Графит құрамды қаптама алу технологиясын зерттеу
Аңдатпа
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Белгілеулер мен қысқартулар
Кіріспе
Әдебиеттік шолу. Патенттік ізденістер
Тәжірибелік бөлім
Бастапқы шикізаттар, өнімдерге сипаттама
Тәжірибені орындау әдістемесі
Талдау әдістерін таңдау
Тәжірибе нәтижелерін өңдеу
Өндірістің технологиясын таңдау және жазбалау
Материалды баланс есептеу
Тіршілік қауіпсіздігі және еңбекті қорғау
Қоршаған ортаны қорғау
Экономика
Бизнес.жоспар
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Белгілеулер мен қысқартулар
Кіріспе
Әдебиеттік шолу. Патенттік ізденістер
Тәжірибелік бөлім
Бастапқы шикізаттар, өнімдерге сипаттама
Тәжірибені орындау әдістемесі
Талдау әдістерін таңдау
Тәжірибе нәтижелерін өңдеу
Өндірістің технологиясын таңдау және жазбалау
Материалды баланс есептеу
Тіршілік қауіпсіздігі және еңбекті қорғау
Қоршаған ортаны қорғау
Экономика
Бизнес.жоспар
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Материалдық ресурстардың тапшылығының өсуіне байланысты металлургияның әлемдік дамуы ХХІ ғасырда металдарды тиімді пайдалануға және текқана үнемді легирленген қорытпаларды, жекелеп алғанда темір негізіндегі - болат пен шойын қорытпаларын пайдалануға бағытталған.
Конструкциялық материалдарға, машина жасау бұйымдарына талап етілген, пайдалану қасиеттерді беру металлургияда термиялық, химия-термиялық технологияны және бұйым бетін энергияның көздерімен өңдеуде пайдалануға негізделген. Мұндай әсер етудің нәтижесі болып бұйымның алғашқы бетінде құрылымдық өзгеруі болып табылады және бұл түрлендіру үдерісі немесе беттік қаптау деп аталады. Ғылыми-техникалық әлеуеттің
деңгейі, жалпы түрде өркениеттің деңгейі - бұл жаңа материалдың қажеттілігін анықтайды. Қажеттілік әсіресе XX ғасырдың соңғы он жылдығы мен XXI ғасырдың басында жоғары дәрежеге жете бастады. Қазіргі уақыттағы ең басты мәселе металдың коррозиясы және тозуымен күресу болып табылады. Бұл әсіресе бұйымдар, машина, агрессивті ортада: теңіз суы, көптеген қышқылдар, әртүрлі тұздарды өңдеуде, көмір мен руда және т.б өндірістерінде көп кездеседі. Соңғы жылдарда жүргізілген отандық және
шетелдік зерттеу жұмыстары, наноқұрылымды керамикалық және композициялық бұйымдардың дәл пішінін дайындауда, жоғары төзімділіктегі және кесуші құрал - саймандарды өндіру үшін наноқұрылымдық қатты қорытпаларды алу, наноқұрылымды ұрмалы төзімді термо және коррозияға беріктілігі жоғары қаптамаларды жасап шығарудың конструкциялық материалдарды жасау аймағының негізгі бағыттарының келешегі зор екендігін көрсетеді Ғылыми-техникалық прогресс пен даму деңгейлері жаңа материалдар жасаудың қажеттілігін арттырады. Композиттік электролиттік қаптамалар осы мәселені шешуде басты рөл атқарады. Композиттік элек-тролиттік қаптамалар-бұл металдық матрицадан тұратын және айрықша физика-химиялық қасиеттерге ие, дисперстік фазалары бар электролиттік композит болып табылады. Дисперсті болшектер 100 нм - ден кіші болса,
онда олар наноматериалдардың қатарына кіреді және дисперсті бөлшектер металдық матрицаның қасиеттерін түбегейлі өзгертеді. Сондықтан бұл композиттік электролиттік қаптамалар түсінігін жеке топқа бөліп реттейді, ал ең бастысы нанокомпозиттік электролиттік қаптамалар мен негізгі зерттеу жұмыстары олардың құрылымы мен қасиеттерін нақтылай түседі. КМ қасиеттері барлық кезде бұйымдардың немесе концентрациялардың барлық көлемінде талап етілмейді тек белгілі қалыңдықтағы жұқа қабатында ғана пайдалану шарттарына байланысты қапталса жеткілікті. Нанокомпозициялық электролиттік қаптамалар (нано-КЭҚ) әдісі дисперсті бөлшектер мен негізгі металды электролиттік бірге тұндыруға (жабыстыруға) жұқа қорғаушы қабатты композит түрінде алуға мүмкіндік береді
Конструкциялық материалдарға, машина жасау бұйымдарына талап етілген, пайдалану қасиеттерді беру металлургияда термиялық, химия-термиялық технологияны және бұйым бетін энергияның көздерімен өңдеуде пайдалануға негізделген. Мұндай әсер етудің нәтижесі болып бұйымның алғашқы бетінде құрылымдық өзгеруі болып табылады және бұл түрлендіру үдерісі немесе беттік қаптау деп аталады. Ғылыми-техникалық әлеуеттің
деңгейі, жалпы түрде өркениеттің деңгейі - бұл жаңа материалдың қажеттілігін анықтайды. Қажеттілік әсіресе XX ғасырдың соңғы он жылдығы мен XXI ғасырдың басында жоғары дәрежеге жете бастады. Қазіргі уақыттағы ең басты мәселе металдың коррозиясы және тозуымен күресу болып табылады. Бұл әсіресе бұйымдар, машина, агрессивті ортада: теңіз суы, көптеген қышқылдар, әртүрлі тұздарды өңдеуде, көмір мен руда және т.б өндірістерінде көп кездеседі. Соңғы жылдарда жүргізілген отандық және
шетелдік зерттеу жұмыстары, наноқұрылымды керамикалық және композициялық бұйымдардың дәл пішінін дайындауда, жоғары төзімділіктегі және кесуші құрал - саймандарды өндіру үшін наноқұрылымдық қатты қорытпаларды алу, наноқұрылымды ұрмалы төзімді термо және коррозияға беріктілігі жоғары қаптамаларды жасап шығарудың конструкциялық материалдарды жасау аймағының негізгі бағыттарының келешегі зор екендігін көрсетеді Ғылыми-техникалық прогресс пен даму деңгейлері жаңа материалдар жасаудың қажеттілігін арттырады. Композиттік электролиттік қаптамалар осы мәселені шешуде басты рөл атқарады. Композиттік элек-тролиттік қаптамалар-бұл металдық матрицадан тұратын және айрықша физика-химиялық қасиеттерге ие, дисперстік фазалары бар электролиттік композит болып табылады. Дисперсті болшектер 100 нм - ден кіші болса,
онда олар наноматериалдардың қатарына кіреді және дисперсті бөлшектер металдық матрицаның қасиеттерін түбегейлі өзгертеді. Сондықтан бұл композиттік электролиттік қаптамалар түсінігін жеке топқа бөліп реттейді, ал ең бастысы нанокомпозиттік электролиттік қаптамалар мен негізгі зерттеу жұмыстары олардың құрылымы мен қасиеттерін нақтылай түседі. КМ қасиеттері барлық кезде бұйымдардың немесе концентрациялардың барлық көлемінде талап етілмейді тек белгілі қалыңдықтағы жұқа қабатында ғана пайдалану шарттарына байланысты қапталса жеткілікті. Нанокомпозициялық электролиттік қаптамалар (нано-КЭҚ) әдісі дисперсті бөлшектер мен негізгі металды электролиттік бірге тұндыруға (жабыстыруға) жұқа қорғаушы қабатты композит түрінде алуға мүмкіндік береді
1 АҚШ Тейлор патент № 3205043
2 АҚШ Чианг және басқалар патент № 5509555
3 РФ патент № 2000000, (1994-1997) № 2099999(1997-2003)
Тимофеев А.Н., Кощуг Е.Е., Репников Н.Н., Татарников О.В., Кириллов В.Н.
4. РФ патент № 1740494 Смоленцев О.А., Томашевич Ю.Г., Порох И.Ф., Цивилева Л.П., Поповцев Ю.A., Костарева Т.Ю.
5. АҚШ Милливой Брюн және т.б. патент № 5205970
6. АҚШ Аллиегро жне т.б. №3951587
7. Гамбург Ю.Д.,Гальванические п.окрытия.-М:Техносфера,2006-216с.
8. Андреев И.Н., Гильманшин Г.Г., Межевич Ж.В., Электрохимические технологии металлопокрытий (гальванотехника). Методические указания к лабораторным работам - Казань,2005.-35с.
9.Ващенко С.В., Солодкова Л.И.,Соловьева З.А. Электролитическое хромирование, Электрохимия.- Т.36.- С.1075
10. Лукомский Ю.Я., Гамбург Ю.Д. Физико-химические основы электрохимии.- М.2008.- 262с.
11. Байрамов В.М. Основы электрохимии.-М.:Изд-во АН РФ,2005.-280с.
12. Қошқарбаева Ш.Т., Сатаев М.С., Ибрагимова Г.Н.,Аманбаева Қ.Б.- Гальваникалық қаптамалар технологиясы.Оқу құралы.-Шымкент: М.Әуезов атындағы Онтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті,2014.-108б.7.www.kazphosphte.kz
13. Маханов Б.Б. Сатаев М.И., Өсербаев М.Т., Сатаева Л.М. Тіршілікқауіпсіздігі. – Шымкент, М. Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті. 2005, 243 бет
14. Шертаев Е.Т.Тіршілік қауіпсіздігі.Шымкент, 2003ж, 115бет
15. Фокин М.Н., Емельянов Ю.В. Защитные покрытия в химической промышленности. М.: Химия, 1981.
16. Лайнер В.И. Защитные покрытия металлов. – М.: Металлургия, 1974.
17. Беленький М.А., Иванов А.Ф. Электроосаждение металлических покрытий. –Металлургия, 1985.
18. Нашельский А.Я. Технология спецматериалов электронной техники. – М.: Металлургия, 1993.
19. Федотьев Н.П., Бибиков Н.Н., Вячеславов П.М., Грихилес С.Я. Электролитические сплавы. – М.Л. МашГИЗ, 1962.
20. Ковенский И.М., Поветкин В.В. Электролитические сплавы. – М.: Интермет Инжиниринг, 2003.
21.Вансовская К.М. Металлические покрытия, нанесенные химическим способом. – Л.Машиностроение, 1985.
22. Бахвалов Г.Т., Турковская А.В. Руководство к лабораторным работам по коррозии игальваностегии. – М. Металлургия,2005.
23. Акимов Г.В., Основные учения о коррозии и защите металлов 1946
24. Томашов Н.Д. Теория коррозии и защиты металлов 1959
25. Органические защитные покрытия 1959
26. Батраков В.П. Теоретические основы коррозии и защиты металлов в агрессивных средах в сборнике Коррозия и защита металлов 1962
27. Любимов Б.В. Специальные защитные покрытия в машиностроении
28. Клинов И.Я. Коррозия химической аппаратуры и коррозионностойкие материалы
2 АҚШ Чианг және басқалар патент № 5509555
3 РФ патент № 2000000, (1994-1997) № 2099999(1997-2003)
Тимофеев А.Н., Кощуг Е.Е., Репников Н.Н., Татарников О.В., Кириллов В.Н.
4. РФ патент № 1740494 Смоленцев О.А., Томашевич Ю.Г., Порох И.Ф., Цивилева Л.П., Поповцев Ю.A., Костарева Т.Ю.
5. АҚШ Милливой Брюн және т.б. патент № 5205970
6. АҚШ Аллиегро жне т.б. №3951587
7. Гамбург Ю.Д.,Гальванические п.окрытия.-М:Техносфера,2006-216с.
8. Андреев И.Н., Гильманшин Г.Г., Межевич Ж.В., Электрохимические технологии металлопокрытий (гальванотехника). Методические указания к лабораторным работам - Казань,2005.-35с.
9.Ващенко С.В., Солодкова Л.И.,Соловьева З.А. Электролитическое хромирование, Электрохимия.- Т.36.- С.1075
10. Лукомский Ю.Я., Гамбург Ю.Д. Физико-химические основы электрохимии.- М.2008.- 262с.
11. Байрамов В.М. Основы электрохимии.-М.:Изд-во АН РФ,2005.-280с.
12. Қошқарбаева Ш.Т., Сатаев М.С., Ибрагимова Г.Н.,Аманбаева Қ.Б.- Гальваникалық қаптамалар технологиясы.Оқу құралы.-Шымкент: М.Әуезов атындағы Онтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті,2014.-108б.7.www.kazphosphte.kz
13. Маханов Б.Б. Сатаев М.И., Өсербаев М.Т., Сатаева Л.М. Тіршілікқауіпсіздігі. – Шымкент, М. Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті. 2005, 243 бет
14. Шертаев Е.Т.Тіршілік қауіпсіздігі.Шымкент, 2003ж, 115бет
15. Фокин М.Н., Емельянов Ю.В. Защитные покрытия в химической промышленности. М.: Химия, 1981.
16. Лайнер В.И. Защитные покрытия металлов. – М.: Металлургия, 1974.
17. Беленький М.А., Иванов А.Ф. Электроосаждение металлических покрытий. –Металлургия, 1985.
18. Нашельский А.Я. Технология спецматериалов электронной техники. – М.: Металлургия, 1993.
19. Федотьев Н.П., Бибиков Н.Н., Вячеславов П.М., Грихилес С.Я. Электролитические сплавы. – М.Л. МашГИЗ, 1962.
20. Ковенский И.М., Поветкин В.В. Электролитические сплавы. – М.: Интермет Инжиниринг, 2003.
21.Вансовская К.М. Металлические покрытия, нанесенные химическим способом. – Л.Машиностроение, 1985.
22. Бахвалов Г.Т., Турковская А.В. Руководство к лабораторным работам по коррозии игальваностегии. – М. Металлургия,2005.
23. Акимов Г.В., Основные учения о коррозии и защите металлов 1946
24. Томашов Н.Д. Теория коррозии и защиты металлов 1959
25. Органические защитные покрытия 1959
26. Батраков В.П. Теоретические основы коррозии и защиты металлов в агрессивных средах в сборнике Коррозия и защита металлов 1962
27. Любимов Б.В. Специальные защитные покрытия в машиностроении
28. Клинов И.Я. Коррозия химической аппаратуры и коррозионностойкие материалы
Ф.7.04-08
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М. ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Уринбаева.Ж.C.
Графит құрамды қаптама алу технологиясын зерттеу
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы 5В072000-Бейорганикалық заттардың химиялық технологиясы
ШЫМКЕНТ, 2016
Ф.7.04-09
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М. ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Бейорганикалық заттардың химиялық технологиясы кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі, т.ғ.к.,
доцент Айтуреев М.Ж.
__________________________
___________________20__ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Графит құрамды қаптама алү технологиясын зепттеу
5В072000- Бейорганикалық заттардың химиялық технологиясы мамандығы бойынша
___________________________________ ___________________________________ _____
Орындаған
Уринбаева Ж.С.
Ғылыми жетекшісі
т.ғ.к. доцент
Жұлдызбаева С.Е.
Шымкент, 2016
Ф.7.04-10
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М. ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Химиялық инженерия және биотехнология жоғары мектебі
Бейорганикалық заттардың химиялық технологиясы кафедрасы
5В072000- Бейорганикалық заттардың химиялық технологиясы мамандығы
Бекітемін
БЗХТ кафедрасының меңгерушісі,
т.ғ.к., доцент Айтуреев М.Ж.
__________________________
___________________20__ж.
Дипломдық жұмысты орындауға
ТАПСЫРМА №
Студент Уринбаева Жамал Сапаралыевна ХТ-12-1к4
(аты-жөні) (тобы)
Жұмыс тақырыбы: Графит құрамды қаптама алу технологиясын зерттеу
Университет бұйрығы бойынша бекітілген №1-103с 20.10.2014 ж.
Аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі маусым, 2016ж.
Жұмысқа бастапқы мәліметтер_________________________ ________
___________________________________ _____________________________
___________________________________ _____________________________
Дипломдық жұмыс сұрақтар өңдеу тізімі
___________________________________ _____________________________
___________________________________ _____________________________
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС МАЗМҰНЫ
№
Рс
Бөлімдер
Кеңесші аты-жөні, қолы
1
2
3
Аңдатпа
Жұлдызбаева С. Е.
Мазмұны
Жұлдызбаева С. Е.
Нормативтік сілтемелер
Жұлдызбаева С. Е.
Анықтамалар
Жұлдызбаева С. Е.
Белгілеулер мен қысқартулар
Жұлдызбаева С. Е.
Кіріспе
Жұлдызбаева С. Е.
1
Әдебиеттік шолу. Патенттік ізденістер
Жұлдызбаева C. E.
2
Тәжірибелік бөлім
Жұлдызбаева С. Е.
2.1
Бастапқы шикізаттар, өнімдерге сипаттама
Жұлдызбаева С. Е.
2.2
Тәжірибені орындау әдістемесі
Жұлдызбаева С. Е.
2.3
Талдау әдістерін таңдау
Жұлдызбаева С. Е.
2.4
Тәжірибе нәтижелерін өңдеу
Жұлдызбаева С. Е.
2.5
Өндірістің технологиясын таңдау және жазбалау
Жұлдызбаева С. Е.
2.6
Материалды баланс есептеу
Жұлдызбаева С. Е.
3
Тіршілік қауіпсіздігі және еңбекті қорғау
Жұлдызбаева С. Е.
4
Қоршаған ортаны қорғау
Жұлдызбаева С. Е.
5
Экономика
6
Бизнес-жоспар
Қорытынды
Жұлдызбаева С. Е.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Жұлдызбаева С. Е.
ГРАФИКАЛЫҚ МАТЕРИАЛДАР ТІЗІМІ
Кестелер мен графиктер-2-3 дана
Принципалды технологиялық сызба-1 дана
Экономикалық кесте-1 дана
ҰСЫНЫЛАТЫН НЕГІЗГІ ӘДЕБИЕТТЕР
1. Сатаев М.С., Қошқарбаева Ш.Т., Түкібаева А.С. Коррозия процестері және оларды қорғау. Оқу құралы. - Шымкент.: М.Әуезов ат. ОҚМУ, 2009, 144 бет.
2. Қошқарбаева Ш.Т., Сатаев М.С., Ибрагимова Г.Н., Аманбаева Қ.Б. Гальваникалық қаптамалар технологиясы. Оқу құралы. - Шымкент: М. Әуезов атындағы ОҚМУ. 2014. - 108 б.
3. Піралиев С.Ж., Бутин Б.М., Байназаров Г.М.,- Жайлау С.Ж., Ержанов Қ.Б. Жалпы химия. Общая химияII том. Алматы. 2003 ж. 642 бет.
Тапсырманың берілген мерзімі ___ _________________________2016ж.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жетекшісі___________Жұлдызбаева С.Е.
Тапсырманы орындауға алған студент______________ Уринбаева Ж.C.
Ф.7.04-11
Дипломдық жұмыс жазудың
КҮНТІЗБЕЛІК КЕСТЕСІ
№
рс
Бөлімдер
Орындалуы, %
Орындалу мерзімі
Тапсырма берілу уақыты
Тапсырманы орындау уақыты
Кеңесші қолы
1
Кіріспе
5
10 күн
19.01.16
13.02.16
2
Аналитикалық шолу
15
26күн
19.02.16
13.02.16
3
Технологиялық бөлім
40
80күн
13.02.16
6.05.16
4
Тіршілік қауіпсіздігі және еңбекті қорғау
5
10 күн
6.05.16
15.05.16
5
Қоршаған ортаны қорғау
5
5 күн
6.05.16
11.05.16
6
Экономика
10
10 күн
6.05.16
20.05.16
7
Бизнес-жоспар
10
10 күн
6.05.16
25.05.16
8
Қорытынды
5
5 күн
20.05.16
25.05.16
9
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
5
5 күн
26.05.16
31.05.16
Барлығы
100
Жұмыстың ғылыми жетекшісі______________________Жұлд ызбаева С.Е.
(қолы, күні)
Диплом орындаушы_______________________Ури нбаева Ж.С.
(қолы, күні)
Норма бақылаушы _____________________ Жанмолдаева Ж.
(қолы, күні)
Андатпа
Дипломдық жұмыстың тақырыбы: Графит құрамды қаптама алу технологиясын зерттеу.
ХТ-12-1к4 тобының студенті Уринбаева Жамал Сапаралыевна.
Жетекшінің аты-жөні: Жұлдызбаева Салима Есболғанқызы.
Бұл дипломдық жұмыста көміртекті наноұнтақтары негізінде алынған наноқаптамалардың ғылыми зерттеулерінің нәтижелері келтірілген. Бірінші, көміртекті графитті наноөлшемде ұнтақтадық. Екіншіден, мыс пластинкасы сынамасы үлгісіне, осы алынған наноұнтақты құрамына енгізіп, щаңдату әдісі бойынша және электролитті қаптау әдісі бойынша қаптама алдық. Осы зерттеудің нәтижелері бойынша, Ia= 1А, 25 мин, Т=25oC, электролиттік қаптау үрдісі, шаңдану әдісіне қарағанда сапасы жағынан жоғары сапалы қаптама алынды.Бұл наноқаптамалар деталдардың үйкелісін және қажау үрдісін кемітеді.
Физика - химиялық зерттеу әдістерімен алынған көмірграфит негізіндегі наноқаптаманың фазалық және минералогиялық ерекшеліктерін анықтадық.
Дипломдық жұмыс беттен, кестеден суреттен, қолданылған әдебиеттерден тұрады.
Нормативтік сілтемелер.
1.ӘН ОҚМУ 7.15.2010 дипломдық жұмысты ұйымдастыру.
2.ҚР СТ 1157-2002 Жоғары кәсіптік білім беру. Білім беру ұйымдарының сапа менеджменті жүйесі.
3.ҚР СТ 1158-2002 ҚР мемлекеттік стандарты. Жоғары кәсіптік білім беру. Білім беру ұйымдарының материалдық - техникалық базасы.
4. ҚР СТ 1.12-2000 Қазақстан республикасының стандарттау жүйесі. Нормативтік текстік құжаттар. Құруға, баяндауға, рәсімдерге және мазмұнына қойылатын талаптар.
5. ҚР МЖМБС 5.03.016- 2008 ҚР мемлекеттік жалпыға міндетті білім стандарты. Жоғары оқу орындарында курстық жұмысты орындау ережелері.
6. ҚР ОҚМУ 4.08 -2010 құжатталған процедура. Құжаттарды басқару.
7. ҚР ОҚМУ 5.01-2010 Құжатталған процедура. Мәліметтерді талдау сапа менеджменті жүйесінің нәтижелерін тұрақты жақсарту.
11. МЕСТ 12.0.002-74. Еңбек қауіпсіздігінің стандарты келесі анықтама береді: Еңбек қауіпсіздігі Техникалық талаптар.
12. МЕСТ 12.1.005-88. ССБТ. Жұмыс аймағының ауасына жалпы санитарлы- гигиеналық жалпы талаптар. Техникалық талаптар.
13. МЕСТ 12.1.007-76 ССБТ.Зиянды заттар. Қауіпсіздіктің жалпы талаптары мен классификациясы. Техникалық талаптар.
Анықтамалар
Композициялық - (комбинирленген) электрохимиялық қаптамалар (КЭҚ) екінші фаза деп аталатын өте ұсақ инертті бөлшектердің көп мөлшері бар тұнбаны білдіреді.
Химиялық ток көз - химиялық тотығу- тотықсыздану реакциясының энергиясын тікелей электр энергиясына айналдыратын аспапты атайды..
Электрод деп - электрохимиялық реакциясына қатысушылар арасындағы электрондар ауысуын қамтамасыз ететін электро- химиялық жүйенің бөлінбес бөлшегі.
Зарядтау қисықтары - электрод потенциалымен және берілген электр мөлшерінің арасындағы тәуелділікті көрсететін қисықтар.
Сыйымдылық дегеніміз- конденсатордың электрлік сипаттамасы.
Сепаратор (диафрагма) - электр энергиясының химиялық көзіне қарай қолданылатын термин.
Электролит дегеніміз - реагенттер, бір және көп компонеттіиондалатын ерітінділер
Белгілеулер мен қысқартулар
ПИБ-полиизобутилен
ПСГ-полиизобутилен маркасы
ГТШ-газотермиялық шаңдану
м - метр - үзындық;
m - кг, г, т - заттардың массалары;
кг - килограмм - масса;
т - тонна (1000 кг) - масса;
τ - с, мин, сағ - уақыт;
с - секунд - уақыт;
мин - минут (60с) - уақыт;
сағ - сағат (3600 с) - уақыт;
кгссм2 - килограмм - күш сантиметр квадратына (9,80665 *10-4Па) -
қысым;
моль (М) - моль - заттың мөлшері;
л - литр (1*10-3) - көлем;
кг м3 - килограмм метр кубқа - тығыздық;
мс - метр секундына - жылдамдық;
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы.
Материалдық ресурстардың тапшылығының өсуіне байланысты металлургияның әлемдік дамуы ХХІ ғасырда металдарды тиімді пайдалануға және текқана үнемді легирленген қорытпаларды, жекелеп алғанда темір негізіндегі - болат пен шойын қорытпаларын пайдалануға бағытталған.
Конструкциялық материалдарға, машина жасау бұйымдарына талап етілген, пайдалану қасиеттерді беру металлургияда термиялық, химия-термиялық технологияны және бұйым бетін энергияның көздерімен өңдеуде пайдалануға негізделген. Мұндай әсер етудің нәтижесі болып бұйымның алғашқы бетінде құрылымдық өзгеруі болып табылады және бұл түрлендіру үдерісі немесе беттік қаптау деп аталады. Ғылыми-техникалық әлеуеттің
деңгейі, жалпы түрде өркениеттің деңгейі - бұл жаңа материалдың қажеттілігін анықтайды. Қажеттілік әсіресе XX ғасырдың соңғы он жылдығы мен XXI ғасырдың басында жоғары дәрежеге жете бастады. Қазіргі уақыттағы ең басты мәселе металдың коррозиясы және тозуымен күресу болып табылады. Бұл әсіресе бұйымдар, машина, агрессивті ортада: теңіз суы, көптеген қышқылдар, әртүрлі тұздарды өңдеуде, көмір мен руда және т.б өндірістерінде көп кездеседі. Соңғы жылдарда жүргізілген отандық және
шетелдік зерттеу жұмыстары, наноқұрылымды керамикалық және композициялық бұйымдардың дәл пішінін дайындауда, жоғары төзімділіктегі және кесуші құрал - саймандарды өндіру үшін наноқұрылымдық қатты қорытпаларды алу, наноқұрылымды ұрмалы төзімді термо және коррозияға беріктілігі жоғары қаптамаларды жасап шығарудың конструкциялық материалдарды жасау аймағының негізгі бағыттарының келешегі зор екендігін көрсетеді Ғылыми-техникалық прогресс пен даму деңгейлері жаңа материалдар жасаудың қажеттілігін арттырады. Композиттік электролиттік қаптамалар осы мәселені шешуде басты рөл атқарады. Композиттік элек-тролиттік қаптамалар-бұл металдық матрицадан тұратын және айрықша физика-химиялық қасиеттерге ие, дисперстік фазалары бар электролиттік композит болып табылады. Дисперсті болшектер 100 нм - ден кіші болса,
онда олар наноматериалдардың қатарына кіреді және дисперсті бөлшектер металдық матрицаның қасиеттерін түбегейлі өзгертеді. Сондықтан бұл композиттік электролиттік қаптамалар түсінігін жеке топқа бөліп реттейді, ал ең бастысы нанокомпозиттік электролиттік қаптамалар мен негізгі зерттеу жұмыстары олардың құрылымы мен қасиеттерін нақтылай түседі. КМ қасиеттері барлық кезде бұйымдардың немесе концентрациялардың барлық көлемінде талап етілмейді тек белгілі қалыңдықтағы жұқа қабатында ғана пайдалану шарттарына байланысты қапталса жеткілікті. Нанокомпозициялық электролиттік қаптамалар (нано-КЭҚ) әдісі дисперсті бөлшектер мен негізгі металды электролиттік бірге тұндыруға (жабыстыруға) жұқа қорғаушы қабатты композит түрінде алуға мүмкіндік береді
Дипломдық жұмыстың өзектілігі:
Өнеркәсіптің әр түрлі салаларының дамуы көміртекті материалдардың ассортиментін кеңейтуді талап етеді және осы себептен көміртекті материалдардың жаңа шикізат көздерін іздестіру үнемі назарда болып отыр.
Көміртегі негізіндегі материалдар ғылым мен техниканың көптеген салаларында кеңінен қолданыс тапқан. Оның шикізат көздері болып газ және сұйық көмірсутекті шикізаттар, тас және қара көмір, антрацит, торф және ағаштар табылады. Сонымен қатар өсімдіктердің жемістеренің сүйектері мен күріштің қабықшаларынан көміртекті материалдарды алу зерттеулері елімізде, сондай-ақ шетелдерде жүргізіліп жатыр. Көміртегі негізіндегі материалдар қазіргі кезде полимерлі композициялық материалдар, катализаторлар, жоғары температуралық металлургиялық және химиялық процестерде тотықсыздандырғыштар; көміртекті материалдар негізіндегі қаптамалар құрылыс конструкцияларында және газтасымалдағыштарда қорғаушы қабаттар ретінде және т.б. салаларда қолданылады. Графит негізіндегі бұйымдар оның ерекшелік қасиеттеріне қарай қазіргі таңда әсіресе аэрокосмостық техника кеңірек қолданады.Оның негізгі кемшілігі тотықан атмосферада ыстыққа беріктілігі төмен. Графит негізіндегі композициялық материалдардың тотығу үрдісі 450оС - тан жоғары температурада байқалады. Ыстыққа беріктілігін жоғарылату үшін силицирлеу және боросилицирлеу қолданады. Боросилицирленген графит негізіндегі бұйымдар 1200оС температурада шектеулі уақытта жұмысқа жарамды.
Металдардың негізінде жаңа құрамды нанокомпозициялық қаптама алуды өңдеу қазіргі кезде белгілі бір детальдардың және двигательдердің жұмыс жасау мерзімін ұзартуға, оларды коррозиядан қорғау, қажудан қорғауға, үйкелісін азайтуға септігін тигізеді. Менің зерттеу жұмысымда көміртек графит құрамды алынған ұнтағы негізіндегі алынған қаптамаларым осы кемшіліктерді жоюға негіз болады.
Дипомдық жұмыстың мақсаты мен міндеті: Ғылыми зерттеу жұмысымның мақсаты - әртүрлі двигательдердің жұмыс жасау мерзімін ұзартуға, оларды коррозиядан қорғау, қажудан қорғауға, үйкелісін азайтуға септігін тигізетін көміртекті графит құрамды қаптама алу болды.
Қаптамаларды қалыптастыру бұйымның жұмысшы
беттігіне ұнтақты материалдарды жалатумен жəне содан соң беріктендірумен жүзеге асырылады. Бұл кезде ұнтақты еркін салу жəне оның алдын ала бекітілуінің əртүрлі əдістері қолданылады. Ұнтақты еркін салу кезінде ұстау қалыптастырғыш орлармен немесе арнайы құрылғылармен қамтамасыз етіледі. Бұйымның бетінде ұнтақты материалдарды бекіту үшін байланыстырғыш материалдар қолданылады, мысалы, эмальдау
кезіндегі шликерлер типті. Қалыптанған ұнтақты қабаттың беріктендірілуі жүргізіледі: жоғары температуралы күйежентектеумен; жарылыс технологиясын қолданып балқытумен электромагниттік əсермен, электржанаспалы пісірілумен жəне т.б.
Ғылыми жаңалығы:
- көміртекті графит негізінде наноөлшемді ұнтақ алу
- көміртекті графит негізінде композициялық қаптамалар алу.
Практикалық қажеттілігі: Қазіргі уақыттағы ең басты мәселе металдың коррозиясы және тозуымен күресу болып табылады. Бұл әсіресе бұйымдар, машина, агрессивті ортада: теңіз суы, көптеген қышқылдар, әртүрлі тұздарды өңдеуде, көмір мен руда және т.б өндірістерінде көп кездеседі. Қаптаманы жалату электролитті былауларда жүзеге асырылады. Көбінесе мұндай қаптамаларды электролиттік немесе гальваникалық деп атайды. Кеңінен таралғаны металдармен электролиттік қаптау: никельдеу, хромдау, мырыштау жəне басқалары.
Осы көміртекті графит негізінде алынған қаптамалар өндірістегі аппаратура детальдардың коррозиядан қорғайды, қажудан қорғайды, үйкелісін азайтады.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негіздері және практикалық базасының айқындығы: Зерттеу жұмысымда көміртекті графит негізінде наноөлшемді ұнтақ алынды. көміртекті графит негізінде қаптамалар алынып, оның микроқұрылымы мен құрамы анықталды.
Зерттеу нысаны: Көміртекті графит негізіндегі наноұнтақ, құрамды поликомпонентті наноқаптама.
1. ӘДЕБИЕТТІК ШОЛУ. ПАТЕНТТІК ІЗДЕНІСТЕР.
1.1 Графитті қаптама
Құрамында кремний карбиді бар композициялық материалдар отыз бес жылдан астам уақыттан бері реактивті инфильтрация әдісі арқылы алынып келінді. Жалпы алғанда мұндай реактивті инфильтрация әдісі құрамында кремний карбидімен көміртек бар балқытылған кремнийді кеуек массамен вакуумде немесе орташа инертті атмосфералы қоршаған ортада жанастыруға негізделген. Балқытылған кремний көміртекпен кремний карбидін түзе отырып реакцияға түсетін массаға капиллярлы әсер салдарынан жібіген күйге өтеді. Бұл жерде кремний карбиді өзара әсерлесті болып табылады. Осындай жолмен алынған композициялық материал құрамында кремний карбиді мен күйіп кетпеген кремний бар (өзара әсерлес болып табылады) және қысқартылған күйік бар SiSiC ретінде түсіндіріледі. Мұндай композициялық материалдарды алуға арналған процесс өзара байланысты атқа ие реакциялық қалыптасу, реакиялық байланыс немесе реакциялық инфильтрация.
Тейлор (Taylor) (АҚШ патенті №3205043) сондай ақ құрамында кремний карбиді бар тығыз материалды кремнийді кеуек материалда реактивті инфильтрация жолымен алды. Тейлор Попперден айырмашылығы алдымен майдаланған кремний карбидінен тұратын брикетті алды, содан соң барып пайда болған массаға қажетті көміртектік мөлшерін қосты. Тейлор өзінің өнертабысын жүзеге асыру барысындағы бір нақты нұсқасында көміртекті карбонизирленген қарашайыр түрінде қосты, содан соң барып құрамында кремний карбиді мен инфильтрленген қарашайыр бар массаны қарашайырды ыдырату үшін қыздырды. Қалыптасқан массаны содан соң барып кремний қатысында 2000°С температурада қыздырады, оның мақсаты кремнийдің қалыптасқан масса кеуектеріне енуін тудыру және кремний карбиді түзілу үшін көміртек қосу арқылы реакцияны жүргізу.[1]
Хиллинг (Hilling) және оның "Дженерал Электрик Компани" компаниясындағы қызметтестері басқада әдістерді қолданды, яғни олар құрамында SiSiC бар талшықты композициялық материалдардың түрлерін көмір талшықтарынан брикеттерді реактивті инфильтрация әдісімен алды.
Чианг (Chiang) және басқалар (АҚШ №5509555 патенті ) құрамында SiSiC бар композициялық материалдардың алу жолын сипаттады, оған орай олар кремнийді балқымасын инфильтрат ретінде қолданды. Бұл балқыманы инфильтрлейтін брикет құрамында көміртегі болуы мүмкін, табиғаты бойынша көмртекпен байланысады, өте аз жадайда Мо, W немесе Nb, карбид, SiC, TiC немесе ZrC, нитрид, Si3N4, TiN немесе AlN, оксид, ZrO2 немесе Аl2O3, немесе инертті металл қосылыстар MoSi2немесе WSi2 сияқты немесе олардың қоспалары қолданды. Сұйық инфильтрат құрамына кремний мен алюминий, мыс, мырыш, никель, кобальт, темір, марганец, хром, титан, күміс, алтын, платина сияқты металлдар және олардың қоспалары кіреді.
Чианг және т.б. басқалардың өнертабысы бойынша брикет ретінде кеуекті көмір қолданылуы мүмкін ал сұйық инфильтрат балқымасы ретінде құрамында кремний мөлшері шамамен 90ат.%-тан 40 ат.%-қа дейін болатын және алюминий мөлшері 10 ат.% тан 60 ат.% қа дейін болатын кремний балқымасы мен алюминий балқымасы қолданылуы мүмкін, сонымен қатар брикетті кремний мен алюминиймен 900°С ден 1800°С-ге дейінгі температурада жанасуы мүмкіндігі бар, мұнда өте аз мөлшерде кеуек көмір кремний карбидін түзе отырып әсер етеді. Тура осындай әдіс арқылы алынған тығыз композициялық материалдың фазалық құрамын сипаттауға болады, оның құрамына кремний карбидін аз мөлшерде бір фазасына кремний мен алюминий балқымасы, табиғаты бойынша таза алюминий мен оның қоспалары кіреді. Брикеттегі көп құрамында көміртекті белгілі бір мөлшері бар құрам бөлікті сұйықтықты инфильтрациялаудың бір мәселесі инфильтраттың химиялық құрамы инфильтраци кезінде кенеттен өзгеріп кетуі мүмкін, сондай ақ брикет аясында бір орыннан басқа орынға алмасып кетеді. Нәтижесінде көрсетілгендей инфильтрат құрамына басында 54 ат.% Si және 46 ат.% Сu бар, алайда нфильтрациядан соң көміртек брикеті мыс мөлшері бойынша 100% құрады. Мұндай құрамдағы тез өзгерулер өңдеуді қиындатуы мүмкін; балқыма құрамында басында шамамен 30 ат.% Si және 70 ат.% Сu болған, инфильтрацияға жету үшін қысым қажет болған. Қысыммен инфильтрациялау күрделі және қымбат құрал жабдықтарды қажет етеді, және әдетте осы жолмен алынатын олардың мөлшері мен бөлшектерінің формасына қатаң талап қойылады.
Чианг және т.б. өздерінің ұсынып отырған әдістерін қосымша өңдеу әдістерінсіз өздеріне қажетті дайын өнім алуға қажетті композициялық материал алуды қамтамасыз етеді деп есептейді. Олар реагирленген реагент бетінде қалып кеткен қалдық, толық реагирленгенбеген сұйық инфильтрат қалдығын жою үшін өңдеуші машиналарды қолданбай ақ бірқатар материал алуды сипаттайды. Чианг және т.б. композициялық материалды инфильтрациялаған соң беттегі артық сұйық балқыманы буландыруға дейін немесе ұшыруға дейінгі температураға дейін қыздыруға болады деп есептейді. Альтернативті нұсқада реагирленген брикетті травительге тиеуге болады, мұнда реагирленген сұйық инфильтрат еріп кетеді, ал артық реагирленбеген инфильтрат қалады. Сонымен қатар, реагирленген брикетті құрамында көміртек, немесе Ti, Zr, Mo немесе W сияқты металлдар кіретін ұнтақпен жанастыруға болады, нәтижесінде реагирленбеген сұйық инфильтрат балқымасымен олар реакцияға түседі.[2]
РФ патент №2000000 Көміртекті графитті материалдардан кремнийкорбидті қаптама алу әдісі. Өнертабыс түсті және қара металлургия, машинажасау космостық және авиация техникасында, электрондық және химиялық өнеркәсіпте,̊ химиялық реакторларды тотығудан қорғауда қолданылатын көміртекті графитпен кремний корбидті қаптама алудың термоөңдеу және ұнтақтәрізді кремнийді 1500-2200̊ C аралығында атмосфералық қысымда 1-1,5 сағат та алу әдісі белгілі. Бұл әдістің негізгі кемшілігі қаптаманың біркелкі еместігі. Өнертабыстың міндеті қаптаманың сапасын және оның ыстыққа төзімділігін арттыру.[3]
РФ патент №1740494 Өнертабыс металдардың және көміртекті графитті химия термиялық өңдеуге қатысты және ол графит бұйымдар қолданылатын металдар өнеркәсібімен өндірісінде қорғаныштық қаптама алуда қолданылуы мүмкін. Жұмыстың мәні қорғаныштық қаптама алу үшін ұсынылған құрамда 20-30% дибориді бар.Аталған құрам негізінен графитті подложканы қорғау үшін металдық подложка үшін жарамды. Бұл жұмыстың мақсаты қаптаманың тозуға және коррозияға төзімділігін арттыру. Бұл құрамды тәжірибелік тексеру үшін компоненттер қоспасы дайындалды Қоспаны қатты компонеттерді араластырып содан соң оған барлық қатты бөлшектерді біркелкі жауып тұру үшін алдын ала дайындалған байланыстырушы 8,0 дік КМЦ сулы ерітіндісін қосты.[4]
АҚШ патент №5205970, Милливой Брюн (Millivoj Brun) және т.б. құрамында кремний карбиді бар материалдарды инфильтрация жолымен артық инфильтратты жою әдісін ұсынды. Нақтырағы, Брюн және т.б. реакциялық қалыптасқан материалды инфильтратты өзіне сіңіріп алушы құралмен жанастырды, сіңіріп алушы құрал ретінде көмір үзінділерін пайдаланды. Нақтырақ айтқанда, сіңіргіш құралдар инфильтратты балқытатын температурада немесе одан да жоғары температурада бірдей болатын инфильтратты суландыруға арналған кеуек материалдар массасынан тұруы мүмкін. Құралда қалыптасқан реакционды материалдағы инфильтрат мөлшеріне тең немесе оданда үлкендеу болатын капиллярлар болады. Осылайша, реакционды қалыптасқан материалдағы кеуекті толықтырып тұратын инфильтраттар сол реакционды материалда қалады, керісінше сіңіргіш материалға ағып кетпейді және реакционды қалыптасқан материал кеуектерін тастап шығып кетпейді.
Брюном және т.б. ғалымдар ұсынған артық кремнийді сіңіргіш құралдар көмегімен жою әдісі тиімді болуы мүмкін, алайда олар түзілген композицилық материалды сіңіргіш материалмен жанастыру мен ликвидусқа айналу температурасына дейін қыздыруды қамтитын қосымша өңдеуді талап етеді. Бұл жағдайда жою құралы немесе ең кем дегенде артық инфильтраттың мөлшерін азайтуға бағытталған құрал қажет.[5]
Бұл жұмыстың мақсаты пішіні дайын өнім пішініне жақын, сонымен қатар дайын өнімнің қажетті мөлшеріне жетуге бағытталған, шлифовкалау немесе станокта өңдеу көлемі азайтылған, құрамында кремний карбиді бар материал алуға, соққы тұтқырлығы аз құрамында кремний карбиді бар композициялық материал алуға, жылу өткізгіштігі жоғары құрамында кремний карбиді бар композициялық материал алуға бағытталған.
Бұл өнертабыстың міндеті жылулық кеңею коэффициенті кремний карбидінің жылулық кеңею коэффициентінен жоғары болатын құрамында кремний карбиді бар композициялық материал алуға бағытталған, балқу температурасы кремнийдің балқу температурасынан аз болатын құрамында кремний карбиді бар композициялық материал алуға бағытталған.
Бұл жұмыстың міндеті құрамында боры бар барьерлік материалдарды немесе инфильтрациялау дәрежесін реттеуді қымбат технологияларды қолданудан қашпастан құрамында кремний карбиді бар композициялық материал алуға бағытталған.
Өткізгіш массаның инфильтрациялануын жақсарту мақсатында өте жиі жағдайда көміртек қосады. (Өткізгіш масса ұғымы брикет дегенді білдіреді). Алайда мұндай балқытудың бір түрі өзгерту болып табылады, себебі инфильтрат құрамындағы енгізілген көміртек мөлшері өзгереді. Сондықтанда осы өнертабыс авторлары проницирлейтін масса құрамындағы көміртек мөлшерін реттеп отырудың маңыздылығын анықтады. Пронирцирлейтін масса құрамындағы еркін көміртек мөлшері сынамалардың толық инфильтрациясы жүруі үшін ұстап тұру қажет, алайда оларды брикеттерде өзгеруі кезінде сапасы өзгеруі қажет емес. Осылайша, инфильтрат балқымасы құрамында болатын өзгерістерді азайта отырып, ірі дене инфильтрациясын жүзеге асыруға болады, ол өз кезегінде құрамында кремний карбиді бар, барлық материал бойынша біркелкі құрамға ие диспергирленген фазасы бар композициялық материал алуға мүмкіндік береді.
Көп құрам бөлікті инфильтратты қолдану бір қатар артықшылықтарға ие, олар композициялық материал алуға мүмкіндік бергенімен қатар, олар қату кезінде нөльдік өзгерістерге ұшырайды нақтырағы мүлдем өзгермейді (ісіну немесе отыру).
Осы өнертабыстың тағы бір аспектісінің мысалы ретінде айта кететін жайт, құрамында кремнийі және бір немесе бірнеше басқада элементтері бар инфильтратты балқыту инфильтраттың балқу температурасын азайтуға алып келеді. Айта кететін жайт, балқыма құрамында кездесетін металлдарға жататындар: алюминий, бериллий, мыс, кобальт, темір, марганец, никель, қалайы, мырыш, күміс және алтын. Балқу температурасының төмендеуі немесе ликвидус төмендеуі инфильтрация процессін төмен температурада жүргізуге мүмкіндік береді. Мысалы, инфильтрат құрамында кремний мен алюминий балқымасы болған кезде, құрамында аздаған көміртек бар кеуек массаның инфильтрациясын шамамен 1100-1300°С аралығындағы температурада жүргізуге болады. Салыстыру үшін айта кететін жайт, инфильтрат құрамына балқу температурасы 1412°С болатын, ал қату температурасы балқу температурасынан жоғары болатын кремний кіреді. Төмен температурада жұмыс істеудің ең маңызды оң әсерлерінің бірі төмен температурада инфильтрация өткізгіш масса шекарасында жақсы аяқталады. Сонымен қатар, өткізгіш массаны ұстап тұру үшін қымбат тұратын графитті технологиялық формаларды пайдалану керек және оларға сұйық инфильтрат сіңіру үшін макро бөлшектер түріндегі керамикалық заттың кеуек масса түріндегі арзан материалдарды қолдануға болады. Осылайша, инфильтрацияны төмен температурада жүргізу операторға процессті жақсы реттеуге мүмкіндік береді, және бұл кезде уақыт пен энергнияны үнемдегенді есептемегенде.
Құрамында кремний карбиді бар композициялық материалды алудың аспектілеріне жататындар:
Құрамында бір материал толықтырғыш болатын және инфильтрацияны жеңілдететін, кем дегенде 10 пайыз көміртек болатын массаның өткізгіштігін қамтамасыз етеді, көрсетілген массада толықтырғыш ретінде ең кем дегенде бір формадан тұратын бөлшектер, ұлпалар, толық сфералар қолданылады, ал көрсетілген сіңіргіш массаның көлемдік тығыздығы ең кем дегенде теориялық тңыздықтың 61% құрайды;
өткізгіш материалдың кем дегенде бір қабатын кремний карбиді бар базалық қабаты көміртекпен бойынша қамтамасыз етеді;
құрамында кремнийі бар инфильтрат материалын кем дегенде кремнийден басқаша бір металл болады;
аталған материалды ликвидус температурасынан жоғары температурада қыздырады және балқыған металл инфильтраты түзулі үшін шамамен 1400°С температурадан аспауы шарт;
аталған материал инфильтратына өткізгіш массамен жанастырады;
аталған балқытылған материал инфильтратының өткізгіш массамен инфильтрациясын жүзеге асырады және реакцияны қамтамасыз етеді.
Жоғарыда аталған өткізгіш материал ол брикет болып табылады, ал толықтырғыш материал мөлшері субмикроннан бірнше миллиметрге дейін болатын толықтырғыш дене болып табылады. Бұл әдісте көміртек жабынды ретінде қолданады, ең кем дегенде толықтырғыш материал ретінде қолданылады.
Бұл жұмыс бойынша аталған көміртек қант негізінде қарашайыр түрінде өткізгіш массаға салынады және бұл қарашайырдың термиялық ыдырауы тотықпайтын атмосфрада орын алады.
Мұнда қолданылатын металлдар Аl,Сu,Sn, Zn және олардың қоспалары.
Бұл өнертабыстың басқада аспектісіне жататын қосымша тіреуішпен қамтамасыз ету болып табылады, мұнда өткізгіш масса бетіне табиғаты бойынша инфильтрлемейтін төсегіш материал жағады.
Бұл аталған өнертабыс инфильтрация жүргізілетін өткізгіш масса бетіне немесе осы масса мен көршілес инфильтрант материал арасында бір немесе бірнесе немесе барлық көп құрам бөлікті инфильтратты орнатуды қамтиды. Ең қолайлысы балқыма түріндегі инфильтрат құрам бөліктерінің болуы немесе құйма немесе басқада формада кездесуі, ал содан соң барып бұл балқыма инфильтрация жүзеге асырылатын өткізгіш масса құрамына енгізіледі. Инфильтрат материалын өткізгіш массамен тікелей жанастыра отрып енгізуге болады, немесе бұл инфильтрат материалын өткізгіш массадан оқшаулап қалдыруға болады, бұл ретте олардың қабырғалары арасында сіңіргіш құрал қалдыру шарт, себебі ол балқыған инфильтрант материалын өткізгіш массаға немесе оның ішіне қарай бағыттауы шарт. Сіңіргіш құрал ретінде кез келген материал қолдануға болады, ол балқыған инфильтрат материалын сіңіріп алуға қабілетті болуы шарт.
Бұл өнертабыс кремний карбидін өз орнында алуға бағытталған. Сондықтанда көп құрамды материал инфильтраттың бір құрам бөлігі кремний болып табылады. Ал қалған құрам бөлік немесе құрам бөліктер өңдеу кезінде немесе алынған композициялық материалдың жағымсыз қасиеттерін жоюға бағытталан.
Құрамында кремнийі бар балқыманың инфильтрациясы жүретін атмосфера инертті немесе әлсіз тотықтырғыш болып табылады. Сондықтанда аргон, гелий, қалыптастыратын газ және көміртек монооксиді. Алайда инфильтрацияның сенімділігіне және тұрақтылығына қол жеткізу үшін ең қолайлысы вакуумның қоршаған ортасы болып табылады.
Құрамында кремнийі бар инфильтраттың инфильтрациясын жүзеге асыруға қажетті масса немесе брикет өңдеудің локальді шарттарында инфильтратты сіңіру үшін өткізгіш болуы шарт. Берілген температурада, мысалы шамамен 2150°С температурада таза кремний карбидін қосымша қысымда кремниймен инфильтрлеуге (мысалы АҚШ №3951587 патентін қараңыз авторлары Аллиегро (Alliegro) және .т.б.), алайда типтік жағдайда сіңіргіш масса құрамында бірқатар элменттер немесе таза көміртек процессті жеңілдету үшін беріледі. Көміртек көп мөлшерде болған сайын, кремний карбиді соншалықты көп алынатын болады. Сонымен қатар құрамында көміртек мөлшері жоғары өткізгіш массаның инфильтрациясын жүргізуге болады, алайда бұл өнертабыста оны қолданудан қашу қажет, себеқұрамында көміртек мөлшері жоғары өткізгіш массаның инфильтрациясын жүргізуге болады, алайда бұл өнертабыста оны қолданудан қашу қажет, себебі балқыма брикеттің бір зонасынан екінші зонасына өткен кезде олар өзгеріске ұшырайды. Құрамның өзгеріске ұшырауы көп жағдайда қажет емес, оны екі түрлі себеппен түсіндіруге болады. Біріншіден, балқыманың өзгерген құрамы инфильтрацияны жүзеге асыруға қажетті өткізгіш массаны жібітетіндей болуы мүмкін. Екіншіден өткізгіш массаны толығымен инфильтрлеу үшін біраз жоғары температуралық режимді ұстап тұру қажет, себебі ол инфильтрат фазасында құрам бөліктердің біркелкі таралуына қажет. Құрам бөліктер көп болған сайын жаға уақыты ұзақ болуы мүмкін, олар тәжірибеде жүзеге асыруға қол жетімсіз.[6]
Құрамында кремний карбиді бар өткізгіш массаны инфильтрациялау композициялық материалдар алу үшін қажет екені белгілі. Алайда көміртек болмаған жағдайда кремний карбиді тек қана кремнийдің балқу температурасынан жоғары температурада ғана кремний инфильтрленеді. Ал температура кремнийдің балқу температурасынан сәл ғана жоғары болған жағдайда инфильтрациялау қиынға соғады. Егерде алюминий сияқты металл кремниймен бірге балқитын болса, онда балқу температурасы немесе ликвидус температурасы төмендейді, және оған сай жұмысшы температурада төмендеуі мүмкін ол өз кезегінде инфильтрацияның төмендеуіне алып келеді. Осы жағдайларда кремний карбиді сияқты материалды төсегіш қабат ретінде немесе брикет ретінде қолданады. Кремний карбидн төсеніш материал ретінде қолданудың артықшылықтарының бірі төсеніш материал ретінде қолданған кремний карбидін бір мезетте инфильтрацияны жүзеге асыратын өткізгіш масса ретінде, композициялық материалға айналдырмай ақ қолдануға болады.
1.2 Кремний карбидінен жасалған өнімдер және олардың қасиеттері
Композициялық (комбинирленген) электрохимиялық қаптама(КЭҚ) құрамында екіншілік фаза деп аталатын майда инертті бөлшектерден тұратын металлдар тұнбасы болып табылады. КЭҚ қолданылу мақсатына байланысты екіншілік фаза ретінде түрлі заттар мен қосылыстар қолданылады. Комбинирленген қаптама галваноқаптама мен басқа да материалдар қасиетін қоса отырып өнімнің беттік қасиетін жақсартуға мүмкіндік береді. Техникада соруға төзімді және де қатты композициялық материалдар қолданылады: никель-алмаз, никель-карборунд, никель- корунд, үйкеліс коэффициенті аз болатын өздігінен жағылатын материалдар, никель-молибденсульфиді, медь-графит, жылуға төзімді никель-кремния карбиді немесе вольфрам карбиді, коррозияға төзімді жабынды және т.б.
Камерада жасалынатын атмосфера бір жағынан кристаллданатын материалдың физико-химиялық қасиетімен анықталса, ал екінші жағынан қыздыратын элемент қасиетімен анықталады. Қыздырғыш элемент ретінде платинадан жасалған бұйымдар, құрамында платинасы бар балқымалар, иридий, графит, карбид, кремний және т.б. материалдар қолданылады. Мұндай материалдар қолданлатын шектік температура диаметрі 7 және биіктігі 6-8 мм болатын зона үшін көрсетілген.
Кремний карбиді және оның отқа төзімді туындылары үлкен жылу өткізгіштік қасиетке ие. Бұл қасиеттері муфельдерде, термобудан қорғайтын құбырларда және тағыда басқа бұйымдарда газ ортасның оттың және т.б. әсерінен оқшау үшін қолданылады. Кремний карбидінен жасалған қыздырғыштарды дайындаудың арнайы әдістері мен рекристаллизация әдісін енгізу нәтижесінде толығымен кремний карбидінен жасалған қыздырғыштар алуға қол жеткізілді, олар басқа барлық формалардан электрлік қасиеті боынша ерекшеленеді. Әдетте рекриссталлизацияланған кремний карбидінен жасалған бұйымдар суық жағдайда жоғары және кездейсоқ электрлік кедергіге ие және электрлік кедергінің жоғары температуралық коэффициентіне ие. Басқаша жағынан қарағанда бұл өнертабыс негізгі фазасы кремний карбидінен тұратын композициялық материалға жатады; инфильтрленген балқыманың қалдық материалы барлық аталған фазаға таралады, аталған инфильтрленген балқыма материалы құрамында міндетті түрде кремний болады және аталған металл немесе басқада қату кезінде пішіннің өзгеруіне ие болады, ең кем дегенде олардың пішіні 7 пайызға өзгереді, сонымен қатар аталған инфильтирленетін балқыма металлының балқу температурасы шамамен 1412°С болады; және ең кем дегенде жалпы көлемнің 59 пайызына бір толықтырғыш материал аталған негізгі фазаға таралады, құрамында бір материал толықтырғыш болатын және инфильтрацияны жеңілдететін, кем дегенде 10 пайыз көміртек болатын массаның өткізгіштігін қамтамасыз етеді, көрсетілген массада толықтырғыш ретінде ең кем дегенде бір формадан тұратын бөлшектер, ұлпалар, толық сфералар қолданылады, ал көрсетілген сіңіргіш массаның көлемдік тығыздығы ең кем дегенде теориялық тыздықтың 61% құрайды; кремнийден және кремнийден ерекшеленетін кем дегенде бір құрам бөліктен тұратын аталған материал инфильтратын ликвидус температурасынан асқанша қыздырады және балқыған металл инфильтраты түзулі үшін шамамен 1400°С температурадан аспауы шарт; құрамында кремнийі бар инфильтрат материалын кем дегенде кремнийден басқаша бір металл енгізеді; өткізгіш материалдың кем дегенде бір қабатын кремний карбиді бар базалық қабаты көміртекпен бойынша қамтамасыз етеді; аталған материал инфильтратына өткізгіш массамен жанастырады; аталған балқытылған материал инфильтратының өткізгіш массамен инфильтрациясын жүзеге асырады және реакцияны қамтамасыз етеді және қалдық материал инфильтратын қатаю тепературасына дейін суытады.Жоғары температурада жұмыс жасайтын машиналардың бөлшектерін жасау үшін композициялық материалдар қолданылады, соның ішінде металлдар, фармирленген немесе қатты дисперсті талшықтар немесе баяу балқитын қосылыстардың талшықтары. Кремний карбиді талшығы өзінің физико-химиялық қасиетінің арқасында матрицалар үшін ең тиімді материалдардың бірі болып табылады. Жоғары температурада жұмыс жасауға арналған композииялық материалдардың негізгі жұмысқа қабілетті критериясына жататын ол матрица мен талшықтардың сай келеуі (талшық пен матрица арасында кері байаныс болмауы), себебі олардың өзара жанасу шекарасындағы химиялық реакция мен диффузия осы жүйенің беріктігінің төмендеуінің алғы шарты болып табылады. Кремний карбиді мен титан матрицасының сәйкестігі туралы мәліметтер әдебиеттерде жоқ. Кремний карбидінің талшығы металл өзекке ие, кремний карбиді мен титан матрицасының және воьлфрам өзегінің температуралық айырмашылығы олардың сәйестігін шектейді.
Электротехникалық карборундты бұйымдары коксты органикалық байланыстырғыштармен, металл кремниймен және басқада арнайы қоспалармен карборунд ұнтағынан өздігінен пісіру арқылы жасалынады. 1700° тан жоғары температурада қыздырған кезде масса піседі және тазалығы бойынша кремний карбидіне жақын құрамға ие болады. Бұйымның қасиеті дайындау әдісіне байланысты болады. Жоғары температурада жұмыс жасайтын химиялық және металлургиялық жабдықтар бөлшектері үшін тозбайтын материал ретінде жасалады. Ол кең зоналы жартылай өткізгіш болып табылады (Eg=2,23,2 эВ, модификациялау түріне байланысты), оларды жоғары температурада, электрлік беріктілікте және жақсы жылу өткізгіштікте күштік және СВЧ электрониктері ретінде қолданады. Кремний карбидінің рұқсат етілмеген зонасының үлкендігі оның спектрдің барлық көрінетін диапазонын қамтитын тиімділігі жоғары жарық диодтары ретінде қолдануға мүмкіндік береді. Мұндай апаттан сақтану үшін хлор өндірісінде құрал жабдық дайындау барысында қорғасын,титан, арнайы сұрыпты болат, графит, шыны жəне фарфор қолданылады. Сонғы жылдарда болат буйымдарды қорғаушы қабат ретінде полиэтилен, фторопласт, фаолит, винипласт жəне басқада полимерлік материалдар қолданылуда. Болат аппараттар жəне құбыр желісіндегі каррозияны төмендету үшін хлор, көмірсутек жəне хлорөнірүшілерді кептірү қажет.
Резеңке өндірісінде бірнеше көмекші материалдар қолданылады.
1. Ұнтақтаушы зат (тальк, бор, коахмал)
2. Майлауға арналған материалдар (сабынның сулы ерітіндісі, натри гипосульфит, натрий силикаты жəне т.б.)
3. Желімдеуден алдын резинке бұйымдарды майлауға арналған материалдар (құрамында ұнтақталған слюда, күйе, графит т.б. бар)
4. Кейбір дайын резинке бұйымдарды бояуға арналған материалдар (нитролак жəне қорғаушы қаптама) Қазіргі кезде графитті қорғаушы қаптаманың жасалуына өте керекті үшкомпонентті қоспаның жайылуы (65% 2г+25% Та 10% НО) зерттелді. Төсем (подложка) ретінде В-1, МГ, ПРОГ-2400 Сұрыпты гоафит қолданылды. Графит өте жоғары жылу жəне электрөткізгіштікке ие. Сондай ақ ол жоғары газөткізгіштігімен оңай тотығады. Газөткізгіштікі қуысты бітеп жəне қайта графитпен немесе графитті корғаушы қаптама, карбид немесе нитрид көмегімен айтарлықтай төмендету мүмкін. Мұндай қаптама тотығуға төзімділіктіде жоғарылатады. Жоғарыда айтылған конструкциялық материал жəне корғаушы қаптама ретінде қолданылатын бейметалдық материалдар төмен жылуөткізгіштік коэффицентке ие. Сонғы жылдары химия жəне өнеркəсіптің басқада салаларында ерекше агрессиялық жағдайда жұмыс жасайтын аппараттар жəне конструкциялар жасап шығару үшін көміртекті материалдар, яғни көмір, кокс, графит қолданылады.
Композициялық электрохимиялық қаптамалардың жалпы сипаттамасы.
Композициялық-(комбинирленген) электрохимиялық қаптамалар (КЭҚ) екінші фаза деп аталатын өте ұсақ инертті бөлшектердің көп мөлшері бар тұнбаны білдіреді. КЭҚ атқаратын міндетіне байланысты екінші фаза болып әр түрлі заттар мен қосылыстарды қолданады. Комбинирленген қаптамалар заттардың аудандарының қасиеттерін гальвано қаптамасымен басқа материалдардың қасиеттерін біріктіріп беткейлік қасиетті жақсарта түсуге мүмкіндік береді. Осылай техникада төзімді және қатты композициялық қаптамалар қолданылады: никель-алмаз, никель-корунд, никель-корборунд, үйкеліс коэффициенті төмен өздігінен жағылатын қаптама, никель-молибден сульфиді, мыс-графит, ыстыққа төзімді никель қаптама-кремний немесе вольфрам карбиді, антикоррозиялық қаптамалар және т.б. Екінші фаза ұнтақтарының өлшемі 0,1-1 мкм болады, оны электролитке металды тұндыруда қолданылады және онда ол қалқыма қалыпта болады. Металлды электротұндыру процесіне екінші фазаның болуы электролитті сығылған ауамен немесе механикалық араластырғышпен араластырады және екінші фаза бөлшектердің электрофоретті құбылысы есебінен катодқа түсіп, оған жабысып электрлік тартылыс есебінен онда ұсталынады. Бөлшектер қалыңдап тұнып және жабында бекиді. Алынған КЭҚ 10%-ке дейін екінші фаза болады. КЭҚ қасиеттерін жақсарту үшін оларды кейін термиялық өңдеуге жібереді. Өнімдерге қорғаныс-әсемдік және арнайы қасиеттерді беру үшін әр түрлі физика-механикалық және антикоррозиялық қасиеттеріне ие көп қабатты қаптамаларды немесе бір металдар қабатын қолданады. Әсемдік үшін комбинирленген мыс-никель-хром қаптамалары қолданылады. Мысты және никельді қаптауды кезектестіру мықты коррозиялық қорғанысты қамтамасыздандырады, сонымен қоса мыс қабаты бекудің мықтылығын жақсартады және тапшы никельді үнемдеуге мүмкіндік береді. Хром қабаты қорғау-әсемдеу мақсатында қолданылып, ауданға қаттылықты және ұзақ уақыт жылтырауды қамтамасыздандырады. Негізінде, көп қабатты қаптамада мыс және никель қаптамасының қалыңдығы 20 мкм-ді құрайды. Хром қаптамасының қалыңдығы едәуір аз шамада 0,25-2 мкм интервалында болады. Әсемдік мақсатында хромның жұқа қабатын мырыш қаптамаларына тұндырады. Өз ретінде мыс және никель қаптамаларын мырыш қаптамасына қойдырады. Электротұндыру кезінде болатқа алдымен электролиттен мыс қабатын тұндырады, бұл жабысып бекуді қамтамасыз етеді, содан соң негізгі қабатты электролиттен өсіреді, бұл ауданның тегістелуін және жылтырауын қамтамасыз етеді. Соңғы кезде көп қабатты никель қаптамасы кең қолданысқа иеленді, олар жоғары деңгейлі қорғау қасиетіне иеленіп, соның нәтижесінде электрохимиялық қорғауды қамтамасыз етеді, оны никель қабаттарының ішінде іске асырып, механикалық қорғауды қамтамасыз етеді. Көп қабатты никель қаптамасына би-никель, три-никель және сил-никель қаптамалары жатады.Екі қабатты никельдеуде төменгі күңгірт немесе жартылай жылтыр қабаттарды электролиттерден тегістеуші қоспаларымен жағады, онда күкірт жоқ: бұл қабаттың қалыңдығы тұнбаның 80% құрайды. Жоғарғы жылтыр қабатты күкірті бар жылтыр қаптама түзетін қоспаларды электролитпен тұндырады. Бұл қабатта 0,08-ден 0,1% күкірт болады, сондықтан төменгі қабатпен салыстырғанда потенциалы жоғары дәрежелі теріс. Нәтижесінде төменгі және жоғарғы қабаттар арасында гальваникалық бу түзіліп, ол буда катод болып келетін төменгі қабатты тежейді (1 сурет).
Сурет 1. Көп қабатты қаптамалардың коррозияға ұшырау схемасы
Белгіленуі: 1-хром; 2-никель (S=0,05-0,08%); 3-жылтыр никель S=(0,01-0,2%); 4-жылтыр емес никель.
Би-никельге қарағанда три-никель қаптамасы үшінші қабатына ие болуымен ерекшеленеді, ол қабат күкірттің 0,1-0,2% құрайды. Бұл қабат жартылай жылтыр және никельдің жылтыр қабаттарын бөліп тұрады, оның қалыңдығы 1-2 мкм-ді құрайды. Күкірттің жоғары дәрежеде болуы никель агрессиялы ортамен қатысып төменгіге қарағанда теріс потенциалға, ал жоғарғыға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М. ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Уринбаева.Ж.C.
Графит құрамды қаптама алу технологиясын зерттеу
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы 5В072000-Бейорганикалық заттардың химиялық технологиясы
ШЫМКЕНТ, 2016
Ф.7.04-09
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М. ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Бейорганикалық заттардың химиялық технологиясы кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі, т.ғ.к.,
доцент Айтуреев М.Ж.
__________________________
___________________20__ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Графит құрамды қаптама алү технологиясын зепттеу
5В072000- Бейорганикалық заттардың химиялық технологиясы мамандығы бойынша
___________________________________ ___________________________________ _____
Орындаған
Уринбаева Ж.С.
Ғылыми жетекшісі
т.ғ.к. доцент
Жұлдызбаева С.Е.
Шымкент, 2016
Ф.7.04-10
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М. ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Химиялық инженерия және биотехнология жоғары мектебі
Бейорганикалық заттардың химиялық технологиясы кафедрасы
5В072000- Бейорганикалық заттардың химиялық технологиясы мамандығы
Бекітемін
БЗХТ кафедрасының меңгерушісі,
т.ғ.к., доцент Айтуреев М.Ж.
__________________________
___________________20__ж.
Дипломдық жұмысты орындауға
ТАПСЫРМА №
Студент Уринбаева Жамал Сапаралыевна ХТ-12-1к4
(аты-жөні) (тобы)
Жұмыс тақырыбы: Графит құрамды қаптама алу технологиясын зерттеу
Университет бұйрығы бойынша бекітілген №1-103с 20.10.2014 ж.
Аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі маусым, 2016ж.
Жұмысқа бастапқы мәліметтер_________________________ ________
___________________________________ _____________________________
___________________________________ _____________________________
Дипломдық жұмыс сұрақтар өңдеу тізімі
___________________________________ _____________________________
___________________________________ _____________________________
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС МАЗМҰНЫ
№
Рс
Бөлімдер
Кеңесші аты-жөні, қолы
1
2
3
Аңдатпа
Жұлдызбаева С. Е.
Мазмұны
Жұлдызбаева С. Е.
Нормативтік сілтемелер
Жұлдызбаева С. Е.
Анықтамалар
Жұлдызбаева С. Е.
Белгілеулер мен қысқартулар
Жұлдызбаева С. Е.
Кіріспе
Жұлдызбаева С. Е.
1
Әдебиеттік шолу. Патенттік ізденістер
Жұлдызбаева C. E.
2
Тәжірибелік бөлім
Жұлдызбаева С. Е.
2.1
Бастапқы шикізаттар, өнімдерге сипаттама
Жұлдызбаева С. Е.
2.2
Тәжірибені орындау әдістемесі
Жұлдызбаева С. Е.
2.3
Талдау әдістерін таңдау
Жұлдызбаева С. Е.
2.4
Тәжірибе нәтижелерін өңдеу
Жұлдызбаева С. Е.
2.5
Өндірістің технологиясын таңдау және жазбалау
Жұлдызбаева С. Е.
2.6
Материалды баланс есептеу
Жұлдызбаева С. Е.
3
Тіршілік қауіпсіздігі және еңбекті қорғау
Жұлдызбаева С. Е.
4
Қоршаған ортаны қорғау
Жұлдызбаева С. Е.
5
Экономика
6
Бизнес-жоспар
Қорытынды
Жұлдызбаева С. Е.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Жұлдызбаева С. Е.
ГРАФИКАЛЫҚ МАТЕРИАЛДАР ТІЗІМІ
Кестелер мен графиктер-2-3 дана
Принципалды технологиялық сызба-1 дана
Экономикалық кесте-1 дана
ҰСЫНЫЛАТЫН НЕГІЗГІ ӘДЕБИЕТТЕР
1. Сатаев М.С., Қошқарбаева Ш.Т., Түкібаева А.С. Коррозия процестері және оларды қорғау. Оқу құралы. - Шымкент.: М.Әуезов ат. ОҚМУ, 2009, 144 бет.
2. Қошқарбаева Ш.Т., Сатаев М.С., Ибрагимова Г.Н., Аманбаева Қ.Б. Гальваникалық қаптамалар технологиясы. Оқу құралы. - Шымкент: М. Әуезов атындағы ОҚМУ. 2014. - 108 б.
3. Піралиев С.Ж., Бутин Б.М., Байназаров Г.М.,- Жайлау С.Ж., Ержанов Қ.Б. Жалпы химия. Общая химияII том. Алматы. 2003 ж. 642 бет.
Тапсырманың берілген мерзімі ___ _________________________2016ж.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жетекшісі___________Жұлдызбаева С.Е.
Тапсырманы орындауға алған студент______________ Уринбаева Ж.C.
Ф.7.04-11
Дипломдық жұмыс жазудың
КҮНТІЗБЕЛІК КЕСТЕСІ
№
рс
Бөлімдер
Орындалуы, %
Орындалу мерзімі
Тапсырма берілу уақыты
Тапсырманы орындау уақыты
Кеңесші қолы
1
Кіріспе
5
10 күн
19.01.16
13.02.16
2
Аналитикалық шолу
15
26күн
19.02.16
13.02.16
3
Технологиялық бөлім
40
80күн
13.02.16
6.05.16
4
Тіршілік қауіпсіздігі және еңбекті қорғау
5
10 күн
6.05.16
15.05.16
5
Қоршаған ортаны қорғау
5
5 күн
6.05.16
11.05.16
6
Экономика
10
10 күн
6.05.16
20.05.16
7
Бизнес-жоспар
10
10 күн
6.05.16
25.05.16
8
Қорытынды
5
5 күн
20.05.16
25.05.16
9
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
5
5 күн
26.05.16
31.05.16
Барлығы
100
Жұмыстың ғылыми жетекшісі______________________Жұлд ызбаева С.Е.
(қолы, күні)
Диплом орындаушы_______________________Ури нбаева Ж.С.
(қолы, күні)
Норма бақылаушы _____________________ Жанмолдаева Ж.
(қолы, күні)
Андатпа
Дипломдық жұмыстың тақырыбы: Графит құрамды қаптама алу технологиясын зерттеу.
ХТ-12-1к4 тобының студенті Уринбаева Жамал Сапаралыевна.
Жетекшінің аты-жөні: Жұлдызбаева Салима Есболғанқызы.
Бұл дипломдық жұмыста көміртекті наноұнтақтары негізінде алынған наноқаптамалардың ғылыми зерттеулерінің нәтижелері келтірілген. Бірінші, көміртекті графитті наноөлшемде ұнтақтадық. Екіншіден, мыс пластинкасы сынамасы үлгісіне, осы алынған наноұнтақты құрамына енгізіп, щаңдату әдісі бойынша және электролитті қаптау әдісі бойынша қаптама алдық. Осы зерттеудің нәтижелері бойынша, Ia= 1А, 25 мин, Т=25oC, электролиттік қаптау үрдісі, шаңдану әдісіне қарағанда сапасы жағынан жоғары сапалы қаптама алынды.Бұл наноқаптамалар деталдардың үйкелісін және қажау үрдісін кемітеді.
Физика - химиялық зерттеу әдістерімен алынған көмірграфит негізіндегі наноқаптаманың фазалық және минералогиялық ерекшеліктерін анықтадық.
Дипломдық жұмыс беттен, кестеден суреттен, қолданылған әдебиеттерден тұрады.
Нормативтік сілтемелер.
1.ӘН ОҚМУ 7.15.2010 дипломдық жұмысты ұйымдастыру.
2.ҚР СТ 1157-2002 Жоғары кәсіптік білім беру. Білім беру ұйымдарының сапа менеджменті жүйесі.
3.ҚР СТ 1158-2002 ҚР мемлекеттік стандарты. Жоғары кәсіптік білім беру. Білім беру ұйымдарының материалдық - техникалық базасы.
4. ҚР СТ 1.12-2000 Қазақстан республикасының стандарттау жүйесі. Нормативтік текстік құжаттар. Құруға, баяндауға, рәсімдерге және мазмұнына қойылатын талаптар.
5. ҚР МЖМБС 5.03.016- 2008 ҚР мемлекеттік жалпыға міндетті білім стандарты. Жоғары оқу орындарында курстық жұмысты орындау ережелері.
6. ҚР ОҚМУ 4.08 -2010 құжатталған процедура. Құжаттарды басқару.
7. ҚР ОҚМУ 5.01-2010 Құжатталған процедура. Мәліметтерді талдау сапа менеджменті жүйесінің нәтижелерін тұрақты жақсарту.
11. МЕСТ 12.0.002-74. Еңбек қауіпсіздігінің стандарты келесі анықтама береді: Еңбек қауіпсіздігі Техникалық талаптар.
12. МЕСТ 12.1.005-88. ССБТ. Жұмыс аймағының ауасына жалпы санитарлы- гигиеналық жалпы талаптар. Техникалық талаптар.
13. МЕСТ 12.1.007-76 ССБТ.Зиянды заттар. Қауіпсіздіктің жалпы талаптары мен классификациясы. Техникалық талаптар.
Анықтамалар
Композициялық - (комбинирленген) электрохимиялық қаптамалар (КЭҚ) екінші фаза деп аталатын өте ұсақ инертті бөлшектердің көп мөлшері бар тұнбаны білдіреді.
Химиялық ток көз - химиялық тотығу- тотықсыздану реакциясының энергиясын тікелей электр энергиясына айналдыратын аспапты атайды..
Электрод деп - электрохимиялық реакциясына қатысушылар арасындағы электрондар ауысуын қамтамасыз ететін электро- химиялық жүйенің бөлінбес бөлшегі.
Зарядтау қисықтары - электрод потенциалымен және берілген электр мөлшерінің арасындағы тәуелділікті көрсететін қисықтар.
Сыйымдылық дегеніміз- конденсатордың электрлік сипаттамасы.
Сепаратор (диафрагма) - электр энергиясының химиялық көзіне қарай қолданылатын термин.
Электролит дегеніміз - реагенттер, бір және көп компонеттіиондалатын ерітінділер
Белгілеулер мен қысқартулар
ПИБ-полиизобутилен
ПСГ-полиизобутилен маркасы
ГТШ-газотермиялық шаңдану
м - метр - үзындық;
m - кг, г, т - заттардың массалары;
кг - килограмм - масса;
т - тонна (1000 кг) - масса;
τ - с, мин, сағ - уақыт;
с - секунд - уақыт;
мин - минут (60с) - уақыт;
сағ - сағат (3600 с) - уақыт;
кгссм2 - килограмм - күш сантиметр квадратына (9,80665 *10-4Па) -
қысым;
моль (М) - моль - заттың мөлшері;
л - литр (1*10-3) - көлем;
кг м3 - килограмм метр кубқа - тығыздық;
мс - метр секундына - жылдамдық;
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы.
Материалдық ресурстардың тапшылығының өсуіне байланысты металлургияның әлемдік дамуы ХХІ ғасырда металдарды тиімді пайдалануға және текқана үнемді легирленген қорытпаларды, жекелеп алғанда темір негізіндегі - болат пен шойын қорытпаларын пайдалануға бағытталған.
Конструкциялық материалдарға, машина жасау бұйымдарына талап етілген, пайдалану қасиеттерді беру металлургияда термиялық, химия-термиялық технологияны және бұйым бетін энергияның көздерімен өңдеуде пайдалануға негізделген. Мұндай әсер етудің нәтижесі болып бұйымның алғашқы бетінде құрылымдық өзгеруі болып табылады және бұл түрлендіру үдерісі немесе беттік қаптау деп аталады. Ғылыми-техникалық әлеуеттің
деңгейі, жалпы түрде өркениеттің деңгейі - бұл жаңа материалдың қажеттілігін анықтайды. Қажеттілік әсіресе XX ғасырдың соңғы он жылдығы мен XXI ғасырдың басында жоғары дәрежеге жете бастады. Қазіргі уақыттағы ең басты мәселе металдың коррозиясы және тозуымен күресу болып табылады. Бұл әсіресе бұйымдар, машина, агрессивті ортада: теңіз суы, көптеген қышқылдар, әртүрлі тұздарды өңдеуде, көмір мен руда және т.б өндірістерінде көп кездеседі. Соңғы жылдарда жүргізілген отандық және
шетелдік зерттеу жұмыстары, наноқұрылымды керамикалық және композициялық бұйымдардың дәл пішінін дайындауда, жоғары төзімділіктегі және кесуші құрал - саймандарды өндіру үшін наноқұрылымдық қатты қорытпаларды алу, наноқұрылымды ұрмалы төзімді термо және коррозияға беріктілігі жоғары қаптамаларды жасап шығарудың конструкциялық материалдарды жасау аймағының негізгі бағыттарының келешегі зор екендігін көрсетеді Ғылыми-техникалық прогресс пен даму деңгейлері жаңа материалдар жасаудың қажеттілігін арттырады. Композиттік электролиттік қаптамалар осы мәселені шешуде басты рөл атқарады. Композиттік элек-тролиттік қаптамалар-бұл металдық матрицадан тұратын және айрықша физика-химиялық қасиеттерге ие, дисперстік фазалары бар электролиттік композит болып табылады. Дисперсті болшектер 100 нм - ден кіші болса,
онда олар наноматериалдардың қатарына кіреді және дисперсті бөлшектер металдық матрицаның қасиеттерін түбегейлі өзгертеді. Сондықтан бұл композиттік электролиттік қаптамалар түсінігін жеке топқа бөліп реттейді, ал ең бастысы нанокомпозиттік электролиттік қаптамалар мен негізгі зерттеу жұмыстары олардың құрылымы мен қасиеттерін нақтылай түседі. КМ қасиеттері барлық кезде бұйымдардың немесе концентрациялардың барлық көлемінде талап етілмейді тек белгілі қалыңдықтағы жұқа қабатында ғана пайдалану шарттарына байланысты қапталса жеткілікті. Нанокомпозициялық электролиттік қаптамалар (нано-КЭҚ) әдісі дисперсті бөлшектер мен негізгі металды электролиттік бірге тұндыруға (жабыстыруға) жұқа қорғаушы қабатты композит түрінде алуға мүмкіндік береді
Дипломдық жұмыстың өзектілігі:
Өнеркәсіптің әр түрлі салаларының дамуы көміртекті материалдардың ассортиментін кеңейтуді талап етеді және осы себептен көміртекті материалдардың жаңа шикізат көздерін іздестіру үнемі назарда болып отыр.
Көміртегі негізіндегі материалдар ғылым мен техниканың көптеген салаларында кеңінен қолданыс тапқан. Оның шикізат көздері болып газ және сұйық көмірсутекті шикізаттар, тас және қара көмір, антрацит, торф және ағаштар табылады. Сонымен қатар өсімдіктердің жемістеренің сүйектері мен күріштің қабықшаларынан көміртекті материалдарды алу зерттеулері елімізде, сондай-ақ шетелдерде жүргізіліп жатыр. Көміртегі негізіндегі материалдар қазіргі кезде полимерлі композициялық материалдар, катализаторлар, жоғары температуралық металлургиялық және химиялық процестерде тотықсыздандырғыштар; көміртекті материалдар негізіндегі қаптамалар құрылыс конструкцияларында және газтасымалдағыштарда қорғаушы қабаттар ретінде және т.б. салаларда қолданылады. Графит негізіндегі бұйымдар оның ерекшелік қасиеттеріне қарай қазіргі таңда әсіресе аэрокосмостық техника кеңірек қолданады.Оның негізгі кемшілігі тотықан атмосферада ыстыққа беріктілігі төмен. Графит негізіндегі композициялық материалдардың тотығу үрдісі 450оС - тан жоғары температурада байқалады. Ыстыққа беріктілігін жоғарылату үшін силицирлеу және боросилицирлеу қолданады. Боросилицирленген графит негізіндегі бұйымдар 1200оС температурада шектеулі уақытта жұмысқа жарамды.
Металдардың негізінде жаңа құрамды нанокомпозициялық қаптама алуды өңдеу қазіргі кезде белгілі бір детальдардың және двигательдердің жұмыс жасау мерзімін ұзартуға, оларды коррозиядан қорғау, қажудан қорғауға, үйкелісін азайтуға септігін тигізеді. Менің зерттеу жұмысымда көміртек графит құрамды алынған ұнтағы негізіндегі алынған қаптамаларым осы кемшіліктерді жоюға негіз болады.
Дипомдық жұмыстың мақсаты мен міндеті: Ғылыми зерттеу жұмысымның мақсаты - әртүрлі двигательдердің жұмыс жасау мерзімін ұзартуға, оларды коррозиядан қорғау, қажудан қорғауға, үйкелісін азайтуға септігін тигізетін көміртекті графит құрамды қаптама алу болды.
Қаптамаларды қалыптастыру бұйымның жұмысшы
беттігіне ұнтақты материалдарды жалатумен жəне содан соң беріктендірумен жүзеге асырылады. Бұл кезде ұнтақты еркін салу жəне оның алдын ала бекітілуінің əртүрлі əдістері қолданылады. Ұнтақты еркін салу кезінде ұстау қалыптастырғыш орлармен немесе арнайы құрылғылармен қамтамасыз етіледі. Бұйымның бетінде ұнтақты материалдарды бекіту үшін байланыстырғыш материалдар қолданылады, мысалы, эмальдау
кезіндегі шликерлер типті. Қалыптанған ұнтақты қабаттың беріктендірілуі жүргізіледі: жоғары температуралы күйежентектеумен; жарылыс технологиясын қолданып балқытумен электромагниттік əсермен, электржанаспалы пісірілумен жəне т.б.
Ғылыми жаңалығы:
- көміртекті графит негізінде наноөлшемді ұнтақ алу
- көміртекті графит негізінде композициялық қаптамалар алу.
Практикалық қажеттілігі: Қазіргі уақыттағы ең басты мәселе металдың коррозиясы және тозуымен күресу болып табылады. Бұл әсіресе бұйымдар, машина, агрессивті ортада: теңіз суы, көптеген қышқылдар, әртүрлі тұздарды өңдеуде, көмір мен руда және т.б өндірістерінде көп кездеседі. Қаптаманы жалату электролитті былауларда жүзеге асырылады. Көбінесе мұндай қаптамаларды электролиттік немесе гальваникалық деп атайды. Кеңінен таралғаны металдармен электролиттік қаптау: никельдеу, хромдау, мырыштау жəне басқалары.
Осы көміртекті графит негізінде алынған қаптамалар өндірістегі аппаратура детальдардың коррозиядан қорғайды, қажудан қорғайды, үйкелісін азайтады.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негіздері және практикалық базасының айқындығы: Зерттеу жұмысымда көміртекті графит негізінде наноөлшемді ұнтақ алынды. көміртекті графит негізінде қаптамалар алынып, оның микроқұрылымы мен құрамы анықталды.
Зерттеу нысаны: Көміртекті графит негізіндегі наноұнтақ, құрамды поликомпонентті наноқаптама.
1. ӘДЕБИЕТТІК ШОЛУ. ПАТЕНТТІК ІЗДЕНІСТЕР.
1.1 Графитті қаптама
Құрамында кремний карбиді бар композициялық материалдар отыз бес жылдан астам уақыттан бері реактивті инфильтрация әдісі арқылы алынып келінді. Жалпы алғанда мұндай реактивті инфильтрация әдісі құрамында кремний карбидімен көміртек бар балқытылған кремнийді кеуек массамен вакуумде немесе орташа инертті атмосфералы қоршаған ортада жанастыруға негізделген. Балқытылған кремний көміртекпен кремний карбидін түзе отырып реакцияға түсетін массаға капиллярлы әсер салдарынан жібіген күйге өтеді. Бұл жерде кремний карбиді өзара әсерлесті болып табылады. Осындай жолмен алынған композициялық материал құрамында кремний карбиді мен күйіп кетпеген кремний бар (өзара әсерлес болып табылады) және қысқартылған күйік бар SiSiC ретінде түсіндіріледі. Мұндай композициялық материалдарды алуға арналған процесс өзара байланысты атқа ие реакциялық қалыптасу, реакиялық байланыс немесе реакциялық инфильтрация.
Тейлор (Taylor) (АҚШ патенті №3205043) сондай ақ құрамында кремний карбиді бар тығыз материалды кремнийді кеуек материалда реактивті инфильтрация жолымен алды. Тейлор Попперден айырмашылығы алдымен майдаланған кремний карбидінен тұратын брикетті алды, содан соң барып пайда болған массаға қажетті көміртектік мөлшерін қосты. Тейлор өзінің өнертабысын жүзеге асыру барысындағы бір нақты нұсқасында көміртекті карбонизирленген қарашайыр түрінде қосты, содан соң барып құрамында кремний карбиді мен инфильтрленген қарашайыр бар массаны қарашайырды ыдырату үшін қыздырды. Қалыптасқан массаны содан соң барып кремний қатысында 2000°С температурада қыздырады, оның мақсаты кремнийдің қалыптасқан масса кеуектеріне енуін тудыру және кремний карбиді түзілу үшін көміртек қосу арқылы реакцияны жүргізу.[1]
Хиллинг (Hilling) және оның "Дженерал Электрик Компани" компаниясындағы қызметтестері басқада әдістерді қолданды, яғни олар құрамында SiSiC бар талшықты композициялық материалдардың түрлерін көмір талшықтарынан брикеттерді реактивті инфильтрация әдісімен алды.
Чианг (Chiang) және басқалар (АҚШ №5509555 патенті ) құрамында SiSiC бар композициялық материалдардың алу жолын сипаттады, оған орай олар кремнийді балқымасын инфильтрат ретінде қолданды. Бұл балқыманы инфильтрлейтін брикет құрамында көміртегі болуы мүмкін, табиғаты бойынша көмртекпен байланысады, өте аз жадайда Мо, W немесе Nb, карбид, SiC, TiC немесе ZrC, нитрид, Si3N4, TiN немесе AlN, оксид, ZrO2 немесе Аl2O3, немесе инертті металл қосылыстар MoSi2немесе WSi2 сияқты немесе олардың қоспалары қолданды. Сұйық инфильтрат құрамына кремний мен алюминий, мыс, мырыш, никель, кобальт, темір, марганец, хром, титан, күміс, алтын, платина сияқты металлдар және олардың қоспалары кіреді.
Чианг және т.б. басқалардың өнертабысы бойынша брикет ретінде кеуекті көмір қолданылуы мүмкін ал сұйық инфильтрат балқымасы ретінде құрамында кремний мөлшері шамамен 90ат.%-тан 40 ат.%-қа дейін болатын және алюминий мөлшері 10 ат.% тан 60 ат.% қа дейін болатын кремний балқымасы мен алюминий балқымасы қолданылуы мүмкін, сонымен қатар брикетті кремний мен алюминиймен 900°С ден 1800°С-ге дейінгі температурада жанасуы мүмкіндігі бар, мұнда өте аз мөлшерде кеуек көмір кремний карбидін түзе отырып әсер етеді. Тура осындай әдіс арқылы алынған тығыз композициялық материалдың фазалық құрамын сипаттауға болады, оның құрамына кремний карбидін аз мөлшерде бір фазасына кремний мен алюминий балқымасы, табиғаты бойынша таза алюминий мен оның қоспалары кіреді. Брикеттегі көп құрамында көміртекті белгілі бір мөлшері бар құрам бөлікті сұйықтықты инфильтрациялаудың бір мәселесі инфильтраттың химиялық құрамы инфильтраци кезінде кенеттен өзгеріп кетуі мүмкін, сондай ақ брикет аясында бір орыннан басқа орынға алмасып кетеді. Нәтижесінде көрсетілгендей инфильтрат құрамына басында 54 ат.% Si және 46 ат.% Сu бар, алайда нфильтрациядан соң көміртек брикеті мыс мөлшері бойынша 100% құрады. Мұндай құрамдағы тез өзгерулер өңдеуді қиындатуы мүмкін; балқыма құрамында басында шамамен 30 ат.% Si және 70 ат.% Сu болған, инфильтрацияға жету үшін қысым қажет болған. Қысыммен инфильтрациялау күрделі және қымбат құрал жабдықтарды қажет етеді, және әдетте осы жолмен алынатын олардың мөлшері мен бөлшектерінің формасына қатаң талап қойылады.
Чианг және т.б. өздерінің ұсынып отырған әдістерін қосымша өңдеу әдістерінсіз өздеріне қажетті дайын өнім алуға қажетті композициялық материал алуды қамтамасыз етеді деп есептейді. Олар реагирленген реагент бетінде қалып кеткен қалдық, толық реагирленгенбеген сұйық инфильтрат қалдығын жою үшін өңдеуші машиналарды қолданбай ақ бірқатар материал алуды сипаттайды. Чианг және т.б. композициялық материалды инфильтрациялаған соң беттегі артық сұйық балқыманы буландыруға дейін немесе ұшыруға дейінгі температураға дейін қыздыруға болады деп есептейді. Альтернативті нұсқада реагирленген брикетті травительге тиеуге болады, мұнда реагирленген сұйық инфильтрат еріп кетеді, ал артық реагирленбеген инфильтрат қалады. Сонымен қатар, реагирленген брикетті құрамында көміртек, немесе Ti, Zr, Mo немесе W сияқты металлдар кіретін ұнтақпен жанастыруға болады, нәтижесінде реагирленбеген сұйық инфильтрат балқымасымен олар реакцияға түседі.[2]
РФ патент №2000000 Көміртекті графитті материалдардан кремнийкорбидті қаптама алу әдісі. Өнертабыс түсті және қара металлургия, машинажасау космостық және авиация техникасында, электрондық және химиялық өнеркәсіпте,̊ химиялық реакторларды тотығудан қорғауда қолданылатын көміртекті графитпен кремний корбидті қаптама алудың термоөңдеу және ұнтақтәрізді кремнийді 1500-2200̊ C аралығында атмосфералық қысымда 1-1,5 сағат та алу әдісі белгілі. Бұл әдістің негізгі кемшілігі қаптаманың біркелкі еместігі. Өнертабыстың міндеті қаптаманың сапасын және оның ыстыққа төзімділігін арттыру.[3]
РФ патент №1740494 Өнертабыс металдардың және көміртекті графитті химия термиялық өңдеуге қатысты және ол графит бұйымдар қолданылатын металдар өнеркәсібімен өндірісінде қорғаныштық қаптама алуда қолданылуы мүмкін. Жұмыстың мәні қорғаныштық қаптама алу үшін ұсынылған құрамда 20-30% дибориді бар.Аталған құрам негізінен графитті подложканы қорғау үшін металдық подложка үшін жарамды. Бұл жұмыстың мақсаты қаптаманың тозуға және коррозияға төзімділігін арттыру. Бұл құрамды тәжірибелік тексеру үшін компоненттер қоспасы дайындалды Қоспаны қатты компонеттерді араластырып содан соң оған барлық қатты бөлшектерді біркелкі жауып тұру үшін алдын ала дайындалған байланыстырушы 8,0 дік КМЦ сулы ерітіндісін қосты.[4]
АҚШ патент №5205970, Милливой Брюн (Millivoj Brun) және т.б. құрамында кремний карбиді бар материалдарды инфильтрация жолымен артық инфильтратты жою әдісін ұсынды. Нақтырағы, Брюн және т.б. реакциялық қалыптасқан материалды инфильтратты өзіне сіңіріп алушы құралмен жанастырды, сіңіріп алушы құрал ретінде көмір үзінділерін пайдаланды. Нақтырақ айтқанда, сіңіргіш құралдар инфильтратты балқытатын температурада немесе одан да жоғары температурада бірдей болатын инфильтратты суландыруға арналған кеуек материалдар массасынан тұруы мүмкін. Құралда қалыптасқан реакционды материалдағы инфильтрат мөлшеріне тең немесе оданда үлкендеу болатын капиллярлар болады. Осылайша, реакционды қалыптасқан материалдағы кеуекті толықтырып тұратын инфильтраттар сол реакционды материалда қалады, керісінше сіңіргіш материалға ағып кетпейді және реакционды қалыптасқан материал кеуектерін тастап шығып кетпейді.
Брюном және т.б. ғалымдар ұсынған артық кремнийді сіңіргіш құралдар көмегімен жою әдісі тиімді болуы мүмкін, алайда олар түзілген композицилық материалды сіңіргіш материалмен жанастыру мен ликвидусқа айналу температурасына дейін қыздыруды қамтитын қосымша өңдеуді талап етеді. Бұл жағдайда жою құралы немесе ең кем дегенде артық инфильтраттың мөлшерін азайтуға бағытталған құрал қажет.[5]
Бұл жұмыстың мақсаты пішіні дайын өнім пішініне жақын, сонымен қатар дайын өнімнің қажетті мөлшеріне жетуге бағытталған, шлифовкалау немесе станокта өңдеу көлемі азайтылған, құрамында кремний карбиді бар материал алуға, соққы тұтқырлығы аз құрамында кремний карбиді бар композициялық материал алуға, жылу өткізгіштігі жоғары құрамында кремний карбиді бар композициялық материал алуға бағытталған.
Бұл өнертабыстың міндеті жылулық кеңею коэффициенті кремний карбидінің жылулық кеңею коэффициентінен жоғары болатын құрамында кремний карбиді бар композициялық материал алуға бағытталған, балқу температурасы кремнийдің балқу температурасынан аз болатын құрамында кремний карбиді бар композициялық материал алуға бағытталған.
Бұл жұмыстың міндеті құрамында боры бар барьерлік материалдарды немесе инфильтрациялау дәрежесін реттеуді қымбат технологияларды қолданудан қашпастан құрамында кремний карбиді бар композициялық материал алуға бағытталған.
Өткізгіш массаның инфильтрациялануын жақсарту мақсатында өте жиі жағдайда көміртек қосады. (Өткізгіш масса ұғымы брикет дегенді білдіреді). Алайда мұндай балқытудың бір түрі өзгерту болып табылады, себебі инфильтрат құрамындағы енгізілген көміртек мөлшері өзгереді. Сондықтанда осы өнертабыс авторлары проницирлейтін масса құрамындағы көміртек мөлшерін реттеп отырудың маңыздылығын анықтады. Пронирцирлейтін масса құрамындағы еркін көміртек мөлшері сынамалардың толық инфильтрациясы жүруі үшін ұстап тұру қажет, алайда оларды брикеттерде өзгеруі кезінде сапасы өзгеруі қажет емес. Осылайша, инфильтрат балқымасы құрамында болатын өзгерістерді азайта отырып, ірі дене инфильтрациясын жүзеге асыруға болады, ол өз кезегінде құрамында кремний карбиді бар, барлық материал бойынша біркелкі құрамға ие диспергирленген фазасы бар композициялық материал алуға мүмкіндік береді.
Көп құрам бөлікті инфильтратты қолдану бір қатар артықшылықтарға ие, олар композициялық материал алуға мүмкіндік бергенімен қатар, олар қату кезінде нөльдік өзгерістерге ұшырайды нақтырағы мүлдем өзгермейді (ісіну немесе отыру).
Осы өнертабыстың тағы бір аспектісінің мысалы ретінде айта кететін жайт, құрамында кремнийі және бір немесе бірнеше басқада элементтері бар инфильтратты балқыту инфильтраттың балқу температурасын азайтуға алып келеді. Айта кететін жайт, балқыма құрамында кездесетін металлдарға жататындар: алюминий, бериллий, мыс, кобальт, темір, марганец, никель, қалайы, мырыш, күміс және алтын. Балқу температурасының төмендеуі немесе ликвидус төмендеуі инфильтрация процессін төмен температурада жүргізуге мүмкіндік береді. Мысалы, инфильтрат құрамында кремний мен алюминий балқымасы болған кезде, құрамында аздаған көміртек бар кеуек массаның инфильтрациясын шамамен 1100-1300°С аралығындағы температурада жүргізуге болады. Салыстыру үшін айта кететін жайт, инфильтрат құрамына балқу температурасы 1412°С болатын, ал қату температурасы балқу температурасынан жоғары болатын кремний кіреді. Төмен температурада жұмыс істеудің ең маңызды оң әсерлерінің бірі төмен температурада инфильтрация өткізгіш масса шекарасында жақсы аяқталады. Сонымен қатар, өткізгіш массаны ұстап тұру үшін қымбат тұратын графитті технологиялық формаларды пайдалану керек және оларға сұйық инфильтрат сіңіру үшін макро бөлшектер түріндегі керамикалық заттың кеуек масса түріндегі арзан материалдарды қолдануға болады. Осылайша, инфильтрацияны төмен температурада жүргізу операторға процессті жақсы реттеуге мүмкіндік береді, және бұл кезде уақыт пен энергнияны үнемдегенді есептемегенде.
Құрамында кремний карбиді бар композициялық материалды алудың аспектілеріне жататындар:
Құрамында бір материал толықтырғыш болатын және инфильтрацияны жеңілдететін, кем дегенде 10 пайыз көміртек болатын массаның өткізгіштігін қамтамасыз етеді, көрсетілген массада толықтырғыш ретінде ең кем дегенде бір формадан тұратын бөлшектер, ұлпалар, толық сфералар қолданылады, ал көрсетілген сіңіргіш массаның көлемдік тығыздығы ең кем дегенде теориялық тңыздықтың 61% құрайды;
өткізгіш материалдың кем дегенде бір қабатын кремний карбиді бар базалық қабаты көміртекпен бойынша қамтамасыз етеді;
құрамында кремнийі бар инфильтрат материалын кем дегенде кремнийден басқаша бір металл болады;
аталған материалды ликвидус температурасынан жоғары температурада қыздырады және балқыған металл инфильтраты түзулі үшін шамамен 1400°С температурадан аспауы шарт;
аталған материал инфильтратына өткізгіш массамен жанастырады;
аталған балқытылған материал инфильтратының өткізгіш массамен инфильтрациясын жүзеге асырады және реакцияны қамтамасыз етеді.
Жоғарыда аталған өткізгіш материал ол брикет болып табылады, ал толықтырғыш материал мөлшері субмикроннан бірнше миллиметрге дейін болатын толықтырғыш дене болып табылады. Бұл әдісте көміртек жабынды ретінде қолданады, ең кем дегенде толықтырғыш материал ретінде қолданылады.
Бұл жұмыс бойынша аталған көміртек қант негізінде қарашайыр түрінде өткізгіш массаға салынады және бұл қарашайырдың термиялық ыдырауы тотықпайтын атмосфрада орын алады.
Мұнда қолданылатын металлдар Аl,Сu,Sn, Zn және олардың қоспалары.
Бұл өнертабыстың басқада аспектісіне жататын қосымша тіреуішпен қамтамасыз ету болып табылады, мұнда өткізгіш масса бетіне табиғаты бойынша инфильтрлемейтін төсегіш материал жағады.
Бұл аталған өнертабыс инфильтрация жүргізілетін өткізгіш масса бетіне немесе осы масса мен көршілес инфильтрант материал арасында бір немесе бірнесе немесе барлық көп құрам бөлікті инфильтратты орнатуды қамтиды. Ең қолайлысы балқыма түріндегі инфильтрат құрам бөліктерінің болуы немесе құйма немесе басқада формада кездесуі, ал содан соң барып бұл балқыма инфильтрация жүзеге асырылатын өткізгіш масса құрамына енгізіледі. Инфильтрат материалын өткізгіш массамен тікелей жанастыра отрып енгізуге болады, немесе бұл инфильтрат материалын өткізгіш массадан оқшаулап қалдыруға болады, бұл ретте олардың қабырғалары арасында сіңіргіш құрал қалдыру шарт, себебі ол балқыған инфильтрант материалын өткізгіш массаға немесе оның ішіне қарай бағыттауы шарт. Сіңіргіш құрал ретінде кез келген материал қолдануға болады, ол балқыған инфильтрат материалын сіңіріп алуға қабілетті болуы шарт.
Бұл өнертабыс кремний карбидін өз орнында алуға бағытталған. Сондықтанда көп құрамды материал инфильтраттың бір құрам бөлігі кремний болып табылады. Ал қалған құрам бөлік немесе құрам бөліктер өңдеу кезінде немесе алынған композициялық материалдың жағымсыз қасиеттерін жоюға бағытталан.
Құрамында кремнийі бар балқыманың инфильтрациясы жүретін атмосфера инертті немесе әлсіз тотықтырғыш болып табылады. Сондықтанда аргон, гелий, қалыптастыратын газ және көміртек монооксиді. Алайда инфильтрацияның сенімділігіне және тұрақтылығына қол жеткізу үшін ең қолайлысы вакуумның қоршаған ортасы болып табылады.
Құрамында кремнийі бар инфильтраттың инфильтрациясын жүзеге асыруға қажетті масса немесе брикет өңдеудің локальді шарттарында инфильтратты сіңіру үшін өткізгіш болуы шарт. Берілген температурада, мысалы шамамен 2150°С температурада таза кремний карбидін қосымша қысымда кремниймен инфильтрлеуге (мысалы АҚШ №3951587 патентін қараңыз авторлары Аллиегро (Alliegro) және .т.б.), алайда типтік жағдайда сіңіргіш масса құрамында бірқатар элменттер немесе таза көміртек процессті жеңілдету үшін беріледі. Көміртек көп мөлшерде болған сайын, кремний карбиді соншалықты көп алынатын болады. Сонымен қатар құрамында көміртек мөлшері жоғары өткізгіш массаның инфильтрациясын жүргізуге болады, алайда бұл өнертабыста оны қолданудан қашу қажет, себеқұрамында көміртек мөлшері жоғары өткізгіш массаның инфильтрациясын жүргізуге болады, алайда бұл өнертабыста оны қолданудан қашу қажет, себебі балқыма брикеттің бір зонасынан екінші зонасына өткен кезде олар өзгеріске ұшырайды. Құрамның өзгеріске ұшырауы көп жағдайда қажет емес, оны екі түрлі себеппен түсіндіруге болады. Біріншіден, балқыманың өзгерген құрамы инфильтрацияны жүзеге асыруға қажетті өткізгіш массаны жібітетіндей болуы мүмкін. Екіншіден өткізгіш массаны толығымен инфильтрлеу үшін біраз жоғары температуралық режимді ұстап тұру қажет, себебі ол инфильтрат фазасында құрам бөліктердің біркелкі таралуына қажет. Құрам бөліктер көп болған сайын жаға уақыты ұзақ болуы мүмкін, олар тәжірибеде жүзеге асыруға қол жетімсіз.[6]
Құрамында кремний карбиді бар өткізгіш массаны инфильтрациялау композициялық материалдар алу үшін қажет екені белгілі. Алайда көміртек болмаған жағдайда кремний карбиді тек қана кремнийдің балқу температурасынан жоғары температурада ғана кремний инфильтрленеді. Ал температура кремнийдің балқу температурасынан сәл ғана жоғары болған жағдайда инфильтрациялау қиынға соғады. Егерде алюминий сияқты металл кремниймен бірге балқитын болса, онда балқу температурасы немесе ликвидус температурасы төмендейді, және оған сай жұмысшы температурада төмендеуі мүмкін ол өз кезегінде инфильтрацияның төмендеуіне алып келеді. Осы жағдайларда кремний карбиді сияқты материалды төсегіш қабат ретінде немесе брикет ретінде қолданады. Кремний карбидн төсеніш материал ретінде қолданудың артықшылықтарының бірі төсеніш материал ретінде қолданған кремний карбидін бір мезетте инфильтрацияны жүзеге асыратын өткізгіш масса ретінде, композициялық материалға айналдырмай ақ қолдануға болады.
1.2 Кремний карбидінен жасалған өнімдер және олардың қасиеттері
Композициялық (комбинирленген) электрохимиялық қаптама(КЭҚ) құрамында екіншілік фаза деп аталатын майда инертті бөлшектерден тұратын металлдар тұнбасы болып табылады. КЭҚ қолданылу мақсатына байланысты екіншілік фаза ретінде түрлі заттар мен қосылыстар қолданылады. Комбинирленген қаптама галваноқаптама мен басқа да материалдар қасиетін қоса отырып өнімнің беттік қасиетін жақсартуға мүмкіндік береді. Техникада соруға төзімді және де қатты композициялық материалдар қолданылады: никель-алмаз, никель-карборунд, никель- корунд, үйкеліс коэффициенті аз болатын өздігінен жағылатын материалдар, никель-молибденсульфиді, медь-графит, жылуға төзімді никель-кремния карбиді немесе вольфрам карбиді, коррозияға төзімді жабынды және т.б.
Камерада жасалынатын атмосфера бір жағынан кристаллданатын материалдың физико-химиялық қасиетімен анықталса, ал екінші жағынан қыздыратын элемент қасиетімен анықталады. Қыздырғыш элемент ретінде платинадан жасалған бұйымдар, құрамында платинасы бар балқымалар, иридий, графит, карбид, кремний және т.б. материалдар қолданылады. Мұндай материалдар қолданлатын шектік температура диаметрі 7 және биіктігі 6-8 мм болатын зона үшін көрсетілген.
Кремний карбиді және оның отқа төзімді туындылары үлкен жылу өткізгіштік қасиетке ие. Бұл қасиеттері муфельдерде, термобудан қорғайтын құбырларда және тағыда басқа бұйымдарда газ ортасның оттың және т.б. әсерінен оқшау үшін қолданылады. Кремний карбидінен жасалған қыздырғыштарды дайындаудың арнайы әдістері мен рекристаллизация әдісін енгізу нәтижесінде толығымен кремний карбидінен жасалған қыздырғыштар алуға қол жеткізілді, олар басқа барлық формалардан электрлік қасиеті боынша ерекшеленеді. Әдетте рекриссталлизацияланған кремний карбидінен жасалған бұйымдар суық жағдайда жоғары және кездейсоқ электрлік кедергіге ие және электрлік кедергінің жоғары температуралық коэффициентіне ие. Басқаша жағынан қарағанда бұл өнертабыс негізгі фазасы кремний карбидінен тұратын композициялық материалға жатады; инфильтрленген балқыманың қалдық материалы барлық аталған фазаға таралады, аталған инфильтрленген балқыма материалы құрамында міндетті түрде кремний болады және аталған металл немесе басқада қату кезінде пішіннің өзгеруіне ие болады, ең кем дегенде олардың пішіні 7 пайызға өзгереді, сонымен қатар аталған инфильтирленетін балқыма металлының балқу температурасы шамамен 1412°С болады; және ең кем дегенде жалпы көлемнің 59 пайызына бір толықтырғыш материал аталған негізгі фазаға таралады, құрамында бір материал толықтырғыш болатын және инфильтрацияны жеңілдететін, кем дегенде 10 пайыз көміртек болатын массаның өткізгіштігін қамтамасыз етеді, көрсетілген массада толықтырғыш ретінде ең кем дегенде бір формадан тұратын бөлшектер, ұлпалар, толық сфералар қолданылады, ал көрсетілген сіңіргіш массаның көлемдік тығыздығы ең кем дегенде теориялық тыздықтың 61% құрайды; кремнийден және кремнийден ерекшеленетін кем дегенде бір құрам бөліктен тұратын аталған материал инфильтратын ликвидус температурасынан асқанша қыздырады және балқыған металл инфильтраты түзулі үшін шамамен 1400°С температурадан аспауы шарт; құрамында кремнийі бар инфильтрат материалын кем дегенде кремнийден басқаша бір металл енгізеді; өткізгіш материалдың кем дегенде бір қабатын кремний карбиді бар базалық қабаты көміртекпен бойынша қамтамасыз етеді; аталған материал инфильтратына өткізгіш массамен жанастырады; аталған балқытылған материал инфильтратының өткізгіш массамен инфильтрациясын жүзеге асырады және реакцияны қамтамасыз етеді және қалдық материал инфильтратын қатаю тепературасына дейін суытады.Жоғары температурада жұмыс жасайтын машиналардың бөлшектерін жасау үшін композициялық материалдар қолданылады, соның ішінде металлдар, фармирленген немесе қатты дисперсті талшықтар немесе баяу балқитын қосылыстардың талшықтары. Кремний карбиді талшығы өзінің физико-химиялық қасиетінің арқасында матрицалар үшін ең тиімді материалдардың бірі болып табылады. Жоғары температурада жұмыс жасауға арналған композииялық материалдардың негізгі жұмысқа қабілетті критериясына жататын ол матрица мен талшықтардың сай келеуі (талшық пен матрица арасында кері байаныс болмауы), себебі олардың өзара жанасу шекарасындағы химиялық реакция мен диффузия осы жүйенің беріктігінің төмендеуінің алғы шарты болып табылады. Кремний карбиді мен титан матрицасының сәйкестігі туралы мәліметтер әдебиеттерде жоқ. Кремний карбидінің талшығы металл өзекке ие, кремний карбиді мен титан матрицасының және воьлфрам өзегінің температуралық айырмашылығы олардың сәйестігін шектейді.
Электротехникалық карборундты бұйымдары коксты органикалық байланыстырғыштармен, металл кремниймен және басқада арнайы қоспалармен карборунд ұнтағынан өздігінен пісіру арқылы жасалынады. 1700° тан жоғары температурада қыздырған кезде масса піседі және тазалығы бойынша кремний карбидіне жақын құрамға ие болады. Бұйымның қасиеті дайындау әдісіне байланысты болады. Жоғары температурада жұмыс жасайтын химиялық және металлургиялық жабдықтар бөлшектері үшін тозбайтын материал ретінде жасалады. Ол кең зоналы жартылай өткізгіш болып табылады (Eg=2,23,2 эВ, модификациялау түріне байланысты), оларды жоғары температурада, электрлік беріктілікте және жақсы жылу өткізгіштікте күштік және СВЧ электрониктері ретінде қолданады. Кремний карбидінің рұқсат етілмеген зонасының үлкендігі оның спектрдің барлық көрінетін диапазонын қамтитын тиімділігі жоғары жарық диодтары ретінде қолдануға мүмкіндік береді. Мұндай апаттан сақтану үшін хлор өндірісінде құрал жабдық дайындау барысында қорғасын,титан, арнайы сұрыпты болат, графит, шыны жəне фарфор қолданылады. Сонғы жылдарда болат буйымдарды қорғаушы қабат ретінде полиэтилен, фторопласт, фаолит, винипласт жəне басқада полимерлік материалдар қолданылуда. Болат аппараттар жəне құбыр желісіндегі каррозияны төмендету үшін хлор, көмірсутек жəне хлорөнірүшілерді кептірү қажет.
Резеңке өндірісінде бірнеше көмекші материалдар қолданылады.
1. Ұнтақтаушы зат (тальк, бор, коахмал)
2. Майлауға арналған материалдар (сабынның сулы ерітіндісі, натри гипосульфит, натрий силикаты жəне т.б.)
3. Желімдеуден алдын резинке бұйымдарды майлауға арналған материалдар (құрамында ұнтақталған слюда, күйе, графит т.б. бар)
4. Кейбір дайын резинке бұйымдарды бояуға арналған материалдар (нитролак жəне қорғаушы қаптама) Қазіргі кезде графитті қорғаушы қаптаманың жасалуына өте керекті үшкомпонентті қоспаның жайылуы (65% 2г+25% Та 10% НО) зерттелді. Төсем (подложка) ретінде В-1, МГ, ПРОГ-2400 Сұрыпты гоафит қолданылды. Графит өте жоғары жылу жəне электрөткізгіштікке ие. Сондай ақ ол жоғары газөткізгіштігімен оңай тотығады. Газөткізгіштікі қуысты бітеп жəне қайта графитпен немесе графитті корғаушы қаптама, карбид немесе нитрид көмегімен айтарлықтай төмендету мүмкін. Мұндай қаптама тотығуға төзімділіктіде жоғарылатады. Жоғарыда айтылған конструкциялық материал жəне корғаушы қаптама ретінде қолданылатын бейметалдық материалдар төмен жылуөткізгіштік коэффицентке ие. Сонғы жылдары химия жəне өнеркəсіптің басқада салаларында ерекше агрессиялық жағдайда жұмыс жасайтын аппараттар жəне конструкциялар жасап шығару үшін көміртекті материалдар, яғни көмір, кокс, графит қолданылады.
Композициялық электрохимиялық қаптамалардың жалпы сипаттамасы.
Композициялық-(комбинирленген) электрохимиялық қаптамалар (КЭҚ) екінші фаза деп аталатын өте ұсақ инертті бөлшектердің көп мөлшері бар тұнбаны білдіреді. КЭҚ атқаратын міндетіне байланысты екінші фаза болып әр түрлі заттар мен қосылыстарды қолданады. Комбинирленген қаптамалар заттардың аудандарының қасиеттерін гальвано қаптамасымен басқа материалдардың қасиеттерін біріктіріп беткейлік қасиетті жақсарта түсуге мүмкіндік береді. Осылай техникада төзімді және қатты композициялық қаптамалар қолданылады: никель-алмаз, никель-корунд, никель-корборунд, үйкеліс коэффициенті төмен өздігінен жағылатын қаптама, никель-молибден сульфиді, мыс-графит, ыстыққа төзімді никель қаптама-кремний немесе вольфрам карбиді, антикоррозиялық қаптамалар және т.б. Екінші фаза ұнтақтарының өлшемі 0,1-1 мкм болады, оны электролитке металды тұндыруда қолданылады және онда ол қалқыма қалыпта болады. Металлды электротұндыру процесіне екінші фазаның болуы электролитті сығылған ауамен немесе механикалық араластырғышпен араластырады және екінші фаза бөлшектердің электрофоретті құбылысы есебінен катодқа түсіп, оған жабысып электрлік тартылыс есебінен онда ұсталынады. Бөлшектер қалыңдап тұнып және жабында бекиді. Алынған КЭҚ 10%-ке дейін екінші фаза болады. КЭҚ қасиеттерін жақсарту үшін оларды кейін термиялық өңдеуге жібереді. Өнімдерге қорғаныс-әсемдік және арнайы қасиеттерді беру үшін әр түрлі физика-механикалық және антикоррозиялық қасиеттеріне ие көп қабатты қаптамаларды немесе бір металдар қабатын қолданады. Әсемдік үшін комбинирленген мыс-никель-хром қаптамалары қолданылады. Мысты және никельді қаптауды кезектестіру мықты коррозиялық қорғанысты қамтамасыздандырады, сонымен қоса мыс қабаты бекудің мықтылығын жақсартады және тапшы никельді үнемдеуге мүмкіндік береді. Хром қабаты қорғау-әсемдеу мақсатында қолданылып, ауданға қаттылықты және ұзақ уақыт жылтырауды қамтамасыздандырады. Негізінде, көп қабатты қаптамада мыс және никель қаптамасының қалыңдығы 20 мкм-ді құрайды. Хром қаптамасының қалыңдығы едәуір аз шамада 0,25-2 мкм интервалында болады. Әсемдік мақсатында хромның жұқа қабатын мырыш қаптамаларына тұндырады. Өз ретінде мыс және никель қаптамаларын мырыш қаптамасына қойдырады. Электротұндыру кезінде болатқа алдымен электролиттен мыс қабатын тұндырады, бұл жабысып бекуді қамтамасыз етеді, содан соң негізгі қабатты электролиттен өсіреді, бұл ауданның тегістелуін және жылтырауын қамтамасыз етеді. Соңғы кезде көп қабатты никель қаптамасы кең қолданысқа иеленді, олар жоғары деңгейлі қорғау қасиетіне иеленіп, соның нәтижесінде электрохимиялық қорғауды қамтамасыз етеді, оны никель қабаттарының ішінде іске асырып, механикалық қорғауды қамтамасыз етеді. Көп қабатты никель қаптамасына би-никель, три-никель және сил-никель қаптамалары жатады.Екі қабатты никельдеуде төменгі күңгірт немесе жартылай жылтыр қабаттарды электролиттерден тегістеуші қоспаларымен жағады, онда күкірт жоқ: бұл қабаттың қалыңдығы тұнбаның 80% құрайды. Жоғарғы жылтыр қабатты күкірті бар жылтыр қаптама түзетін қоспаларды электролитпен тұндырады. Бұл қабатта 0,08-ден 0,1% күкірт болады, сондықтан төменгі қабатпен салыстырғанда потенциалы жоғары дәрежелі теріс. Нәтижесінде төменгі және жоғарғы қабаттар арасында гальваникалық бу түзіліп, ол буда катод болып келетін төменгі қабатты тежейді (1 сурет).
Сурет 1. Көп қабатты қаптамалардың коррозияға ұшырау схемасы
Белгіленуі: 1-хром; 2-никель (S=0,05-0,08%); 3-жылтыр никель S=(0,01-0,2%); 4-жылтыр емес никель.
Би-никельге қарағанда три-никель қаптамасы үшінші қабатына ие болуымен ерекшеленеді, ол қабат күкірттің 0,1-0,2% құрайды. Бұл қабат жартылай жылтыр және никельдің жылтыр қабаттарын бөліп тұрады, оның қалыңдығы 1-2 мкм-ді құрайды. Күкірттің жоғары дәрежеде болуы никель агрессиялы ортамен қатысып төменгіге қарағанда теріс потенциалға, ал жоғарғыға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz