдылығына əсер етпейдi. Мұндай жағдайда тауар бағасы бойынша əдетте қолданылатын талаптар есепке алынады, басқаша айтқанда, негiз ретiнде тауардың нарықтық құны алынады. Баға тауар салмағына байланысты қойылса, егер шартта басқаша қарастырылса, ол таза салмақ бойынша анықталады.
Бұл сатып алушы үшiн қолайлы ереже, əсiресе ыдыстың салмағы үлкен немесе тауар қымбат болса жəне салмақтың кiшiгiрiм өзгеруi (көбеюi) тауардың елеулi қымбаттауына əкелсе.
Егер шарт тауар бағасы оны негiздейтiн көрсеткiшке байланысты өзгертiлуге жататынын қарастырса, бiрақ бағаны қайта қарау тəсiлi анықталмаса, баға шартты жасасу кезеңiндегi жəне тауарды беру бойынша мiндеттi орындау уақытындағы көрсеткiштердiң өзара қатысуымен анықталады. Яғни тауарды оны өткiзу кезеңiнде өз құны көтерiлуi немесе төмендеуiне қарай шарт бойынша оның бағасы тиiстi дəрежеде көтерiлуi немесе төмендеуi қажет. Бiздiң көзқарасымыз бойынша, осы, Азаматтық кодекстiң 438бабының 3тармағында бекiтiлген ережелерде анықсыздық бар. Тауар бағасы шартты жасасқан кездегi көрсеткiштердiң жəне шарт бойынша ұсынылатын тауарларды сақтандыру, тиеу, буыптүю, сатып алу, өндiру кезiнде қалыптасатын олардың өзiндiк құны (шығындар) қатысуының негiзiнде анықталуы керек. Осымен бiрге Азаматтық кодексте сатушының мерзiмдi өткiзiп алуынан сатып алушының мүдделерiн қорғауға арналған норма да жетiк емес деп табуға болады. Ол тек тауар құнын (бағасын) төмендетудi қарастыруы қажет, бiрақ 438баптың 3шi тармағымен мəселе былайша шешiлмеген. Сатып алу бағасын төлеудiң мерзiмiн сатып алушы өткiзiп алса, онда ол үшiн баға тек көтерiлу бағытында өзгеруi қажет. Өкiнiшке орай бұл да Азаматтық кодексте көрiнiс таппаған. Құқықтық қатынастар (шарттар) мазмұнын қарайық. Ол екi мəнде түсiндiрiлетiнiн айтқан жөн. Бiрiншiден, құқықтық қатынастар мазмұны бұл - құқықтық реттелетiн қоғамдық қатынас. Сонымен бiрге мазмұн деп екi жақтың құқықтары мен мiндеттерiн (заңды мазмұнды) қарастырады.
В. А. Тархов мынадай мысал келтiредi: бiр субъект екiншiсiне қандай да бiр затты сатады жəне олардың арасында материалды экономикалық қатынас қалыптасады, сатып алушы ақша төлеп қажеттi затты алады, баламалы айырбас жүредi. Айырбасқа қатысушылар шарттан қандай құқықтар мен мiндеттер шығатынын ойламауына болады. Бiз осымен келiсе алмаймыз. Ақырында заңдық мазмұн меншiк құқығына иемденудiң жалпы заңдық мақсатымен анықталады. Шартқа қатысушылардың түсiнiгi меншiктi иемденудiң экономикалық мақсатымен ғана шектеледi деп болжау артық болар едi, мұндайға қазiргi өмiрдiң өзi де мүмкiндiк бермейдi. Теориялық тұрғыда болса, онда сатып алусату шартының экономикалық жəне заңдық мазмұндарын ажыратуға талпыну мүмкiн. Бiрiншiсi заңдық мазмұн, ол құқықтар мен мiндеттердiң жеткiлiктi үлкен жиынтық элементтерiнен құралады. Кейбiр құқықтар шарт негiзiн қалайды, ал өзгелерi қосымша (көмектесу) мəнге ие бола алады. Құқықтық қатынастар мазмұнын оның қатысушыларының жүрiстұрысы құрайды дегендi толығымен дұрыс деп тануға болмайды. Аталған жағдайда құқықтық қатынас пен оның мазмұнын құрайтын қоғамдық қатынастар түсiнiгiн араластырып алу орын алады. "Нысан (құқықтық қатынас) өзiнiң мазмұнына тараптардың құқықтары мен мiндеттерiнен, ал мазмұн (реттелетiн қатынас) өз қатысушыларының əрекеттерiнен, олардың қызметтерiнен қалыптасатын өз мазмұнын иемденедi".
Дегенмен, сатып алусату шарттарында экономикалық мазмұнмен жанама байланысты иемденетiн қатысушылардың айырықша заңды жүрiстұрысы (əрекеттерi) барлығын мойындамасқа болмайды. Бұлардың қатарына оферта мен акцептi, келiспеушiлiктi реттеудi, жедел шараларды қолдануды жəне басқа да əрекеттердi жатқызуға болады.
Шарт мазмұнына қатысты жалпы көзқарастар осындай.
Осыдан əрi, бiз оны сатып алушы мен сатушының құқықтары мен мiндеттерi күйiнде жекелеп талдауға көшемiз.
0.3 Бөлшектеп сатып алусату шарты
Бөлшектеп сатып алусату шартының ұғымы жəне құрамалары (элементтерi).
Тауар сату жөнiндегi кəсiпкерлiк қызметтi жүзеге асыратын сатушы бөлшектеп сатып алусату шарты бойынша сатып алушыға кəсiпкерлiк қызметке байланысты емес, əдетте жеке өзiне, отбасында, үйiнде немесе өзге де пайдалануға арналған тауарларды беруге мiндеттенедi (ҚР АК 445 бабы).
Бiздiң көзқарасымыз бойынша, бөлшектеп сатып сатуалу шартында басты болып келетiн нəрсе заттың əдеттi пайдалануы (тағайындалуы) емес, бастысы сатып алушының тауарды көрсетiлген мақсатта алу ниетi жəне сатушының бұл жайында хабардар болуы.
Бұл ескертудi жасаудың өз себебi бар. Қазiргi жағдайда тек өндiрiсте қолданылуы мүмкiн, əскери тағайындалуы бар, арнайы техника ж.б. сияқты кейбiр тауарларды қоспағанда тауар жеке немесе жеке емес пайдалануға арналған ба, соны анықтау қиын.
Бөлшектеп сатып алусату шарты құқықтық реттелуiнiң ерекшелiктерi бар. Бұл шартқа Азаматтық кодекстен басқа Қазақ ССРнiң 1991 жылғы 5 маусымындағы "Тұтынушылардың құқығын қорғау" туралы Заңы. Аталған ереже қолмақол шетелдiк валютаны қолданып бөлшектеп сатып алусату шарттарын жасасу тəртiбiн анықтайды. Бұл шартқа өзге де нормативтiк актiлер қолданымды болып келедi.
Бөлшектеп сатып алусату шарты жария шарт (Азаматтық кодекстiң 445бабының 2тармағы). Оның осы қасиетiне байланысты бөлшек саудамен жүзеге асыратын кəсiпорын немесе қандай да болсын кəсiпкер кезкелген шарт жасауға мiндеттi. Заңдарда (заңнамада) қарастырылғанды қоспаған кəсiпкер бөлшек сатып алусату шарттарын жасағанда бiр тұлғаға өзге тұлға алдында артықшылық жасауға құқылы емес. Яғни шарттың бағасы, өзге жағдайлары барлық тұтынушыларға бiрдей болуы керек, ал заңнамамен қарастырылса тұтынушылардың бөлек санаттары үшiн жеңiлдiк жасалуы мүмкiн. Кəсiпорын тауарды беру мүмкiншiлiгi бола тұрып бөлшек сатып алусату шартын жасасудан бас тартса, тұтынушы өзiне негiзсiз бас тартумен келтiрiлген шығындарды өндiрiп ала алады.
Бөлшектеп алусату шартының осы ерекшелiгi оны жасасу тəртiбiне де əсер етедi. Көбiнесе ұсынушы (оферент) бұл сатушы, ал шарт жасасу туралы ұсыныс (оферта) жарналы. Бөлшектеп сатып алусату шарты тараптар шарттың заты, бағасы жəне оның қажеттiлiгi туралы кемiнде бiр торап айтатын өзге жағдайлар бойынша келiсiмге келген сəттен бастап жасалған болып саналады. Өзiнiң қалауы бойынша сатушы жарналы оферта жасалмай (онымен қатар) жеке офертасын да жасай алады. Мысалы, "Zepter" фирмасы өз өнiмiн осылай таратады. Сатып алушы жағынан оферта мүмкiншiлiгi шектелген, бұл тек сатып алушы сатушыда жоқ тауарды алуға қызығушылығын бiлдiргенде ғана болуы мүмкiн. Ұсынысында сатып алушы белгiлi тауарды белгiленген баға бойынша алуға қалайтынын көрсетедi.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнiң 447бабы көпшiлiкке арналған түсiнiктемесiн бередi. Жарналы офертаның негiзiнен бұл дегенiмiз тұлғалардың белгiсiз қатары (санына) бөлшектеп сатып алусату шартын жасау жөнiндегi ұсыныс. Кəсiпкерлер кейбiр реттерде тұтынушыларға тауарды көтерме баға бойынша алуды ұсынатыны офертаның осы мiнезiне əсер етпейдi, сондай ұсыныстар негiзiнде жасалған шарттар бөлшектеп сатып алусату шарттары (тұтынушылық) болып қала бередi.
Жарна офертасы жасалған кездегi сатушының əрекеттерiне келейiк. Сатушы тауарды көрсетедi (көрмеге қояды), үлгiлерiн көрсетедi, сатылатын тауарлар туралы мəлiметтердi бередi (бейнелеу, каталогтар, фотосуреттер ж.б.). Мəлiметтер тауар сатылатын жерде берiледi.
Кəсiпорындар (дүкендердiң) əйнектерiнде тек саудада бар болып келетiн тауарлар қойылуы керек. Əйнектiң iшiнде болып келетiн тауарлар тұтынушылардың талабы бойынша олардың сапасы тексерiлiп сатылады. Тауардың əрбiр үлгiсiнде онда тауардың атауы, бағасы (бiр келi, дана жəне тауардың өзге мөлшерi үшiн) салмағы көрсетiлген қағазы болуы керек. Қажетiне қарай жыл кезеңiне, жаңа тауарлардың түсуiне жəне кəсiпорындардың өзге жағдайларына қарап дүкеннiң əйнектерi жаңартылады.
Инвентарь (құралдар) жəне көрме əрлеушi композиция элементтерi мен тауар үлгiлерi сатылмайды. Осыған сəйкес олардың əйнек iшiнде тұруы оферта болып есептелiнбейдi. Оферта жарамдылығын мойындау үшiн алыпсату шартында оның бағасы, т.б. көрсетiлудiң қажеттiлiгi жоқ. Оның əрекеттерi оферта сияқты бағаланбауы үшiн сатушы тауарлар сатуға арналмаған екенiн айқын көрсетуi керек. Егер тауар тұлғалардың белгiсiз санына оның сатылуының орнынан тыс жарнама, каталогтар жəне өзге бейнелеулер арқылы ұсынылса, бiрақ сатып алусату шартының елеулi жағдайлары көрсетiлмесе, бұл жарна оферта болып қарастырылмайды.
Ұсынысты қабылдау (акцепт) туралы айтып кетейiк. Сатып алушы тарабынан ол көпшiлiк жағдайларда тауардың бағасын төлеу арқылы жасалады.
Бөлшектеп сатып алусату шартының нысаны. Əдетте бөлшектеп сатып алусату шарттарының нысаны ауызша болып келедi, осымен қатар бұл шарттарды жазбаша нысанда жасау мүмкiншiлiгi де жоққа шығармайды. Жазбаша нысан тараптардың құқықтары мен мiндеттерi болашақ уақытқа арналса орынды болып келедi. Мысалы, тауарлар алдынала тапсырыстар
негiзiнде, пошта арқылы жiберу жолымен сатылады, жеңiл автокөлiк сатылады ж.б.
Егер заң актiлерiнде немесе бөлшектеп сатып алусату шартында, соның iшiнде сатып алушы қосылатын формулалардың немесе өзге де стандарттық нысандарының талаптарында өзгеше белгiленбесе, сатушы сатып алушыға касса немесе тауар чегiн немесе тауарға ақы төленгенiн растайтын өзге де құжатты берген кезден бастап бөлшектеп сатып алусату шарты тиiстi нысанда жасалған болып есептеледi. Аталған құжаттардың сатып алушыда болмауы оны шарттың жасалғандығын жəне жағдайларын растау үшiн куəлiк айғақтарға сүйену мүмкiндiгiнен айырмайды.
Тұтынушылардың құқығын қорғау туралы заң төмендегiлердi реттейдi: тұтынушылардың тауар туралы ақпарат алуы кезiндегi қарымқатынасты, сапаға сəйкес келетiн тауар ауыстырып алуды, тұтынушылардың оларға сапасы тиiстi болып келмейтiн тауар сатылғанына, жұмыстар орындау, қызмет көрсету туралы шарттардың бұзылуына байланысты құқықтары, тұтынушылар өздерiнiң өмiрiмен денсаулыққа құқықтарын асырғанына байланысты қатынастарды. Жоғарыда аталғандар мен оның элементтерi бөлшек сатып алусату шарттарындағы тараптар қарым қатынастары ерекшелiгiнiң түйiнiн құрайды.
Шарт бойынша, сатушы болып тек қана кəсiпкер тауарларды сататын ұйым немесе азамат келе алады. Жəне де, бөлшек сауда лицензияланатын жағдайларды қоспағанда, бұған қатысты аса шектеулер жоқ. Яғни, жалпы тəртiп бойынша бөлшек сауда лицензиясыз жүзеге асырылады. Бөлшек сауданы лицензиялау бөлек заң актiлерiмен қарастырылады. Мысалы, сырадан басқа алкогольдiк өнiмдi лицензиясыз сатуға болмайды, осы талап шетел валютасына сауда жасауға, шетел валютасын сатуға, қару жарақ т.б. тарайды.
Сатып алушы, əдетте жеке тұлға болып келедi. Заңды тұлғалар тауарды бөлшек сауда кəсiпкершiлiк қызмет үшiн емес, өзге мақсатта пайдалану үшiн сатып алады. Сонымен заңды тұлға осы сияқты келiсiмшарт қатынасына ұжымның əлеуметтiк мəселелерiн шешу, жұмысшылардың дұрыс демалысын ұйымдастыру, оларды тұрмыс материалдық жағдайын қамтамасыз ету үшiн кiрiседi. Айналымда шектелген тауарлары сатып алушының сол затты алуға арнайы рұқсат қағазы болуы қажет.
Бөлшектеп сатып алусату шартының нысанасы айналымнан алынып тасталмаған кезкелген заттар болуы мүмкiн. Олардың қатарына жеке сипаттарымен де тектiк сипаттарымен де анықталатын заттар жатады. Бiр ғана тауар бөлшек сатып алусатудың да тауар жеткiзiлiмi шартының да нысанасы бола алады (егер мысалы, жеңiл автокөлiктi өз мұқтажында көлiк ұйымы сатып алса). Егер автомобиль сатушысы жеке тұлға болса, онда бұл Азаматтық кодекстiң жалпы нормаларымен реттелетiн қарапайым сатып алусату шарты болып келедi. Қолда бар затты сатумен қатар келешекте пайда болатын заттар да сатылуы мүмкiн. Келешекте пайда болатын заттар каталогтарға енгiзiлуi, ал өздерi болса өндiрiсте əлi де шығарылмауы мүмкiн. Бөлшек сауда болашақ (келешектегi) заттар сатылатыны тұтынушының жағдайын ешқалайша нашарлатпауы, оған тəуекелдердi жүктемеуi керек. Бұл
шартты сипаттайтын ерекшелiк - шарт шынайы орындалғанға дейiн барлық тəуекелдер сатушының мойнында болып келедi.
Бөлшектеп сатып алусату шартының мазмұны.
Сатушының бөлшектеп сатып алусату шарттарында бiрнеше ерекше мiндеттерi бар. Бөлшек сатып алусату шартын жасамақ алдында сатушы сатып алушыға тауар туралы қажеттi жəне сенiмдi ақпарат беруi керек.
Кəсiпқой ретiнде сатушы сатып алушыға берiлетiн ақпарат мазмұнын өзi айқындайды. Дегенмен, ақпарат өзiне мiндеттi кезеңдердi енгiзуi қажет: олар, баға жөнiндегi сенiмдi жəне қажеттi хабар; алушының қызықтырған өнiм туралы тұтынушылық қасиетi жайлы мəлiмет, затты тұтыну жайлы ереже, оны сақтау жəне қауiпсiз пайдаға асыру тəртiбi. Ал азық түлiк өнiмдерiне қатысты өнiмнiң құрамы, қуаттылығы, денсаулыққа зиянды заттар құрамы жəне сақталу мерзiмi туралы ақпарат берiлуi тиiс. Бұл ақпарат тұтынушыға тек ауызша түрде жеткiзiлмейдi, сонымен қатар өнiмнiң техникалық құжаттамасында көрсетiледi, тауарда өнiмнiң дайындалған жəне сатылған мерзiмi, өзге де белгiлерi болуы керек. Олар тауарға сауданың бiр немесе өзге саласында қолданылатын тəсiлдермен соғылады.
Азықтүлiк тауарлары, дəрiдəрмек, косметика бұйымдарына (уақыт өте келе бұзылатын өнiмдер) пайдалануға берiлген мерзiмi, пайдаланудан шығатын уақыты көрсетiлуге мiндеттi. Кейбiр тауарлар өзiнiң тұтынушылық қасиетiн мерзiмiнен ерте жоғалтып алады. Сатып алушыға бұл жағдай да ескертiлуi қажет, ал тауар уақытынан ерте бұзылған кезде оны сатуға шығаруды тоқтату керек. Сатып алушы шартта отырғанға дейiн тауарды көруге, оның қасиетiн көзiнше тексерiп алуға құқылы.
Сатушы сатуға шығарған бұйымның сатып алушының өзi мен жанұя мүшелерiнiң өмiрi мен денсаулығына зиян келтiрмеуге мiндеттi. Осыған сəйкес, тұтынушы өнiмiнiң көрсетiлген мерзiм iшiнде қауiпсiздiгiн талап етуге құқылы. Өнiмнiң адам өмiрi мен денсаулығына, қоршаған ортаға қауiпсiздiгiне қатысты талаптар мiндеттi болып келедi жəне мемлекеттiк стандартқа сай анықталады. Мұндай өнiм мiндеттi түрде сертификатталады, ал өнiмде оның стандарттар талаптарына сəйкес келетiнiн растайтын белгiсi болмаса өнiмдi сатуға жəне пайдалануға тиым салынады.
Егер өнiмдi қауiпсiз пайдалану жəне оны сақтау мен тасымалдау үшiн арнайы ережелер сақталу керек болса, өнiмдi өндiрушi сол ережелердi өңдеуi керек, ал сатушы оларды тұтынушының есiне салуы қажет. Өнiмдi тарату жəне өндiрiс орындарында қауiпсiздiк ережелерiн сақтауды бақылау арнайы мемлекеттiк органдарға (өнiмдi стандарттау жəне сертификациялау, санитарлық жəне эпидемиологиялық қызмет жəне т.б.), тұтынушылар құқығын қорғау қоғамдарына жүктеледi.
"Тауар этикеткаларында тауар туралы мемлекеттiк жəне орыс тiлiнде ақпарат талап ету" туралы Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 1999 жылғы 31 тамызда № 1 274шешiмi қабылданды. Мұның мақсаты - тұтынушылардың сатып алатын өнiмiнiң адам денсаулығына зиянсыздығын анықтау туралы мəлiмет беру. Бұған 2000 жылғы 11 қаңтарында Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң №44қаулысымен өзгерiс енгiзiлдi.
Барлық азықтүлiк өнiмдерi, бояулар мен лактар, шампунь, тiс жуатын ұнтақтар мен пасталарға екi тiлде де тауардың тұтыну қасиетi, қоспасы тауар құрамының консерванттары мен бояулары, пайдалану мерзiмi, өндiрушi туралы деректер берiлуi қажет. Мұндай түсiнiктемелер мен нұсқаулар мұздатқыштарға, кiр жуатын машиналарға, шаңсорғыштарға, теледидарға, ойыншықтарға берiлуi қажет.
Бөлшектеп сатып алусату шарты сатушының тауарды жеткiзiп беру мiндетiн қарастыруы мүмкiн. Азаматтық заңға сəйкес бұл екi жағдайда жүзеге асады. Бiрiншiден, бөлшек сатып алусату шарты үлгiлер жүйесiнде жүзеге асса, яғни сатып алушының тауардың үлгiсiмен танысуы (тауардың суреттемесi мен каталогы) арқылы жасалса. Егер заң актiлерiмен немесе шартпен басқа жағдай (талап) қарастырылмаса, сатушы тауарды шартта көрсетiлген мекенжайға мысалы азаматтық жұмыс орнына жеткiзiп берсе, келiсiмшарт орындалған болып есептелiнедi. Тауарды беру орны шартпен анықталмаса, онда тауар азаматтың тұрғылықты жерiне немесе заңды тұлғаның тұрған жерiне (орналасқан жерiне) жеткiзiлген соң тауар берiлген болып есептеледi. Осы мiндеттi орындау мерзiмi қисынды қажеттi уақыт кезеңiмен анықталады.
Екiншiден, бөлшектеп сатып алусату шарты арнайы тауарды сатып алушыға жеткiзiп беру талабымен (жағдайымен) жасалуы мүмкiн.
Осындай шарт жасалса сатушының жəне сатып алушының араларында жеткiзу мерзiмi туралы, сол сияқты сатып алушы сонда қабылдауды жүзеге асырғысы келетiн қандай да болсын жер көрсетiледi. Өзгешелiк заң актiлерiмен əлде шартпен қарастырылмаса, болмаса мiндеттеме мəнiсiнен туындамаса сатушы тауарды сатып алушыға бергеннен кейiн, ол жоқ болса квитанцияны немесе шарт жасалғанын растайтын өзге тұлғаға бергеннен кейiн, шарт орындалған болып есептеледi. Қазiргi уақытта оларды жасаған кезде ешқандай құжат толтырылмайтын, тауарды жеткiзiп беру мiндетiн қарастыратын бөлшектеп сатып алусату шарттары кең тарады. Мысалы, телефон арқылы дайын тағамдарға, өзге тауарларға тапсырыс берiледi.
ҚР АК 451бабымен бөлшектеп сатып алусату шартының автоматтарды пайдалана отырып тауар сату сияқты бөлек түрi реттеледi. Автоматтарды пайдаланып тауарды сату негiзiнен сатушының мiндеттерiн өзгертпейдi. Автоматты жүйемен сауда жасау кезiнде автомат иесi (меншiк иесi болу шарт емес) сатып алушыға тауар туралы ақпарат беруi керек (аты, саны, əр бiрлiктiң бағасы т.б.). Сонымен қатар тауар сатушы туралы ақпарат та автоматты жүйеге енгiзiлуi қажет, оған сатушының атауы (фирмалық атауы), орналасқан жерi, оның жұмыс кестесi туралы деректер жатады. Сол сияқты тауарды алуы үшiн сатып алушы жасауы керек əрекеттер тiзiлiп аталады. Ақпарат автоматқа енгiзуден өзге жолмен де берiлуi мүмкiн. Сатып алушының тауарды алу үшiн жасалған əрекеттерi аяқталғаннан кейiн шарт жасалды деп есептелiнедi.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
3
І. САТЫП АЛУ - САТУ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕР
5
0.1 Сатып алу сату шартының ұғымы жəне элементтерi
5
0.2 Сатып алусату шартының объектiсi
9
1.3 Бөлшектеп сатып алусату шарты
13
ІІ. САТУШЫНЫҢ ЖӘНЕ САТЫП АЛУШЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ МЕН МІНДЕТТЕРІ
18
2.1 Сатып алушылардың құқықтары және оларды қорғау
30
2.2 Сатушының (дайындаушының, орындаушының) құқықтары мен міндеттері
32
ІІІ. САТЫП АЛУ САТУ ШАРТТАРЫ БОЙЫНША ЖАУАПКЕРШІЛІК
38
ҚОРЫТЫНДЫ
41
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
43
КІРІСПЕ
Менің таңдап алған тақырыбым азаматтық айналымға қатысушылар арасындағы Сатып алушы мен сатушының құқықтары мен міндеттері болып отыр. Бұл тақырып қазіргі нарық заманында өте өзекті тақырыптардың бірі деуге болады. Өйткені қазір сатып алу-сату күрт өсіп отыр. Курстық жұмысты жазу мақсатым осы шарт түрінің ұғымын, оның мәні мен маңызын ашып көрсету болып табылады.
Тағыда бір еркеше айтатын мәселе Азаматтық кодекстің 25-тарауға Сатып алу-сату шартына біздің елімізде әлі де ғылыми зертеулер жүргізілмеген. Ғылыми-әдебиетке шолу жасайтын болсақ, жалпы азаматтық құқық мәселелеріне бұрынғы Одақ бойынша көңіл бөлген авторлардың ішінде ерекше айтарлық Басина Ю.Г.,Суханов Е.А, Богатых Е, Сулейменов М.К., Диденко А.Г., Иоффе О.С. Гаврилов Э.П., Волнин И., және басқалар.
Сатып алушы мен сатушы құқықтары мен міндеттері бойынша өз ұстанымдарын барынша толық және нақты мынадай В. В. Витринский, А.П. Сергеев секілді ғалымдар жазған. Олар сатып алу - сату шарты туралы жалпы ережелерді, сондай-ақ оны жасау шарттары және сатып алу - сату шартының бөлік түрлерін жан-жақты қарастырған.
Ал біздің Республикамызда Төлеуғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы, оқулық, Алматы, 1999ж. Жайлин Ғ.А. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы, Ерекше бөлім. 1-2 томдар, Алматы, 2003 ж; Темiрғалиева Р.А. Шарттар жинағы: Сатып алу- сату. Айырбас, сыйға тарту, жалдау.. ҚР жаңа Азаматтық кодексiнiң ерекше бөлiмi негiзiнде құраст.; Құраст.Р.А.Темiргалиева.- Алматы: ЖШС "Аян Әдет", 2000.- 128 бет. жылғы еңбектер баршылық.
Бұл курстық жұмыстың басты мақсаты- Азаматтық кодекстің - бабы Сатып алушы мен сатушы құқықтары мен міндеттері шартын қолданудың тиімділігін күшейтуге бағыталған ғылыми тұжырымдар беру.
Осы басты мақсатқа байланысты зертеу барысында мынандай міндеттер тұрды:
:: Азаматтық кодекстің - бабы Сатып алу -сату шартының- түсінігін ашу, олардың құқықтары мен міндеттерін анықтау;
:: Сатып алу -сату шартының субъектілері мен объектілеріне тоқталу;
:: Сатып алу -сату шартының түрлерін анықтау;
:: Сатып алушы мен сатушының міндеттерін анықтау;
Сатып алушы мен сатушының жауапкершіліктерін айқындау;
Аталған міндеттерді орындау барысында Қазақстан Республикасының нормативтиік құқықтар мен актілеріне сүйенеді. Атап айтсақ - Қазақстан Республикасының Конституциясы 30.08.1995ж. (өзгертулер мен толықтырулар 07.10.98ж.) Алматы: Жеті-Жарғы.; Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 27 желтоқсан 1994 ж. (жалпы бөлім),Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 1 шілде 1999 ж., Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі. Жалпы, Ерекше бөлімдері. Алматы, Юрист, 2003 ж. Қазақстан Республикасының "Бағалы қағаздар рыногы туралы" 2 шілде 2003 ж.
Сонымен бірге Нормативтік актілер (Жылжымайтын мүлікті және онымен келісім құқығын мемлекеттік тіркеу туралы, ҚР электрлік және жылу энергиясының тарифтін мемлекеттік реттеу туралы, Тұтынушылардың құқығын қорғау туралы ҚР Заңы), азаматтық, коммерциялық, міндеттемелік, келісім-шарттық, жекешелендіру және халықаралық жеке құқық бойынша ғылыми - құқықтық әдебиеттер қолданылды.
Зертудің обектісі - Сатып алушы мен сатушы құқықтары мен міндеттері түрлері мен оның құрылымы.
Курстық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдын, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі негізделіп, зерттеудің мақсаты, объектісі, пәні, міндеттері, ғылыми болжамы мен әдіснамалық негізі, қорғауға ұсынылатын қағидалары баяндалды.
І. САТЫП АЛУ - САТУ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕР
1.1 Сатып алусату шартының ұғымы жəне элементтерi
Сатып алусату шарты бұл - мүлiктi ақылы берудi қамтамасыз ететiн шарттардың бiр түрi. Əрекет етушi азаматтыққұқықтық нормалар оның бiрнеше түрiн реттейдi, олардың əрқайсысының ерекшелiгi, олар қолданылатын салалардың ерекшелiгiне байланысты. Қазiргi кезде оның түрлi қолданыс табатынын айта кеткен жөн. Жеке кəсiпкерлер, жеке жəне мемлекеттiк кəсiпкерлер арасындағы дəстүрлi тауар айырбастаумен қатар, олармен мемлекеттiң мұқтажы үшiн тауар сатып алу да қамтамасыз етiледi. Əрбiр шарт арнайы субъект құрамымен, оны жасасу тəртiбiмен жəне өзге қырларымен ерекшеленедi. Тауар жеткiзiлiмi шартында жəне сатып алусату шартының өзге де түрлерiнде, егер бiз оларды сатып алусату шартының жалпы ережелерiмен салыстыратын болсақ ерекшелiктер байқалады. Дегенмен, ол өзiнiң алуан түрлiлiгiне қарамастан, азаматтыққұқықтық шарттардың ең тұрақты түрлерiнiң бiрi болып табылады. Бұл шарттың жалпы ережелерi ұзақ даму жолынан өткен жəне олардың тек өмiрге сəйкес келетiндерi ғана сұрыпталған.
Сатып алусату шартына сатып алушы жағына мүлiктi меншiкке беру шартқа сияқты көзқарас дəстүрлi болып табылады. ҚР АК 270 бабының 3шi тармағына сəйкес зат үшiншi тұлға меншiгiне берiлу мүмкiншiлiгi жоққа шығарылмайды.
Қазақстан Республикасының аумағындағы ҚСР Одағының жəне республикалардың Азаматтық заңдары негiздерiнiң 1991 жылы күшiне енгiзiлуiне байланысты аталған шарт мүлiктi сатып алушы тарабының меншiгiне, толық шаруашылық жүргiзуiне, оралымды басқаруына беретiн болып қарастырылады.
Мұндай шешiмдi екi тұрғыда қарастыруға болады.
Бiрiншiден, мемлекеттiк кəсiпорын, мекеме қатысуымен сатып алусату шартын онда мемлекет аталған субъектiлердiң мүлiктi оның меншiгiне алуға келiсiмiн берген шарт ретiнде бағалауға болады, осымен бiрге мемлекет аталған субъектiлерде тиiстi заттық құқықтар пайда болуына қарсы емес деп табу мүмкiн. Екiншiден, аталған заттық құқықтар мемлекеттiк меншiкке негiзделетiн заңды тұлғалар меншiк иелерi ретiнде мүлiктi сатып ала алуы үшiн көлемi бойынша жеткiлiктi екенiн болжауға болады. Осы көзқарасты қолдасақ, онда осындай мүмкiншiлiктер меншiк иесiнен басқа өзге де заттық құқықтар иелерiнде, мысалы, мүлiктi сенiмгерлiкпен басқарушылар да бола алатынын айта аламыз.
Осы екi көзқарастар сырттай тек теориялық тұрғыда болып келгенiне қарамастан оларды одан əрi негiздеу мемлекеттiк жəне оның құрған заңды тұлғаларының қарымқатынастарының тəжiрибелiк мəселелерiн шешуге мүмкiншiлiк бере алады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнiң 406бабына сəйкес: "Сатып алу шарты бойынша бiр тарап (сатушы) мүлiктi (тауарды) екiншi тараптың (сатып алушының) меншiгiне, шаруашылық жүргiзуiне немесе жедел басқаруына беруге мiндеттенедi, ал сатып алушы бұл мүлiктi (тауарды) қабылдауға жəне ол үшiн белгiлi бiр ақша сомасын (бағасын) төлеуге мiндеттi". Мұндай анықтама қатысушылардың қатарын толық қамтуға мүмкiндiк бередi. Оған азаматтар жəне заңды тұлғалардан басқа мемлекет жəне субъект ретiнде əкiмшiлiк аумақтық бiрлестiктер қатыса алады.
Мемлекеттiк кəсiпорын, қазыналық кəсiпорын, мемлекеттiк мекеме сатып алушы болған уақытта мүлiк тиiсiнше олардың шаруашылық жүргiзуiне, жедел басқаруына өтедi. Сонымен қатар, меншiк құқығы сатып алушы республикалық немесе коммуналдық кəсiпорын болып келгенiне байланысты мемлекетте немесе əкiмшiлiк аумақтық бiрлестiкте пайда болады. Бұл мемлекеттiк меншiк нысанына негiзделген заңды тұлғалар тек шартты бөлiнiп шығарылады деген пiкiрге əкелуi мүмкiн. Бiрақ бұл (заңды тұлға құру) мүлiктi бiрнеше мақсатта оқшаулау үшiн маңызды. Кейде осы жеке меншiкке негiзделген заңды тұлғаларға да қатысты. Мысалы, егер сатып алушы жеке мекеме болып табылса, онда сатып алынған мүлiкке жедел басқару құқығы пайда болатыны анық. Атап өтiлгендей, сатып алусату шарты мүлiктi беру бойынша барлық қатынастарды қамтиды. Ертеректе бөлек болған тауар жеткiзiлiмi, келiсiмшарт, энергиямен жабдықтау шарттары қазiр сатып алусату шартының түр түрлерi болып бағаланады. Бұдан басқа, бөлшектеп сатып алусату шарты, кəсiпорынды сату шарты қарастырылған. Бiздiң заңнамада Ресей Федерациясының Азаматтық кодексiнiң екiншi бөлiмiнде бекiтiлген қозғалмайтын мүлiктi сатып алусату туралы жалпы нормалар жоқ. Бiздiң ойымызша, болашақта тауар айналымының кеңеюiне байланысты бiздiң азаматтық заңнамада да айтылғандай нормалар қажет болады. Ал, негiзiнен қандай да болсын сатып алусату шартына ерекше бөлiмде 25 тарауда мазмұнданған жалпы нормалар тарайды.
Сатып алусату шартын меншiкке жеке сипаттармен анықталатын заттарды беретiн шарт ретiнде бағалау (себебi тек жеке сипаттарымен анықталатын заттар ғана меншiк құқығының немесе заттық құқықтық нысанасы бола алады) мүлiктi құқықтарды сату ерекшелiгiн ескерудi талап етедi.
Бағалы қағаздарды жəне валюталық құндылықтарды сатып алусатуда, егер заңнама оларды сатып алусату үшiн арнайы ережелер қарастырмаса, жалпы ережелер қолданылады. Сонымен бiрге бөлшектеп сатып алусатуға, тауар жеткiзiлiмiне, энергиямен жабдықтауға арнайы нормалар қолданылады. Дегенмен бiз жалпы ережелер мəнiн төмендетпеуiмiз керек, өйткенi осылардың көмегiмен көптеген даулы жағдайлар шешiледi.
Шарттың өзiн сипаттауға көшейiк. Сатып алусату консенсуалды шарт болып табылады. Ол, екi жақ барлық елеулi жағдайлар бойынша келiсiмге келген сəттен бастап аяқталған (сатып алусату шарты жасалған) болып табылады. Шарттың жасалуы мен орындалуының бiр уақытпен сəйкес келуi (жасалған сəтiнде орындалатын шарттың болуы) бұл ереженi өзгертпейдi.
Сатып алусату шарты - ақылы шарт. Тауарды беру оның сату бағасын алуды талап етедi. Бiрқатар жағдайларда сатып алу бағасы тауардың экономикалық тепетеңi болып келмейдi, бiрақ шартта кiрiптарлықпен жасалған мəмiле көрiнiс таппауы керек, сол сияқты бағаны қалыптастыру жөнiндегi мiндеттi нормалар да бұзылмауы керек. Оның ақылы мiнезiн (тепетең айырбас ретiндегi) ескеру кəмелетке толмаған немесе əрекетке қабiлетсiз тұлғалардың құқықтарын қорғау негiзiнде болуы тиiс. Сонымен бiрге, бұл мемлекеттiк мүлiктiк мүдделердi неше түрлi алаяқтықтардан қорғау үшiн де қажет.
Кейде сатып алусату шарттарын жасағанда ақылылық ережесiнен ауытқу да болуы мүмкiн (сондықтан тек жартылай ақылылық туралы айтуға болатын шығар). Аталған мəмiлелер өзiнiң заңдық табиғаты бойынша шартты мəмiлелер бола алады. Мысалы, егер сауда кəсiпорны мыңыншы сатып алушыға iрi жеңiлдiк жасаймын деп жарияласа (мəмiле осы жөнiндегi шартпен жасалса).
Бiр бiрiне қарсы бағытталған екi тараптың субъективтiк құқықтары мен мiндеттерi сатып алусату шартын өзара шарт ретiнде сипаттауға мүмкiндiк бередi. Əңгiме шарттың мəнiн құратын құқықтары мен мiндеттерi туралы болады. Құқықтар мен мiндеттердiң көмекшi мөлшерi екi жақтықтан ауытқу болуы да мүмкiн.
Сатып алусату мүлiк иесiнiң (басқа құқық иеленушiнiң) өзгеруiне (ауысуына) əкеледi. Көрсетiлген белгiлер, сонымен қатар бұл шарттың ерекше мазмұны аталған шарттың мүлiк жалдау (аренда), мердiгерлiк, сыйға тарту жəне басқа да шарттардан елеулi түрде ерекшеленетiнi туралы қорытынды жасауға мүмкiншiлiк бередi. Дегенмен, сатып алусату шарты туралы нормалар жалпы мəндi де иемденедi. Мысалы, олар мердiгерлiк қатынастарды реттеуде де есепке алынуы қажет. Өз материалдарымен жұмысты орындайтын мердiгер оның сатушы рөлiнде болады.
Басқа да азаматтық құқықтық қатынастар шеңберiнде сатып алусату туралы нормаларды есепке алу қажет жағдайлар болуы мүмкiн. Басқа да құқықтық қатынастарда сияқты, сатып алусату шартының элементтерi болып бiздiң көзқарасымыз бойынша да субъект, объект жəне мазмұн болып табылады. Шарттар элементiнде "оның тараптары, нысанасы, бағасы өтеулi шарттар да, мерзiмi, нысаны мен мазмұны, яғни екi жақтың құқықтары мен мiндеттерi жатады"2 деген И.В. Елисеев жəне басқа да авторлардың пiкiрiне өзiмiздiң келiспеушiлiгiмiздi бiлдiремiз. Мұндай көзқарас азаматтық құқықтың неғұрлым тұрақты теориялық ережесiне терiс ықпал етедi, түсiнiктiң шынайы мəнiн жоғалтуға əкеледi.
Сатып алусату қатынасын 3 мəнде белгiлеуге болады.
Бiрiншiден, бұл -- сатып алусатудың экономикалық қатынасы.
Екiншiден, бұл -- адамдардың ой елегiнен өткен жəне құқық нормаларымен бекiтiлген субъективтiк идеологиялық қатынас. Ең соңында, сатып алусату шарты бұл -- азаматтық құқықтық нормалардың жиынтығы. Құқықтық реттеуден тəуелсiз тұрмыс етiп айырбастық материалдық қатынас ретiнде аталған құқықтық реттеудiң арқасында (көмегiмен) құқықтық нысанға ие болады. Ол нысан -- құқықтық қатынас нысаны.
Шарт жағдайы, нысаны тұлғалардың белгiлi бiр əрекетiн азаматтыққұқықтық шартқа айналдыруға, олардың құқықтары мен мiндеттерiн бекiтуге мүмкiндiк беретiн заң техникасының тəсiлдерi болып келедi.
Сатып алусату шартының нысаны оның бағасына, субъектiлерiне жəне заңдық, шарттық талаптарға сəйкес анықталады. Оған Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнiң 152 бабында бекiтiлген мəмiле нысаны туралы жалпы ережелер қолданымды болып келедi.
Жүз айлық есептiк көрсеткiштен жоғары сомаға, сонымен бiрге кəсiпкерлiк қызметтi қалыптастыру барысында жасалатын мəмiлелер, жасалған кезде орындалатындарын қоспағанда жазбаша нысан да жасалуы қажет. Қазақстан Республикасы Президентiнiң "Жылжымайтын мүлiкке құқықтарды жəне онымен жасалатын мəмiлелердi мемлекеттiк тiркеу туралы" заң күшi бар Жарлығына сəйкес, жылжымайтын мүлiктi сатып алусату шарттары мемлекеттiк тiркеуге жатады. Азаматтық кодекстiң 494бабы кəсiпорынның сатып алусату шартының бiр құжатты құру жолымен, екi жақтың қол қоюымен жазбаша түрде жасалуын, оған: инвентаризация актiсiн, бухгалтерлiк балансты, кəсiпорынның құны мен құрамы туралы тəуелсiз аудитор қорытындысының мiндеттi тiркелуiн қарастырады. Олар басқа да қозғалмайтын мүлiктi сату бойынша, шарттар сияқты мемлекеттiк тiркеуге жатады жəне мемлекеттiк тiркеу кезеңiнен жасалған деп есептеледi.
Сатып алусату шартының субъектiлерi ретiнде азаматтық құқық субъектiлерi, яғни жеке тұлға, заңды тұлға, əкiмшiлiк аумақтық бiрлестiктер, мемлекет əрекет ете алады. Сатып алусатудың қандай шарты жасалатынына қарап кəсiпкерлiк немесе кəсiпкерлiк емес, бөлшек сатып алусату шарты немесе мемлекеттiк кəсiпорындар мүлкiн жекешелендiру, олардың қатысушылар құрамы да өзгередi. Басқа да жағдайларда қатысушылар құрамының ерекшелiгi сатып алусату шарттарының жекелеген түрлерi бойынша төменде қарастырылатын болады. Мұнда тек барынша маңызды (қағиданы) жағдайларды атап өтемiз. Арнайы құқықтық қабiлеттi иемденетiн заңды тұлғалар сатып алусату бойынша қатынасқа тек арнайы (жарғылық) құқықтық қабiлеттiлiк шеңберiнде қатыса алады, яғни бұл жерде əңгiме қандай да бiр оның жалпы шеңберi туралы жүрмейдi, құқықтық қабiлеттiлiк көлемi əрбiр жекелеген құқықтық қатынаста нақтылануы қажет. Мысалы, шаруашылық жүргiзу құқығында мүлкi бар мемлекеттiк кəсiпорын, оның негiзгi құралдарына жататын мүлiктi, сонымен бiрге акцияларын сатуға құқығы жоқ. (2002 жылдың 21 мамырындағы Қазақстан Республикасының "Мемлекеттiк мүлiк ережелерi бойынша Қазақстан Республикасының заң актiлерiне кейбiр қосымшалар мен өзгерiстер енгiзу туралы" Заңының редакциясындағы Азаматтық кодекстiң 200бабының 2шi тармағы. Егер мемлекеттiк келiсiмшартқа отыруына қысқаша тоқталсақ, мыналарды атауға болады. Заңды түрде мемлекеттiң құқық қабiлеттiлiгi шектелмеген, бiрақ, олармен жасалатын шарттардың мiнезi, мазмұны мемлекет атқаратын экономикалық жəне басқа да функциялармен (қызметтермен) анықталады.
Жеке тұлғалардың сатып алусату шарттарын жасасу мүмкiншiлiгiне олардың құқықəрекет қабiлеттiктерiнiң көлемi əсер етедi. Мысалы, əрекет қабiлеттiлiгi шектелген тұлғалар тек ұсақ тұрмыстық мəмiлелердi жасай алады, ал басқа мəмiлелердi жасауға олар өзiнiң қамқоршысының келiсiмi болғанда ғана құқылы (Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексi 27бап, Iтармақ). Егер жүйелi түрде жүзеге асырылатын саудасаттық қызметi туралы айтатын болсақ, онда жеке тұлға тек жеке кəсiпкер мəртебесiне иемденген соң ғана оны жүргiзе алатынын ескерту керек немесе бұл қызмет коммерциялық заңды тұлғамен жүргiзiлуi мүмкiн. Негiзiнен: "Құқықтық қатынас субъектiлерi болып, жеке басымен жəне мүлкiмен оқшауланған, құқықтарға ие болатын жəне мiндеттердi көтеретiн тұлғалар табылады" Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы басқа мемлекеттердiң азаматтық құқығы сияқты құқықтық қатынастарда жеке тұлғалар қауымдастықтарының (жай серiктестiктердiң) қатысуын да қарастырады, дегенмен бұл келтiрiлген анықтаманың дұрыстығына əсерiн тигiзбейдi.
1.2 Сатып алусату шартының объектiсi
Құқықтық қатынастың объектiсiн материалды (заттық), заңды, идеологиялық қылып бөлу толық мөлшерде азаматтыққұқықтық шарттар үшiн де жарамды болып табылады. Сатып алусату шарты өзiнiң ерекше нысанасына (затына), заңды жəне идеологиялық объектiлерiне иемденедi. Қазiргi жағдайда олардың əрқайсысының мəнi бiрдей. Дегенмен, қазiргi өндiрiстiң өсуi, тауарлардың алуан түрлiлiгi жəне оларды пайдалану мақсаттарының кеңеюi, сатып алынатын тауардың сатып алусату затына талаптардың жоғарылауына əкеледi, əсiресе, егер тауар кейбiр ерекше мақсаттарға арналса. Келiсiмшарт нормаларында олардың барынша анық бекiтiлмеуi жаңылысуға немесе сатып алусату затындағы қателiкке əкелуi мүмкiн. Бөлшектеп сатып алусату шарттары жасалса, заң шығарушы сатылатын өнiмнiң сапасы, қауiпсiздiгi бойынша талаптарды бекiте отырып, тұтынушы жағдайын барынша "күшейтуге" əрекет етедi.
Заттар сатып алусату шарты нысанасының барынша кең тараған түрi болып табылады. Кезкелген зат тектiк немесе жеке сипаттар арқылы анықталған, жылжитын жəне жылжымайтын тауар болуы мүмкiн.
Тектiк заттарға келсек, олар қалған тауарлық массадан жекеленуi қажет екенiн айта аламыз, сөйтiп олар жеке сипаттар арқылы анықталатын заттарға теңестiрiледi жəне осындай түрiнде сатып алусату шартының нысанасы бола алады. Егер əңгiме жекеленбеген тектiк тауарды сату жөнiнде болса, онда сатып алусату шартының нысанасы болып зат емес, мүлiктiк құқық келедi. Осындай жағдай сатып алусату шартының нысанасы "болашақ заттар" болып келгенде де орын алады.
Тауар əлi өндiрiлмеген немесе тауар табиғатта мүлдем жоқ. Батыс Еуропа елдерiнiң сауда құқығы жүйесiндегi бұған қатысты үш түрлi көзқарас бар: бiрiншiден, кезкелген жағдайда сатушы шартта көрсетiлген нысананы табыс етудi қамтамасыз етуге мiндеттi (ол табиғатта бар болғанмен теңестiрiледi), егер шарттың орындалмауы дүлей күштер салдарынан болғанын дəлелдей алмаса, ол шартты бұзушы болып саналады; екiншi көзқарас бойынша, егер тауар сатушының əрекетiне байланыссыз себептер бойынша өз қалыптасуына иемденбесе, шарт "нысананың болмауы" салдарынан тоқтатылады, ең соңында, егер сатып алушы өзiне белгiлi себептермен тауардың қалай болса да жеткiзiлгенiне үмiттенетiн болса, онда шарт нысанасы тауар емес "сатып алушының үмiтi" болып табылады1
Жоғарыдағы мысалдар нысана ерекшеленуiнiң негiзгi мəнiн көрсету үшiн келтiрiлiп отыр: шарт нысанасының сипаттамалары ең алдымен, шарт орындалмауының, сатып алусату шарттары тиiстi орындалмауының тəуекелi үлесуiне, екi жақтың құқықтары мен мiндеттерiне əсер етедi. Нысана ерекшелiгi сонымен бiрге сатып алусатуды жүзеге асыру тəртiбiне де əсер етедi, мысалы, шетелдiк сатып алусату Қазақстан Республикасының "Валюталық реттеу туралы" Заңына жəне оның орындалуы үшiн қабылданған заңға тəуелдi нормативтiк актiлерге сəйкес жүргiзiлетiн болады.
Бағалы қағаздар айналымы Қазақстан Республикасының "Бағалы қағаздар рыногы туралы"; "Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар мен мəмiлелердi тiркеу туралы" Заңдармен, сонымен бiрге, заңға тəуелдi нормативтiк актiлермен реттеледi. Азаматтық айналымда шектелген заттарды сатып алусату жекелеген заң актiлерi бекiткен ережелердi сақтаумен жүргiзiледi, мысалы, Қазақстан Республикасының "Қарудың жекелеген түрлерiнiң айналымы үшiн мемлекеттiк бақылау туралы" Заңымен ж.б.
Күшiнде болып келетiн ҚР Азаматтық кодексi 406 бабының 4шi тармағында мүлiктiк құқықтар сатып алусату шартының нысанасы болып келуiне қатысты жалпы мəндегi норма бекiтiлген. Мүлiктiк құқықтарды беруге қатысты мəмiлелер кең таралуды иемденедi, оларға тауар биржаларында жасалған, жекелеп алғанда оларға биржалық тауарлар жеткiзiлiмi шартына немесе биржалық тауарлар қатынасындағы мiндеттер мен құқықтарды болашақта өткiзу, құқықтарды сату шарттары жатады. (Қазақстан Республикасы Президентiнiң "Тауар биржалары туралы" заң күшi бар Жарлығының 5 бабының 1шi тармағы. Патенттiк құқықтарды беруде нысанасы мүлiктiк құқық болып келетiн сатып алусату шарттары жасалуына əкеледi.
Шарт заты (нысанасы) туралы келiсiм сатып алусату шартының бiр ғана елеулi жағдайы болып табылады.
Егер шарт тауарлардың атауын жəне санын айқындауға мүмкiндiк берсе, нысанаға қатысты жағдай келiсiлген деп есептеледi. (407бап 3шi тармақ). Сатып алусату шартының бағасы дегенiмiз, оны алуға сатып алушының немесе онымен көрсетiлген үшiншi тұлғаның құқығы бар, қарсылай ақша түрiндегi қанағаттандыру. Ол Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнiң 383бабының 1шi тармағында бекiтiлген шарт бойынша бағаны қалыптастыру бостандығына негiзделедi. Тарифтер, баға белгiлеу, ставкалар жəне т.б. заңдық актiлерде қарастырылған жағдайларда уəкiлдi мемлекеттiк органдармен орнатылады. Орталықтандырылған тəртiпте орнатылған баға белгiлеу, тарифтерден кəсiпкерлiк қызмет субъектiлерiнiң өздерi қойған бағаны, тарифтерiн ажырату қажет.
Монополистiк қызмет субъектiлерiмен өткiзiлетiн тауарларға баға орталықтандырылған тəртiппен қойылады. Мысалы: Қазақстан Республикасының аумағында табиғи монополияны реттеу бойынша Қазақстан Республикасы Агенттiк төрағасының 1999 жылдың 25 тамызында бекiтiлген "Мемлекеттiк кəсiпорындармен монопольдi қалыптасатын қызметтерге бағаны реттеу Ережесi" сонымен бiрге, 1998 жылдың 14 тамызында қабылданған Қазақстан Республикасының бəсекенi қорғау жəне табиғи монополия субъектiлерiнiң қызметтерi мен жұмыстарына баға (тарифтер) енгiзу, бекiту, қарастыру, ұсыну тəртiбi туралы нұсқау қолданылады. Қазақстан Республикасы Президентiнiң "Мемлекеттiк кəсiпорындар туралы" заң күшi бар Жарлығының 40 бабының 1шi тармағы қазыналық кəсiпорындар мен өткiзiлетiн тауар бағалары өкiлеттi органмен қойылатынын қарастырады.
Жарлықтың аталған бабының екiншi бөлiгi 1999 жылдың 4 қазанындағы "Қазақстан Республикасы Президентiнiң "Мемлекеттiк кəсiпорын туралы" заң күшi бар Жарлығына толықтырулар енгiзу туралы" Қазақстан Республикасы заңының редакциясында қазыналық кəсiпорындар мен монополиялық өндiрiлетiн тауарларға бағаны мемлекеттiк реттеудi қарастырады. 1999 жылдың 23 қазанындағы "Алкогольдi өнiмдерге минимальдi бағаны қалыптастыру туралы" Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң қаулысымен алкогольдi өнiмге ең төменгi шектегi баға қойылған. Басым көпшiлiк жағдайларда баға шартпен қарастырылады. Егер шарттың бағасы өзiнде нақты келiсiлмесе жəне оның жағдайларымен анықталмаса, онда бұл шарттың жарамдылығына əсер етпейдi. Мұндай жағдайда тауар бағасы бойынша əдетте қолданылатын талаптар есепке алынады, басқаша айтқанда, негiз ретiнде тауардың нарықтық құны алынады. Баға тауар салмағына байланысты қойылса, егер шартта басқаша қарастырылса, ол таза салмақ бойынша анықталады.
Бұл сатып алушы үшiн қолайлы ереже, əсiресе ыдыстың салмағы үлкен немесе тауар қымбат болса жəне салмақтың кiшiгiрiм өзгеруi (көбеюi) тауардың елеулi қымбаттауына əкелсе.
Егер шарт тауар бағасы оны негiздейтiн көрсеткiшке байланысты өзгертiлуге жататынын қарастырса, бiрақ бағаны қайта қарау тəсiлi анықталмаса, баға шартты жасасу кезеңiндегi жəне тауарды беру бойынша мiндеттi орындау уақытындағы көрсеткiштердiң өзара қатысуымен анықталады. Яғни тауарды оны өткiзу кезеңiнде өз құны көтерiлуi немесе төмендеуiне қарай шарт бойынша оның бағасы тиiстi дəрежеде көтерiлуi немесе төмендеуi қажет. Бiздiң көзқарасымыз бойынша, осы, Азаматтық кодекстiң 438бабының 3тармағында бекiтiлген ережелерде анықсыздық бар. Тауар бағасы шартты жасасқан кездегi көрсеткiштердiң жəне шарт бойынша ұсынылатын тауарларды сақтандыру, тиеу, буыптүю, сатып алу, өндiру кезiнде қалыптасатын олардың өзiндiк құны (шығындар) қатысуының негiзiнде анықталуы керек. Осымен бiрге Азаматтық кодексте сатушының мерзiмдi өткiзiп алуынан сатып алушының мүдделерiн қорғауға арналған норма да жетiк емес деп табуға болады. Ол тек тауар құнын (бағасын) төмендетудi қарастыруы қажет, бiрақ 438баптың 3шi тармағымен мəселе былайша шешiлмеген. Сатып алу бағасын төлеудiң мерзiмiн сатып алушы өткiзiп алса, онда ол үшiн баға тек көтерiлу бағытында өзгеруi қажет. Өкiнiшке орай бұл да Азаматтық кодексте көрiнiс таппаған. Құқықтық қатынастар (шарттар) мазмұнын қарайық. Ол екi мəнде түсiндiрiлетiнiн айтқан жөн. Бiрiншiден, құқықтық қатынастар мазмұны бұл - құқықтық реттелетiн қоғамдық қатынас. Сонымен бiрге мазмұн деп екi жақтың құқықтары мен мiндеттерiн (заңды мазмұнды) қарастырады.
В. А. Тархов мынадай мысал келтiредi: бiр субъект екiншiсiне қандай да бiр затты сатады жəне олардың арасында материалды экономикалық қатынас қалыптасады, сатып алушы ақша төлеп қажеттi затты алады, баламалы айырбас жүредi. Айырбасқа қатысушылар шарттан қандай құқықтар мен мiндеттер шығатынын ойламауына болады. Бiз осымен келiсе алмаймыз. Ақырында заңдық мазмұн меншiк құқығына иемденудiң жалпы заңдық мақсатымен анықталады. Шартқа қатысушылардың түсiнiгi меншiктi иемденудiң экономикалық мақсатымен ғана шектеледi деп болжау артық болар едi, мұндайға қазiргi өмiрдiң өзi де мүмкiндiк бермейдi. Теориялық тұрғыда болса, онда сатып алусату шартының экономикалық жəне заңдық мазмұндарын ажыратуға талпыну мүмкiн. Бiрiншiсi заңдық мазмұн, ол құқықтар мен мiндеттердiң жеткiлiктi үлкен жиынтық элементтерiнен құралады. Кейбiр құқықтар шарт негiзiн қалайды, ал өзгелерi қосымша (көмектесу) мəнге ие бола алады. Құқықтық қатынастар мазмұнын оның қатысушыларының жүрiстұрысы құрайды дегендi толығымен дұрыс деп тануға болмайды. Аталған жағдайда құқықтық қатынас пен оның мазмұнын құрайтын қоғамдық қатынастар түсiнiгiн араластырып алу орын алады. "Нысан (құқықтық қатынас) өзiнiң мазмұнына тараптардың құқықтары мен мiндеттерiнен, ал мазмұн (реттелетiн қатынас) өз қатысушыларының əрекеттерiнен, олардың қызметтерiнен қалыптасатын өз мазмұнын иемденедi".
Дегенмен, сатып алусату шарттарында экономикалық мазмұнмен жанама байланысты иемденетiн қатысушылардың айырықша заңды жүрiстұрысы (əрекеттерi) барлығын мойындамасқа болмайды. Бұлардың қатарына оферта мен акцептi, келiспеушiлiктi реттеудi, жедел шараларды қолдануды жəне басқа да əрекеттердi жатқызуға болады.
Шарт мазмұнына қатысты жалпы көзқарастар осындай.
Осыдан əрi, бiз оны сатып алушы мен сатушының құқықтары мен мiндеттерi күйiнде жекелеп талдауға көшемiз.
0.3 Бөлшектеп сатып алусату шарты
Бөлшектеп сатып алусату шартының ұғымы жəне құрамалары (элементтерi).
Тауар сату жөнiндегi кəсiпкерлiк қызметтi жүзеге асыратын сатушы бөлшектеп сатып алусату шарты бойынша сатып алушыға кəсiпкерлiк қызметке байланысты емес, əдетте жеке өзiне, отбасында, үйiнде немесе өзге де пайдалануға арналған тауарларды беруге мiндеттенедi (ҚР АК 445 бабы).
Бiздiң көзқарасымыз бойынша, бөлшектеп сатып сатуалу шартында басты болып келетiн нəрсе заттың əдеттi пайдалануы (тағайындалуы) емес, бастысы сатып алушының тауарды көрсетiлген мақсатта алу ниетi жəне сатушының бұл жайында хабардар болуы.
Бұл ескертудi жасаудың өз себебi бар. Қазiргi жағдайда тек өндiрiсте қолданылуы мүмкiн, əскери тағайындалуы бар, арнайы техника ж.б. сияқты кейбiр тауарларды қоспағанда тауар жеке немесе жеке емес пайдалануға арналған ба, соны анықтау қиын.
Бөлшектеп сатып алусату шарты құқықтық реттелуiнiң ерекшелiктерi бар. Бұл шартқа Азаматтық кодекстен басқа Қазақ ССРнiң 1991 жылғы 5 маусымындағы "Тұтынушылардың құқығын қорғау" туралы Заңы. Аталған ереже қолмақол шетелдiк валютаны қолданып бөлшектеп сатып алусату шарттарын жасасу тəртiбiн анықтайды. Бұл шартқа өзге де нормативтiк актiлер қолданымды болып келедi.
Бөлшектеп сатып алусату шарты жария шарт (Азаматтық кодекстiң 445бабының 2тармағы). Оның осы қасиетiне байланысты бөлшек саудамен жүзеге асыратын кəсiпорын немесе қандай да болсын кəсiпкер кезкелген шарт жасауға мiндеттi. Заңдарда (заңнамада) қарастырылғанды қоспаған кəсiпкер бөлшек сатып алусату шарттарын жасағанда бiр тұлғаға өзге тұлға алдында артықшылық жасауға құқылы емес. Яғни шарттың бағасы, өзге жағдайлары барлық тұтынушыларға бiрдей болуы керек, ал заңнамамен қарастырылса тұтынушылардың бөлек санаттары үшiн жеңiлдiк жасалуы мүмкiн. Кəсiпорын тауарды беру мүмкiншiлiгi бола тұрып бөлшек сатып алусату шартын жасасудан бас тартса, тұтынушы өзiне негiзсiз бас тартумен келтiрiлген шығындарды өндiрiп ала алады.
Бөлшектеп алусату шартының осы ерекшелiгi оны жасасу тəртiбiне де əсер етедi. Көбiнесе ұсынушы (оферент) бұл сатушы, ал шарт жасасу туралы ұсыныс (оферта) жарналы. Бөлшектеп сатып алусату шарты тараптар шарттың заты, бағасы жəне оның қажеттiлiгi туралы кемiнде бiр торап айтатын өзге жағдайлар бойынша келiсiмге келген сəттен бастап жасалған болып саналады. Өзiнiң қалауы бойынша сатушы жарналы оферта жасалмай (онымен қатар) жеке офертасын да жасай алады. Мысалы, "Zepter" фирмасы өз өнiмiн осылай таратады. Сатып алушы жағынан оферта мүмкiншiлiгi шектелген, бұл тек сатып алушы сатушыда жоқ тауарды алуға қызығушылығын бiлдiргенде ғана болуы мүмкiн. Ұсынысында сатып алушы белгiлi тауарды белгiленген баға бойынша алуға қалайтынын көрсетедi.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнiң 447бабы көпшiлiкке арналған түсiнiктемесiн бередi. Жарналы офертаның негiзiнен бұл дегенiмiз тұлғалардың белгiсiз қатары (санына) бөлшектеп сатып алусату шартын жасау жөнiндегi ұсыныс. Кəсiпкерлер кейбiр реттерде тұтынушыларға тауарды көтерме баға бойынша алуды ұсынатыны офертаның осы мiнезiне əсер етпейдi, сондай ұсыныстар негiзiнде жасалған шарттар бөлшектеп сатып алусату шарттары (тұтынушылық) болып қала бередi.
Жарна офертасы жасалған кездегi сатушының əрекеттерiне келейiк. Сатушы тауарды көрсетедi (көрмеге қояды), үлгiлерiн көрсетедi, сатылатын тауарлар туралы мəлiметтердi бередi (бейнелеу, каталогтар, фотосуреттер ж.б.). Мəлiметтер тауар сатылатын жерде берiледi.
Кəсiпорындар (дүкендердiң) əйнектерiнде тек саудада бар болып келетiн тауарлар қойылуы керек. Əйнектiң iшiнде болып келетiн тауарлар тұтынушылардың талабы бойынша олардың сапасы тексерiлiп сатылады. Тауардың əрбiр үлгiсiнде онда тауардың атауы, бағасы (бiр келi, дана жəне тауардың өзге мөлшерi үшiн) салмағы көрсетiлген қағазы болуы керек. Қажетiне қарай жыл кезеңiне, жаңа тауарлардың түсуiне жəне кəсiпорындардың өзге жағдайларына қарап дүкеннiң əйнектерi жаңартылады.
Инвентарь (құралдар) жəне көрме əрлеушi композиция элементтерi мен тауар үлгiлерi сатылмайды. Осыған сəйкес олардың əйнек iшiнде тұруы оферта болып есептелiнбейдi. Оферта жарамдылығын мойындау үшiн алыпсату шартында оның бағасы, т.б. көрсетiлудiң қажеттiлiгi жоқ. Оның əрекеттерi оферта сияқты бағаланбауы үшiн сатушы тауарлар сатуға арналмаған екенiн айқын көрсетуi керек. Егер тауар тұлғалардың белгiсiз санына оның сатылуының орнынан тыс жарнама, каталогтар жəне өзге бейнелеулер арқылы ұсынылса, бiрақ сатып алусату шартының елеулi жағдайлары көрсетiлмесе, бұл жарна оферта болып қарастырылмайды.
Ұсынысты қабылдау (акцепт) туралы айтып кетейiк. Сатып алушы тарабынан ол көпшiлiк жағдайларда тауардың бағасын төлеу арқылы жасалады.
Бөлшектеп сатып алусату шартының нысаны. Əдетте бөлшектеп сатып алусату шарттарының нысаны ауызша болып келедi, осымен қатар бұл шарттарды жазбаша нысанда жасау мүмкiншiлiгi де жоққа шығармайды. Жазбаша нысан тараптардың құқықтары мен мiндеттерi болашақ уақытқа арналса орынды болып келедi. Мысалы, тауарлар алдынала тапсырыстар
негiзiнде, пошта арқылы жiберу жолымен сатылады, жеңiл автокөлiк сатылады ж.б.
Егер заң актiлерiнде немесе бөлшектеп сатып алусату шартында, соның iшiнде сатып алушы қосылатын формулалардың немесе өзге де стандарттық нысандарының талаптарында өзгеше белгiленбесе, сатушы сатып алушыға касса немесе тауар чегiн немесе тауарға ақы төленгенiн растайтын өзге де құжатты берген кезден бастап бөлшектеп сатып алусату шарты тиiстi нысанда жасалған болып есептеледi. Аталған құжаттардың сатып алушыда болмауы оны шарттың жасалғандығын жəне жағдайларын растау үшiн куəлiк айғақтарға сүйену мүмкiндiгiнен айырмайды.
Тұтынушылардың құқығын қорғау туралы заң төмендегiлердi реттейдi: тұтынушылардың тауар туралы ақпарат алуы кезiндегi қарымқатынасты, сапаға сəйкес келетiн тауар ауыстырып алуды, тұтынушылардың оларға сапасы тиiстi болып келмейтiн тауар сатылғанына, жұмыстар орындау, қызмет көрсету туралы шарттардың бұзылуына байланысты құқықтары, тұтынушылар өздерiнiң өмiрiмен денсаулыққа құқықтарын асырғанына байланысты қатынастарды. Жоғарыда аталғандар мен оның элементтерi бөлшек сатып алусату шарттарындағы тараптар қарым қатынастары ерекшелiгiнiң түйiнiн құрайды.
Шарт бойынша, сатушы болып тек қана кəсiпкер тауарларды сататын ұйым немесе азамат келе алады. Жəне де, бөлшек сауда лицензияланатын жағдайларды қоспағанда, бұған қатысты аса шектеулер жоқ. Яғни, жалпы тəртiп бойынша бөлшек сауда лицензиясыз жүзеге асырылады. Бөлшек сауданы лицензиялау бөлек заң актiлерiмен қарастырылады. Мысалы, сырадан басқа алкогольдiк өнiмдi лицензиясыз сатуға болмайды, осы талап шетел валютасына сауда жасауға, шетел валютасын сатуға, қару жарақ т.б. тарайды.
Сатып алушы, əдетте жеке тұлға болып келедi. Заңды тұлғалар тауарды бөлшек сауда кəсiпкершiлiк қызмет үшiн емес, өзге мақсатта пайдалану үшiн сатып алады. Сонымен заңды тұлға осы сияқты келiсiмшарт қатынасына ұжымның əлеуметтiк мəселелерiн шешу, жұмысшылардың дұрыс демалысын ұйымдастыру, оларды тұрмыс материалдық жағдайын қамтамасыз ету үшiн кiрiседi. Айналымда шектелген тауарлары сатып алушының сол затты алуға арнайы рұқсат қағазы болуы қажет.
Бөлшектеп сатып алусату шартының нысанасы айналымнан алынып тасталмаған кезкелген заттар болуы мүмкiн. Олардың қатарына жеке сипаттарымен де тектiк сипаттарымен де анықталатын заттар жатады. Бiр ғана тауар бөлшек сатып алусатудың да тауар жеткiзiлiмi шартының да нысанасы бола алады (егер мысалы, жеңiл автокөлiктi өз мұқтажында көлiк ұйымы сатып алса). Егер автомобиль сатушысы жеке тұлға болса, онда бұл Азаматтық кодекстiң жалпы нормаларымен реттелетiн қарапайым сатып алусату шарты болып келедi. Қолда бар затты сатумен қатар келешекте пайда болатын заттар да сатылуы мүмкiн. Келешекте пайда болатын заттар каталогтарға енгiзiлуi, ал өздерi болса өндiрiсте əлi де шығарылмауы мүмкiн. Бөлшек сауда болашақ (келешектегi) заттар сатылатыны тұтынушының жағдайын ешқалайша нашарлатпауы, оған тəуекелдердi жүктемеуi керек. Бұл
шартты сипаттайтын ерекшелiк - шарт шынайы орындалғанға дейiн барлық тəуекелдер сатушының мойнында болып келедi.
Бөлшектеп сатып алусату шартының мазмұны.
Сатушының бөлшектеп сатып алусату шарттарында бiрнеше ерекше мiндеттерi бар. Бөлшек сатып алусату шартын жасамақ алдында сатушы сатып алушыға тауар туралы қажеттi жəне сенiмдi ақпарат беруi керек.
Кəсiпқой ретiнде сатушы сатып алушыға берiлетiн ақпарат мазмұнын өзi айқындайды. Дегенмен, ақпарат өзiне мiндеттi кезеңдердi енгiзуi қажет: олар, баға жөнiндегi сенiмдi жəне қажеттi хабар; алушының қызықтырған өнiм туралы тұтынушылық қасиетi жайлы мəлiмет, затты тұтыну жайлы ереже, оны сақтау жəне қауiпсiз пайдаға асыру тəртiбi. Ал азық түлiк өнiмдерiне қатысты өнiмнiң құрамы, қуаттылығы, денсаулыққа зиянды заттар құрамы жəне сақталу мерзiмi туралы ақпарат берiлуi тиiс. Бұл ақпарат тұтынушыға тек ауызша түрде жеткiзiлмейдi, сонымен қатар өнiмнiң техникалық құжаттамасында көрсетiледi, тауарда өнiмнiң дайындалған жəне сатылған мерзiмi, өзге де белгiлерi болуы керек. Олар тауарға сауданың бiр немесе өзге саласында қолданылатын тəсiлдермен соғылады.
Азықтүлiк тауарлары, дəрiдəрмек, косметика бұйымдарына (уақыт өте келе бұзылатын өнiмдер) пайдалануға берiлген мерзiмi, пайдаланудан шығатын уақыты көрсетiлуге мiндеттi. Кейбiр тауарлар өзiнiң тұтынушылық қасиетiн мерзiмiнен ерте жоғалтып алады. Сатып алушыға бұл жағдай да ескертiлуi қажет, ал тауар уақытынан ерте бұзылған кезде оны сатуға шығаруды тоқтату керек. Сатып алушы шартта отырғанға дейiн тауарды көруге, оның қасиетiн көзiнше тексерiп алуға құқылы.
Сатушы сатуға шығарған бұйымның сатып алушының өзi мен жанұя мүшелерiнiң өмiрi мен денсаулығына зиян келтiрмеуге мiндеттi. Осыған сəйкес, тұтынушы өнiмiнiң көрсетiлген мерзiм iшiнде қауiпсiздiгiн талап етуге құқылы. Өнiмнiң адам өмiрi мен денсаулығына, қоршаған ортаға қауiпсiздiгiне қатысты талаптар мiндеттi болып келедi жəне мемлекеттiк стандартқа сай анықталады. Мұндай өнiм мiндеттi түрде сертификатталады, ал өнiмде оның стандарттар талаптарына сəйкес келетiнiн растайтын белгiсi болмаса өнiмдi сатуға жəне пайдалануға тиым салынады.
Егер өнiмдi қауiпсiз пайдалану жəне оны сақтау мен тасымалдау үшiн арнайы ережелер сақталу керек болса, өнiмдi өндiрушi сол ережелердi өңдеуi керек, ал сатушы оларды тұтынушының есiне салуы қажет. Өнiмдi тарату жəне өндiрiс орындарында қауiпсiздiк ережелерiн сақтауды бақылау арнайы мемлекеттiк органдарға (өнiмдi стандарттау жəне сертификациялау, санитарлық жəне эпидемиологиялық қызмет жəне т.б.), тұтынушылар құқығын қорғау қоғамдарына жүктеледi.
"Тауар этикеткаларында тауар туралы мемлекеттiк жəне орыс тiлiнде ақпарат талап ету" туралы Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 1999 жылғы 31 тамызда № 1 274шешiмi қабылданды. Мұның мақсаты - тұтынушылардың сатып алатын өнiмiнiң адам денсаулығына зиянсыздығын анықтау туралы мəлiмет беру. Бұған 2000 жылғы 11 қаңтарында Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң №44қаулысымен өзгерiс енгiзiлдi.
Барлық азықтүлiк өнiмдерi, бояулар мен лактар, шампунь, тiс жуатын ұнтақтар мен пасталарға екi тiлде де тауардың тұтыну қасиетi, қоспасы тауар құрамының консерванттары мен бояулары, пайдалану мерзiмi, өндiрушi туралы деректер берiлуi қажет. Мұндай түсiнiктемелер мен нұсқаулар мұздатқыштарға, кiр жуатын машиналарға, шаңсорғыштарға, теледидарға, ойыншықтарға берiлуi қажет.
Бөлшектеп сатып алусату шарты сатушының тауарды жеткiзiп беру мiндетiн қарастыруы мүмкiн. Азаматтық заңға сəйкес бұл екi жағдайда жүзеге асады. Бiрiншiден, бөлшек сатып алусату шарты үлгiлер жүйесiнде жүзеге асса, яғни сатып алушының тауардың үлгiсiмен танысуы (тауардың суреттемесi мен каталогы) арқылы жасалса. Егер заң актiлерiмен немесе шартпен басқа жағдай (талап) қарастырылмаса, сатушы тауарды шартта көрсетiлген мекенжайға мысалы азаматтық жұмыс орнына жеткiзiп берсе, келiсiмшарт орындалған болып есептелiнедi. Тауарды беру орны шартпен анықталмаса, онда тауар азаматтың тұрғылықты жерiне немесе заңды тұлғаның тұрған жерiне (орналасқан жерiне) жеткiзiлген соң тауар берiлген болып есептеледi. Осы мiндеттi орындау мерзiмi қисынды қажеттi уақыт кезеңiмен анықталады.
Екiншiден, бөлшектеп сатып алусату шарты арнайы тауарды сатып алушыға жеткiзiп беру талабымен (жағдайымен) жасалуы мүмкiн.
Осындай шарт жасалса сатушының жəне сатып алушының араларында жеткiзу мерзiмi туралы, сол сияқты сатып алушы сонда қабылдауды жүзеге асырғысы келетiн қандай да болсын жер көрсетiледi. Өзгешелiк заң актiлерiмен əлде шартпен қарастырылмаса, болмаса мiндеттеме мəнiсiнен туындамаса сатушы тауарды сатып алушыға бергеннен кейiн, ол жоқ болса квитанцияны немесе шарт жасалғанын растайтын өзге тұлғаға бергеннен кейiн, шарт орындалған болып есептеледi. Қазiргi уақытта оларды жасаған кезде ешқандай құжат толтырылмайтын, тауарды жеткiзiп беру мiндетiн қарастыратын бөлшектеп сатып алусату шарттары кең тарады. Мысалы, телефон арқылы дайын тағамдарға, өзге тауарларға тапсырыс берiледi.
ҚР АК 451бабымен бөлшектеп сатып алусату шартының автоматтарды пайдалана отырып тауар сату сияқты бөлек түрi реттеледi. Автоматтарды пайдаланып тауарды сату негiзiнен сатушының мiндеттерiн өзгертпейдi. Автоматты жүйемен сауда жасау кезiнде автомат иесi (меншiк иесi болу шарт емес) сатып алушыға тауар туралы ақпарат беруi керек (аты, саны, əр бiрлiктiң бағасы т.б.). Сонымен қатар тауар сатушы туралы ақпарат та автоматты жүйеге енгiзiлуi қажет, оған сатушының атауы (фирмалық атауы), орналасқан жерi, оның жұмыс кестесi туралы деректер жатады. Сол сияқты тауарды алуы үшiн сатып алушы жасауы керек əрекеттер тiзiлiп аталады. Ақпарат автоматқа енгiзуден өзге жолмен де берiлуi мүмкiн. Сатып алушының тауарды алу үшiн жасалған əрекеттерi аяқталғаннан кейiн шарт жасалды деп есептелiнедi.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz