Кәсіпорынды қаржылық болжамдау мен талдаудың теориялық негіздері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 КӘСІПОРЫНДЫ ҚАРЖЫЛЫҚ БОЛЖАМДАУ МЕН ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын болжамдау негіздері ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Кәсiпорынның қаржылық жағдайын талдаудың мазмұны және әдiстерi ..10
2 «ФУДМАСТЕР» КОМПАНИЯСЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ ЖӘНЕ БОЛЖАМДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.1 «ФудМастер» ЖШС.нің жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.2 «ФудМастер» ЖШС.нің қаржылық жағдайына талдау ... ... ... ... ... ... ... ..19
3. КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН БОЛЖАМДАУ МЕН ТАЛДАУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... .26
3.1 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау мен болжамдауды дамыту мәселелері және жетілдіру жолдары ... ... .26
3.2 «ФудМастер» ЖШС.нің қаржылық жағдайын жақсарту шаралары ... ... ..37
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
«Фудмастер» компаниясының қаржылық жағдайын талдау және болжамдау
1 КӘСІПОРЫНДЫ ҚАРЖЫЛЫҚ БОЛЖАМДАУ МЕН ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын болжамдау негіздері ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Кәсiпорынның қаржылық жағдайын талдаудың мазмұны және әдiстерi ..10
2 «ФУДМАСТЕР» КОМПАНИЯСЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ ЖӘНЕ БОЛЖАМДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.1 «ФудМастер» ЖШС.нің жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.2 «ФудМастер» ЖШС.нің қаржылық жағдайына талдау ... ... ... ... ... ... ... ..19
3. КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН БОЛЖАМДАУ МЕН ТАЛДАУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... .26
3.1 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау мен болжамдауды дамыту мәселелері және жетілдіру жолдары ... ... .26
3.2 «ФудМастер» ЖШС.нің қаржылық жағдайын жақсарту шаралары ... ... ..37
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
«Фудмастер» компаниясының қаржылық жағдайын талдау және болжамдау
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы кәсіпорындарында, соңғы жылдары еліміздің экономикасының нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты қаржылық жағдай тәжірибесінде түбегейлі өзгерістер болды.
Есеп тіркемелерінде шаруашылық операцияларын жазып көрсетудің дәстүрлі бухгалтерлік қызметі, көптеген қаржылық ақпаратты пайдаланушылардың сұрақ-тілектеріне толығынан жауап бере алмайтындығын тәжірибе көрсетті. Іскерлік шешімдер қабылдау үшін бұл ақпарат белгілі түрде өзгертілуі және өңделуі қажет. Қазіргі жағдайда бухгалтер қаржылық нәтиже қалыптастырудың әр түрлі әдістерін білуді, кәсіпорында қабылданған қаржылық стратегияны іс жүзіне асыруды камтамасыз ететін есеп саясатын таңдап алып, соны басшылыққа ұсынуы керек, яғни оның қызметінің аясы жай есепшіліктен қаржы жағдайын талдау ісі ажырамас бөлігі болып табылатын, қаржы менеджментіне дейін өсіп, айтарлықтай кеңейеді.
Қоғамда қаржылық талдау біреудің орынсыз тілегінен емес, өмірлік аса қажеттілік салдарынан туыңдады: салмақ, ұзындық өлшемін және есептеу жүргізбей, шаруашылық субъектінің мүліктік жағдайы мен оған әсер ететін себептерді білмей, табыс пен шығынды өзара салыстырмай, біріншісінің екіншісінен артық болуына қол жеткізбей шаруашылықты ойдағыдай жүргізу мүмкін емес.
Қай уақытта да болмасын бұл өте маңызды. Қазіргі қоғамның әкімшілік -әміршілік жүйеден шығып, нарықтық қатынасқа ену кезеңінде оның мәнділігі одан әрі арта түседі. Басқаша айтқанда, жалпы мемлекеттік («иесіз») меншік жағдайында кеңінен орын алған ұқыпсыздық пен жауапкерсіздікті іскерлік, бас-қарушылық, қатаң орындаушылық тәртіп, ұқыптылық және үнемділікпен алмастыру - нарықтық экономиканың өзіне тән ерекшеліктері.
Қаржылық болжамдау - бұл кәсіпорынның дамуын қамтамасыз ету үшін оның барлық кірістері мен ақшалай қаражаттарының шығындалу бағыттарын болжамдау болып табылады. Қаржылық болжамдау болжамдаудың тапсырмалары мен объектілеріне байланысты әртүрлі мазмұн мен бағыттағы қаржылық жоспарларды құру көмегімен жүргізіледі.
Бұл курстық жұмыстың негізгі мақсаты – кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау және болжамдау бойынша ұсыныстар әзірлеу болып табылады. Кәсіпорынның қаржылық жағдайына талдау жасау және алынған нәтижелерге сәйкес кәсіпорын қаржылық жағдайын нығайту жолдарын анықтау.
Есеп тіркемелерінде шаруашылық операцияларын жазып көрсетудің дәстүрлі бухгалтерлік қызметі, көптеген қаржылық ақпаратты пайдаланушылардың сұрақ-тілектеріне толығынан жауап бере алмайтындығын тәжірибе көрсетті. Іскерлік шешімдер қабылдау үшін бұл ақпарат белгілі түрде өзгертілуі және өңделуі қажет. Қазіргі жағдайда бухгалтер қаржылық нәтиже қалыптастырудың әр түрлі әдістерін білуді, кәсіпорында қабылданған қаржылық стратегияны іс жүзіне асыруды камтамасыз ететін есеп саясатын таңдап алып, соны басшылыққа ұсынуы керек, яғни оның қызметінің аясы жай есепшіліктен қаржы жағдайын талдау ісі ажырамас бөлігі болып табылатын, қаржы менеджментіне дейін өсіп, айтарлықтай кеңейеді.
Қоғамда қаржылық талдау біреудің орынсыз тілегінен емес, өмірлік аса қажеттілік салдарынан туыңдады: салмақ, ұзындық өлшемін және есептеу жүргізбей, шаруашылық субъектінің мүліктік жағдайы мен оған әсер ететін себептерді білмей, табыс пен шығынды өзара салыстырмай, біріншісінің екіншісінен артық болуына қол жеткізбей шаруашылықты ойдағыдай жүргізу мүмкін емес.
Қай уақытта да болмасын бұл өте маңызды. Қазіргі қоғамның әкімшілік -әміршілік жүйеден шығып, нарықтық қатынасқа ену кезеңінде оның мәнділігі одан әрі арта түседі. Басқаша айтқанда, жалпы мемлекеттік («иесіз») меншік жағдайында кеңінен орын алған ұқыпсыздық пен жауапкерсіздікті іскерлік, бас-қарушылық, қатаң орындаушылық тәртіп, ұқыптылық және үнемділікпен алмастыру - нарықтық экономиканың өзіне тән ерекшеліктері.
Қаржылық болжамдау - бұл кәсіпорынның дамуын қамтамасыз ету үшін оның барлық кірістері мен ақшалай қаражаттарының шығындалу бағыттарын болжамдау болып табылады. Қаржылық болжамдау болжамдаудың тапсырмалары мен объектілеріне байланысты әртүрлі мазмұн мен бағыттағы қаржылық жоспарларды құру көмегімен жүргізіледі.
Бұл курстық жұмыстың негізгі мақсаты – кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау және болжамдау бойынша ұсыныстар әзірлеу болып табылады. Кәсіпорынның қаржылық жағдайына талдау жасау және алынған нәтижелерге сәйкес кәсіпорын қаржылық жағдайын нығайту жолдарын анықтау.
1. Анташов В.А. Уварова Г. В. Экономический советник менеджера. Уч.-пр. пособие: М., 1996. Бригхэм Ю. Ф
2. Баймухамбетова С. С. Финансовый менеджмент. – А.: Казак университетi, 1998.
3. Бернстайн Л.А. Анализ финансовой отчетности: теория, практика и интерпретация. – М., 1996.
4. Бригхэм Ю. Ф. Энциклопедия финансового менеджмента. – М., 1998.
5. Бригхэм Ю. Ф., Гапсиски Л. Финансовый менеджмент. Полный курс: В 2-х томах. –С-П., 1997.
6. Дюсембаев К.Ш., Егембердиева С.К., Дюсембаева З.К. Аудит и анализ финансовой отчетности: Учебное пособие. – А.,1998.
7. Ковалев А. И., Привалов В. П. Анализ финансового состояния предприятия. – М, 1997.
8. Нурсеитов Н. А., Нурсеитов А. А. Финансовый менеджмент. – А, 1996.
9. Павлова Л. Н. Финансовый менеджмент. – М.: “Банки и биржи”, 1995.
10. Стоянова Е. С. Финансовый менеджмент: теория и практика. – М.: “Перспектива”, 1996.
11. Финансовый менеджмент: Учебник для вузов/ Г.П. Поляк, И.А.Акодис и др.; - М.: Финансы, ЮНИТИ, 1997. – 518 с.
12. Уткин Э. А. Финансовый менеджмент. - М., 1998.
13. Финансовый менеджмент. Под ред. Палека Г. Б. – М.: “Финансы”, 1997.
14. Шеремет А. Д., Сайфулин Р. С. Финансы предприятий. – М, 1997.
15. Радостовец В. К. Организация финансового учета. – А, 1997.
16. Рэй Вандер Вил. Управленческий учет. – М.: “Инфра-М”, 1997.
17. Ван Хорн Дж. К. Основы управления финансами. – М.: Финансы и статистика, 1996.
18. Шуляк П.Н. Финансы предприятия. – Москва, - 2000 г.
19. Мейiрбеков А.Қ., Әлiмбетова Қ.Ә. Кәсiпорын экономикасы: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2003. – 252 бет.
20. Карлин Т.Р. Маклин III Альберт Б. Анализ финансовых отчетов (на основе GAAP). – М., 1998.
21. Любушкин Н.П. Анализ финансово-экономической деятельности предприятия. Учебное пособие для вузов. – Москва, 2000г.
22. Дюсембаев К.Ш. Анализ финансового положения предприятия. Учебное пособие. – Алматы: Экономика, 1998. – 184 с.
23. Балабанов И.Т., «Основы финансового менеджмента», Москва – 1998
24. В.В.Бочаров Корпоративные финансы. – СПб: Питер, 2002. – 544 с.
25. Балабанов И.Т. «Қаржы менеджменті негіздері» Капиталды қалай басқаруға болады?. - М.: Финансы и Статистика, 1994.
26. «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың 2009 жылғы Қазақстан халқына Жолдауы. – Астана, Ақорда, 2009ж. 23 ақпан.
27. «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» Н.Назарбаев 2010 жылғы Қазақстан халқына Жолдауы. – Астана, Ақорда, 2010 ж. 5 ақпан.
28. «Фудмастер» ЖШС мәліметтері. www.google.kz
29. «Фудмастер» ЖШС-нің 2009-2010 жылдардағы Жылдық Есебі.
30. Чимгентбаева Г.К. Реструктуризация предприятия: проблемы и механизмы вывода из кризиса (на материалах легкой промышленности Республики Казахстан). - Дисс.канд.экон.наук. Тараз, 2009.-124с.
31. «О текущей ситуации на финансовом рынке» // Банки Казахстана, № 9, 8- 2010 г. 2-3 стр.
2. Баймухамбетова С. С. Финансовый менеджмент. – А.: Казак университетi, 1998.
3. Бернстайн Л.А. Анализ финансовой отчетности: теория, практика и интерпретация. – М., 1996.
4. Бригхэм Ю. Ф. Энциклопедия финансового менеджмента. – М., 1998.
5. Бригхэм Ю. Ф., Гапсиски Л. Финансовый менеджмент. Полный курс: В 2-х томах. –С-П., 1997.
6. Дюсембаев К.Ш., Егембердиева С.К., Дюсембаева З.К. Аудит и анализ финансовой отчетности: Учебное пособие. – А.,1998.
7. Ковалев А. И., Привалов В. П. Анализ финансового состояния предприятия. – М, 1997.
8. Нурсеитов Н. А., Нурсеитов А. А. Финансовый менеджмент. – А, 1996.
9. Павлова Л. Н. Финансовый менеджмент. – М.: “Банки и биржи”, 1995.
10. Стоянова Е. С. Финансовый менеджмент: теория и практика. – М.: “Перспектива”, 1996.
11. Финансовый менеджмент: Учебник для вузов/ Г.П. Поляк, И.А.Акодис и др.; - М.: Финансы, ЮНИТИ, 1997. – 518 с.
12. Уткин Э. А. Финансовый менеджмент. - М., 1998.
13. Финансовый менеджмент. Под ред. Палека Г. Б. – М.: “Финансы”, 1997.
14. Шеремет А. Д., Сайфулин Р. С. Финансы предприятий. – М, 1997.
15. Радостовец В. К. Организация финансового учета. – А, 1997.
16. Рэй Вандер Вил. Управленческий учет. – М.: “Инфра-М”, 1997.
17. Ван Хорн Дж. К. Основы управления финансами. – М.: Финансы и статистика, 1996.
18. Шуляк П.Н. Финансы предприятия. – Москва, - 2000 г.
19. Мейiрбеков А.Қ., Әлiмбетова Қ.Ә. Кәсiпорын экономикасы: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2003. – 252 бет.
20. Карлин Т.Р. Маклин III Альберт Б. Анализ финансовых отчетов (на основе GAAP). – М., 1998.
21. Любушкин Н.П. Анализ финансово-экономической деятельности предприятия. Учебное пособие для вузов. – Москва, 2000г.
22. Дюсембаев К.Ш. Анализ финансового положения предприятия. Учебное пособие. – Алматы: Экономика, 1998. – 184 с.
23. Балабанов И.Т., «Основы финансового менеджмента», Москва – 1998
24. В.В.Бочаров Корпоративные финансы. – СПб: Питер, 2002. – 544 с.
25. Балабанов И.Т. «Қаржы менеджменті негіздері» Капиталды қалай басқаруға болады?. - М.: Финансы и Статистика, 1994.
26. «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың 2009 жылғы Қазақстан халқына Жолдауы. – Астана, Ақорда, 2009ж. 23 ақпан.
27. «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» Н.Назарбаев 2010 жылғы Қазақстан халқына Жолдауы. – Астана, Ақорда, 2010 ж. 5 ақпан.
28. «Фудмастер» ЖШС мәліметтері. www.google.kz
29. «Фудмастер» ЖШС-нің 2009-2010 жылдардағы Жылдық Есебі.
30. Чимгентбаева Г.К. Реструктуризация предприятия: проблемы и механизмы вывода из кризиса (на материалах легкой промышленности Республики Казахстан). - Дисс.канд.экон.наук. Тараз, 2009.-124с.
31. «О текущей ситуации на финансовом рынке» // Банки Казахстана, № 9, 8- 2010 г. 2-3 стр.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 КӘСІПОРЫНДЫ ҚАРЖЫЛЫҚ БОЛЖАМДАУ МЕН ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын болжамдау негіздері
... ... ... ... ... ... ...5
2. Кәсiпорынның қаржылық жағдайын талдаудың мазмұны және әдiстерi ..10
2 ФУДМАСТЕР КОМПАНИЯСЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ ЖӘНЕ
БОЛЖАМДАУ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..17
2.1 ФудМастер ЖШС-нің жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.2 ФудМастер ЖШС-нің қаржылық жағдайына
талдау ... ... ... ... ... ... ... . .19
3. КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН БОЛЖАМДАУ МЕН ТАЛДАУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ
МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
3.1 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау мен болжамдауды дамыту
мәселелері және жетілдіру жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
3.2 ФудМастер ЖШС-нің қаржылық жағдайын жақсарту шаралары ... ... ..37
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .40
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 42
Фудмастер компаниясының қаржылық жағдайын талдау және болжамдау
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы
кәсіпорындарында, соңғы жылдары еліміздің экономикасының нарықтық
қатынастарға өтуіне байланысты қаржылық жағдай тәжірибесінде түбегейлі
өзгерістер болды.
Есеп тіркемелерінде шаруашылық операцияларын жазып көрсетудің
дәстүрлі бухгалтерлік қызметі, көптеген қаржылық ақпаратты
пайдаланушылардың сұрақ-тілектеріне толығынан жауап бере алмайтындығын
тәжірибе көрсетті. Іскерлік шешімдер қабылдау үшін бұл ақпарат белгілі
түрде өзгертілуі және өңделуі қажет. Қазіргі жағдайда бухгалтер қаржылық
нәтиже қалыптастырудың әр түрлі әдістерін білуді, кәсіпорында қабылданған
қаржылық стратегияны іс жүзіне асыруды камтамасыз ететін есеп саясатын
таңдап алып, соны басшылыққа ұсынуы керек, яғни оның қызметінің аясы жай
есепшіліктен қаржы жағдайын талдау ісі ажырамас бөлігі болып табылатын,
қаржы менеджментіне дейін өсіп, айтарлықтай кеңейеді.
Қоғамда қаржылық талдау біреудің орынсыз тілегінен емес, өмірлік аса
қажеттілік салдарынан туыңдады: салмақ, ұзындық өлшемін және есептеу
жүргізбей, шаруашылық субъектінің мүліктік жағдайы мен оған әсер ететін
себептерді білмей, табыс пен шығынды өзара салыстырмай, біріншісінің
екіншісінен артық болуына қол жеткізбей шаруашылықты ойдағыдай жүргізу
мүмкін емес.
Қай уақытта да болмасын бұл өте маңызды. Қазіргі қоғамның әкімшілік
-әміршілік жүйеден шығып, нарықтық қатынасқа ену кезеңінде оның мәнділігі
одан әрі арта түседі. Басқаша айтқанда, жалпы мемлекеттік (иесіз) меншік
жағдайында кеңінен орын алған ұқыпсыздық пен жауапкерсіздікті іскерлік, бас-
қарушылық, қатаң орындаушылық тәртіп, ұқыптылық және үнемділікпен алмастыру
- нарықтық экономиканың өзіне тән ерекшеліктері.
Қаржылық болжамдау - бұл кәсіпорынның дамуын қамтамасыз ету үшін оның
барлық кірістері мен ақшалай қаражаттарының шығындалу бағыттарын болжамдау
болып табылады. Қаржылық болжамдау болжамдаудың тапсырмалары мен
объектілеріне байланысты әртүрлі мазмұн мен бағыттағы қаржылық жоспарларды
құру көмегімен жүргізіледі.
Бұл курстық жұмыстың негізгі мақсаты – кәсіпорынның қаржылық жағдайын
талдау және болжамдау бойынша ұсыныстар әзірлеу болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайына талдау жасау және алынған нәтижелерге
сәйкес кәсіпорын қаржылық жағдайын нығайту жолдарын анықтау.
Көзделген мақсатқа сай келесі міндеттер қойылған:
кәсіпорынның қаржылық жағдайының түсінігі және оның кәсіпорынның қаржылық-
экономикалық жағдайын бағалаудағы рөлін, қаржылық тұрақтылық түрлері мен
қаржылық жағдайларын зерттеу, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына әсер
етуші факторларды анықтау, қаржылық тұрақтылықты бағалаудың негізгі
әдістері мен критерийлерін зерттеу және берілген кәсіпорын қаржылық
жағдайын бағалау үшін тиімді әрі қолайлы әдісті таңдау;
Фудмастер жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің қаржылық жағдайын
жалпылама талдау, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын абсолютті және
салыстырмалы көрсеткіштер арқылы талдау;
кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын нығайту жолдарын іздестіру және қаржылық
жағдайын ынталандыру бағыттарын анықтау.
- қаржы саласында алған білімімді қолдану;
- өндірістік практикада жинаған тәжірибемді пайдалану;
- қарастырылып отырған мәселе бойынша статистикалық және
заңнамалық материалдарды жинақтау және өңдеу;
- кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау;
- жүргізілген талдау нәтижелері бойынша жетіспеушіліктерді анықтау
және оларды жою жолдарын ұсыну.
Нарықтық жағдайда кәсіпорынның қаржылық жағдайының негізі болып оның
қаржылық тұрақтылығы табылады. Егер кәсіпорын қаржылық тұрақты және
төлемқабілетті болса, онда ол несиені алу, инвестицияларды тарту,
жабдықтаушыларды таңдау, мамандандырылған кадрларды іріктеуде қызметі ұқсас
кәсіпорындар алдында бірқатар артықшылықтарға ие болады. Неғұрлым кәсіпорын
тұрақты болса, соғұрлым нарық конъюнктурасының оқыс өзгерістерінен тәуелсіз
және банкроттыққа ұшырау тәуекелі төмен болады. Кәсіпорынның қаржылық
тұрақтылығы дегеніміз қаржыландыру көздерінің құрамында меншікті капиталдың
жеткілікті үлесімен қамтамасыз етілетін кәсіпорынның қаржылық жағдайының
тұрақтылығы немесе кәсіпорынды кездейсоқтықтан және кенеттен болатын
өзгерістерден сақтап тұратын белгілі бір беріктік қорлардың болу нәтижесі.
Кәсіпорын қаржылық жағдайын талдау экономикалық ахуал болған кезде
ғана емес, сонымен қатар оларды алдын-ала болжау, қашқақтау, ұзақ мерзімді,
материалдық емес, ағымдық активтерді, меншікті және қарыз капиталын
неғұрлым тиімді қолдану үшін жүргізіледі. Нарықтық қатынастар жағдайында
шаруашылық субъектісінің шаруашылық, инвестициялық және басқа да
кәсіпкерлік қызметтерінің негізгі талаптары капиталдың нақты құнын сақтау
мен көбейту, экономикалық потенциалдың тиімді қолданылуын жоғарлату болып
табылатыны белгілі.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын бағалау, объективті, ғылыми
негізделген және үйлесімді басқару, өндірістік, әсіресе қаржылық шешімдер
қабылдау үшін оның қаржылық жағдайын талдау қажет. Тек терең және ұқыпты
талдау негізінде ғана оның қызметін объективті бағалап кәсіпорынның
қаржылық тұрақтылығын нығайту және жақсарту және оның іскерлік
белсенділігін арттыруға бағытталған басқару шешімдерін қабылдау үшін
басшылыққа нақты ұсыныстар беруге болады.
1 КӘСІПОРЫНДЫ ҚАРЖЫЛЫҚ БОЛЖАМДАУ МЕН ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын болжамдау негіздері
Қазіргі жағдайда кәсіпорынның қаржысын болжамдау саясатының негізгі
нысаны - бизнес жоспар. Қазіргі кезде бизнес – болжамдаудың қызметтері
мынадай нысанда орындалады:
- бизнес стратегиясы мен оның даму концепциясын құру құралы;
- шаруашылық қызметтің жаңа бағытын бағалау құралы;
- несие тарту құралы;
- сыбайлас тарту құралы.
Бірінші функция мәні кәсіпкерлік қызметтің жаңа бағыттарын сату болып
табылады. Екінші функция мәні - кәсіпорын шаруашылық қызметін бақылау мен
талдауда бизнес – жоспарды қолдану. Үшінші қызметінде бизнес – жоспар
кәсіпорынның несие қабілетін бағалаушы болады. Банкте несие беру үшін
негізгі фактор болып бизнес – жоспар табылады. Банк кәсіпорындардан кепіл
түріндегі қамтамасыз етуді емес, дұрыс жасалған бизнес – жоспар сүрайды.
Төртінші қызметін орындауда кәсіпкерліктің жаңа түріне сыбайлас тарту
Ұзақ мерзімді қаржылық болжамдаудың негізі болып салық сомаларын
амортизациялық шығындарының, табыс болжамын, капиталды меншік және
қарыздыққа бөлу, бағалы қағаздарды шығару, несие алу мерзімдерін таңдауды
жүзеге асыруға мүмкіндік беретін капиталды қажетсінуді анықтау.
Қысқа мерзімді қаржылық болжамдау жоспарлық қаржылық көрсеткіштерді
қысқа мерзімге ( жыл, квартал, ай) есептеуді білдіреді. Қаржыларды
болжамдау басқа қызмет түрлері сияқты өз міндеттері мен мақсатына ие.
Қаржыларды болжамдау мақсаты болып ақшалай қаражаттардың түсу мөлшері
мен олардың жоспарлы кезінде шығарылуын анықтау табылады.
Болжамдаудың міндеттері:
- шаруашылық процесті қажет ақша қаржыларымен қамтамасыз ету;
- бюджет, банк, сақтандыру органдары және тағы басқа шаруашылық
субъектілері мен қаржылық қатынас орнату. Бұл қаржылық қатынастар
түскен ақша мөлшерімен және берілген ақша көлемімен (салық, несие
пайызы, сақтандыру салымдары)өлшенеді;
- капиталды біріккен кәсіпкерлікке, бағалы қағаздарға салудың тиімді
жолдарын анықтау;
- ақша қаражатын құру мен пайдалануға бақылау сату;
- ақша қаражатын үнемдеп қолдану есебінен табысты үлкейту.
Қаржылық болжамдаудың маңызды мезеті болжамдау стратегиясын анықтау
болып табылады. Қаржылық болжамдаудың стратегиясы табыс көздерінің, ақша
түсу көздерінің, қаржылық жоспарды құрудың негізгі бағыттарын білдіреді.
Шаруашылық субъектісі (кәсіпорын) әртүрлі өндірістер, бөлімтар, қорлар,
қызметтер (жөндеу), бөлімдер (қаржы, бухгалтерия) лаборатория, дүкен және
тағы басқа бөлім мүшелерден тұратын жүйе болып табылады.
Аталған бөлімшелердің табыс алуындағы орны түрлі екені анық. Мысалы,
шаруашылық субъектісі бухгалтериясыз болмайды, бірақ бухгалтериядан табыс
әкелуді талап етуге лаборатория жөндеу қызметінен де мұны сұрауға келмейді.
Болжамдаудың болмауы оларды төмендегідей жағдайға алып келеді:
• болашақтағы мақсаттарын түсінбеушілік;
• ағымдағы әрекеттер келешектегі әрекеттермен қандай жағдайда үзілмейтін
шаруашылық үрдісі ретінде қарауды білмеушілік;
• қысқа мерзімдік мүдделерді басшылыққа алып шаруашылық әлемінде
бағыттан адасу және болып жатқан оқиғалардың жалпы мәнін түсінбеу;
• нарықтың негізгі талаптарын анықтай алмау;
• басқа нарық қызметіне қатысушылармен салыстырғанда әлсіз ұстанымда
болу.
Болжамдау кәсіпорынның айналыста жоғары көрсеткіштерге жеткізетін
экономикалық табысы, пайда түсімі және басқа әсерлі қаржылай көрсеткіштерге
жеткізеді деу артық та болар еді. Кейбір мамандар болжамдауды сондай-ақ
өзара тәуелді етіп көрсетуге тырысады. Дегенмен ары қарай жеке болжамдармен
іс алға жылжымайды. Қайта тәжірибе көрсеткендей кәсіпорынның жоғары табысы
мен тез өркендеуі жай түрде болжамдауға ғана байланысты емес, кәсіпкерлік
дарын мен кәсіпорын басшылығының дұрыс шешім қабылдауына көбірек байланысты
сонымен қатар, көптеген кәсіпорындар, соның ішінде қазақстандық
кәсіпорындар, болжамдауды өзінің даму кезеңінің қалыпты кезеңі басталғанда,
қол жеткен табыстарын бекіту кезеңінде проблемалалар пайда бола бастағанда,
нағыз өсу кезеңі өткеннен кейін қолдана бастайды. Қазақстандық
кәсіпорындар үшін болжамдауды қолданудың 2 түрін көрсетуге болады: [7, 98
б.]
1. Жаңадан пайда болған жеке меншік кәсіпорындар. Капитал
жинақталуының даму үрдісі осы нысандар қызметінің шиеленісуі мен көбеюіне
алып келеді, ал сонымен қатар қазіргі замандағы нарық шаруашылығындағы
болжамдау түрлерінде қажеттілікті тудыратын басқа факторлардың пайда
болуына алып келеді.
Осы саладағы болжамдауды қолдануға байланысты басты проблема – бизнес
“бай болудың көзі” деген пікірде қалыптасқан жай жасалынған жоспарға
сенбеу, осыдан барып болашаққа деген жеткіліксіз назар аудару қалыптасады.
Осыған қарамастан көптеген жеке меншік кәсіпорындар болжамдау бөлімшелерін,
ең болмағанда болжамдаушы лауазымын ендірді.
2. Мемлекеттік және бұрынғы мемлекеттік, қазіргі кезде жеке
меншіктегі кәсіпорындар. Бұлар үшін болжамдау қызметі дәстүрлі болып
табылады. Дегенмен олардың болжамдау тәжірибесі негізінде экономиканы
орталықтан басқару кезеңіне жатады. Осыдан барып бұл кәсіпорындарда
болжамдау екінші дәрежелі сипат алды, болжамдау қызметі орталықтандырылған
және салалық сипат алды, осыған байланысты дұрыс талдау мен алдын-ала
анықтау, нарықтық және командалық экономикадағы болжамдауды салыстырып
талдау туралы осы бөлімнің 6 параграфынан қараңыздар. Сондықтан бірінші
тұрпаттағы ұйымдардағыдай, мемлекеттік және жеке меншік кәсіпорындарға ішкі
кәсіпорындық болжамдау тәжірибесін қайта ендіру қажет.
5 жылдық жоспарды жасау циклі Жылдық жоспарды жасау
циклі
Наурыз
Сәуір
Мамыр
Маусым
Шілде
Тамыз
Қыркүйек
Қазан
Қараша
Желтоқсан
Қаңтар
Ақпан
Сурет-1 – Кәсіпорынның болжамдау сызбасы
1 суретте көрсетілгендей ұйымдардағы болжамдау үрдісі үздіксіз жыл
бойына жалғасады. Болжамдаудың негізгі екі бөлігі жылдың әр түрлі кезеңінде
орындалады: стратегиялық жоспар қаржы жылының әдеттегідей I - II
тоқсандарында жүргізіледі, қалған уақытта жедел болжамдау орындалады. Жедел
жоспар алғашқы жылдағы әрекеттерге арналған 5 жылдық жоспардың мазмұнын
анықтайды. Болжамдау үрдісі үзіліссіз және екі 5 жылдық жоспар аралығында
үзіліс болмау үшін көптеген ұйымдар өтпелі жоспар деп аталатын жоспар
құрастырады. Ауыспалы жоспарда ағымдағы жылмен қоса әр кезде жаңа жыл
қосылады (2003-2008 жылдарға арналған жоспарда 2004 жылдан бастап 2009 жыл
аралығындағы жаңа бес жылдықты айқындайтын 2001 жыл барысы бойынша 2007 жыл
қосылады). Мұнымен қатар нарықтық жағдайдағы өткен технологиялардың,
саясаттың, өткен (2007 жыл) жылдағы ұйымдардың ішкі факторларының
өзгерістері есепке алынады және жаңадан жасалған жоспарға қажетті
өзгерістер енгізіледі. [11, 85 б.]
Кейбір жағдайларда стратегиялық жоспармен қоса жедел жоспарлардың бірге
орындалуы да кездеседі. Мұндай тәжірибеде басты жетіспеушілік - бұл тиімді
болжамдауға кедергі болу шешімдердің жеделділігіне байланысты стратегиялық
болжамдау проблемаларына басымдылығын бастайды және кәсіпорын өз
қызметіндегі негізгі бағытын жоғалтады. Егер үрдістің мазмұны мен реттілігі
анықталған болса, күнтізбелік реттілігін болжамдау үрдісімен сызба
жасалынған болса, ұйым үшін пайдалы болып табылады. Бұл сызбалар әр түрлі
түрде болуы мүмкін: диаграмма, кесте, кестелік тізбелер, кесте-пирамида
және тағы басқа кез келген жағдайда мұндай сызбалар ұйымға көмектеседі:
[10, 76 б.]
- жалпы болжамдау үрдісін түсінікті етеді;
- оны бір жүйеге ендіреді және үрдіс кезеңдерін жылдың әр түрлі
мерзімі бойынша бөледі;
- болжамдау үрдісінің әрбір кезеңінің орындалуы туралы бақылау
үрдісін ұйымдастырады.
Болжамдаудың ұйымдастырылған құрылымдары болжамдау үрдісінде төмендегілер
қатысады:
- біріншіден, ұйымдардың жоғарғы басшылығы;
- екіншіден, болжамдаушылар командасы;
- үшіншіден, бөлімшелердің басшылары мен мамандары.
Бұрында көрсетілгендей ұйымның барлық қызметкерлері жоспарды
талқылау мен құрастыруға қатысқан кезде бұл жағдай ойдағыдай болып
саналады. Болжамдау қызметіне қатысушылар арасындағы міндеттемелер қалай
бөлінеді?
Жоғарғы басшылық болжамдау үрдісінің архитекторы болып табылады.
Болжамдаудың реттілігі мен оның негізгі сатыларын анықтайды. Жоғарғы
менеджмент болжамдау үрдісін ұйымның әрбір қызметкерінің түсінікті және
анық болатындай жасауы керек, ол оған өзінің барлық қызметкерлерін толық
қатыстыра білу керек.
Жоғарғы басшылықтың басқа қызметі кәсіпорынның стратегиясын
әзірлеу мен стратегияны болжамдау бойынша шешім қабылдауында болып
табылады. Кәсіпорын басшылығы оның дамуының жалпы мақсаттарын және оған дәл
жеткізудің негізгі тәсілдерін айқындайды. Стратегияны әзірлеу жоғарғы
менеджменттен аналитикалық бейімділік пен көлемді ойлауды талап етеді.
Орташа және төмен топ басшылығы, сонымен қатар бөлімшелер
мамандары жедел жоспарларды әзірлеумен айналысады. Мамандардың міндетіне
сонымен қатар ұйымдардың ішкі және сыртқы ортасына талдау жасау, болжам
құрастыру кіреді. Бөлімше басшылары мен штат қызметкерлері ұйымдар үшін
ұсынылған ұқсас стратегияларды бағалауда бірігеді.
Болжамдау қызметі кәсіпорынның стратегиясын әзірлеуге қатысады,
оның негізгі мақсаттарын түсіндіреді. Дегенмен кеңес беруші ретінде бұл
қызметті болжамдаушылар іске асырады. Кейде стратегиялық негізгі
мәселелерді болжамдаушы мен жоғарғы басқарушы жеке әңгімелесу арқылы
талқылайды. Стратегияларды бекітуге байланысты қорытынды шешімді жоғарғы
басшылық қабылдайды. [12, 281 б.]
Табысты болжамдау қаржылық болжамдаудың қосымша бөлігі. Ол
кәсіпорын қызметінің барлық түрлері бойынша жеке жүргізіледі. Жеке
болжамдау қызметінің әр түрлі түрінен табыс есептеу және салық салу
жоспарды дайындау үрдісінде табыс көлеміне әсер ететін барлық факторлар
есепке алынады және қаржылық нәтиже әр түрлі басқарушылық
шешімдерді қабылдаудан шығады.
Тұрақты дамушы экономика жағдайында табысты болжамдау үш жылдан бес
жылға дейінгі кезеңде жүзеге асырылады.
Шаруашылықтың болжамды жағдайында және тұрақты баға кезінде
ағымдағы болжамдау бір жыл ішінде жүзеге асырылады. Түрақсыз
экономикалық және саясаттық жағдай кезінде болжамдау қысқа мерзімді
кезеңде орындалуы мүмкін — тоқсан, жарты жыл.
Болжамдау объектісі болып баланстық табыс элементі табылады, бірінші
кезекте өнімді өткізуден, жұмысты атқарудан, қызмет көрсетуден табыс,
табыстың есеп беру негізгі сатудан болжамды және көлемін көрсетеді. Бұл
өндірістік бағдарлама және қордың сату көлемімен тәуелдігіне байланысты.
Дегенмен, бұл көлем өндірістік қуаттылықтарымен шектеледі. Бұл жағдайда
олар болжамдау үшін жіберуші нүкте болып табылады. Сату көлемін анықтаудан
кейін бекітілген келісім негізінде өндірістік бағдарламалар жасалады.
Өндірістік бағдарлама өткізуден жоспарлы көлемінен және соңғы жоспарлы
кезеңде қоймадағы дайын өнім қорының көлемінен тәуелді. Бұл жағдайда
аяқталмаған өндіріс қалдығының өзгерісін есепке алу қажет. Өз кезегінде
бағдарлама материалдарда қажеттілік есебі үшін негіз болып табылады.
Материалдарды сатып алудағы қажеттілік бастапқы жоспарлы кезеңде қоймадағы
қор есебімен, сонымен қоса кезеңце қалдық есебімен анықталады.
1.2 Кәсiпорынның қаржылық жағдайын талдаудың мазмұны және әдiстерi
Нарықтық қатынастардың даму жағдайында корпорациялардың қаржылық
жағдайын талдаудың маңызы зор. Бұл корпорациялардың тәуелсiздiкке ие
болуымен, сондай-ақ олардың меншiк иелерi, жұмысшылар, коммерциялық
серiктестер және басқа конрагенттер алдында өзiнiң өндiрiстiк-кәсiпкерлiк
қызметiнiң нәтижелерi үшiн толық жауапкершiлiкте болуымен байланысты.
Нарықтағы кәсiпорынның өмiршеңдiгiнiң кепiлi мен жай-күйiнiң орнықтылығының
негiзi оның қаржы тұрақтылығы болып табылады. Ол ақша қаражатын еркiн орын
алмастыра отырып қолданып, тиiмдi пайдалану жолымен өнiмдi өндiрумен
сатудың үздiксiз процесiн қамтамасыз ете алатын өзiнiң қаржы ресурстарының
жағдайын көрсетедi.
Кәсiпорынның қаржы тұрақтылығын бағалау объективтi, ғылыми
негiзделген және үйлесiмдi ұйымдастыра отырып басқару, өндiiрстiк, әсiресе
қаржылық шешiмдер қабылдау үшiн оның қаржылық жағдайын талдау керек.
Кәсiпорынның қаржылық жағдайын талдау жөнiндегi сұрақтарды
қарастырмас бұрын, “қаржылық жағдай” дегенiмiз не соны анықтап алайық.
Соңғы жылдары шығарылған әдебиеттерде бұл ұғым әр түрлi түсiндiрiледi. Бұл
туралы профессор А.Д.Шеремет “Кәсiпорынның қаржы жағдайы қаржыны тарату,
пайдалану, ұйымдастыру және оны қалыптастыру көздерiмен сипатталады” деп
айтқан. Ал профессор Н.А.Русак бұл ұғымды былайша анықтайды: “Кәсiпорынның
қаржылық жағдайы қаржы ресурстарын жасау, тарату және пайдаланумен
сипатталады. Кәсiпорынның қаржылық жағдайы кәсiпорынның қалыпты өндiрiстiк,
коммерциялық және басқа да қызмет түрлерi үшiн қажеттi қаржы ресурстарымен
қамтамасыз етiлуiмен және оларды мақсатқа сай тиiмдi тарату және
пайдаланумен, сондай-ақ басқа шаруашылық субъектiлерiмен қаржылық қарым
қатынаста болу, төлеу қабiлеттiлiгi және қаржылық тұрақтылықпен
сипатталады. Кәсiпорынның уақтылы төлеу мүмкiндiгi оның қаржылық жағдайының
жақсылығын көрсетедi.
Осы жоғарыдағы аталған ұғымдарды топтастыра келе коппорацияның қаржы
жағдайына келесiдей анықтама беруге болады: Кәсiпорынның қаржы жағдайы осы
кәсiпорынның белгiлi бiр кезеңдегi қаржылық тұрақтылығын және оның өз
шаруашылық қызметiн үздiксiз жүргiзуi мен өзiнiң қаржы мiндеттемелерiн
уақтылы өтеу үшiн қаржы ресурстарымен қамтамасыз етiлуiн көрсетедi. 8,
103 б
Ал кәсiпорынның қаржылық тұрақтылығы ненi бiлдiредi? Ол өз қаражаттарын
шебер пайдалану қабiлеттiлiгi, жұмыс процесiнде үздiксiздiгiн қамтамасыз
ететiн қаржының жеткiлiктi болуы. Қаржылық тұрақтылық өз кезегiнде
меншiктiк және қарыз қаражаттарының тиiмдi байланысы болып табылады.
Бұл ұғымды А.Д.Шеремет пен Р.С.Сейфуллин өте ықшам түрде анықтайды.
Олардың ойынша “Кәсiпорынның қаржылық тұрақтылығы бұл әрдайым төлем
қабiлеттiлiгiн кепiлдендiретiн кәсiпорынның белгiлi бiр шоттар жағдайы” деп
атайды.
Жалпы атйқанда кәсiпорынның қаржылық тұрақтылығы – бұл тәуекелдiктiң
мүмкiн болатын деңгейiнде төлем қабiлеттiлiгi мен несиеге қабiлеттiлiгiн
сақтай отырып, табысты өсiсу негiзiнде қаржыны тарату мен пайдалану арқылы
кәсiпорынның дамуын көрсететiн қаржы ресурстарының жағдайы болып табылады.
Кәсiпорынның қаржылық тұрақтылық жағдайын анықтағанда оған көптеген
факторлар әсер етедi, оларды В.М.Радионова және М.А.Федотова келесiдей
түрлерге жiктейдi:
• Пайда болу орнына байланысты – iшкi және сыртқы;
• Нәтижесiнiң маңыздылығына байланысты – негiзгi және негiзгi емес;
• Құрылысы бойынша – қарапайым және күрделi;
• әрекет ету уақыты бойынша – тұрақты және уақытша.
Мұндағы iшкi факторлар кәсiпорынның өзiнiң жұмысын ұйымдастыруына
байланысты болады, ал сыртқы факторлар кәсiпорын еркiне бағынышты емес.
Кәсiпорынның қаржыылқ тұрақтылығына әсер ететiн мынадай iшкi факторларды
аатп көрсетуге болады:
• кәсiпорынның салалық топқа бөлiнуi;
• шығарылған өнiмнiң немесе көрсетiлге нқызметтiң құрылымы және оның
жалпы төлем қабiлеттiлiгi бар сұраныстағы үлесi;
• төленген жарғылық капиталдың мөлшерi;
• шығындардың көлемi, олардың ақшалай табыспен салыстырғандағы
динамикасы;
• кәсiпорынды басқару тиiмдiлiгi, яғни қаржы менеджментiе тиiмдi
ұйымдастыру;
Сыртқы факторларға шаруашылық жүргiзудiң экономикалық жағдайының
әсерi, қоғамда үстемдiк етушi техника мен технология, төлем қабiлетi бар
сұраныс және тұтынушылыр табысының деңгейi; Қазақстан Республикасыынң салық
және ақша-несие саясаты, кәсiпорынның қаржылық қызметiн бақылау жөнiндегi
заң актiлерi, сыртқы экономикалық байланыс және тағы басқалар жатады.
Кәсiпорынның тұрақты қаржылық жағдайын қалыптастыруда оның өз
контрагенттерiмен (салық органдары, банктер, жабдықтаушылар, сатып
алушылар, акционерлер) өзара қарым-қатынасы үлкен әсер етедi. Сондықтан да
серiктестермен реттелген iскерлiк қатынаста болу – корпорацияның жақсы
қаржылық жағдайының бiрден-бiр шарты болып табылады. 6, 129 б
Осылайша, қаржылық жағдай кәсiпорынның бәсекеге қабiлеттiлiк және оның
iскерлiк қарым-қатынастағы потенциялын анықтайды, кәсiпорынынң өзiнiң және
оның серiктестерiнiң қаржылық және басқа да қатынастар тұрғысындағы
экономикалық қызығушылықтары да бар болып келедi. Кәсiпорын бағасын
талдаудың ең жақсы тәсiлi, бұл – талдау; ол кәсiпорынның даму бағытын
бақылауға, қаржылық саясатты iске асыруды және шаруашылық қызметiне кешендi
түрде баға беруге мүмкiндiк бередi.
Экономикада әрбiр кәсiпорын ұзақ мерзiмге дейiнгi уақытта қаржы
ресурстарын қаншалықты дұрыс басқарды деген сұраққа жауап бередi: кәсiпорын
осы мерзiмге дейiнгi уақытта қаржы ресурстарын қаншалықты дұрыс басқарады.
Қаржы ресурстары жағдайының нарық талаптарына сай болуы және де
кәсiпорынның дамуына байланысты қажеттiлiктерге жауап бере алуы өте маңызды
болып табылады, себебi қаржылық тұрақтылықтың жетiспеушiлiгi кәсiпорынның
төлеу қабiлеттiлiгiнiң жоқтығына және оның дамуына қажеттi қаражаттың
болмауына әкелiп соғады.
Нарықтық экономика жағдайында жұмыс iстеушi кәсiпорындардың қаржылық
жағдайын талдаудың басты мақсаты келесiлер болып табылады:
• қаржылық жағдайға баға беру және оның есеп беру мерзiмiндегi
өзгерiсi;
• активтер мен олардың қалыптасу көздерi арасындағы сәйкессiздiктi,
оларды таратудағы рационалды және пайдаланудағы тиiмдiлiктi зерттеу;
• айналым капиталының көлемiн, оның өсуiн немесе кемуiн және ағымдағы
мiндеттемелермен ара-қатынасын анықтау;
• қаржы-есептiк және несие ережесiн сақтау;
• кәсiпорынның активтерi және оның мiндеттемелерiнiң құрылымын зерттеу;
• ағымдағы активтердiң айналымдылық есебi, оның iшiнде дебиторлық борыш
және қорлар есебi;
• баланстың өтiмдiлiгiн, кәсiпорынның қаржылық тұрақтылығының және
төлеу қабiлеттiлiгiнiң абсалюттiк және салыстырмалы көрсеткiштерiн
анықтау;
• кәсiпорын табыстылығын бағалау;
• кәсiпорының табысының салыстырмалы көрсеткiштерiн, сондай-ақ олардың
деңгейiнiң өзгеруiне әсер етушi факторларды есептеп шығару;
• кәсiпорынның iскерлiк белсендiлiгiн анықтау;
• кәсiпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын ұзақ және қысқа
мерзiмдi болжау, яғни оның қаржылық стратегиясын анықтап, соның
негiзiнде кәсiпорынның қаржы саясатын iске асыру болып табылады.
Кәсiпорынның қаржылық жағдайын талдау кәсiпорынынң шаруашылық қызметiн
талдаудың қорытындылаушы кезеңi болып табылады. Және де ол 3 сатыны
қамтиды: жабдықтау, өндiрiс және өткiзу; бұлардың жиынтығы коммерциялық,
өндiрiстiк және қаржылық қызметтi ұйымдастырады. Кәсiпорынның қаржылық
қызметi – бұл оның осы қызмет нәтижесiнде меншiктi және тартылған
капиталдың көлемi мен құрамына өзгерiс әкелетiн қызметi. Ол қаржы
ресурстарының жүйелi түрде өз уақытымен түсуi мен тиiмдi пайдаануына, есеп
және несие тәртiбiн сақтауға, меншiктi және қарыз қаражаттарының арасындағы
ара қатынастың рационалдығына, сондай-ақ кәсiпорынынң тиiмдi қызмет етуi
мақсатында қаржылық тұрақтылыққа қол жеткiзуге бағытталуы тиiс.
Нарықтық қатынастың қалыптасуы шаруашылық қызметін біртұтас кешенді
талдауды ішкі (басқару) және сыртқы (қаржылық талдау) талдау деп бөлуді
кажет етіп отыр. Талдаудың бұл түрлерінің әрқайсысының өзінің негізгі
ақпарат-тық көздері бар.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, есеп берудің екі түрі бар:
Акционерлерді, қалың жұртшылықты, банктерді, сондай-ақ сақтандыру ұйымдары
мен үкімет органдарын кәсіпорынның жұмыс жағдайы мен оның каржылық жағдайы
және есепті кезеңдегі шаруашылық кызметінің нәтижесімен таныстыру үшін
қаржылық газеттер мен бюллетендерде, арнайы анықтамаларда басылып шығатын
қаржылық есеп беру. Сонымен қатар көбіне, есепте субъектінің шаруашылық
қызметін динамикада бейнелеп көрсетуге, даму бағыты мен оның алдыңғы ке-
зеңдегі жағдайын болжауға мүмкіндік беретін бірқатар жылдардың мәліметтерін
жариялайды. Есеп берудің екінші түрі - басқару талдауы, бұл кәсіпорын
шығаратын өнімдердің жеке түрлерінің өзіндік құнының нормативтері туралы,
сондай-ақ сапасының төмендігіне немесе тауардың мөлшерден тыс шығарылып,
өтпей қалуына байланысты мәліметтерден тұратын қатаң құпияландырыл-ған,
басқа тұлғалар үшін жабық есеп болып табылады. Ішкі есеп берудің ішін-дегі
жауапкершілік орталықтары мен пайда болу орындары бойынша шығын-дар сияқты
жеке бөлімшелердің жұмыс нәтижелерін сипаттайтын маңызды есеп түрлері
болады. Кәсіпорынның жеке бөлімшелеріндегі шаруашылық жүргізу деңгейін
анықтау шығындар мен нәтижелерді салыстыру, кім қалай жұмыс істейтінін
көруге мүмкіндік береді және еңбекке ақы төлеуде қандай да бір иесіздікті
жояды. Ішкі талдау басқару есебі, ал сыртқы талдау қаржылық есеп негізінде
жүргізіледі. Бүгінгі таңдағы нарыққа өту кезеңінде кәсіпорынның қар-жылық
жағдайын бағалауда жаңа амалдар қажет.
Соңғы кездері мерзімді баспасөздерде, сондай-ақ жеке басылымдарда қар-
жылық талдауды жүргізу бойынша бірқатар әдістемелік ұсыныстар жарық көр-ді.
Бұл еңбектің авторлары кәсіпорынның қаржылық жағдайын және оның же-
келей көрсеткіштерін талдаудың әр түрлі әдістемелерін ұсынып отыр. Бұл
әдістемелердің көпшілігінде олардың маңызды ерекшелігі болып табылатын,
кәсіпорынның қаржылық жағдайының біздің отандык тәжірибеде қолданылма-ған
жаңа көрсеткіштерінің жүйесін толық талдауда.
Ондаған жылдар бойы барлық басқару деңгейлерінде және кәсіпорынның
өзінде пайдаланып келген қаржылық жағдайды талдаудың қалыптасқан әдісі-нің,
шаруашылық жүргізудің әкімшілік жүйесінің жұмыс істеу жағдайында және
негізінен орталықтандырылған көздерден қаржыландырылатын мемлекеттік меншік
үшін, сондай-ақ уақытша тартылған қаражаттарды (тұрақты пассивтер), айналым
қаражаттарын және басқаларды мөлшерлеу мақсатында қолданылғаны түсінікті.
Бұл жағдайлар шаруашылық жүргізудің тиімділігіне бағытталған бас-қарушылық
шешімдерді қабылдауда кәсіпорынның дербестігін тежеп отырады және нарықтық
қатынастар және кәсіпшілік қызметпен мүлдем үйлеспейді. Бұ-рынғы қолданылып
келген талдау әдістемесінде әр түрлі баптардың мәндерін, баланс бөлімі мен
топтарының жиындарын олардың мөлшерлік көлемдерімен салыстыру, мөлшерден
ауытқуын зерттеу, бұл ауытқулардың кәсіпорынның қаржылық жағдайының
тұрақтылығына қалай әсер етуін зерттеу шешуші роль атқарды.
Жаңа қаржылық есептің маңызды ерекшеліктерінің бірі - онда жоспарлық
көрсеткіштер мен нормативтердің жоқтығы болып табылады.
Нарық жағдайында қаржылық болжамдау кәсіпорынға оның қызметі жөнінде
көптеген параметрлерді сырттан бекітетін орталықтандырылған әкімшілік
сипатты жояды. Ол, ең алдымен бәсекелестік нәтижесінде сарқынды өзгеріп
отыратын нарықтық коньюнктура жағдайында өзінің хал-жағдайын нығайтуға
ұмтылатын кәсіпорынның шаруашылық әрекетінің икемді стратегиясы мен
тактикасын жасауға қызмет етеді. Қаржылық қызметте нормативтерді пайдалану
кәсіпорынның өз еркінде, сондықтан нормативтер туралы ақпараттар, коммер-
циялық құпияға айналады. Жоспарланған номативтерден ауытқуды талдау,
кәсіпорынның ішкі талдауының құрамдас бөлігі болып табылады. Бухгалтерлік
есеп беруге негізделген қаржылық жағдайды талдау, сыртқы талдау сипатына ие
болады, яғни бұл кәсіпорынның қызметі туралы ақпараттардың шектеулі бө-
лігінен тұратын есеп мәліметтері негізінде осы кәсіпорынның мүдделі контра-
генттерінің, меншік иесі немесе мемлекеттік органдардың берілген кәсіпорын-
ның шегінде жүргізетін талдауы. Қаржылық жағдайды ішкі талдау әдістемесі,
әрбір кәсіпорын үшін тек потенциалды әріптестерін бағалау мақсатында ғана
емес, сонымен қатар қаржылық есепті сыртқы пайдаланушылардың көзқарасы
тұрғысынан алғандағы өзін-өзі бағалау үшін де қажет.
Қаржылық талдаудың тәжірибесі қаржылық есепті оқудың негізгі ережеле-
рін қалыптастырды. Олардың ішінен алты негізгі әдісті бөліп қарастыруға
болады:
1) көлденең талдау;
2) тікелей талдау;
3) трендтік талдау;
4) салыстырмалы талдау;
5) факторлық талдау;
6) қаржылық коэффициенттер әдісі.
Көлденең (уақытша) талдау - есеп берудің әрбір позициясын өткен
кезеңімен салыстыру. Ол өткен кезеңдегімен салыстырғандағы бухгалтерлік
есептің түрлі баптарының абсолюттік және салыстырмалы ауытқуларын анықтауға
мүмкіндік береді.
Тікалей (кұрылымдық) талдау - әрбір есеп позициясының жалпы нәтижеге
тигізетін әсерін айқындай отырып, қорытынды қаржылық көрсеткіштердің құ-
рылымын анықтау. Ол жалпы баланс немесе оның бөлімдері бойынша қорытынды
көрсеткіштегі жеке баптардың үлес салмағын анықтауға мүмкіндік береді.
Мысалы, ұзақ және ағымдағы активтердің кәсіпорын мүлкінің жалпы құнын-дағы,
яғни баланс валютасындағы үлес салмағы және тағы басқалар.
Тікелей және көлденең талдаулар бірін-бірі толықтырып отырады.
Сондықтан да есептік бухгалтер үлгі құрылымы секілді оның жеке
көрсеткіштерінің динамикасын да сипаттайтын кестелерді жиі жасайды.
Трендтік талдау барлық көрсеткіштер 100% деп алынатын базистік жыл
деңгейінен, бірқатар жылдар көрсеткіштерінің салыстырмалы ауытқуын
есептеуге негізделеді. Басқаша айтқанда, трендтік талдау әрбір есеп
позициясын бір қатар өткен кезендермен салыстыруды және трендті, яғни жеке
кезеңдердің дербес ерекшеліктері мен кездейсоқ әсерлерінен тазартылған
көрсеткіш негізгі тенденциясын анықтауды көрсетеді. Трендтің көмегімен
болашақтағы көрсеткіштердің мүмкін болатын маңызы қалыптасады, одан кейін
перспективті, бол-жамдық талдау жүргізіледі.
Қаржылық талдаудың нарықтық экономика жағдайындағы көбірек таралған
әдісі әр түрлі қаржылық коэффициенттерді пайдалану болып табылады.
Коэффициенттер салыстырмалы шамалар болып табылады, оларды есептеу
кезінде шамалардың біреу бірлік ретінде алып, ал екіншісін бірлікке қатынас
ретінде көрсетеді. Қаржылық коэффициентерді есептеу баланстың жеке
баптарының арасында болатын өзара байланыстарға негізделген. Олар
кәсіпорынның қаржылық жағдайын кезекті факторлық талдау үшін алғашқы база
болып табы-лады және де олар талдау нәтижесінде талдау жүргізушіге жасырын
құбылыстарды ашуға мүмкіндік беретін екі шаманың арасындағы өзара
математикалық қатынастарды көрсетеді.
Шешімдер қабылдау үшін сәйкес коэффициенттерді талдаудың пайдалылығы
оларды дұрыс түсіндіруге байланысты болады. Бұл – қатынастарды талдаудың ең
қиын аспектісі, себебі ол осы қатынастардың қалыптасуының ішкі және сыртқы
факторларын білуді талап етеді, мысалы, саладағы жалпы экономика-лық
жағдайлар, кәсіпорын басшылығының саясаты және басқалар.
Қатынастарды үлкен байыптылықпен талдау кажет, өйткені тек бір ғана
фактор алымына да, бөліміне де әсер етуі мүмкін. Негізінен қатынас деңгейі
өткен кезеңдегі, теориялық дәлелденген салалық қатынаспен салыстырылады.
Қатынасты талдау болашаққа бейімделуі тиіс.
Қатынасты талдаудың ролін асыра бағалаудың да кажеті жоқ, себебі
олардың әмбебап мәні болмайды және диагностика үшін индикатор болып табыл-
майды. Әлдеқайда тереңдетілген талдау, қатынас негізінде жасалған
шешімдерді әрқашан қолдай бермейді, себебі олардың деңгейіне келесілер әсер
етеді, жекелеген кәсіпорындардың ерекшіліктері орташа салалық мәліметер.
Сондай-ақ, өткен жылдардағы нақты қол жеткізілген деңгейдің қолайсыз
болуы немесе оның сол өткен жылдар жағдайы үшін қолайлы болып, бірақ
қазіргі және болашақтағы жағдайлар талаптарына сәйкес келмеуі әсер етеді.
Қаржылық талдауды салыстырмалы көрсеткіштер негізінде жүргізудің ше-
телдік тәжірибесін механикалық түрде көшіріп алу, көп жағдайда тиімсіз,
себебі бұл жағдайда біздің кәсіпорындардың өз ерекшеліктеріне назар
аударылмай-ды. Нәтижесінде бір көрсеткіштердің мүмкін болатын маңызы туралы
берілген кеңестер кейбір кезде расталмайды. Дегенмен, қаржылық жағдайды
талдау барысында салыстырмалы көрсеткіштерді зерттеу қажет болады, себебі
ол болып жатқан жағдайларды түсінуге және де оларды тек ағымдағы мезетте
ғана емес, сонымен қатар болашақта да дұрыс бағалауға мүмкіндік береді.
Әлдеқайда кең таралған және зерттелген көрсеткіштерге мыналар жатады:
өтімділік, қаржылық тұрақтылық, табыстылық және іскерлік белсенділік.
Салыстырмалы (кеңістіктік) талдау - бұл фирмалардың, еншілес
фирмалардың, бөлімшелердің және цехтардың жекелеген көрсеткіштері бойынша
есебінің құрама көрсеткіштерін шаруашылық ішіндегі талдау, сондай-ақ
берілген фирманың керсеткіштерін орташа салалық және орташа жалпы
экономикалық мәліметтері бар бәсекелес фирмалардың көрсеткіштерімен
салыстырғандағы шаруашылық аралық талдау болып тыбалады.
Факторлық талдау - бұл жекелеген факторлардың (себептердің) қорытынды
көрсеткішке тигізетін әсерін зерттеудің детерминдік (анықтау) немесе
реттелмеген тәсілдері көмегімен талдау. Сонымен қатар факторлық талдау
қорытынды көрсеткіштерді оның құрамдас бөліктеріне жіктегенде - тура, ал
оның жеке элементтерін жалпы қорытынды керсеткішке біріктіргенде ол - кері
(синтез) болуы мүмкін.
Жоғарыда керсетілген әдістермен қатар, қаржылық жағдайды талдауда
экономикалық (элиминирлеу, баланстық үйлесу және тағы басқа), сондай-ақ
экономикалық және математикалық статистиканың (топтау, орташа және
салыстырмалы шама, графиктік және иңдекстік әдістер, корреляция, регрессия
және тағы басқа) дәстүрлі тәсілдері қолданылады. Белгілі бір экономикалық
ғылым шегінде жасалған түрлі әдістер мен тәсілдерді іскерлікпен пайдалану
кәсіпорынның қаржылық жағдайына терең талдау жасауға және шаруашылық
субъектісінің қаржылық тұрақтылығын нығайтуға, жағдайын жақсартуға
байланысты ұсыныстарды дайындауға мүмкіндік береді.
2 ФУДМАСТЕР КОМПАНИЯСЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ ЖӘНЕ БОЛЖАМДАУ
2.1 ФудМастер ЖШС-нің жалпы сипаттамасы
ФудМастер компаниясының алғашқы зауыты Алматы облысының Есік
қаласында орналасқан. ФудМастер-Алматы мекемесі 1995 жылы құрылған.
Кәсіби мамандар тобы мекемені алдыңғы қатарлы озық мекемеге айналдырды.
Тәулік сайын сүт зауыты жүз тонна сүтке дейін өңдеп шығарады. Зауыт өнім
құю жөніндегі жоғары технологиялық желілермен жарақтандырылған. 2001 жылы
құбыр жуу бойынша қос желілі автоматты стансасы мен сағатына 50 000 литр су
өткізетін қуаттылығы бар CIP жабдықтамалары орнатылған. Жоғары
технологиялық жабдықтама өндірілетін өнімнің мүлтіксіз сапасын қамтамасыз
етеді. Тек қана 2001-2002 жж. Есік сүт зауытын жаңалау мен қалпына
келтіруге 2 млн. АҚШ доллары жұмсалды. Енді зауыт жарақтандырылуы бойынша
алдыңғы қатарлы еуропалық мекемелерден кем түспейді. ФудМастер, ЖА
Компаниясы ЖШС-і 1997 жылғы қаңтарда құрылған. Мекеме алдында Қазақстан
Республикасының жаңа астанасын сапалы және Алматыда танымал ФудМастер-лік
сүт өнімдерімен қамтамасыз ету міндеті тұрды. Қысқа мерзім ішінде негізінен
Астананың қалалық сүт зауытының “бұрынғы” жұмысшыларынан тұратын мамандар
тобы ФудМастер компаниясы өнімінің негізгі түрлерінің өндірісі мен сатуды
бастай алды. Тек сапалы өнімдер шығара және жаңалықтар енгізе отырып,
мекеме тұтынушылар тарапынан сенімге ие бола бастады. Мекеме мамандарының
көпшілігі Еуропа мен Американың жетекші тағам өндірісі мекемелерінде
тәжірибе жинақтаған. 1998 жылы ФудМастер Оңтүстік Қазақстан облысындағы
Көк саек ауылындағы май-сыр зауытын меншіктеді. ФудМастер компаниясының
иелігіне өткеннен бастап зауыттың жеті жылғы тұралаудан кейінгі жаңа
тіршілігі қайнап кетті. Күніне 30 тонна сүтке дейінгі қуаттылығы бар
зауытта, Қазақстан нарығында жоғары сұранысқа ие болған айран, био-айран
және сүт өндіріледі. Заманауи Хугарт және Роверси технологиялық
желілері жаңа және сапалы өнімдердің көптеген түрлерін өндіруге мүмкіндік
береді. Жергілікті тұрғындардан құралған еңбек ұжымы өз ісінің шеберлері
және мекеменің үздіксіз өскен жетістіктерінің айқындауыш бөлігі болып
табылады. 2003 жылғы тамызда ФМ – Шымкент компаниясы сүт өңдеу және сүт
өнімдерінің өндірісі саласында ISO – 9001 сапа менеджменті жүйесіне
сәйкестіктің халықаралық сертификатын алды. Жамбыл облысының Қордай
кентінің жанында Қырғызстанмен шектескен жерге таяу шұрайлы жерде
ФудМастер компаниясының сыр зауыты орналасқан. ФудМастер компаниясы
қатқыл сырдың бірегей дайындау тәсілін сақтап қана қоймай, атақты сыр жасау
шеберлерін сақтай алды. 1998 жылдан бастап ФудМастер-Қордай Костромалық,
Ресейлік, Голландиялық сияқты дәстүрлі қатқыл іріткі сырларын өндіреді.
Зауыт күрделі қалпына келтіру жүргізілді. Жаңартылған жабдықтама анағұрлым
ұзақ сақтау мерзімді мінсіз, сапалы сырларды өндіруге мүмкіндік береді.
Компания республиканың түрлі аймақтарынан меншікке зауыттар ала
бастады. Бүгінгі таңда Компанияның 6 зауыты және бір сүт-тауар фермасы бар.
Еліміздің бірнеше аймақтарында – Жамбыл, Алматы, Оңтүстік Қазақстан және
Ақмола облыстарында ФудМастер компаниясы сүт қабылдау тораптарының
желісін ұйымдастырды. Жекеменшік мал қожалықтары өтеусіз жалдау шарттарында
шведтік өндірістің сүт қабылдау резервуарларымен, қабылданатын сүттің
экспресс талдауына арналған жабдықтамамен жарақтандырылған. Ауыл халқына
көлік, бұзау сатып алуға несие берілді. Шаруалар қарыздарын сүтпен
қайтарды. Сүт зауыттарына сүт ағылды. Біртіндеп шикізаттың тек жоғары
сапалы болуына қол жеткізуге мүмкіндік туды. Қазіргі таңда ФудМастер
компаниясының құрамында бірнеше сүт өндірісі, сонымен қатар Қазақстанның
түрлі облыстарында орналасқан бір сүт-тауар фермасы бар. ФудМастер
компаниясының негізгі міндеті Қазақстанда сүт өндірісін көтеру және
Республика халқын сапаның жоғары стандартына сәйкес келетін өніммен тұрақты
түрде қамтамасыз ету болып табылады. Компанияның міндетті ісі.
Сурет4- ФудМастер компаниясының негізгі қоймалары
Тұтынушының жоғары талаптарына толық сәйкес келетін сапалы өнім
өндіру. Біздің тұтынушы өнімінің сапасына және Компанияның барлық
салаларының жұмыс деңгейіне көңлі толуы тиіс. Біздің тұтынушыларымыздың
барлық тілектері қанағаттандырылуы қажет. Алматы облысы, Есік қаласында
орналасқан ФудМастер ЖШС-нің қаржылық экономикалық қызметін талдауда оның
өтімділік, қаржылық тұрақтылық, іскерлік белсенділік, өтемпаздық және
табыстылық көрсеткіштерін есептеу 2009 және 2009ж.ж. мәліметтеріне
негізделіп отыр.
2.2 ФудМастер ЖШС-нің қаржылық жағдайына талдау
Басқару қызметінің тиімділігін анықтауда ұйымның қаржылық-экономикалық
көрсеткіштеріне талдау жүргізудің маңызы зор. Ол кәсіпорынның балансы мен
оның қаржылық іс-әрекет қызметінің жылдық есебінің мәліметтеріне
негізделеді. ФудМастер ЖШС-нің қаржылық жағдайын зеттеу үшін ең алдымен
басты техникалық-экономикалық көрсеткіштерін қарастырып көрейік (3 кесте).
Дайын өнімнің бір теңгесіне шығындар есепті жылы негізгі шикізатқа
(сүтке, қантқа) көтерме бағаның өсуінен көбейіп отыр.
Кесте 1 - ФудМастер ЖШС-нің негізгі техникалық-экономикалық көрсеткіштері
№ Көрсеткіштер өлшем 2009ж. 2010ж. Ауытқуы өзгерімі
бірлігі %
1 Өнім көлемі тонна 17858,0 19674,0 +1816,0 +10,1
2 Еңбекақы қоры мың тг. 79218,9 115512,7 +36293,8 +45
3 Жұмыскерлердің жалпыадам 437 587 +150 +34,3
саны
4 1жұмыскерге теңге 121078 117329 -3749 -3,1
шығымдылық
5 Орташа айлық теңге 17683 20492 +2809 +15
еңбекақы
6 ҚҚС-сыз жалпы табыс мың тг. 566645 691301 +124656 +22
7 Шығындар (өз, құн) мың тг. 469690 614598 +144908 +31
8 1 теңге пропорцияға тиын 0,83 0,89 +0,06 +7,2
шығындар
9 Рентабелділік % 20,6 12,5 -8,1 -39
10 Бағалы қағаздар мың тг. 1110,0 1110,0 - -
11 Негізгі құралдар мың тг. 200020,3 267827,3 +67807 +34
12 Негізгі өндірістік мың тг. 861113,6 127235,5 +41121,9 +47,7
қорлар
13 Негізгі өндірістік мың тг. 25266,6 53510,0 +28243,4 +111
қорлардың
амортизациясы
14 Бюджетке аударымдар мың тг. 17658,6 12462,0 -5196,6 -70,5
15 Таза табыс мың тг. 82717,3 44602 -38115,1 -54
Ескерту ФудМастер ЖШС-ның жылдық есептемелері бойынша
3-кестеде 2009 жылы өнім көлемі 10,1 %-ға, жалпы табыс 22 %-ға, ал
шығындар 31 %-ға артқан. Келтірілген мәліметтер негізгі құралдардың
пайдаланылу тиімділігінің жоғарылағанын көрсетеді. Ол 2009 жылы жоғары
өндірістік технологиялық линияларды енгізу, құрал-жабдықтарды ауыстыру,
барын модернизациялау есебінен қол жеткізілді. Негізгі өндірістік
құралдардың тиімді пайдаланылуы Компанияның 2009 жылдың аяғына технико-
экономикалық параметрлерінің жағдайын жақсартты. Алайда осы себептермен
таза табыстың көлемі 2009 жылы 2008 жылға қарағанда 54 %-ға кеміді.
Рентабелділік жоспарға қарағанда -8,1 %-ке кеміді, рентабелділіктің
баяу дамуы, ең алдымен, негізгі өндірістік құралдардың құнының өсуімен
байланысты.
ФудМастер ЖШС-нің каржылық-экономикалық жағдайын талдау үшін курстық
жұмыста 2009 және 2010 жылдардағы кәсіпорынның балансы, қаржылық-шаруашылық
қызметтері туралы есептер пайдаланылып, соның негізінде кәсіпорынның
қаржылық тұрақтылық, өтімділік, іскерлік белсенділік және табыстылық
көрсеткіштері есептелген.
Қаржылық тұрақтылықты сипаттау үшін кәсіпорынның меншіктік айналым
құралдарының сомасын есептеу керек. Меншіктік капитал есебінен айналымнан
тыс құралдар да, айналым құралдары да қалыптасатын болғандықтан, меншіктік
капитал сомасы мен ұзақ мерзімді активтердің айырмасы меншіктік айналым
құралдарының мөлшерін құрайды.
2009 жылы: 96343,2+166624,0-175330,1 = 77637,1 мың теңге;
2010 жылы: 133409,0+100684,8-234699 = -605,2мың теңге.
Есептеулер көрсетіп отырғандай, меншіктік айналым құралдары біршама
азайған. Ал 2010 жылдың аяғына қарай олар мүлдем болған жоқ, ол ұзақ
мерзімді міндеттемелердің 55840,2 мың теңгеге азаюына және бір мезгілде
ұзақ мерзімді активтердің 59368,9 мың теңгеге көбеюіне байланысты.
Меншіктік айналым құралдары материалды өндірістік қорларды жабу үшін
пайдаланылады. Сонымен қатар, бұл қорлар қысқа мерзімді несиелер мен
жабдықтаушылардың, подрядчиктердің алдындағы несиелік қарыздар есебінен де
қалыптасады. Қорлардың қалыптасу көздері төмендегідей болып келеді:
2009 жылы: 77637,1+21404,5 = 99041,6 мың теңге;
2010 жылы: 0+62941 = 62941,2 мың теңге.
2009 жылы кәсіпорының абсолютті қаржылық тұрақтылығы байқалады, яғни
келесі шарт сақталады:
ТМҚ Меншіктік айналым құралдары
30827,5 мың теңге 77637,1 мың теңге
Осылайша, барлық қорлар меншіктік айналым құралдарымен жабылады және
кәсіпорын сыртқы несиелерге тәуелді емес.
2010 жылы кәсіпорынның меншіктік айналым құралдарының жоқтығынан
абсолютті қаржылық тұрақтылық қалыпты қаржылық тұрақтылыққа ауысады, мұнда
келесі шарт сақталады:
Меншіктік айналым құралдары ТМҚ Қорлардың қалыптасу көздері;
0 51080,2 мың теңге 62941,2 мың теңге.
Ағымдағы өтімділік коэффиценті 2009 жылы ағымдағы міндеттемелердің 1
теңгесіне ағымдағы активтердің 3,3 теңгесін құрады, яғни кәсіпорынның
айналым құралдары қысқа мерзімді қарыздарды өтеуге мүмкіндік береді, бірақ
олардың тиімсіз пайдаланылғаны байқалады. 2010 жылы бұл көрсеткіш 0,99-ға
дейін төмендеген, бұл қысқа мерзімді міндеттемелерді ағымдағы активтер
есебінен жабуы мүмкін еместігін көрсетеді.
Жылдам өтімділік коэффиценті ағымдағы міндеттемелердің 1 теңгесіне
өтімді активтердің 2,39 теңгесінен 0,4 теңгеге дейін төмендеген. Егер 2009
жылы қысқа мерзімді қарыздарды жабу үшін өтімді активтер жеткілікті болған
болса, 2010 жылы олардың азаюы байқалады (дебиторлық қарыздардың азюы мен
міндеттемелердің өсуі есебінен), ал қысқа мерзімді міндеттемелер қажет
болған жағдайда тауарлы-материалды қорлар есебінен жабылады.Абсолютті
өтімділік коэффиценті кәсіпорынның төлем қабілеттілігінің төмен екендігін
көрсетеді. Бір жыл ішінде ол 0,01-ге төмендеп, 2009 жылы ағымдағы
міндеттемелердің 1 теңгесіне ақша-қаражаттардың 0,11 теңгесін құрады.
Өтімділіктің есептелген көрсеткіштері кәсіпорынның жағдайы 2009 жылы
жеткілікті тұрақты болғанын, ал 2010 жылы ағымдағы міндеттемелердің ауыр
болғанын көрсетеді. Қысқа мерзімді активтерді жабуға кәсіпорынның ақша
қаражаты жоқ. ТМҚ-ға салынған құралдар пайдаланылса да, кәсіпорын қысқа
мерзімді міндеттемелер бойынша кредиторлармен 100% есептесе алмайды және
оған қарыздардың бір бөлігін ұзақ мерзімді активтер есебінен жабуға тура
келеді.
Кесте 2 - ФудМастер ЖШС-нің өтімділік көрсеткіштерін талдау
№ Көрсеткіштер 2009 2010 жылға өзгеруі, 2010 ж.
жылға мың тг. %-пен
1 Ағымдағы активтер, мың111376,0 84995,5 -26380,5 -24,7
тг.
2 Өтімді активтер, 80548,5 33915,3 -46633,2 -47,9
мың тг.
3 Ақша қаражаттары, мың 3951,2 9217,8 +5266,6 +33,2
тг.
4 Қысқа мерзімді 33738,9 85600,7 +51861,8 +53,72
міндеттемелер, мың тг.
5 Ағымдағы өтімділік 3,30 0,99 -2,31 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 КӘСІПОРЫНДЫ ҚАРЖЫЛЫҚ БОЛЖАМДАУ МЕН ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын болжамдау негіздері
... ... ... ... ... ... ...5
2. Кәсiпорынның қаржылық жағдайын талдаудың мазмұны және әдiстерi ..10
2 ФУДМАСТЕР КОМПАНИЯСЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ ЖӘНЕ
БОЛЖАМДАУ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..17
2.1 ФудМастер ЖШС-нің жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.2 ФудМастер ЖШС-нің қаржылық жағдайына
талдау ... ... ... ... ... ... ... . .19
3. КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН БОЛЖАМДАУ МЕН ТАЛДАУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ
МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
3.1 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау мен болжамдауды дамыту
мәселелері және жетілдіру жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
3.2 ФудМастер ЖШС-нің қаржылық жағдайын жақсарту шаралары ... ... ..37
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .40
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 42
Фудмастер компаниясының қаржылық жағдайын талдау және болжамдау
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы
кәсіпорындарында, соңғы жылдары еліміздің экономикасының нарықтық
қатынастарға өтуіне байланысты қаржылық жағдай тәжірибесінде түбегейлі
өзгерістер болды.
Есеп тіркемелерінде шаруашылық операцияларын жазып көрсетудің
дәстүрлі бухгалтерлік қызметі, көптеген қаржылық ақпаратты
пайдаланушылардың сұрақ-тілектеріне толығынан жауап бере алмайтындығын
тәжірибе көрсетті. Іскерлік шешімдер қабылдау үшін бұл ақпарат белгілі
түрде өзгертілуі және өңделуі қажет. Қазіргі жағдайда бухгалтер қаржылық
нәтиже қалыптастырудың әр түрлі әдістерін білуді, кәсіпорында қабылданған
қаржылық стратегияны іс жүзіне асыруды камтамасыз ететін есеп саясатын
таңдап алып, соны басшылыққа ұсынуы керек, яғни оның қызметінің аясы жай
есепшіліктен қаржы жағдайын талдау ісі ажырамас бөлігі болып табылатын,
қаржы менеджментіне дейін өсіп, айтарлықтай кеңейеді.
Қоғамда қаржылық талдау біреудің орынсыз тілегінен емес, өмірлік аса
қажеттілік салдарынан туыңдады: салмақ, ұзындық өлшемін және есептеу
жүргізбей, шаруашылық субъектінің мүліктік жағдайы мен оған әсер ететін
себептерді білмей, табыс пен шығынды өзара салыстырмай, біріншісінің
екіншісінен артық болуына қол жеткізбей шаруашылықты ойдағыдай жүргізу
мүмкін емес.
Қай уақытта да болмасын бұл өте маңызды. Қазіргі қоғамның әкімшілік
-әміршілік жүйеден шығып, нарықтық қатынасқа ену кезеңінде оның мәнділігі
одан әрі арта түседі. Басқаша айтқанда, жалпы мемлекеттік (иесіз) меншік
жағдайында кеңінен орын алған ұқыпсыздық пен жауапкерсіздікті іскерлік, бас-
қарушылық, қатаң орындаушылық тәртіп, ұқыптылық және үнемділікпен алмастыру
- нарықтық экономиканың өзіне тән ерекшеліктері.
Қаржылық болжамдау - бұл кәсіпорынның дамуын қамтамасыз ету үшін оның
барлық кірістері мен ақшалай қаражаттарының шығындалу бағыттарын болжамдау
болып табылады. Қаржылық болжамдау болжамдаудың тапсырмалары мен
объектілеріне байланысты әртүрлі мазмұн мен бағыттағы қаржылық жоспарларды
құру көмегімен жүргізіледі.
Бұл курстық жұмыстың негізгі мақсаты – кәсіпорынның қаржылық жағдайын
талдау және болжамдау бойынша ұсыныстар әзірлеу болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайына талдау жасау және алынған нәтижелерге
сәйкес кәсіпорын қаржылық жағдайын нығайту жолдарын анықтау.
Көзделген мақсатқа сай келесі міндеттер қойылған:
кәсіпорынның қаржылық жағдайының түсінігі және оның кәсіпорынның қаржылық-
экономикалық жағдайын бағалаудағы рөлін, қаржылық тұрақтылық түрлері мен
қаржылық жағдайларын зерттеу, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына әсер
етуші факторларды анықтау, қаржылық тұрақтылықты бағалаудың негізгі
әдістері мен критерийлерін зерттеу және берілген кәсіпорын қаржылық
жағдайын бағалау үшін тиімді әрі қолайлы әдісті таңдау;
Фудмастер жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің қаржылық жағдайын
жалпылама талдау, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын абсолютті және
салыстырмалы көрсеткіштер арқылы талдау;
кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын нығайту жолдарын іздестіру және қаржылық
жағдайын ынталандыру бағыттарын анықтау.
- қаржы саласында алған білімімді қолдану;
- өндірістік практикада жинаған тәжірибемді пайдалану;
- қарастырылып отырған мәселе бойынша статистикалық және
заңнамалық материалдарды жинақтау және өңдеу;
- кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау;
- жүргізілген талдау нәтижелері бойынша жетіспеушіліктерді анықтау
және оларды жою жолдарын ұсыну.
Нарықтық жағдайда кәсіпорынның қаржылық жағдайының негізі болып оның
қаржылық тұрақтылығы табылады. Егер кәсіпорын қаржылық тұрақты және
төлемқабілетті болса, онда ол несиені алу, инвестицияларды тарту,
жабдықтаушыларды таңдау, мамандандырылған кадрларды іріктеуде қызметі ұқсас
кәсіпорындар алдында бірқатар артықшылықтарға ие болады. Неғұрлым кәсіпорын
тұрақты болса, соғұрлым нарық конъюнктурасының оқыс өзгерістерінен тәуелсіз
және банкроттыққа ұшырау тәуекелі төмен болады. Кәсіпорынның қаржылық
тұрақтылығы дегеніміз қаржыландыру көздерінің құрамында меншікті капиталдың
жеткілікті үлесімен қамтамасыз етілетін кәсіпорынның қаржылық жағдайының
тұрақтылығы немесе кәсіпорынды кездейсоқтықтан және кенеттен болатын
өзгерістерден сақтап тұратын белгілі бір беріктік қорлардың болу нәтижесі.
Кәсіпорын қаржылық жағдайын талдау экономикалық ахуал болған кезде
ғана емес, сонымен қатар оларды алдын-ала болжау, қашқақтау, ұзақ мерзімді,
материалдық емес, ағымдық активтерді, меншікті және қарыз капиталын
неғұрлым тиімді қолдану үшін жүргізіледі. Нарықтық қатынастар жағдайында
шаруашылық субъектісінің шаруашылық, инвестициялық және басқа да
кәсіпкерлік қызметтерінің негізгі талаптары капиталдың нақты құнын сақтау
мен көбейту, экономикалық потенциалдың тиімді қолданылуын жоғарлату болып
табылатыны белгілі.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын бағалау, объективті, ғылыми
негізделген және үйлесімді басқару, өндірістік, әсіресе қаржылық шешімдер
қабылдау үшін оның қаржылық жағдайын талдау қажет. Тек терең және ұқыпты
талдау негізінде ғана оның қызметін объективті бағалап кәсіпорынның
қаржылық тұрақтылығын нығайту және жақсарту және оның іскерлік
белсенділігін арттыруға бағытталған басқару шешімдерін қабылдау үшін
басшылыққа нақты ұсыныстар беруге болады.
1 КӘСІПОРЫНДЫ ҚАРЖЫЛЫҚ БОЛЖАМДАУ МЕН ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын болжамдау негіздері
Қазіргі жағдайда кәсіпорынның қаржысын болжамдау саясатының негізгі
нысаны - бизнес жоспар. Қазіргі кезде бизнес – болжамдаудың қызметтері
мынадай нысанда орындалады:
- бизнес стратегиясы мен оның даму концепциясын құру құралы;
- шаруашылық қызметтің жаңа бағытын бағалау құралы;
- несие тарту құралы;
- сыбайлас тарту құралы.
Бірінші функция мәні кәсіпкерлік қызметтің жаңа бағыттарын сату болып
табылады. Екінші функция мәні - кәсіпорын шаруашылық қызметін бақылау мен
талдауда бизнес – жоспарды қолдану. Үшінші қызметінде бизнес – жоспар
кәсіпорынның несие қабілетін бағалаушы болады. Банкте несие беру үшін
негізгі фактор болып бизнес – жоспар табылады. Банк кәсіпорындардан кепіл
түріндегі қамтамасыз етуді емес, дұрыс жасалған бизнес – жоспар сүрайды.
Төртінші қызметін орындауда кәсіпкерліктің жаңа түріне сыбайлас тарту
Ұзақ мерзімді қаржылық болжамдаудың негізі болып салық сомаларын
амортизациялық шығындарының, табыс болжамын, капиталды меншік және
қарыздыққа бөлу, бағалы қағаздарды шығару, несие алу мерзімдерін таңдауды
жүзеге асыруға мүмкіндік беретін капиталды қажетсінуді анықтау.
Қысқа мерзімді қаржылық болжамдау жоспарлық қаржылық көрсеткіштерді
қысқа мерзімге ( жыл, квартал, ай) есептеуді білдіреді. Қаржыларды
болжамдау басқа қызмет түрлері сияқты өз міндеттері мен мақсатына ие.
Қаржыларды болжамдау мақсаты болып ақшалай қаражаттардың түсу мөлшері
мен олардың жоспарлы кезінде шығарылуын анықтау табылады.
Болжамдаудың міндеттері:
- шаруашылық процесті қажет ақша қаржыларымен қамтамасыз ету;
- бюджет, банк, сақтандыру органдары және тағы басқа шаруашылық
субъектілері мен қаржылық қатынас орнату. Бұл қаржылық қатынастар
түскен ақша мөлшерімен және берілген ақша көлемімен (салық, несие
пайызы, сақтандыру салымдары)өлшенеді;
- капиталды біріккен кәсіпкерлікке, бағалы қағаздарға салудың тиімді
жолдарын анықтау;
- ақша қаражатын құру мен пайдалануға бақылау сату;
- ақша қаражатын үнемдеп қолдану есебінен табысты үлкейту.
Қаржылық болжамдаудың маңызды мезеті болжамдау стратегиясын анықтау
болып табылады. Қаржылық болжамдаудың стратегиясы табыс көздерінің, ақша
түсу көздерінің, қаржылық жоспарды құрудың негізгі бағыттарын білдіреді.
Шаруашылық субъектісі (кәсіпорын) әртүрлі өндірістер, бөлімтар, қорлар,
қызметтер (жөндеу), бөлімдер (қаржы, бухгалтерия) лаборатория, дүкен және
тағы басқа бөлім мүшелерден тұратын жүйе болып табылады.
Аталған бөлімшелердің табыс алуындағы орны түрлі екені анық. Мысалы,
шаруашылық субъектісі бухгалтериясыз болмайды, бірақ бухгалтериядан табыс
әкелуді талап етуге лаборатория жөндеу қызметінен де мұны сұрауға келмейді.
Болжамдаудың болмауы оларды төмендегідей жағдайға алып келеді:
• болашақтағы мақсаттарын түсінбеушілік;
• ағымдағы әрекеттер келешектегі әрекеттермен қандай жағдайда үзілмейтін
шаруашылық үрдісі ретінде қарауды білмеушілік;
• қысқа мерзімдік мүдделерді басшылыққа алып шаруашылық әлемінде
бағыттан адасу және болып жатқан оқиғалардың жалпы мәнін түсінбеу;
• нарықтың негізгі талаптарын анықтай алмау;
• басқа нарық қызметіне қатысушылармен салыстырғанда әлсіз ұстанымда
болу.
Болжамдау кәсіпорынның айналыста жоғары көрсеткіштерге жеткізетін
экономикалық табысы, пайда түсімі және басқа әсерлі қаржылай көрсеткіштерге
жеткізеді деу артық та болар еді. Кейбір мамандар болжамдауды сондай-ақ
өзара тәуелді етіп көрсетуге тырысады. Дегенмен ары қарай жеке болжамдармен
іс алға жылжымайды. Қайта тәжірибе көрсеткендей кәсіпорынның жоғары табысы
мен тез өркендеуі жай түрде болжамдауға ғана байланысты емес, кәсіпкерлік
дарын мен кәсіпорын басшылығының дұрыс шешім қабылдауына көбірек байланысты
сонымен қатар, көптеген кәсіпорындар, соның ішінде қазақстандық
кәсіпорындар, болжамдауды өзінің даму кезеңінің қалыпты кезеңі басталғанда,
қол жеткен табыстарын бекіту кезеңінде проблемалалар пайда бола бастағанда,
нағыз өсу кезеңі өткеннен кейін қолдана бастайды. Қазақстандық
кәсіпорындар үшін болжамдауды қолданудың 2 түрін көрсетуге болады: [7, 98
б.]
1. Жаңадан пайда болған жеке меншік кәсіпорындар. Капитал
жинақталуының даму үрдісі осы нысандар қызметінің шиеленісуі мен көбеюіне
алып келеді, ал сонымен қатар қазіргі замандағы нарық шаруашылығындағы
болжамдау түрлерінде қажеттілікті тудыратын басқа факторлардың пайда
болуына алып келеді.
Осы саладағы болжамдауды қолдануға байланысты басты проблема – бизнес
“бай болудың көзі” деген пікірде қалыптасқан жай жасалынған жоспарға
сенбеу, осыдан барып болашаққа деген жеткіліксіз назар аудару қалыптасады.
Осыған қарамастан көптеген жеке меншік кәсіпорындар болжамдау бөлімшелерін,
ең болмағанда болжамдаушы лауазымын ендірді.
2. Мемлекеттік және бұрынғы мемлекеттік, қазіргі кезде жеке
меншіктегі кәсіпорындар. Бұлар үшін болжамдау қызметі дәстүрлі болып
табылады. Дегенмен олардың болжамдау тәжірибесі негізінде экономиканы
орталықтан басқару кезеңіне жатады. Осыдан барып бұл кәсіпорындарда
болжамдау екінші дәрежелі сипат алды, болжамдау қызметі орталықтандырылған
және салалық сипат алды, осыған байланысты дұрыс талдау мен алдын-ала
анықтау, нарықтық және командалық экономикадағы болжамдауды салыстырып
талдау туралы осы бөлімнің 6 параграфынан қараңыздар. Сондықтан бірінші
тұрпаттағы ұйымдардағыдай, мемлекеттік және жеке меншік кәсіпорындарға ішкі
кәсіпорындық болжамдау тәжірибесін қайта ендіру қажет.
5 жылдық жоспарды жасау циклі Жылдық жоспарды жасау
циклі
Наурыз
Сәуір
Мамыр
Маусым
Шілде
Тамыз
Қыркүйек
Қазан
Қараша
Желтоқсан
Қаңтар
Ақпан
Сурет-1 – Кәсіпорынның болжамдау сызбасы
1 суретте көрсетілгендей ұйымдардағы болжамдау үрдісі үздіксіз жыл
бойына жалғасады. Болжамдаудың негізгі екі бөлігі жылдың әр түрлі кезеңінде
орындалады: стратегиялық жоспар қаржы жылының әдеттегідей I - II
тоқсандарында жүргізіледі, қалған уақытта жедел болжамдау орындалады. Жедел
жоспар алғашқы жылдағы әрекеттерге арналған 5 жылдық жоспардың мазмұнын
анықтайды. Болжамдау үрдісі үзіліссіз және екі 5 жылдық жоспар аралығында
үзіліс болмау үшін көптеген ұйымдар өтпелі жоспар деп аталатын жоспар
құрастырады. Ауыспалы жоспарда ағымдағы жылмен қоса әр кезде жаңа жыл
қосылады (2003-2008 жылдарға арналған жоспарда 2004 жылдан бастап 2009 жыл
аралығындағы жаңа бес жылдықты айқындайтын 2001 жыл барысы бойынша 2007 жыл
қосылады). Мұнымен қатар нарықтық жағдайдағы өткен технологиялардың,
саясаттың, өткен (2007 жыл) жылдағы ұйымдардың ішкі факторларының
өзгерістері есепке алынады және жаңадан жасалған жоспарға қажетті
өзгерістер енгізіледі. [11, 85 б.]
Кейбір жағдайларда стратегиялық жоспармен қоса жедел жоспарлардың бірге
орындалуы да кездеседі. Мұндай тәжірибеде басты жетіспеушілік - бұл тиімді
болжамдауға кедергі болу шешімдердің жеделділігіне байланысты стратегиялық
болжамдау проблемаларына басымдылығын бастайды және кәсіпорын өз
қызметіндегі негізгі бағытын жоғалтады. Егер үрдістің мазмұны мен реттілігі
анықталған болса, күнтізбелік реттілігін болжамдау үрдісімен сызба
жасалынған болса, ұйым үшін пайдалы болып табылады. Бұл сызбалар әр түрлі
түрде болуы мүмкін: диаграмма, кесте, кестелік тізбелер, кесте-пирамида
және тағы басқа кез келген жағдайда мұндай сызбалар ұйымға көмектеседі:
[10, 76 б.]
- жалпы болжамдау үрдісін түсінікті етеді;
- оны бір жүйеге ендіреді және үрдіс кезеңдерін жылдың әр түрлі
мерзімі бойынша бөледі;
- болжамдау үрдісінің әрбір кезеңінің орындалуы туралы бақылау
үрдісін ұйымдастырады.
Болжамдаудың ұйымдастырылған құрылымдары болжамдау үрдісінде төмендегілер
қатысады:
- біріншіден, ұйымдардың жоғарғы басшылығы;
- екіншіден, болжамдаушылар командасы;
- үшіншіден, бөлімшелердің басшылары мен мамандары.
Бұрында көрсетілгендей ұйымның барлық қызметкерлері жоспарды
талқылау мен құрастыруға қатысқан кезде бұл жағдай ойдағыдай болып
саналады. Болжамдау қызметіне қатысушылар арасындағы міндеттемелер қалай
бөлінеді?
Жоғарғы басшылық болжамдау үрдісінің архитекторы болып табылады.
Болжамдаудың реттілігі мен оның негізгі сатыларын анықтайды. Жоғарғы
менеджмент болжамдау үрдісін ұйымның әрбір қызметкерінің түсінікті және
анық болатындай жасауы керек, ол оған өзінің барлық қызметкерлерін толық
қатыстыра білу керек.
Жоғарғы басшылықтың басқа қызметі кәсіпорынның стратегиясын
әзірлеу мен стратегияны болжамдау бойынша шешім қабылдауында болып
табылады. Кәсіпорын басшылығы оның дамуының жалпы мақсаттарын және оған дәл
жеткізудің негізгі тәсілдерін айқындайды. Стратегияны әзірлеу жоғарғы
менеджменттен аналитикалық бейімділік пен көлемді ойлауды талап етеді.
Орташа және төмен топ басшылығы, сонымен қатар бөлімшелер
мамандары жедел жоспарларды әзірлеумен айналысады. Мамандардың міндетіне
сонымен қатар ұйымдардың ішкі және сыртқы ортасына талдау жасау, болжам
құрастыру кіреді. Бөлімше басшылары мен штат қызметкерлері ұйымдар үшін
ұсынылған ұқсас стратегияларды бағалауда бірігеді.
Болжамдау қызметі кәсіпорынның стратегиясын әзірлеуге қатысады,
оның негізгі мақсаттарын түсіндіреді. Дегенмен кеңес беруші ретінде бұл
қызметті болжамдаушылар іске асырады. Кейде стратегиялық негізгі
мәселелерді болжамдаушы мен жоғарғы басқарушы жеке әңгімелесу арқылы
талқылайды. Стратегияларды бекітуге байланысты қорытынды шешімді жоғарғы
басшылық қабылдайды. [12, 281 б.]
Табысты болжамдау қаржылық болжамдаудың қосымша бөлігі. Ол
кәсіпорын қызметінің барлық түрлері бойынша жеке жүргізіледі. Жеке
болжамдау қызметінің әр түрлі түрінен табыс есептеу және салық салу
жоспарды дайындау үрдісінде табыс көлеміне әсер ететін барлық факторлар
есепке алынады және қаржылық нәтиже әр түрлі басқарушылық
шешімдерді қабылдаудан шығады.
Тұрақты дамушы экономика жағдайында табысты болжамдау үш жылдан бес
жылға дейінгі кезеңде жүзеге асырылады.
Шаруашылықтың болжамды жағдайында және тұрақты баға кезінде
ағымдағы болжамдау бір жыл ішінде жүзеге асырылады. Түрақсыз
экономикалық және саясаттық жағдай кезінде болжамдау қысқа мерзімді
кезеңде орындалуы мүмкін — тоқсан, жарты жыл.
Болжамдау объектісі болып баланстық табыс элементі табылады, бірінші
кезекте өнімді өткізуден, жұмысты атқарудан, қызмет көрсетуден табыс,
табыстың есеп беру негізгі сатудан болжамды және көлемін көрсетеді. Бұл
өндірістік бағдарлама және қордың сату көлемімен тәуелдігіне байланысты.
Дегенмен, бұл көлем өндірістік қуаттылықтарымен шектеледі. Бұл жағдайда
олар болжамдау үшін жіберуші нүкте болып табылады. Сату көлемін анықтаудан
кейін бекітілген келісім негізінде өндірістік бағдарламалар жасалады.
Өндірістік бағдарлама өткізуден жоспарлы көлемінен және соңғы жоспарлы
кезеңде қоймадағы дайын өнім қорының көлемінен тәуелді. Бұл жағдайда
аяқталмаған өндіріс қалдығының өзгерісін есепке алу қажет. Өз кезегінде
бағдарлама материалдарда қажеттілік есебі үшін негіз болып табылады.
Материалдарды сатып алудағы қажеттілік бастапқы жоспарлы кезеңде қоймадағы
қор есебімен, сонымен қоса кезеңце қалдық есебімен анықталады.
1.2 Кәсiпорынның қаржылық жағдайын талдаудың мазмұны және әдiстерi
Нарықтық қатынастардың даму жағдайында корпорациялардың қаржылық
жағдайын талдаудың маңызы зор. Бұл корпорациялардың тәуелсiздiкке ие
болуымен, сондай-ақ олардың меншiк иелерi, жұмысшылар, коммерциялық
серiктестер және басқа конрагенттер алдында өзiнiң өндiрiстiк-кәсiпкерлiк
қызметiнiң нәтижелерi үшiн толық жауапкершiлiкте болуымен байланысты.
Нарықтағы кәсiпорынның өмiршеңдiгiнiң кепiлi мен жай-күйiнiң орнықтылығының
негiзi оның қаржы тұрақтылығы болып табылады. Ол ақша қаражатын еркiн орын
алмастыра отырып қолданып, тиiмдi пайдалану жолымен өнiмдi өндiрумен
сатудың үздiксiз процесiн қамтамасыз ете алатын өзiнiң қаржы ресурстарының
жағдайын көрсетедi.
Кәсiпорынның қаржы тұрақтылығын бағалау объективтi, ғылыми
негiзделген және үйлесiмдi ұйымдастыра отырып басқару, өндiiрстiк, әсiресе
қаржылық шешiмдер қабылдау үшiн оның қаржылық жағдайын талдау керек.
Кәсiпорынның қаржылық жағдайын талдау жөнiндегi сұрақтарды
қарастырмас бұрын, “қаржылық жағдай” дегенiмiз не соны анықтап алайық.
Соңғы жылдары шығарылған әдебиеттерде бұл ұғым әр түрлi түсiндiрiледi. Бұл
туралы профессор А.Д.Шеремет “Кәсiпорынның қаржы жағдайы қаржыны тарату,
пайдалану, ұйымдастыру және оны қалыптастыру көздерiмен сипатталады” деп
айтқан. Ал профессор Н.А.Русак бұл ұғымды былайша анықтайды: “Кәсiпорынның
қаржылық жағдайы қаржы ресурстарын жасау, тарату және пайдаланумен
сипатталады. Кәсiпорынның қаржылық жағдайы кәсiпорынның қалыпты өндiрiстiк,
коммерциялық және басқа да қызмет түрлерi үшiн қажеттi қаржы ресурстарымен
қамтамасыз етiлуiмен және оларды мақсатқа сай тиiмдi тарату және
пайдаланумен, сондай-ақ басқа шаруашылық субъектiлерiмен қаржылық қарым
қатынаста болу, төлеу қабiлеттiлiгi және қаржылық тұрақтылықпен
сипатталады. Кәсiпорынның уақтылы төлеу мүмкiндiгi оның қаржылық жағдайының
жақсылығын көрсетедi.
Осы жоғарыдағы аталған ұғымдарды топтастыра келе коппорацияның қаржы
жағдайына келесiдей анықтама беруге болады: Кәсiпорынның қаржы жағдайы осы
кәсiпорынның белгiлi бiр кезеңдегi қаржылық тұрақтылығын және оның өз
шаруашылық қызметiн үздiксiз жүргiзуi мен өзiнiң қаржы мiндеттемелерiн
уақтылы өтеу үшiн қаржы ресурстарымен қамтамасыз етiлуiн көрсетедi. 8,
103 б
Ал кәсiпорынның қаржылық тұрақтылығы ненi бiлдiредi? Ол өз қаражаттарын
шебер пайдалану қабiлеттiлiгi, жұмыс процесiнде үздiксiздiгiн қамтамасыз
ететiн қаржының жеткiлiктi болуы. Қаржылық тұрақтылық өз кезегiнде
меншiктiк және қарыз қаражаттарының тиiмдi байланысы болып табылады.
Бұл ұғымды А.Д.Шеремет пен Р.С.Сейфуллин өте ықшам түрде анықтайды.
Олардың ойынша “Кәсiпорынның қаржылық тұрақтылығы бұл әрдайым төлем
қабiлеттiлiгiн кепiлдендiретiн кәсiпорынның белгiлi бiр шоттар жағдайы” деп
атайды.
Жалпы атйқанда кәсiпорынның қаржылық тұрақтылығы – бұл тәуекелдiктiң
мүмкiн болатын деңгейiнде төлем қабiлеттiлiгi мен несиеге қабiлеттiлiгiн
сақтай отырып, табысты өсiсу негiзiнде қаржыны тарату мен пайдалану арқылы
кәсiпорынның дамуын көрсететiн қаржы ресурстарының жағдайы болып табылады.
Кәсiпорынның қаржылық тұрақтылық жағдайын анықтағанда оған көптеген
факторлар әсер етедi, оларды В.М.Радионова және М.А.Федотова келесiдей
түрлерге жiктейдi:
• Пайда болу орнына байланысты – iшкi және сыртқы;
• Нәтижесiнiң маңыздылығына байланысты – негiзгi және негiзгi емес;
• Құрылысы бойынша – қарапайым және күрделi;
• әрекет ету уақыты бойынша – тұрақты және уақытша.
Мұндағы iшкi факторлар кәсiпорынның өзiнiң жұмысын ұйымдастыруына
байланысты болады, ал сыртқы факторлар кәсiпорын еркiне бағынышты емес.
Кәсiпорынның қаржыылқ тұрақтылығына әсер ететiн мынадай iшкi факторларды
аатп көрсетуге болады:
• кәсiпорынның салалық топқа бөлiнуi;
• шығарылған өнiмнiң немесе көрсетiлге нқызметтiң құрылымы және оның
жалпы төлем қабiлеттiлiгi бар сұраныстағы үлесi;
• төленген жарғылық капиталдың мөлшерi;
• шығындардың көлемi, олардың ақшалай табыспен салыстырғандағы
динамикасы;
• кәсiпорынды басқару тиiмдiлiгi, яғни қаржы менеджментiе тиiмдi
ұйымдастыру;
Сыртқы факторларға шаруашылық жүргiзудiң экономикалық жағдайының
әсерi, қоғамда үстемдiк етушi техника мен технология, төлем қабiлетi бар
сұраныс және тұтынушылыр табысының деңгейi; Қазақстан Республикасыынң салық
және ақша-несие саясаты, кәсiпорынның қаржылық қызметiн бақылау жөнiндегi
заң актiлерi, сыртқы экономикалық байланыс және тағы басқалар жатады.
Кәсiпорынның тұрақты қаржылық жағдайын қалыптастыруда оның өз
контрагенттерiмен (салық органдары, банктер, жабдықтаушылар, сатып
алушылар, акционерлер) өзара қарым-қатынасы үлкен әсер етедi. Сондықтан да
серiктестермен реттелген iскерлiк қатынаста болу – корпорацияның жақсы
қаржылық жағдайының бiрден-бiр шарты болып табылады. 6, 129 б
Осылайша, қаржылық жағдай кәсiпорынның бәсекеге қабiлеттiлiк және оның
iскерлiк қарым-қатынастағы потенциялын анықтайды, кәсiпорынынң өзiнiң және
оның серiктестерiнiң қаржылық және басқа да қатынастар тұрғысындағы
экономикалық қызығушылықтары да бар болып келедi. Кәсiпорын бағасын
талдаудың ең жақсы тәсiлi, бұл – талдау; ол кәсiпорынның даму бағытын
бақылауға, қаржылық саясатты iске асыруды және шаруашылық қызметiне кешендi
түрде баға беруге мүмкiндiк бередi.
Экономикада әрбiр кәсiпорын ұзақ мерзiмге дейiнгi уақытта қаржы
ресурстарын қаншалықты дұрыс басқарды деген сұраққа жауап бередi: кәсiпорын
осы мерзiмге дейiнгi уақытта қаржы ресурстарын қаншалықты дұрыс басқарады.
Қаржы ресурстары жағдайының нарық талаптарына сай болуы және де
кәсiпорынның дамуына байланысты қажеттiлiктерге жауап бере алуы өте маңызды
болып табылады, себебi қаржылық тұрақтылықтың жетiспеушiлiгi кәсiпорынның
төлеу қабiлеттiлiгiнiң жоқтығына және оның дамуына қажеттi қаражаттың
болмауына әкелiп соғады.
Нарықтық экономика жағдайында жұмыс iстеушi кәсiпорындардың қаржылық
жағдайын талдаудың басты мақсаты келесiлер болып табылады:
• қаржылық жағдайға баға беру және оның есеп беру мерзiмiндегi
өзгерiсi;
• активтер мен олардың қалыптасу көздерi арасындағы сәйкессiздiктi,
оларды таратудағы рационалды және пайдаланудағы тиiмдiлiктi зерттеу;
• айналым капиталының көлемiн, оның өсуiн немесе кемуiн және ағымдағы
мiндеттемелермен ара-қатынасын анықтау;
• қаржы-есептiк және несие ережесiн сақтау;
• кәсiпорынның активтерi және оның мiндеттемелерiнiң құрылымын зерттеу;
• ағымдағы активтердiң айналымдылық есебi, оның iшiнде дебиторлық борыш
және қорлар есебi;
• баланстың өтiмдiлiгiн, кәсiпорынның қаржылық тұрақтылығының және
төлеу қабiлеттiлiгiнiң абсалюттiк және салыстырмалы көрсеткiштерiн
анықтау;
• кәсiпорын табыстылығын бағалау;
• кәсiпорының табысының салыстырмалы көрсеткiштерiн, сондай-ақ олардың
деңгейiнiң өзгеруiне әсер етушi факторларды есептеп шығару;
• кәсiпорынның iскерлiк белсендiлiгiн анықтау;
• кәсiпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын ұзақ және қысқа
мерзiмдi болжау, яғни оның қаржылық стратегиясын анықтап, соның
негiзiнде кәсiпорынның қаржы саясатын iске асыру болып табылады.
Кәсiпорынның қаржылық жағдайын талдау кәсiпорынынң шаруашылық қызметiн
талдаудың қорытындылаушы кезеңi болып табылады. Және де ол 3 сатыны
қамтиды: жабдықтау, өндiрiс және өткiзу; бұлардың жиынтығы коммерциялық,
өндiрiстiк және қаржылық қызметтi ұйымдастырады. Кәсiпорынның қаржылық
қызметi – бұл оның осы қызмет нәтижесiнде меншiктi және тартылған
капиталдың көлемi мен құрамына өзгерiс әкелетiн қызметi. Ол қаржы
ресурстарының жүйелi түрде өз уақытымен түсуi мен тиiмдi пайдаануына, есеп
және несие тәртiбiн сақтауға, меншiктi және қарыз қаражаттарының арасындағы
ара қатынастың рационалдығына, сондай-ақ кәсiпорынынң тиiмдi қызмет етуi
мақсатында қаржылық тұрақтылыққа қол жеткiзуге бағытталуы тиiс.
Нарықтық қатынастың қалыптасуы шаруашылық қызметін біртұтас кешенді
талдауды ішкі (басқару) және сыртқы (қаржылық талдау) талдау деп бөлуді
кажет етіп отыр. Талдаудың бұл түрлерінің әрқайсысының өзінің негізгі
ақпарат-тық көздері бар.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, есеп берудің екі түрі бар:
Акционерлерді, қалың жұртшылықты, банктерді, сондай-ақ сақтандыру ұйымдары
мен үкімет органдарын кәсіпорынның жұмыс жағдайы мен оның каржылық жағдайы
және есепті кезеңдегі шаруашылық кызметінің нәтижесімен таныстыру үшін
қаржылық газеттер мен бюллетендерде, арнайы анықтамаларда басылып шығатын
қаржылық есеп беру. Сонымен қатар көбіне, есепте субъектінің шаруашылық
қызметін динамикада бейнелеп көрсетуге, даму бағыты мен оның алдыңғы ке-
зеңдегі жағдайын болжауға мүмкіндік беретін бірқатар жылдардың мәліметтерін
жариялайды. Есеп берудің екінші түрі - басқару талдауы, бұл кәсіпорын
шығаратын өнімдердің жеке түрлерінің өзіндік құнының нормативтері туралы,
сондай-ақ сапасының төмендігіне немесе тауардың мөлшерден тыс шығарылып,
өтпей қалуына байланысты мәліметтерден тұратын қатаң құпияландырыл-ған,
басқа тұлғалар үшін жабық есеп болып табылады. Ішкі есеп берудің ішін-дегі
жауапкершілік орталықтары мен пайда болу орындары бойынша шығын-дар сияқты
жеке бөлімшелердің жұмыс нәтижелерін сипаттайтын маңызды есеп түрлері
болады. Кәсіпорынның жеке бөлімшелеріндегі шаруашылық жүргізу деңгейін
анықтау шығындар мен нәтижелерді салыстыру, кім қалай жұмыс істейтінін
көруге мүмкіндік береді және еңбекке ақы төлеуде қандай да бір иесіздікті
жояды. Ішкі талдау басқару есебі, ал сыртқы талдау қаржылық есеп негізінде
жүргізіледі. Бүгінгі таңдағы нарыққа өту кезеңінде кәсіпорынның қар-жылық
жағдайын бағалауда жаңа амалдар қажет.
Соңғы кездері мерзімді баспасөздерде, сондай-ақ жеке басылымдарда қар-
жылық талдауды жүргізу бойынша бірқатар әдістемелік ұсыныстар жарық көр-ді.
Бұл еңбектің авторлары кәсіпорынның қаржылық жағдайын және оның же-
келей көрсеткіштерін талдаудың әр түрлі әдістемелерін ұсынып отыр. Бұл
әдістемелердің көпшілігінде олардың маңызды ерекшелігі болып табылатын,
кәсіпорынның қаржылық жағдайының біздің отандык тәжірибеде қолданылма-ған
жаңа көрсеткіштерінің жүйесін толық талдауда.
Ондаған жылдар бойы барлық басқару деңгейлерінде және кәсіпорынның
өзінде пайдаланып келген қаржылық жағдайды талдаудың қалыптасқан әдісі-нің,
шаруашылық жүргізудің әкімшілік жүйесінің жұмыс істеу жағдайында және
негізінен орталықтандырылған көздерден қаржыландырылатын мемлекеттік меншік
үшін, сондай-ақ уақытша тартылған қаражаттарды (тұрақты пассивтер), айналым
қаражаттарын және басқаларды мөлшерлеу мақсатында қолданылғаны түсінікті.
Бұл жағдайлар шаруашылық жүргізудің тиімділігіне бағытталған бас-қарушылық
шешімдерді қабылдауда кәсіпорынның дербестігін тежеп отырады және нарықтық
қатынастар және кәсіпшілік қызметпен мүлдем үйлеспейді. Бұ-рынғы қолданылып
келген талдау әдістемесінде әр түрлі баптардың мәндерін, баланс бөлімі мен
топтарының жиындарын олардың мөлшерлік көлемдерімен салыстыру, мөлшерден
ауытқуын зерттеу, бұл ауытқулардың кәсіпорынның қаржылық жағдайының
тұрақтылығына қалай әсер етуін зерттеу шешуші роль атқарды.
Жаңа қаржылық есептің маңызды ерекшеліктерінің бірі - онда жоспарлық
көрсеткіштер мен нормативтердің жоқтығы болып табылады.
Нарық жағдайында қаржылық болжамдау кәсіпорынға оның қызметі жөнінде
көптеген параметрлерді сырттан бекітетін орталықтандырылған әкімшілік
сипатты жояды. Ол, ең алдымен бәсекелестік нәтижесінде сарқынды өзгеріп
отыратын нарықтық коньюнктура жағдайында өзінің хал-жағдайын нығайтуға
ұмтылатын кәсіпорынның шаруашылық әрекетінің икемді стратегиясы мен
тактикасын жасауға қызмет етеді. Қаржылық қызметте нормативтерді пайдалану
кәсіпорынның өз еркінде, сондықтан нормативтер туралы ақпараттар, коммер-
циялық құпияға айналады. Жоспарланған номативтерден ауытқуды талдау,
кәсіпорынның ішкі талдауының құрамдас бөлігі болып табылады. Бухгалтерлік
есеп беруге негізделген қаржылық жағдайды талдау, сыртқы талдау сипатына ие
болады, яғни бұл кәсіпорынның қызметі туралы ақпараттардың шектеулі бө-
лігінен тұратын есеп мәліметтері негізінде осы кәсіпорынның мүдделі контра-
генттерінің, меншік иесі немесе мемлекеттік органдардың берілген кәсіпорын-
ның шегінде жүргізетін талдауы. Қаржылық жағдайды ішкі талдау әдістемесі,
әрбір кәсіпорын үшін тек потенциалды әріптестерін бағалау мақсатында ғана
емес, сонымен қатар қаржылық есепті сыртқы пайдаланушылардың көзқарасы
тұрғысынан алғандағы өзін-өзі бағалау үшін де қажет.
Қаржылық талдаудың тәжірибесі қаржылық есепті оқудың негізгі ережеле-
рін қалыптастырды. Олардың ішінен алты негізгі әдісті бөліп қарастыруға
болады:
1) көлденең талдау;
2) тікелей талдау;
3) трендтік талдау;
4) салыстырмалы талдау;
5) факторлық талдау;
6) қаржылық коэффициенттер әдісі.
Көлденең (уақытша) талдау - есеп берудің әрбір позициясын өткен
кезеңімен салыстыру. Ол өткен кезеңдегімен салыстырғандағы бухгалтерлік
есептің түрлі баптарының абсолюттік және салыстырмалы ауытқуларын анықтауға
мүмкіндік береді.
Тікалей (кұрылымдық) талдау - әрбір есеп позициясының жалпы нәтижеге
тигізетін әсерін айқындай отырып, қорытынды қаржылық көрсеткіштердің құ-
рылымын анықтау. Ол жалпы баланс немесе оның бөлімдері бойынша қорытынды
көрсеткіштегі жеке баптардың үлес салмағын анықтауға мүмкіндік береді.
Мысалы, ұзақ және ағымдағы активтердің кәсіпорын мүлкінің жалпы құнын-дағы,
яғни баланс валютасындағы үлес салмағы және тағы басқалар.
Тікелей және көлденең талдаулар бірін-бірі толықтырып отырады.
Сондықтан да есептік бухгалтер үлгі құрылымы секілді оның жеке
көрсеткіштерінің динамикасын да сипаттайтын кестелерді жиі жасайды.
Трендтік талдау барлық көрсеткіштер 100% деп алынатын базистік жыл
деңгейінен, бірқатар жылдар көрсеткіштерінің салыстырмалы ауытқуын
есептеуге негізделеді. Басқаша айтқанда, трендтік талдау әрбір есеп
позициясын бір қатар өткен кезендермен салыстыруды және трендті, яғни жеке
кезеңдердің дербес ерекшеліктері мен кездейсоқ әсерлерінен тазартылған
көрсеткіш негізгі тенденциясын анықтауды көрсетеді. Трендтің көмегімен
болашақтағы көрсеткіштердің мүмкін болатын маңызы қалыптасады, одан кейін
перспективті, бол-жамдық талдау жүргізіледі.
Қаржылық талдаудың нарықтық экономика жағдайындағы көбірек таралған
әдісі әр түрлі қаржылық коэффициенттерді пайдалану болып табылады.
Коэффициенттер салыстырмалы шамалар болып табылады, оларды есептеу
кезінде шамалардың біреу бірлік ретінде алып, ал екіншісін бірлікке қатынас
ретінде көрсетеді. Қаржылық коэффициентерді есептеу баланстың жеке
баптарының арасында болатын өзара байланыстарға негізделген. Олар
кәсіпорынның қаржылық жағдайын кезекті факторлық талдау үшін алғашқы база
болып табы-лады және де олар талдау нәтижесінде талдау жүргізушіге жасырын
құбылыстарды ашуға мүмкіндік беретін екі шаманың арасындағы өзара
математикалық қатынастарды көрсетеді.
Шешімдер қабылдау үшін сәйкес коэффициенттерді талдаудың пайдалылығы
оларды дұрыс түсіндіруге байланысты болады. Бұл – қатынастарды талдаудың ең
қиын аспектісі, себебі ол осы қатынастардың қалыптасуының ішкі және сыртқы
факторларын білуді талап етеді, мысалы, саладағы жалпы экономика-лық
жағдайлар, кәсіпорын басшылығының саясаты және басқалар.
Қатынастарды үлкен байыптылықпен талдау кажет, өйткені тек бір ғана
фактор алымына да, бөліміне де әсер етуі мүмкін. Негізінен қатынас деңгейі
өткен кезеңдегі, теориялық дәлелденген салалық қатынаспен салыстырылады.
Қатынасты талдау болашаққа бейімделуі тиіс.
Қатынасты талдаудың ролін асыра бағалаудың да кажеті жоқ, себебі
олардың әмбебап мәні болмайды және диагностика үшін индикатор болып табыл-
майды. Әлдеқайда тереңдетілген талдау, қатынас негізінде жасалған
шешімдерді әрқашан қолдай бермейді, себебі олардың деңгейіне келесілер әсер
етеді, жекелеген кәсіпорындардың ерекшіліктері орташа салалық мәліметер.
Сондай-ақ, өткен жылдардағы нақты қол жеткізілген деңгейдің қолайсыз
болуы немесе оның сол өткен жылдар жағдайы үшін қолайлы болып, бірақ
қазіргі және болашақтағы жағдайлар талаптарына сәйкес келмеуі әсер етеді.
Қаржылық талдауды салыстырмалы көрсеткіштер негізінде жүргізудің ше-
телдік тәжірибесін механикалық түрде көшіріп алу, көп жағдайда тиімсіз,
себебі бұл жағдайда біздің кәсіпорындардың өз ерекшеліктеріне назар
аударылмай-ды. Нәтижесінде бір көрсеткіштердің мүмкін болатын маңызы туралы
берілген кеңестер кейбір кезде расталмайды. Дегенмен, қаржылық жағдайды
талдау барысында салыстырмалы көрсеткіштерді зерттеу қажет болады, себебі
ол болып жатқан жағдайларды түсінуге және де оларды тек ағымдағы мезетте
ғана емес, сонымен қатар болашақта да дұрыс бағалауға мүмкіндік береді.
Әлдеқайда кең таралған және зерттелген көрсеткіштерге мыналар жатады:
өтімділік, қаржылық тұрақтылық, табыстылық және іскерлік белсенділік.
Салыстырмалы (кеңістіктік) талдау - бұл фирмалардың, еншілес
фирмалардың, бөлімшелердің және цехтардың жекелеген көрсеткіштері бойынша
есебінің құрама көрсеткіштерін шаруашылық ішіндегі талдау, сондай-ақ
берілген фирманың керсеткіштерін орташа салалық және орташа жалпы
экономикалық мәліметтері бар бәсекелес фирмалардың көрсеткіштерімен
салыстырғандағы шаруашылық аралық талдау болып тыбалады.
Факторлық талдау - бұл жекелеген факторлардың (себептердің) қорытынды
көрсеткішке тигізетін әсерін зерттеудің детерминдік (анықтау) немесе
реттелмеген тәсілдері көмегімен талдау. Сонымен қатар факторлық талдау
қорытынды көрсеткіштерді оның құрамдас бөліктеріне жіктегенде - тура, ал
оның жеке элементтерін жалпы қорытынды керсеткішке біріктіргенде ол - кері
(синтез) болуы мүмкін.
Жоғарыда керсетілген әдістермен қатар, қаржылық жағдайды талдауда
экономикалық (элиминирлеу, баланстық үйлесу және тағы басқа), сондай-ақ
экономикалық және математикалық статистиканың (топтау, орташа және
салыстырмалы шама, графиктік және иңдекстік әдістер, корреляция, регрессия
және тағы басқа) дәстүрлі тәсілдері қолданылады. Белгілі бір экономикалық
ғылым шегінде жасалған түрлі әдістер мен тәсілдерді іскерлікпен пайдалану
кәсіпорынның қаржылық жағдайына терең талдау жасауға және шаруашылық
субъектісінің қаржылық тұрақтылығын нығайтуға, жағдайын жақсартуға
байланысты ұсыныстарды дайындауға мүмкіндік береді.
2 ФУДМАСТЕР КОМПАНИЯСЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ ЖӘНЕ БОЛЖАМДАУ
2.1 ФудМастер ЖШС-нің жалпы сипаттамасы
ФудМастер компаниясының алғашқы зауыты Алматы облысының Есік
қаласында орналасқан. ФудМастер-Алматы мекемесі 1995 жылы құрылған.
Кәсіби мамандар тобы мекемені алдыңғы қатарлы озық мекемеге айналдырды.
Тәулік сайын сүт зауыты жүз тонна сүтке дейін өңдеп шығарады. Зауыт өнім
құю жөніндегі жоғары технологиялық желілермен жарақтандырылған. 2001 жылы
құбыр жуу бойынша қос желілі автоматты стансасы мен сағатына 50 000 литр су
өткізетін қуаттылығы бар CIP жабдықтамалары орнатылған. Жоғары
технологиялық жабдықтама өндірілетін өнімнің мүлтіксіз сапасын қамтамасыз
етеді. Тек қана 2001-2002 жж. Есік сүт зауытын жаңалау мен қалпына
келтіруге 2 млн. АҚШ доллары жұмсалды. Енді зауыт жарақтандырылуы бойынша
алдыңғы қатарлы еуропалық мекемелерден кем түспейді. ФудМастер, ЖА
Компаниясы ЖШС-і 1997 жылғы қаңтарда құрылған. Мекеме алдында Қазақстан
Республикасының жаңа астанасын сапалы және Алматыда танымал ФудМастер-лік
сүт өнімдерімен қамтамасыз ету міндеті тұрды. Қысқа мерзім ішінде негізінен
Астананың қалалық сүт зауытының “бұрынғы” жұмысшыларынан тұратын мамандар
тобы ФудМастер компаниясы өнімінің негізгі түрлерінің өндірісі мен сатуды
бастай алды. Тек сапалы өнімдер шығара және жаңалықтар енгізе отырып,
мекеме тұтынушылар тарапынан сенімге ие бола бастады. Мекеме мамандарының
көпшілігі Еуропа мен Американың жетекші тағам өндірісі мекемелерінде
тәжірибе жинақтаған. 1998 жылы ФудМастер Оңтүстік Қазақстан облысындағы
Көк саек ауылындағы май-сыр зауытын меншіктеді. ФудМастер компаниясының
иелігіне өткеннен бастап зауыттың жеті жылғы тұралаудан кейінгі жаңа
тіршілігі қайнап кетті. Күніне 30 тонна сүтке дейінгі қуаттылығы бар
зауытта, Қазақстан нарығында жоғары сұранысқа ие болған айран, био-айран
және сүт өндіріледі. Заманауи Хугарт және Роверси технологиялық
желілері жаңа және сапалы өнімдердің көптеген түрлерін өндіруге мүмкіндік
береді. Жергілікті тұрғындардан құралған еңбек ұжымы өз ісінің шеберлері
және мекеменің үздіксіз өскен жетістіктерінің айқындауыш бөлігі болып
табылады. 2003 жылғы тамызда ФМ – Шымкент компаниясы сүт өңдеу және сүт
өнімдерінің өндірісі саласында ISO – 9001 сапа менеджменті жүйесіне
сәйкестіктің халықаралық сертификатын алды. Жамбыл облысының Қордай
кентінің жанында Қырғызстанмен шектескен жерге таяу шұрайлы жерде
ФудМастер компаниясының сыр зауыты орналасқан. ФудМастер компаниясы
қатқыл сырдың бірегей дайындау тәсілін сақтап қана қоймай, атақты сыр жасау
шеберлерін сақтай алды. 1998 жылдан бастап ФудМастер-Қордай Костромалық,
Ресейлік, Голландиялық сияқты дәстүрлі қатқыл іріткі сырларын өндіреді.
Зауыт күрделі қалпына келтіру жүргізілді. Жаңартылған жабдықтама анағұрлым
ұзақ сақтау мерзімді мінсіз, сапалы сырларды өндіруге мүмкіндік береді.
Компания республиканың түрлі аймақтарынан меншікке зауыттар ала
бастады. Бүгінгі таңда Компанияның 6 зауыты және бір сүт-тауар фермасы бар.
Еліміздің бірнеше аймақтарында – Жамбыл, Алматы, Оңтүстік Қазақстан және
Ақмола облыстарында ФудМастер компаниясы сүт қабылдау тораптарының
желісін ұйымдастырды. Жекеменшік мал қожалықтары өтеусіз жалдау шарттарында
шведтік өндірістің сүт қабылдау резервуарларымен, қабылданатын сүттің
экспресс талдауына арналған жабдықтамамен жарақтандырылған. Ауыл халқына
көлік, бұзау сатып алуға несие берілді. Шаруалар қарыздарын сүтпен
қайтарды. Сүт зауыттарына сүт ағылды. Біртіндеп шикізаттың тек жоғары
сапалы болуына қол жеткізуге мүмкіндік туды. Қазіргі таңда ФудМастер
компаниясының құрамында бірнеше сүт өндірісі, сонымен қатар Қазақстанның
түрлі облыстарында орналасқан бір сүт-тауар фермасы бар. ФудМастер
компаниясының негізгі міндеті Қазақстанда сүт өндірісін көтеру және
Республика халқын сапаның жоғары стандартына сәйкес келетін өніммен тұрақты
түрде қамтамасыз ету болып табылады. Компанияның міндетті ісі.
Сурет4- ФудМастер компаниясының негізгі қоймалары
Тұтынушының жоғары талаптарына толық сәйкес келетін сапалы өнім
өндіру. Біздің тұтынушы өнімінің сапасына және Компанияның барлық
салаларының жұмыс деңгейіне көңлі толуы тиіс. Біздің тұтынушыларымыздың
барлық тілектері қанағаттандырылуы қажет. Алматы облысы, Есік қаласында
орналасқан ФудМастер ЖШС-нің қаржылық экономикалық қызметін талдауда оның
өтімділік, қаржылық тұрақтылық, іскерлік белсенділік, өтемпаздық және
табыстылық көрсеткіштерін есептеу 2009 және 2009ж.ж. мәліметтеріне
негізделіп отыр.
2.2 ФудМастер ЖШС-нің қаржылық жағдайына талдау
Басқару қызметінің тиімділігін анықтауда ұйымның қаржылық-экономикалық
көрсеткіштеріне талдау жүргізудің маңызы зор. Ол кәсіпорынның балансы мен
оның қаржылық іс-әрекет қызметінің жылдық есебінің мәліметтеріне
негізделеді. ФудМастер ЖШС-нің қаржылық жағдайын зеттеу үшін ең алдымен
басты техникалық-экономикалық көрсеткіштерін қарастырып көрейік (3 кесте).
Дайын өнімнің бір теңгесіне шығындар есепті жылы негізгі шикізатқа
(сүтке, қантқа) көтерме бағаның өсуінен көбейіп отыр.
Кесте 1 - ФудМастер ЖШС-нің негізгі техникалық-экономикалық көрсеткіштері
№ Көрсеткіштер өлшем 2009ж. 2010ж. Ауытқуы өзгерімі
бірлігі %
1 Өнім көлемі тонна 17858,0 19674,0 +1816,0 +10,1
2 Еңбекақы қоры мың тг. 79218,9 115512,7 +36293,8 +45
3 Жұмыскерлердің жалпыадам 437 587 +150 +34,3
саны
4 1жұмыскерге теңге 121078 117329 -3749 -3,1
шығымдылық
5 Орташа айлық теңге 17683 20492 +2809 +15
еңбекақы
6 ҚҚС-сыз жалпы табыс мың тг. 566645 691301 +124656 +22
7 Шығындар (өз, құн) мың тг. 469690 614598 +144908 +31
8 1 теңге пропорцияға тиын 0,83 0,89 +0,06 +7,2
шығындар
9 Рентабелділік % 20,6 12,5 -8,1 -39
10 Бағалы қағаздар мың тг. 1110,0 1110,0 - -
11 Негізгі құралдар мың тг. 200020,3 267827,3 +67807 +34
12 Негізгі өндірістік мың тг. 861113,6 127235,5 +41121,9 +47,7
қорлар
13 Негізгі өндірістік мың тг. 25266,6 53510,0 +28243,4 +111
қорлардың
амортизациясы
14 Бюджетке аударымдар мың тг. 17658,6 12462,0 -5196,6 -70,5
15 Таза табыс мың тг. 82717,3 44602 -38115,1 -54
Ескерту ФудМастер ЖШС-ның жылдық есептемелері бойынша
3-кестеде 2009 жылы өнім көлемі 10,1 %-ға, жалпы табыс 22 %-ға, ал
шығындар 31 %-ға артқан. Келтірілген мәліметтер негізгі құралдардың
пайдаланылу тиімділігінің жоғарылағанын көрсетеді. Ол 2009 жылы жоғары
өндірістік технологиялық линияларды енгізу, құрал-жабдықтарды ауыстыру,
барын модернизациялау есебінен қол жеткізілді. Негізгі өндірістік
құралдардың тиімді пайдаланылуы Компанияның 2009 жылдың аяғына технико-
экономикалық параметрлерінің жағдайын жақсартты. Алайда осы себептермен
таза табыстың көлемі 2009 жылы 2008 жылға қарағанда 54 %-ға кеміді.
Рентабелділік жоспарға қарағанда -8,1 %-ке кеміді, рентабелділіктің
баяу дамуы, ең алдымен, негізгі өндірістік құралдардың құнының өсуімен
байланысты.
ФудМастер ЖШС-нің каржылық-экономикалық жағдайын талдау үшін курстық
жұмыста 2009 және 2010 жылдардағы кәсіпорынның балансы, қаржылық-шаруашылық
қызметтері туралы есептер пайдаланылып, соның негізінде кәсіпорынның
қаржылық тұрақтылық, өтімділік, іскерлік белсенділік және табыстылық
көрсеткіштері есептелген.
Қаржылық тұрақтылықты сипаттау үшін кәсіпорынның меншіктік айналым
құралдарының сомасын есептеу керек. Меншіктік капитал есебінен айналымнан
тыс құралдар да, айналым құралдары да қалыптасатын болғандықтан, меншіктік
капитал сомасы мен ұзақ мерзімді активтердің айырмасы меншіктік айналым
құралдарының мөлшерін құрайды.
2009 жылы: 96343,2+166624,0-175330,1 = 77637,1 мың теңге;
2010 жылы: 133409,0+100684,8-234699 = -605,2мың теңге.
Есептеулер көрсетіп отырғандай, меншіктік айналым құралдары біршама
азайған. Ал 2010 жылдың аяғына қарай олар мүлдем болған жоқ, ол ұзақ
мерзімді міндеттемелердің 55840,2 мың теңгеге азаюына және бір мезгілде
ұзақ мерзімді активтердің 59368,9 мың теңгеге көбеюіне байланысты.
Меншіктік айналым құралдары материалды өндірістік қорларды жабу үшін
пайдаланылады. Сонымен қатар, бұл қорлар қысқа мерзімді несиелер мен
жабдықтаушылардың, подрядчиктердің алдындағы несиелік қарыздар есебінен де
қалыптасады. Қорлардың қалыптасу көздері төмендегідей болып келеді:
2009 жылы: 77637,1+21404,5 = 99041,6 мың теңге;
2010 жылы: 0+62941 = 62941,2 мың теңге.
2009 жылы кәсіпорының абсолютті қаржылық тұрақтылығы байқалады, яғни
келесі шарт сақталады:
ТМҚ Меншіктік айналым құралдары
30827,5 мың теңге 77637,1 мың теңге
Осылайша, барлық қорлар меншіктік айналым құралдарымен жабылады және
кәсіпорын сыртқы несиелерге тәуелді емес.
2010 жылы кәсіпорынның меншіктік айналым құралдарының жоқтығынан
абсолютті қаржылық тұрақтылық қалыпты қаржылық тұрақтылыққа ауысады, мұнда
келесі шарт сақталады:
Меншіктік айналым құралдары ТМҚ Қорлардың қалыптасу көздері;
0 51080,2 мың теңге 62941,2 мың теңге.
Ағымдағы өтімділік коэффиценті 2009 жылы ағымдағы міндеттемелердің 1
теңгесіне ағымдағы активтердің 3,3 теңгесін құрады, яғни кәсіпорынның
айналым құралдары қысқа мерзімді қарыздарды өтеуге мүмкіндік береді, бірақ
олардың тиімсіз пайдаланылғаны байқалады. 2010 жылы бұл көрсеткіш 0,99-ға
дейін төмендеген, бұл қысқа мерзімді міндеттемелерді ағымдағы активтер
есебінен жабуы мүмкін еместігін көрсетеді.
Жылдам өтімділік коэффиценті ағымдағы міндеттемелердің 1 теңгесіне
өтімді активтердің 2,39 теңгесінен 0,4 теңгеге дейін төмендеген. Егер 2009
жылы қысқа мерзімді қарыздарды жабу үшін өтімді активтер жеткілікті болған
болса, 2010 жылы олардың азаюы байқалады (дебиторлық қарыздардың азюы мен
міндеттемелердің өсуі есебінен), ал қысқа мерзімді міндеттемелер қажет
болған жағдайда тауарлы-материалды қорлар есебінен жабылады.Абсолютті
өтімділік коэффиценті кәсіпорынның төлем қабілеттілігінің төмен екендігін
көрсетеді. Бір жыл ішінде ол 0,01-ге төмендеп, 2009 жылы ағымдағы
міндеттемелердің 1 теңгесіне ақша-қаражаттардың 0,11 теңгесін құрады.
Өтімділіктің есептелген көрсеткіштері кәсіпорынның жағдайы 2009 жылы
жеткілікті тұрақты болғанын, ал 2010 жылы ағымдағы міндеттемелердің ауыр
болғанын көрсетеді. Қысқа мерзімді активтерді жабуға кәсіпорынның ақша
қаражаты жоқ. ТМҚ-ға салынған құралдар пайдаланылса да, кәсіпорын қысқа
мерзімді міндеттемелер бойынша кредиторлармен 100% есептесе алмайды және
оған қарыздардың бір бөлігін ұзақ мерзімді активтер есебінен жабуға тура
келеді.
Кесте 2 - ФудМастер ЖШС-нің өтімділік көрсеткіштерін талдау
№ Көрсеткіштер 2009 2010 жылға өзгеруі, 2010 ж.
жылға мың тг. %-пен
1 Ағымдағы активтер, мың111376,0 84995,5 -26380,5 -24,7
тг.
2 Өтімді активтер, 80548,5 33915,3 -46633,2 -47,9
мың тг.
3 Ақша қаражаттары, мың 3951,2 9217,8 +5266,6 +33,2
тг.
4 Қысқа мерзімді 33738,9 85600,7 +51861,8 +53,72
міндеттемелер, мың тг.
5 Ағымдағы өтімділік 3,30 0,99 -2,31 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz