Жазба және археологиялық деректер негізінде түрік қағанатының құрылу тарихы мен оның сыртқы саясатының негізгі бағыттарын анықтау
КІРІСПЕ
1 АЛҒАШҚЫ ТҮРІК ҚАҒАНАТЫНА БАЙЛАНЫСТЫ ДЕРЕКТЕР
1.1Қытай жазба деректері
1.2 Алғашқы Түрік қағанатына қатысты жазба ескерткіштер
1.3 Батыс және Шығыс жазба деректері
2 АЛҒАШҚЫ ТҮРІК ҚАҒАНАТЫНЫҢ САЯСИ ТАРИХЫ
2.1 Түрік қағанатының құрылуы мен дамуы
2.2 Ұлы Түрік қағанатының ыдырау кезеңі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 АЛҒАШҚЫ ТҮРІК ҚАҒАНАТЫНА БАЙЛАНЫСТЫ ДЕРЕКТЕР
1.1Қытай жазба деректері
1.2 Алғашқы Түрік қағанатына қатысты жазба ескерткіштер
1.3 Батыс және Шығыс жазба деректері
2 АЛҒАШҚЫ ТҮРІК ҚАҒАНАТЫНЫҢ САЯСИ ТАРИХЫ
2.1 Түрік қағанатының құрылуы мен дамуы
2.2 Ұлы Түрік қағанатының ыдырау кезеңі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Жұмыста Алғашқы Түрік қағанатының саяси тарихы дерекнамалар, археологиялық ескерткіштер негізінде қарастырылды. Түрік қағанатының саяси тарихы жаңаша зерделенді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Адамзаттың үшінші мыңжылдыққа аяқ басуы интеграциялық үдерістермен қатар, әрбір халықтың өзіндік қасиеті мен мәдениетінің ерекшелігін сақтауымен сипатталады. Тарих, тіл және мәдениет халықтың өзіндік ерекшелігін сақтаудың негізгі құрамдас бөліктері болып табылады. Қазақстанның мемлекеттік дәстүрлерінің қазақтың этникалық тамыры тәрізді терең тарихы бар, оларды түрлі тарихи кезеңдермен сабақтастыра зерделеу өзекті бағыттар санатына жатады. Өйткені қазіргі дүниежүзілік тарихтың тұжырымдамасы жекелеген халықтардың жүріп өткен сүрлеулі жолымен бір құрамда қарастыруды қажет етеді. Ал тарих ғылымы үшін Еуразия кеңістігінде өзіндік ерекшелігімен сипатталатын Түрік қағанаты мен оның мұрагерлерінің этникалық, саяси және әлеуметтік қырларын зерттеудің орыны ерекше екендігі айқын. VI ғ. саяси тартыс сахнасына көтеріліп,Орталық Азия шеңберінде өзіндік тарихы мен төлтума мәдениетін қалдырған ежелгі түріктер кез келген зерттеушіні бей-жай қалдырмайтыны анық. Көнетүріктік мемлекеттік одақтардың тарихын зерттеу ертеден және барынша жемісті жүргізіліп келеді, соған қарамастан идеология мен мәдениеттің кейбір аспектілері әлі күнге дейін шешімін таппай отыр. Тарихи деректер түрлі нұсқада түсіндіріліп, соның нәтижесінде түрік мемлекетінің болғандығына күмән келтіретін ойлардан бастап олардың Еуразия кеңістігіндегі үстемдігіне қырыннан қарайтын керағар тұжырымдар жасалуда. Бұл зерттеуді жүргізу барысында біз түрік мемлекетінің біртұтас құбылыс екендігін басты назарда ұстап, оның негізгі құрамдас бөліктері көшпелі мәдениеттің құндылықтары мен отырықшы өркениеттің жетістіктері арасындағы өзара тығыз байланыстар болғандығын естен шығармаймыз. Түріктердің мемлекетінің қалыптасуы, этникалық мәдениетінің дамуы және олардың көрші халықтармен қарым-қатынас үдерісін мақсатты түрде терең зерттеу алғашқы Түрік мемлекетінің әлемдік тарихтағы орнын өркениеттілік тұрғыдан негіздеуге септігін тигізеді. Еуразия даласында кезінде алып империя құрған түріктердің тарихы тұңғиықта жатыр. Өз дәуірінің алпауыт империяларынан дамуы жағынан еш кем түспейтін Түрік қағанатының әлем тарихында алатын орны бөлек.Даңқты ғұндардың жолын қуған Түрік қағанаты өз туы астында бірталай түрікітілдес халықтарды жиналуына ұйытқы болды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Адамзаттың үшінші мыңжылдыққа аяқ басуы интеграциялық үдерістермен қатар, әрбір халықтың өзіндік қасиеті мен мәдениетінің ерекшелігін сақтауымен сипатталады. Тарих, тіл және мәдениет халықтың өзіндік ерекшелігін сақтаудың негізгі құрамдас бөліктері болып табылады. Қазақстанның мемлекеттік дәстүрлерінің қазақтың этникалық тамыры тәрізді терең тарихы бар, оларды түрлі тарихи кезеңдермен сабақтастыра зерделеу өзекті бағыттар санатына жатады. Өйткені қазіргі дүниежүзілік тарихтың тұжырымдамасы жекелеген халықтардың жүріп өткен сүрлеулі жолымен бір құрамда қарастыруды қажет етеді. Ал тарих ғылымы үшін Еуразия кеңістігінде өзіндік ерекшелігімен сипатталатын Түрік қағанаты мен оның мұрагерлерінің этникалық, саяси және әлеуметтік қырларын зерттеудің орыны ерекше екендігі айқын. VI ғ. саяси тартыс сахнасына көтеріліп,Орталық Азия шеңберінде өзіндік тарихы мен төлтума мәдениетін қалдырған ежелгі түріктер кез келген зерттеушіні бей-жай қалдырмайтыны анық. Көнетүріктік мемлекеттік одақтардың тарихын зерттеу ертеден және барынша жемісті жүргізіліп келеді, соған қарамастан идеология мен мәдениеттің кейбір аспектілері әлі күнге дейін шешімін таппай отыр. Тарихи деректер түрлі нұсқада түсіндіріліп, соның нәтижесінде түрік мемлекетінің болғандығына күмән келтіретін ойлардан бастап олардың Еуразия кеңістігіндегі үстемдігіне қырыннан қарайтын керағар тұжырымдар жасалуда. Бұл зерттеуді жүргізу барысында біз түрік мемлекетінің біртұтас құбылыс екендігін басты назарда ұстап, оның негізгі құрамдас бөліктері көшпелі мәдениеттің құндылықтары мен отырықшы өркениеттің жетістіктері арасындағы өзара тығыз байланыстар болғандығын естен шығармаймыз. Түріктердің мемлекетінің қалыптасуы, этникалық мәдениетінің дамуы және олардың көрші халықтармен қарым-қатынас үдерісін мақсатты түрде терең зерттеу алғашқы Түрік мемлекетінің әлемдік тарихтағы орнын өркениеттілік тұрғыдан негіздеуге септігін тигізеді. Еуразия даласында кезінде алып империя құрған түріктердің тарихы тұңғиықта жатыр. Өз дәуірінің алпауыт империяларынан дамуы жағынан еш кем түспейтін Түрік қағанатының әлем тарихында алатын орны бөлек.Даңқты ғұндардың жолын қуған Түрік қағанаты өз туы астында бірталай түрікітілдес халықтарды жиналуына ұйытқы болды.
1. Гумилев Л.Н. Көне түріктер. – Алматы: Білім, 1994. – 480 б.
2. Салғараұлы Қ. Түріктер. – Астана: Күлтегін, 2007. – 308 б.
3. Түріктер (Тужиө). Жыужəндар. Құраст. Қ.Салғараұлы. – Алматы: Санат, 1999. – 314 б.
4. TaşağılA. Gök-Türkler. – Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2012. I-II-IIICilt. -482 s.
5. Бернштам А. Социально-экономический строй Орхоно-Енисеиских тюрок ҮІ – ҮІІІ веков. – М.; Ленинград: И АН СССР, 1946. – с. 212
6. Bang W. Über die Köktürkische İnscrift aut der Süd Seite des Kül Tegin Denkmals. – Leipzig, 1896.
7. Liu Mau-tsai. Die chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost Turken.Wiesbaden, 1958.
8 .Барфилд Т. Дж. Опасная граница: кочевые империи и Китай (221 г. до н. э. –1757 г. н. э.). – Санкт-Петербург, 2009. – 248
9. Бичурин Н.Я. Орта Азияны мекендеген халықтардың көне заманғы тарихы.Орыс тілінен аударған Ә.Тарази. –Астана:Фолиант,2011. –528 б.
10. Малявкин.А.Г.Танские хроники о государствах Центральной Азии: Тексты и исследования.- Новосибирск: Наука. Сиб. отд-ние, 1989. – с.432
11. Зуев Ю.А. Ранние тюрки: очерки истории и идеологии. – Алматы, Дайк-Пресс, 2002. – с. 332
12. Қайыркен Т.З. Көне түрік ескерткіштеріндегі қытай жазбалары. –Павлодар: «Вrаnd рrint» баспасы, 2010 – 516 б.
13. Қазақстан тарихы туралы қытай деректемелері. / ғылыми ред. –М.Қ.Əбусейітова. – Алматы: Дайк-Пресс, 2006. – Т. 4. – 477 б.
14. Жолдасбеков М., Сартқожаұлы Қ. Орхон ескерткіштерінің толық Атласы. – Астана: Күлтегін, 2005 – 360 б.
15. Кононов А.Н. Грамматика языка тюркских рунических памятников VII-IX вв. – Ленинград: Наука, 1980. – 255 с.
16. Васильев Д.Д. Памятники тюркской рунической письменности азиатского ареала // Советская Тюркология. №1. – 1976.
17. Кляшторный С.Г. Древнетюркские рунические памятники как источник по истории Средней Азии. – М.: Наука, 1964. – 215 с.
18. Кызласов И.Л. Древнетюркская руническая письменность Евразии (Опыт палеографического анализа). – Москва: Институт археологии АН СССР, 1990. – 66 с.
19. Қазақстан тарихы туралы деректемелері. Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Енисей, Талас). – Алматы: Дайк-Пресс, 2005. –Т.2. – 252 б.
20. Шаймердинова Н.Г. Древнетюркская картина мира в текстах письменных памятников: учебное пособие. – Астана, 2014. – 261 с.
21. Айдаров Г. Язык Орхонских памятников древнетюркской письменности VIII века. – Алматы: Наука, 1971.
22.Аманжолов А. Түрк филологиясы жəне жазу тарихы.– Алматы: Санат, 1996.
23.Шаймердинова Н.Г. Репрезентация в языке древнетюркской картины
мира: учебное пособие. – Астана, 2009. -252 с.
24. С.Сұнғатай., Б. Еженханұлы. Қазақстан тарихы туралы қытай деректемелері./ғылымиред. – М.Қ.Əбусейітова. Тарихи-мəдени жəдігерлер. – Алматы: Дайк-Пресс, 2005. – Т.2.
25. История Византийской империи / Сост. Т.В.Мальчикова. М.:Мысль,1996.—827 с.;
26.Асадов. Ф. М. Арабские источники о тюрках в раннее средневековье. –Баку: Элм, 1993. -204 с.
27.Кумеков Б.Е. Государство Кимоков ІХ-ХI вв. по арабским источникам.
– Алматы: Наука, 1972. -156 с.
28. Серегин Н.Н. Социальная организация раннесредневековых тюрок Алтае-Саянского региона и Центральной Азии (по материалам погребальных комплексов).– Барнаул: Издательство Алтайского государственного университета, 2013. – с. 206
29. Кызласов Л.Р., Первый Тюркский каганат и его значение для истории Восточной Европы. – М., 1998.
30. Худяков Ю. Орталық Азия көшпелі халықтарының соғыс тарихы мен əскери өнеріндегі Батыс жəне Шығыс түріктерінің əскери ісінің рөлі. ҮІ-ҮІІІ ғғ. Еуразиядағы Түрік мұрасы / ғыл. ред. – А.Досымбаева. – Астана, 2008. – 264 б.
31. Eberhard W. Çin’in Şimal Komşuları. – Ankara, 1942.
32. Кляшторный С.Г., Савинов Д.Г. Степные империи древней Евразии. –Санкт-Петербург: Филологический факультет СПб ГУ, 2005. – с. 346
33. Грумм-Гржимайло Г.Е. Западная Монголия и Урянхайский край. –Ленинград, 1926. – с. 898
34. Grousset R. Stepler İmperatorluğu /çev. H.İnalcık. – Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2011. – 594 s.
35. Арсал С.М. Тюркская история и право. – Казан: Фэн, 2002. – с. 412
36. Файзрахманов Г. Древние тюрки в Сибири и Центральной Азии. – Казан: Мастер Лайн, 2000. – с.188
37. Киселев С.В. Древняя история Южной Сибири. – Москва: Издательство АН СССР, 1951. – с. 643
38. Салғараұлы Қ. Ортағасырлық түріктер. – Астана: Фолиант, 2012 -376 б.
39. Ваң Хуан. Батыс Түрік қағанатының негізін салушы – Аво қаған. Таным тармақтары /құраст. жəне алғысөзін жазған Қ.Салғараұлы. – Алматы: Санат, 1998. – 278 б.
40. Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан летопись трех тысячелетий. – Алматы: Рауан, 1992. – с. 378
41. Таным тармақтары /құраст. жəне алғы сөзін жазған Қ.Салғараұлы). –Алматы: Санат, 1998. – 278 б.
42. Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. – М.; Ленинград: Издательство АН СССР, 1950. –Т. 1. – с.470
43. Кычанов Е.И. Кочевые государства от гуннов до маньчжуров. – М.: Восточная литература, 1997. – с. 521
44. Гумилев Л.Н. Тысячелетие вокруг Каспия. – Баку, 1991.
45. Ганиев Р.Т. Восточный-Тюркский каганат в Южной Сибири и Центральной Азии во второй половине VI – первой половине VIII вв: автореф. – Екатеринбург, 2006. -24 с.
2. Салғараұлы Қ. Түріктер. – Астана: Күлтегін, 2007. – 308 б.
3. Түріктер (Тужиө). Жыужəндар. Құраст. Қ.Салғараұлы. – Алматы: Санат, 1999. – 314 б.
4. TaşağılA. Gök-Türkler. – Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2012. I-II-IIICilt. -482 s.
5. Бернштам А. Социально-экономический строй Орхоно-Енисеиских тюрок ҮІ – ҮІІІ веков. – М.; Ленинград: И АН СССР, 1946. – с. 212
6. Bang W. Über die Köktürkische İnscrift aut der Süd Seite des Kül Tegin Denkmals. – Leipzig, 1896.
7. Liu Mau-tsai. Die chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost Turken.Wiesbaden, 1958.
8 .Барфилд Т. Дж. Опасная граница: кочевые империи и Китай (221 г. до н. э. –1757 г. н. э.). – Санкт-Петербург, 2009. – 248
9. Бичурин Н.Я. Орта Азияны мекендеген халықтардың көне заманғы тарихы.Орыс тілінен аударған Ә.Тарази. –Астана:Фолиант,2011. –528 б.
10. Малявкин.А.Г.Танские хроники о государствах Центральной Азии: Тексты и исследования.- Новосибирск: Наука. Сиб. отд-ние, 1989. – с.432
11. Зуев Ю.А. Ранние тюрки: очерки истории и идеологии. – Алматы, Дайк-Пресс, 2002. – с. 332
12. Қайыркен Т.З. Көне түрік ескерткіштеріндегі қытай жазбалары. –Павлодар: «Вrаnd рrint» баспасы, 2010 – 516 б.
13. Қазақстан тарихы туралы қытай деректемелері. / ғылыми ред. –М.Қ.Əбусейітова. – Алматы: Дайк-Пресс, 2006. – Т. 4. – 477 б.
14. Жолдасбеков М., Сартқожаұлы Қ. Орхон ескерткіштерінің толық Атласы. – Астана: Күлтегін, 2005 – 360 б.
15. Кононов А.Н. Грамматика языка тюркских рунических памятников VII-IX вв. – Ленинград: Наука, 1980. – 255 с.
16. Васильев Д.Д. Памятники тюркской рунической письменности азиатского ареала // Советская Тюркология. №1. – 1976.
17. Кляшторный С.Г. Древнетюркские рунические памятники как источник по истории Средней Азии. – М.: Наука, 1964. – 215 с.
18. Кызласов И.Л. Древнетюркская руническая письменность Евразии (Опыт палеографического анализа). – Москва: Институт археологии АН СССР, 1990. – 66 с.
19. Қазақстан тарихы туралы деректемелері. Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Енисей, Талас). – Алматы: Дайк-Пресс, 2005. –Т.2. – 252 б.
20. Шаймердинова Н.Г. Древнетюркская картина мира в текстах письменных памятников: учебное пособие. – Астана, 2014. – 261 с.
21. Айдаров Г. Язык Орхонских памятников древнетюркской письменности VIII века. – Алматы: Наука, 1971.
22.Аманжолов А. Түрк филологиясы жəне жазу тарихы.– Алматы: Санат, 1996.
23.Шаймердинова Н.Г. Репрезентация в языке древнетюркской картины
мира: учебное пособие. – Астана, 2009. -252 с.
24. С.Сұнғатай., Б. Еженханұлы. Қазақстан тарихы туралы қытай деректемелері./ғылымиред. – М.Қ.Əбусейітова. Тарихи-мəдени жəдігерлер. – Алматы: Дайк-Пресс, 2005. – Т.2.
25. История Византийской империи / Сост. Т.В.Мальчикова. М.:Мысль,1996.—827 с.;
26.Асадов. Ф. М. Арабские источники о тюрках в раннее средневековье. –Баку: Элм, 1993. -204 с.
27.Кумеков Б.Е. Государство Кимоков ІХ-ХI вв. по арабским источникам.
– Алматы: Наука, 1972. -156 с.
28. Серегин Н.Н. Социальная организация раннесредневековых тюрок Алтае-Саянского региона и Центральной Азии (по материалам погребальных комплексов).– Барнаул: Издательство Алтайского государственного университета, 2013. – с. 206
29. Кызласов Л.Р., Первый Тюркский каганат и его значение для истории Восточной Европы. – М., 1998.
30. Худяков Ю. Орталық Азия көшпелі халықтарының соғыс тарихы мен əскери өнеріндегі Батыс жəне Шығыс түріктерінің əскери ісінің рөлі. ҮІ-ҮІІІ ғғ. Еуразиядағы Түрік мұрасы / ғыл. ред. – А.Досымбаева. – Астана, 2008. – 264 б.
31. Eberhard W. Çin’in Şimal Komşuları. – Ankara, 1942.
32. Кляшторный С.Г., Савинов Д.Г. Степные империи древней Евразии. –Санкт-Петербург: Филологический факультет СПб ГУ, 2005. – с. 346
33. Грумм-Гржимайло Г.Е. Западная Монголия и Урянхайский край. –Ленинград, 1926. – с. 898
34. Grousset R. Stepler İmperatorluğu /çev. H.İnalcık. – Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2011. – 594 s.
35. Арсал С.М. Тюркская история и право. – Казан: Фэн, 2002. – с. 412
36. Файзрахманов Г. Древние тюрки в Сибири и Центральной Азии. – Казан: Мастер Лайн, 2000. – с.188
37. Киселев С.В. Древняя история Южной Сибири. – Москва: Издательство АН СССР, 1951. – с. 643
38. Салғараұлы Қ. Ортағасырлық түріктер. – Астана: Фолиант, 2012 -376 б.
39. Ваң Хуан. Батыс Түрік қағанатының негізін салушы – Аво қаған. Таным тармақтары /құраст. жəне алғысөзін жазған Қ.Салғараұлы. – Алматы: Санат, 1998. – 278 б.
40. Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан летопись трех тысячелетий. – Алматы: Рауан, 1992. – с. 378
41. Таным тармақтары /құраст. жəне алғы сөзін жазған Қ.Салғараұлы). –Алматы: Санат, 1998. – 278 б.
42. Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. – М.; Ленинград: Издательство АН СССР, 1950. –Т. 1. – с.470
43. Кычанов Е.И. Кочевые государства от гуннов до маньчжуров. – М.: Восточная литература, 1997. – с. 521
44. Гумилев Л.Н. Тысячелетие вокруг Каспия. – Баку, 1991.
45. Ганиев Р.Т. Восточный-Тюркский каганат в Южной Сибири и Центральной Азии во второй половине VI – первой половине VIII вв: автореф. – Екатеринбург, 2006. -24 с.
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Жұмыста Алғашқы Түрік қағанатының саяси тарихы дерекнамалар, археологиялық ескерткіштер негізінде қарастырылды. Түрік қағанатының саяси тарихы жаңаша зерделенді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Адамзаттың үшінші мыңжылдыққа аяқ басуы интеграциялық үдерістермен қатар, әрбір халықтың өзіндік қасиеті мен мәдениетінің ерекшелігін сақтауымен сипатталады. Тарих, тіл және мәдениет халықтың өзіндік ерекшелігін сақтаудың негізгі құрамдас бөліктері болып табылады. Қазақстанның мемлекеттік дәстүрлерінің қазақтың этникалық тамыры тәрізді терең тарихы бар, оларды түрлі тарихи кезеңдермен сабақтастыра зерделеу өзекті бағыттар санатына жатады. Өйткені қазіргі дүниежүзілік тарихтың тұжырымдамасы жекелеген халықтардың жүріп өткен сүрлеулі жолымен бір құрамда қарастыруды қажет етеді. Ал тарих ғылымы үшін Еуразия кеңістігінде өзіндік ерекшелігімен сипатталатын Түрік қағанаты мен оның мұрагерлерінің этникалық, саяси және әлеуметтік қырларын зерттеудің орыны ерекше екендігі айқын. VI ғ. саяси тартыс сахнасына көтеріліп,Орталық Азия шеңберінде өзіндік тарихы мен төлтума мәдениетін қалдырған ежелгі түріктер кез келген зерттеушіні бей-жай қалдырмайтыны анық. Көнетүріктік мемлекеттік одақтардың тарихын зерттеу ертеден және барынша жемісті жүргізіліп келеді, соған қарамастан идеология мен мәдениеттің кейбір аспектілері әлі күнге дейін шешімін таппай отыр. Тарихи деректер түрлі нұсқада түсіндіріліп, соның нәтижесінде түрік мемлекетінің болғандығына күмән келтіретін ойлардан бастап олардың Еуразия кеңістігіндегі үстемдігіне қырыннан қарайтын керағар тұжырымдар жасалуда. Бұл зерттеуді жүргізу барысында біз түрік мемлекетінің біртұтас құбылыс екендігін басты назарда ұстап, оның негізгі құрамдас бөліктері көшпелі мәдениеттің құндылықтары мен отырықшы өркениеттің жетістіктері арасындағы өзара тығыз байланыстар болғандығын естен шығармаймыз. Түріктердің мемлекетінің қалыптасуы, этникалық мәдениетінің дамуы және олардың көрші халықтармен қарым-қатынас үдерісін мақсатты түрде терең зерттеу алғашқы Түрік мемлекетінің әлемдік тарихтағы орнын өркениеттілік тұрғыдан негіздеуге септігін тигізеді. Еуразия даласында кезінде алып империя құрған түріктердің тарихы тұңғиықта жатыр. Өз дәуірінің алпауыт империяларынан дамуы жағынан еш кем түспейтін Түрік қағанатының әлем тарихында алатын орны бөлек.Даңқты ғұндардың жолын қуған Түрік қағанаты өз туы астында бірталай түрікітілдес халықтарды жиналуына ұйытқы болды.
Әлемнің талай тарихшысының жұмысына негіз болған қағанаттың тарихы туралы біршама пікірлер қалыптасты.Соңғы уақытта түріктердің тарихы-отандық және әлем ғалымдары тарапынан толассыз зерттелуде.Түрікология саласында тынымсыз еңбек етіп жатқан зерттеушілер арқасында көптеген даулы мәселелер шешімін табуда. Алайда Ұлы Түрік қағанатының тарихи ақтаңдақтарын анықтау бүгінгі таңда өзекті мәселелердің бірі болып қала бермек.
Дегенмен, кейіннен табылып жатқан археологиялық-этнографиялық материалдар жəне түрік жазба ескерткіштері мен шетел жазба деректері негізінде Алғашқы Түрік қағанаты тарихын жаңаша зерттеу, зерделеу қажеттілігі туындап отыр.Сол себепті түріктердің саяси тарихын, олардың материалдық құндылықтарын негізгі дерек қорларымен жаңаша зерделеу түрікітану саласындағы өзекті мəселенің бірі болып табылады.Тарихы тас бетінде қашалып, көршілес халықтардың жылнамалары мен саяхатшылардың жазбаларында сақталуы арқылы бізге жеткен түріктердің сан қырлы жолын кешенді зерделеудің маңыздылығы жоғары екендігі даусыз. Өйткені ерте ортағасырлық түрік тарихы мен мәдениетінің эволюциясы бүгінгі күнгі түрік халықтарының өркениет ошақтарын зерттеудің өзіндік бір үлгісі яғни, қазіргі қазақ халқының ғана емес, түбі бір түрік жұрттары тарихының бөлінбес бөлшегі. Оның үстіне, қазіргі күні елімізде ұлттық сана сезім оянып, өткен тарихымыз бен мәдениетімізді тануға деген құлшыныс үдерісі ерекше қарқын алған тұста көне түріктердің тарихы өнегілі әрі қызықты болып табылады.
Зерттеу жұмысының нысаны.Зерттеу жұмысының нысаны 552 жылы құрылған Түрік қағанаты саяси тарихы мен көршілес мемлекеттермен орнатқан саяси қарым қатынасы.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты жазба және археологиялық деректер негізінде Түрік қағанатының құрылу тарихы мен оның сыртқы саясатының негізгі бағыттарын анықтау. Алғашқы Түрік қағанаты - түрік мемлекеттілігінің құрылуы мен ыдырауы, тарихи - мəдени құндылықтарын аталмыш деректер негізінде зерделеу жəне ғылыми айналымға енгізу болып табылады. Алдыға қойған мақсатқа сай келесі міндеттер туындады:
-Түріктер туралы деректерді,оның ішінде жазба және археологиялық деректерді зерделеу;
- Алғашқы Түрік қағанатының саяси тарихын жан-жақты қарастыру;
- Түріктердің алғашқы мемлекеті - Түрік қағанатының құрылуы мен ыдырау себеп-салдарлары мəселелерін талдау ;
- Бірінші Түрік қағанатының қағандарының қоғамдық-саяси өмірдегі рөлі мен маңыздылығын анықтап, саяси-ұйымдастырушылық және жауынгерлік қызметтерін жан-жақты талдау.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері.Түріктердің тарих сахнасына шығу қарсаңынан, алғаш құрылған қағанаттың ыдырауына дейінгі кезең, яғни VI-VII ғасырлар аралығы.
Зерттеудің әдістәсілдеріне объективтіліктің, кешенді зерттеу тәсілдері-нің,зерттеу пәнін жан жақты қарастыру сияқты жалпы тарихи әдістер жатады.
Зерттеудің жаңалығы. Түрік қағанаты тарихының жеке объект болып зерттелуі осы жұмыстың жаңалығын айқындайды. Көшпелі мемлекеттердің, соның ішінде Түрік қағанатының, мемлекеттілігіне қатысты ресейлік, отандық және шетелдік ғалымдардың қалыптастырған теориялары бір-бірімен салыстырыла қарастырылады. Жұмысымызда Алғашқы түрік қағанаты құрылып, оның ыдырауына дейінгі аралықта болған оқиғалар желісі үзілмей көрсетіледі. Ұлы Түрік қағанатын құруда Бумынның мемлекетті басқару стратегиясы жəне көршілес елдермен саяси-дипломатиялық қарым-қатынасындағы көрегендігі жан-жақты сипатталды. Ұлы далада құрылған осынау алып империяның құлдырау себептері жан-жақты баяндалды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Еңбек кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 АЛҒАШҚЫ ТҮРІК ҚАҒАНАТЫНА БАЙЛАНЫСТЫ ДЕРЕКТЕР
Түрік қағанатының тарихын зерттеуде ең бірінші археологиялық және жазба деректерге жүгінеміз. Зерттеуші ғалымдар көбінесе жазба деректерге, оның ішінде: қытайдың әулеттік жылнамаларына, түрік ескерткіштеріндегі тарихи-әдеби жазбаларға, араб және парсы тарихи-географиялық жазбаларына және батыс тарихшылары еңбектеріне жүгінген.
Жазуы жоқ немесе жазуы болса да бізге жетпеген халықтардың тарихын құрастырудың өзгеше бір қиындықтары болады. Түріктердің бұрын болған тарихи жазбалары сақталмаған, ал құлпытастардағы жазулар олардың орнын баса алмайды. Сол себепті де шеттілдегі бастаухаттардың ғылыми қажетке қосылған аудармаларына сүйенуге тура келеді. Алайда әрқилы жазба мәліметтердің бәрі бірдей бағалы емес және оларға көп сене беруге болмайды. Оның себептері әр алуан: ол - кейде ертедегі автордың білімінің аздығы немесе материалдарды жазу мәнерінің ақауы секілді себеп болады. Сондықтан да тарихи сын мен XIX-XX ғғ. Ғалымдарының талдауы арқылы тексерілген мәліметтер дәйектірек те сенімдірек келеді де, жаңылысу және адасу кеселіне ұшырамайды [1, 86 б.].
Алғашқы Түрік қағанатында өмір сүрген халықтардың тарихын, тек Қытай мен Иранның көршілері ретінде ғана қарауды тоқтату керек. Олардың тарихы мен мәдениеті өз бетімен дамыды деген даусыз қағидадан практикалық қорытынды жасайтын уақыт жетті. Олардың қалай өмір сүргенін, сезініп - түйсінгенін, салтанат құрып барып, жойылып кеткенін тек сонда ғана түсінуге болады.
Түрік қағанаты іс - түссіз кеткен жоқ. Ол із адамзат тарихында, соның ішінде Қытай, Араб, Парсы және Византия сияқты сол кездегі әлемнің іргелі мемлекеттерінің тарихында сайрап жатыр. Сондықтан да Түрік қағанатының тарихына қатысты ақиқатты танып - білу үшін бұрынғы және қазіргі зерттеушілердің бәрі бірдей осы елдердің жазба мұраларын негізгі дереккөзі ретінде пайдаланып келеді. Түріктер кезінде көне дүние дүрмегіне өзіндік үлес қосқанымен, қабір басындағы тасқа қашалған жазулардан басқа өз тарапынан кейінгілерге елдігін танытар дерек беретін жазба тарих қалдыра алған жоқ [2, 161 б.].
1.1Қытай жазба деректері
Тақырыптың күрделілігі және көпқырлылығына бізді тарихтық сын мен талдауға мейлінше мұқият қарауға мәжбүр етеді. Ежелгі түріктер туралы ең толық жазба деректер қытайдың жазба деректеріне тиесілі. Аспан асты елінің ежелгі орта ғасырларда түріктер дәуіріне бірнеше әлеуметтік жылнамалары пайда болды. Оның сыртында қытайдың әулеттік шежірелерінің бәрі сарай тарихшыларының қолынан шыққаны, олардың әрқайсысының шындыққа тек өз патшасының қабылдауы тұрғысынан қарағаны және бар. Түріктер туралы құнды деректер ретінде Суй шу, Тан шу, Чжоу шу, Бей ши және Бей ци шу жылнамаларын атап көрсетуге болады. Қытай жазба деректемелеріне түскен деректер мазмұны жағынан негізінен түріктердің өздерінің қытай шегарасына жасаған шабуылдарының, немесе қытайлықтар-дың оларға қарсы ұйымдастырылған жазалау жорықтарының оқиғаларын баяндаудан және түрлі жағдайларға байланысты арнайы тапсырмамен түріктерге барып-келіп жүрген елшілердің көрген-білгендерінен, немесе шегара бекіністері басшыларының Орталыққа тынымсыз түсіріп жатқан мәліметтерінен тұрады, былайша айтқанда олар түріктердің тек қытай елімен байланысқа шыққан сәттерін ғана көрсетеді. Оның өзі қытайлықтардың мүддесі мен таным-түсінігі тұрғысынан ғана беріледі. Ал түріктердің қытайлықтармен байланысқа шықпаған, елшілік байланыс жасалмаған кездердегі өмірінен ешқандай дерек берілмейді. Алайда мұндағылардың бәрін түріктердің толыққанды тұтас тарихы деп емес, тек олардың білгілі бір кезең аясындағы тарихын жазуға елеулі дәрежеде көмегін тигізер бағалы деректер деп қараған жөн. Қытайдың көне жазба деректемелеріндегі көшпелі көршілері жайындағы деректердің жалпы табиғатының грек және парсы жазба деректе-
мелеріндегі сақ-скиф халықтары жөніндегі деректердің табиғатымен үндесіп жатады. Қалай дегенде де, көне қытай деректерінің өзіне тән артықшылығы мен кемшіліктерін ескере отырып, ежелгі заманда оларға көрші болған көшпелі халықтардың, оның ішінде түрік халқының тарихын танып-білуде қажетті шындықты табу ортақ міндет [3, 15 б.].
Қытай жазба деректерінің артықшылығы - мұнда оқиғаның уақыт мерзімі, болған жері дәл көрсетіліп, оған қатысушылардың аты-жөні жүйелі де нақты беріліп отырады.
Кемшілігі -- деректерде кездесетін көшпелі елдердің бір де біреуінің не елдік атауы, не жерінің атауы, болмаса адамдарының есімі дұрыс берілмейді, бәрі бұзып жазылған және оларында ең болмаса жобалап болжам жасауға мүмкіндік берер өзгелердікі секілді бір ізділікке түсірген жүйелік те жоқ. Осылардың бәрі түріктер тарихының нақты болмысын тануда зерттеушіге үлкен қиындықтар тудырады [3, 16 б.].
XVIII ғасырдан бері қытай жылнамаларын зерттеу шетел ғалымдары тарапынан қолға алына бастаған еді. Анығырақ айтқанда түрік тарихына байланысты қытай жазба деректерін зерттеу алғаш рет француз ғалымы Дж.Д.Гюгнес тарапынан 1756-1758 жылдары қолға алынды. Кезінде Гюгнестің зерттеуі жоғары бағаланғанымен, кейіннен оның қытайша атауларды дұрыс аудармау секілді біршама қателіктері белгілі болды[4, 89 б.].
Түріктер тарихы көптеген ғалымдардың назарын аударған және соңғы 200 жыл бойына оған деген ықылас әлденеше рет жанып сөнген. XVIII ғ. орта кезінде француз миссионерлері қытайдың көптеген тарихи туындыларын тәржімалаған, осылардың ішінде Дж.А.Маилла мен А.Гобильдің аудармалары жоғары маңызға ие болады, өйткені онда Қытайдың VI мен VIII ғасырлар аралығындағы тарихы мейлінше толық баяндалған. Француз ғалымы Ж.Дегиннің осынау ғалымдардың аудармалары негізінде жазылған Хұндардың, түріктер мен моңғолдардың тарихы атты көлемді еңбегін жарыққа шығарды[5, 22 б.]. Дегиннің зерттеуінде түріктердің мемлекеттік құрылымы, саяси-экономикалық, әлеуметтік тұстары да кеңінен баяндалды. XIX ғ. бас кезінде Вивьен де Сен-Мартен, Аббат Лебоның Византия тарихын өз түсініктерімен қайта басып шығарды, оның түсініктері осы күнге дейін құнды болып саналады.
Түрік қағанатының тек алыс аймақтарына ғана қатысы бар осынау зерттеулерден бір өзгешелігі Станислав Жюльеннің аудармалары түріктердің тікелей өздеріне арналған. Бұдан кейін П.Пельонның мұқияттығы жағынан өте құнды еңбегі мен Анри Кордье мен Ренет Груссенің кереметтей мәлімдемелері шықты[1, 89-90 бб.].
XX ғ. бас кезінде синолог ғалым Э.Шаванн Орхон жазба ескерткіштерінің қытайша жазбасы негізінде Батыс қағанатқа арналған Батыс Көк түріктер туралы құжаттар сом еңбегі жарыққа шықты. Еңбекте автор 627 жылдан кейінгі құжаттарды және көне түріктер мен Түрікістанның кіші мемлекеттеріне қатысты мәтіндерді аударған. Грек дереккөздеріндегі түріктер туралы мәліметтерді салыстыра келтіруі, оның зерттеуінің құндылығын еселей түскен[6, 9 б. ].
Француз мектебінің мынадай бір ерекшелігін ескермей кетуге болмайды,бәлкім, оның үлкен кемшілігі де сонда шығар. Француздар үшін түріктердің біртүрлі ғажайып құбылыс екені сондай, қағанат тарихына ортағасырлық қытай көзімен қарау яғни сырттан қарау оларға ыңғайлы сияқты. Сол себепті де олар кейде оқиғалар байланысынан айрылып қалады, ал кейде оқиғалар қытай көзқарасы тұрғысынан түсіндіріледі. Міне осы жәйт француз мектебінің фактографиялық мүмкіндіктерін шектейді. Негізінен қытайдың әулеттік шежірелері мен анда-санда грек және парсы мәліметтерімен толықтырыла жазылған тарих - осынау орта ғасырдағы қытайлық тарихи дәстүр бағыты көрініп тұрады. Алайда тарихтық сын-сынаққа салынғаннан кейін бұл бағыт мүлде жалған болып шығады, ендеше жалпы алғанда, бір халықтың тарихын тек қана оның дұшпанының көзқарасы тұрғысынан зерттеуге болмайды.
Неміс мектебі француз мектебінен едәуір кем түседі. И.Маркварт пен Ф.Хирттің шығармалары көбіне дәлелдене бермейтін филологиялық жорамалдың, қарапайым қателердің үйлесімі болып табылады. Мәселен, Рихард Хенниг түрік қағанатының шығыстағы шекарасын Владивосток маңынан көреді, ал солтүстіктегі шекарасын Байқалдың терістік шетінен көреді. Ештеңеге сүйенбестен-ақ ол император Вэньдидің тұсында(581-604) Қытай шекарасы Каспий теңізіне дейін созылып жататын - деп жар салады, ал шынында оның шеті Ұлы қамал мен Ордоспен шектелетін [1, 90 б.].
Қытайлық аудармашы Лю Мао Цзайдың неміс тіліне аударған түріктер туралы еңбегін ерекше атап көрсетуге болады. Лю Мао Цзай V және IX ғасырлар аралығындағы қытай деректерімен тынбай жұмыс жасап, аталмыш еңбегін XX ғасырдың ортасына қарай тәмәмдайды. Зерттеу жұмысында әртүрлі 36 қытай дереккөздерін қолдана отырып, Шығыс түріктері туралы құнды мағлұматтар береді[7, 7 б.]. Ғалымның бұл еңбегі бүгінгі күнде де түріктер тарихымен айналысатын зерттеушілер үшін құнды дерекнама болып табылады. Лю Мао-Цзайдың аудармасындағы немісше оқу да орысша оқу мәнеріне жақын. Автор қытай иероглифін әріптік жазуға көшірген кезде VI-VIII ғғ. Фонетикасын тірілтеді[1, 89 б.].
Лю Мао Цзай өз зерттеуін қытай билеушілерінің әлеуметтік кезеңдері бойынша төрт бөлімге бөледі: бірінші бөлім-386-534 жылдардағы Солтүстік Вей тұсындағы түріктер, 535-556 жылдар аралығындағы Батыс Вей 556-581 жылдардағы Солтүстік Чжоу тарихына арналса; екінші бөлімі-581-618 жылдардағы Суй әулетіне; үшінші бөлімі-618-906 жылдар аралығындағы Тан әулеті тұсындағы түріктерге; төртінші бөлімі 907-959 жылдардағы У-дай тұсындағы шығыс түріктерге арналған.
Лю Мао Цзай еңбегінде төменгідей жазба деректерді қолданды, олар: Чжоу шу, Бэй Ци шу, Суй шу, Бей ши, Цзю тан шу, Тан шу, Цзю У дай ши деректері. Бұл жылнамаларда негізінен қытайлардың ішкі және саясаты мен көршілері туралы мол мәліметтер қамтылған.
Лю Мао Цзай өңдеген қытай әлеуметтік жазбаларын негізгі он топқа бөлуге болады, олар:
1. Түрік қағанаты мен қытай елшілігі арасындағы сауда-экономикалық, географиялық байланысты баяндайтын Хун-лу-сы жазбалары;
2. Қытай елшілерінің Түрік қағанаты туралы деректері;
3.Чжун-шу-шэн -Қытай империясының Түрік қағанатын бағындыру және қағанатқа жасалған шабуыл жайындағы ақпарат; 4. Бин-бу-түріктердің әскери әлеуеті жайлы ақпарат;
5. Сарай жылнамашыларының түріктермен жүргізілген келіс-сөздері жайлы ақпарат; 6. Ли-бу-әлеуметтік шендерді тағайындау; 7. Императордың түріктерде арналған бұйрықтары; 8. Бин-бу-әскер қолбасшысын тағайындау; 9. Син-чжуан-қытайдың түріктермен байланысқа түскен шенеуіктерінің өмірбаянынан алынған деректер; 10. Шетелдіктердің киім-кешегі мен бет-әлпетіне байланысты кескіндер.
Лю Мао Цзай еңбегінен кейінгі айтарлықтай еңбектердің бірі -- Лин Энхсиеннің Тайванда 1987 жылы жазылған Ту Чүйе атты еңбегі болып табылады. Ол еңбегінде қытай жылнамаларының Көк түріктерге қатысты бөлімдеріне баса назар аударды[4, 7 б.].
АҚШ-тың Бостон Униветситетінің профессоры Т.Дж.Барфилдтің қытай жылнамалары негізінде жазған Опасная граница: кочевые империи и Китай атты еңбегінде көшпелілер өркентетінің әлем мәдениеті дамуына қосқан қомақты үлесі жайлы баяндалады. Әсіресе, аталмыш еңбекте Алғашқы Түрік қағанаты дәуіріндегі қытайлар мен түріктердің екеуара саяси, экономикалық, мәдени байланыстары жайлы сыр шертіледі. Ғалымның түріктердің этнографиясы жайлы біршама құнды деректер келтіруі ғылыми жұмысының салмақтылығын арттырады [8, 110 б.].
Түрікияда қытай жазба деректері негізінде жазылған алғашқы түрік зерттеулері Б.Өгел тарапынан орындалды. Ғалымның Шығыс түріктері туралы құжаттар деп аталатын бұл еңбегінде Чжоу шу мен Суй шудың Көк түрік деп аталатын бөлімінде Бумынға дейінгі кезеңдегі аңыз-әңгімелер баяндалады.
Қытайдың әулеттік жылнамаларын жинақтауда Ресей ғалымдарының алар орны бөлек. Бичурин Ресейдегі Қытай зерттеу ғылымын бүкіл дүние жүзіне паш етті. Ең озық қытайтану ғылымының іргетасы Ресейде Н.Я.Бичуринге тән еңбекқорлықпен қаланған еді [9, 16 б.]. Ғалымның қытай жазба деректеріне сүйене отырып жазған Орта Азияны мекендеген халықтардың көне заман тарихы атты еңбегі түрік халықтары жайлы мәліметтерге толы, танымдық дерегі мол туынды. Ғалым қытай жылнамаларына сүйене отырып түрік тайпаларының топонимикасы, салт-дәстүрі мен шаруашылығы жайлы ауқымды мәлімет қорын жасақтады. Белгілі синолог ғалымдар А.Н.Бернштам мен Н.В.Кюннер қытай тарихын зерттеуде Н.Я.Бичуриннің еңбегіне татырлық жоғары дәрежеде жазылған еңбектің жоқтығын мойындаған. 1923жылы кеңестік түрікологияның ең ірі қайраткерлерінің бірі, көрнекті ғалым Б.В.Бартольд Н.Я.Бичуриннің еңбектері тұтас бір ғылыми зерттеу орталығының ондаған жылғы зерттеу еңбегімен парапар екенін мойындады [9, 16 б.].
Ғалым еңбегінде қытайдың Хан-шу, Сүй-шу, Тан-шу жəне т.б. жылнамаларына сүйене отырып, түрік тайпаларының тарихын, салт-дəстүр жəне шаруашылығын толықтай қамтыды. Бұл еңбектің тағы бір артықшылығы - мұнда билеуші лауазымдары, тақ күресі, билікке келу жолдары, тайпалардың этникалық құрамы, қытайлармен саяси жəне дипломатиялық қарым-қатынасы тамаша баяндалады. Ал осы жылнамалардағы деректерді қатесіз аударып, оны ғылыми айналымға енгізу Я. Бичуриннің тынымсыз еңбек талап етті. Кейінгі зерттеушілердің ішінде Танские хроники о государствах Центральной Азии атты еңбегімен танылған А.Г.Малявкинді атап өтуге болады. Ғалымның зерттеу жұмысында Тан әулетінің тарихи-географиялық жылнамалары қарастырылды. Еңбекте VII және VIII ғғ. Қытайлардың көршілес түрік тектес халықтар арасындағы қарым-қатынасы сипатталады. Сонымен қатар А.Г.Малявкин сол кезеңдегі саяси жағдайдың көрінісінен оқырманды хабардар қылады[10, 98 б.].
Нығмет Мыңжан есімді отандық синолог қытай деректерін саралап, түрік халықтарының тарихын жазуда пайдаланған ғалымның бұл салада жеткен табыстары орасан зор. Ғалымның отан тарихына арналған Қазақтың қысқаша тарихы атты еңбегі зерттеу ауқымы бойынша біршама табысты еңбек болып табылады.
Келесі отандық қытайтанушы ғалымның бірі Нәбижан Мұхаметханұлы болды.Ол қөне қытай жылнамаларындағы түріктерге қатысты деректерді екшеп алып, деректану тұрғысынан талдады. Ол зерттеуін императордың тарихи билеу кезеңдеріне сай хронологиялық сипатта жазады, сондай-ақ түрік пен қытай мәдениетінің ықпалдастығы мен қарым қатынастарының игі әсерлеріне ерекше тоқталып кетеді.
Қытай деректерімен айналысқан отандық синологтардың бірі ретінде Ю.А.Зуевті атаған жөн. Ол 1967 жылы Древнетюркские генеологические предания как источник по ранней истории тюрков деген тақырыпта диссертациясын қорғады. Кейінгі зерттеулері ертедегі түріктердің тарихы мен идеологиясына арналды. Ю.А.Зуевтің түрікілердің тарихы жайлы сыр шертетін ауқымды Ранние тюрки: очерки истории и идеологии атты еңбегі бар. Аталмыш кітапқа біздің дәуіріміздің соңғы жүз жылдығында туындаған идеологиялық көзқарасы көп жағдайда үйлесім тапқан ортақ негізі бар көне түрік тайпалары мен мемлекет түріндегі бірлестіктер жайлы очерктер топтамасы арқау болды [11, 58 б.]. Ғалым өмір бойы сино-түркология алаңында жұмыс істеді және және қытай жазбалары негізінде көне түріктердің тарихына қатысты зерттеулер жүргізді. Ол зерттеулерінде ел тарихының түріктердің төл тарихы негізінде жазылуының маңызына ерекше мән берді.
Қазақ халқының көне тарихына қатысты жазылған бірнеше зерттеу еңбектерінің авторы ғалым-жазушы Қ.Салғараұлы ежелгі және ортағасырлардағы түріктер тарихының ақтаңдақтарының орнын толтыруда қосқан үлесі зор. Ғалым қытай деректерінің негізінде ежелгі сақ, ғұн, түрік халықтарының тарихы мен этномәдени байланысы жайлы көптеген зерттеулер жүргізді. Ғалымның Түрік әлемі, Ұлы қағанат, Ортағасырлық түріктер, Шығыстағы түріктер, Ежелгі түріктер және Түріктер атты зерттеулері түпнұсқалық дереккөздері мәліметтерін жан-жақты талдау арқылы еуропалық таным-түсінік бойынша қалыптасқан бұрынғы қағидалар шеңберінен шығып, жаңаша пайымдауға өріс ашады [2, 2 б.].
Түріктер туралы жазба деректер қатарына Қытай императорының әлеуметтік жылнамаларынан бөлек түрік ескерткіштеріндегі қытайша мәтіндерді де қосуға болады. Мысалы отандық ғалым Т.З.Қайыркеннің Көне түрік ескерткіштеріндегі қытай жазбалары атты еңбегі алты түрлі жазба ескерткіштерге сүйеніп жазылды. Олар: Күлтегін ескерткіштеріндегі қытайша мəтін; Білге ескерткіштеріндегі қытайша мəтін; Ордабалық ескерткіштеріндегі қытайша мəтін; Цяньлин жəне Чжаолин ескерткіштеріндегі қытай мəтіндері; Ашина Чжун кесенесіндегі қытайша мəтін; Янчжоу түрік ескерткішіндегі қытайша мəтін [12, 21 б.].
Тұрсынхан Зәкенұлы аталған жазбаларды тарихи, деректану және текстологиялық тұрғыдан саралап, бұған дейін ескерілмей келген көне түрік ескерткіштеріндегі қытайша жазбаларды Қазақстанның көне тарихын зерттеуде дереккөз ретінде ғылыми айналымға енді.
Қытай деректемелері туралы қысқаша мәлімет.Қытай жылнамашылар-ының тарих жазу ерекшеліктері қазіргі еуропалықтардың тарих жазу ережелеріне еш ұқсамайды. Қытай мемлекетінің өз ішкі оқиғаларын жазумен қатар Қытай мемлекетімен байланыс жасаған, келіп-кететін елшілер туралы немесе Қытайдан сыртқа шығатын, басқа елдерге баратын елшілері туралы тарихтар мұқият құжатқа түсіріліп отырған. Және патшаларға, батырларға байланысты немесе шетелдермен қарым-қатынасқа байланысты деп бұларды бөліп-жармай, белгілі хронологиялық ретпен тізіліп ретімен келтіріп отырған.
Хаттама ретінде бұрыннан жазылып келе жатқан оқиғаларды дер кезінде қорытып, ретке келтіру мүмкіндігі болмаған жағдайда кейінгі тарихшылардың қолына өтетін болған. Оларды реттеп, жөніне келтіріп, қайтадан жазып шығуды өз міндетіне алатын болған. Мұндай тарихшыларды Қытайда Шу - ген дейді [8, 46 б.]. Шу сөзі қытай тілінен аударғанда жылнама деген мағынаны береді.
Қытайлар өздерінің солтүстіктегі көршілері туралы ғұндар заманынан жазып келе жатыр, олардың бəрін қамту - біздің мақсатымыз емес. Бізге керегі, тек ортағасырлық түріктер туралы құнды деректер беретін жəне тақырыбымызға тікелей қатысы бар Сүй шу, Тан шу, Жаңа Тан шу, Чжоу шу, Бэй ши жəне Бэй Ци шу жəне т.б. жылнамаларын іріктеп алу.
Вей шу.Түрік мемлекетінің құрылуы қарсаңында Қытайдың Вей империясы Дала халықтарымен тығыз байланыста болады. Вей шуда түріктер мен қатар жужандар жайлы құнды деректер беріледі. 386-535 жылдардағы Вей шу жылнамасы ортағасырлық түріктер тарихының басы іспетті. Вей шу жылнамасы 550 жылы аталмыш патшалықтың шенеуік қаламгері Вей Шоу тарапынан жазылды. Жылнама 124 тараудан тұрады. Жылнаманың құндылығы қытай императорының түрік қағанына жазған хаттары мен түріктер туралы, түріктер мен жужандардың қарым- қатынасы туралы құнды хабарламалардың сақталуымен байланысты [9, 56б].
Вей шу жылнамасында түріктердің этнографиясы жайлы құнды мәліметтер молынан кездеседі. Солардың ішінде түріктердің діні туралы сөз болады. Сонымен қатар бұл деректерде Түрік қағанаты құрылуы қарсаңындағы саяси оқиғалар жайлы сөз шертіледі.
Келесі деректеме, яғни Теле баяны Суй шу кітабы. Онда негізінен теле тайпаларының орналасу жағдайлары туралы айтылады. Суй шу-Қытайдың Тан патшалық дәуірінде, анығырақ айтсақ, 636 жылы жазылып бітірілген, авторы -- аталмыш патшалықтың шенеуік-қаламгері Вэй Чжен. Жалпы көлемі 85 тараудан тұратын бұл кітап 581-618 жылдар аралығында Солтүстік Қытай жерінде құрылған Суй патшалығының тарихына арналған.
Суй шу кітабында теле тайпаларының орналасу жағдайы туралы айтылады. Сонымен қатар Ашина тайпасынан шыққан билеушілер тарихы жайлы баяндалады [13, 10 б.].
Түрік қағанатының тарихы жайлы көлемді деректер қалдырған келесі жылнама -- Чжоу шу. Аталмыш деректеме Қытайдың Тан патшалық дәуірінде, анығырақ айтсақ, 636 жылы жазып бітірілген, авторлары -- аталмыш патшалықтың шенеуік қаламгері Линху Дэфэнь. Жалпы көлемі 50 тараудан тұратын бұл кітап 557-581 жылдар аралығында Солтүстік Қытай жерінде құрылған Солтүстік Чжоу патшалығының тарихына арналған. Осы кітаптың заманына дейінгі түрік елінің тарихы туралы сыр шертіледі [13, 11 б.]. Чжоу шу жылнамасының императорларға арналған алғашқы сегіз тарауында да түріктер туралы мəліметтер кездеседі. Тоғызыншы тарауында Ашина ханшайымның өмірбаяны мен Түрік қағанатына қатысты барлық қытайлық үкімет адамдарының өмірбаяндары берілген. Бұл жылнаманың тағы бір ерекшелігі - түріктердің тұрмыс-тіршілігінен этнографиялық мағлұмат беруі болып табылады.
Синь Тан шу.Кітап Қытайдың Сун патшалық дәуірінде, анығырақ айтсақ, 1060 жылы жазып бітірілген,авторы - аталмыш патшалықтың шенеуік қаламгері Оуян Сю. Жалпы көлемі 225 тараудан тұратын кітап 618-907 жылдар аралығында Қытайда құрылған Тан патшалығының тарихын баяндайды.
Синь Тан шу кітабының 215 тарауынан алынған Туцзюе баяны тақырыбымыздың өзегі болып отырған Бірінші Түрік қағанатының тарихы жөніндегі ең негізгі дереккөздердің қатарына жатады.
Аталмыш дереккөздерде түрік елдерінің тарихына қатысы тұлғалардың өмірбаяндары. Деректемелердегі тарихи-географиялық сипаттағы мағлұматтар сонымен қатар Тан дәуірінде Қытайға қоныс аударған түріктердің қабір бастарына орнатылған құлпытастардағы қытайша мәтіндер көптеп кездеседі [13, 12 б.].
Қытай деректері мен жазба деректерде түріктердің заңы мен үкімдері туралы тамаша баяндалады. Бұл заңдар сонау ғұндар заманынан бері белгілі болатын. Ғұндардан бастау алған заңдар жинағы Бумын мен Құтылық арқылы кейіннен Шыңғыс хан, Қасым хан, Есім хан арқылы Тəуке ханның жеті жарғысына негіз болды. Түріктердің заңнамалық нормативтерінде адамдарды жамандықтан тыйып, адалдық пен тəрбиелікке бағыттауға негізделген көптеген кодекстер бар. Заңдар жинағы негізінен даланың айнымас тəртібі жəне əскери өмірдің қатаң талабынан туындап отырған. Көне түріктердегі заңдар мен үкімдер қытай жылнамаларында сақталған. Осы орайда айтылғанға айғақ үшін, әрі оқырманның түпнұсқамен салыстырып, өз көзін жеткізуіне мүмкіндік жасау үшін қазақстандық ғалым Қ.Өмірәлиевтің қытай жазба деректемелеріндегі ежелгі түрік мемлекеті конституциясының негізін негізгі жеті бапқа бөліп, бүгінгі түсінікке сай саралауын алға тарта кеткеннің артығы жоқ деп білеміз. Ежелгі түріктердің заң баптары:
1. Көтеріліс жасап, халық арасында немесе əскер арасында бүлік шығарған, Қағанаттың ішіне іріткі салушы адамды өлім жазасына кескен. Бұл бап мемлекет бүтіндігін сақтау талабынан туған;
2. Түрік жұртының мүддесін сатып, елге опасыздық (қандай да бір мемлекеттік құпияны жариялау, соғыс жағдайында қарсы жау жаққа өтіп кету) жасағандар өлім жазасына кесілген. Бұл бап халықтың ортақ мүддесі - елдің бүтіндігін қорғаған біртұтас қоғамдық сананың жемісі;
3. Қағандық ішінде жазықсыз өлтірген адам өлім жазасына кесілген. Бейбіт заманда себепсіз адам өлтіру үлкен күнə, əрі үлкен қылмыс. Бұл бап варварлықтың төменгі сатысына тән кісі өлтірушілік культіне тыйым салған және мәдениеттің белгісі ретінде танылуға тиіс өте елеулі жаңалық;
4. Өзге біреудің əйелімен зинақорлық жасап, ақ некені бұзушы адам өлім жазасына кесілген. Бұл бап отбасы бірлігін, адалдығын талап еткен, неке парызына аса биік талап қойған зор жаңалық;
5. Өреде немесе тұсаулы сәйгүлік атты ұрлау өлім жазасына кесілген. Бұл бап жаугершілік заманда пайдаланылған соғыс күші - жылқы малына деген құрмет;
6. Төбелесте мертігудің(жараланудың) түріне қарай мүлік түрінде құн төленген:
а) көзін шығарған айыпты адам айыбына қызын береді, қызы болмаса, бір қыз қалыңмалының құнын төлеген;
б) адам денесіне қандай да бір ауыр жарақат салған адам айыбына ат төлейтін болған.азақтардағы айыпқа ат-шапан төлеу түр іктерден қалған;
7. Ұрланған жылқы немесе өзге де құнды зат ұрлағандар, заттың құнына қарай он есе айыппұл төлейтін болған [3, 19 б.].
Л.Н.Гумилев пікірінше, түріктер туралы ең толық деректемелер қытай деректері болған . Сондай-ақ Н.Я.Бичурин, Ст.Жюльен, Э.Шаванн және Лю Мао Цзай секілді зерттеушілер түріктер туралы көлемді жұмыстарын кейде араб-парсы және грек деректерін қосып, қытай деректеріне сүйене отырып жазған. Л.Н.Гумилев айтқандай , бір халықтың тарихын тек оның дұшпаны-ның көзқарасы тұрғысынан зерттеуге болмайды. Қытай шежірелерінің ең қауіпті тарихи әдісі-волюнтаризм, яғни тежеусіз еркіндік. Ол туралы Л.Н.Гумилев былай дейді: олардың көзқарасынша, түріктерді жеңуді түсіндірудің еш қажеттігі жоқ: қытайлар әрқашан да, әр жерде жеңіске жете беруі табиғи құбылыс. Ал сонда жеңілістерді қайтеді? Ондай кездері кейде суық аяз, жауын-шашын кінәлі болып шығады. Осы бір ең қиын мәселені ойдағыдай игеру тек қытай тарихын біздің тақырыбымызға тікелей қажет болатын мөлшерден гөрі, әлдеқайда тереңірек оқып, зерттеу арқылы ғана жүзеге асырылады. Бұл деректерге қарап, асықпай саралау керектігін ұққандай боламыз [1, 86 б.].
1.2 Алғашқы Түрік қағанатына қатысты жазба ескерткіштер
Орталық Азия аймағында орналасқан байырғы түріктердің тарихи-мәдени мұралардың таралу аймақтары түрік қағанаттарының тұрғылықты мекені болған Қазақстан, Моңғолия, Шығыс Түрікістан, Қытай, Сібір, Алтай, Хакас, Тува, Қырғыз жерлерінде кеңінен сақталған. Яғни түріктердің жазба ескерткіштері олардың мекен еткен барлық аймақтарынан табылуда жəне олардың таралу кеңістігі де айтарлықтай ауқымды [14, 14 б. ].
Осы күнге дейін ғалымдар түрік жазба ескерткіштерінің таралу кеңістігін аумақтық орналасу тəртібіне сай бірнеше аймаққа жіктеп, бөліп келген. Мысалы: А.Н.Кононов түрік жазба деректерінің таралу аймағын тоғызға бөледі (Орхон ескерткіштері, Енисей ескерткіштері, Шығыс Түрікістан ескерткіштері, Орта Азия ескерткіштері, Шығыс Еуропа ескерткіштері, Лена ескерткіштері, Байкал маңы ескерткіштері жəне Солтүстік Кавказ ескерткіштері) [15, 22 б.], Д.Д.Васильев көне түрік жазуларын алты топқа бөлсе (Байкал-Лена, Енисей аңғары; Монғолия аймағы; Алтай өңірі; Шығыс Түркістан; Қазақстан жəне Талас) жазулары) [16, 30 б.] ; ал С.Г.Кляшторный тарихи-хронологиялық тұрғыдан жеті топқа жіктейді (Шығыс түрік қағанатына тəн ескерткіштер; Қырғыз қағанатына тəн Енесей ес-керткіштері; VIII және X ғасырларға тəн Лена-Байкал өңірлерінен табылған түрік бітік жазулары; VIII-IX ғасырларға тəн Ұйғыр қағанатына тиісті Семеги жəне Қарабалсағұн ескерткіштері; Талас жəне Ферғанадан табылған ескерткіштер; Хазар, Бұлғар қағанатына тəн Шығыс Еуропадан табылған түрік жазулары; Шығыс Түрікістандағы ұйғыр мемлекетіне тəн ескерткіштер мен Тұрфан жазуы [17, 46 б.]. И.Л.Кызласов көне түрік жазуын негізгі екі үлкен топқа жіктейді (Еуразия - Дон, Кубан, Исфарин, Ашықтас, Оңтүстік Енисей ; Азия - Орхон, Енесей, Талас) [18, 164 б.].
Түрікітанушы Н. Базылханның дерегіне жүгінсек, қазіргі уақытта Түрік жазба ескерткіштерінің саны 500-ге жуықтайды [19, 27 б.]. Дегенмен, бүгінде үздіксіз жүргізіліп келе жатқан кешенді ғылыми-зерттеу жұмыстары нəтижесінде Еуразияның əр жерінен тасқа, ағашқа, ыдысқа, əртүрлі бұйымдарға жазылған жазулар табылуда, сəйкесінше Түрік жазба ескерткіштерінің саны да арта түсуде.
Екі жарым ғасыр жүргізген әлем ғалымдарының зерттеулері нәтижесінде байырғы түрік кешендерінің қабір еместігін дәлелденді. Байырғы түрік мұраларын зерттеген отандық ғалымдар М.Жолдасбеков пен Қ.Сартқожаұлы моңғол жеріндегі түрік кешендерін киелі орын деп атаудың дұрыстығын шешті[14, 14 б. ].
Жұмысымызға тікелей қатысы бар, Алғашқы Түрік қағанатының тарихы жайлы құнды деректер қалдырған Моңғолия жеріндегі: Күйіс- Толғой, Бұғыты, Қарағол, Идэр, Генден бұлақ сынды кешендердің алар орны бөлек. Күйіс Толғой кешенін алғаш 1975 жылы археолог Д.Наван тауып,кейіннен 1984жылы Қ.Сартқожаұлы кешеннің орналасқан жерінің сипаттамасын жасады [14, 35 б.].
Бұғыты кешенін 1956 жылы Моңғол археологы Ц.Доржсүрен тауып жариялады. 1969 жылы С.Г.Кляшторный Бұғыты ескерткішін көріп, 1970 жылы соғдытанушы В.А.Лившицті ертіп барады. В.А.Лившиц Бұғыты ескерткішімен толық танысып, ғылыми түсініктемесін берді. Кейіннен 1982 жылы Қ.Сартқожаұлы басқарған эпиграфика тобы археологиялық қазба жұмысын жүргізіп, Бұғыты кешенінің толық сипаттамасын жасады. Кешеннің мәтінінде Мұқан мен Таспар қағандарының таққа отыруы, саяси оқиғалар мен жер атаулары, лауазымдар кездеседі [14, 41 б.].
Отандық ғалым Қ.Сартқожаұлы Алғашқы Түрік қағанаты дәуірінің ескерткіштеріндегі бітіг жазулары туралы біршама жүйелі пікірлер қалдырды. Батыс ғалымдарының Бірінші Түрік қағанаты кезеңінде түріктер тек соғды жазуын пайдаланды деген қате жорамалды негізді түрде жоққа шығарды. Мысал ретінде 560-570 жылдарға жататын Моңғолиядағы Идэр кешенінен табылған бітік жазбасын келтіреді.
Байырғы түрік бітіг алфавиті түріктердің, түрікі тектілердің бір ғана жазуы болғандықтан, осы құдіретті қару арқылы бүкіл түрікілердің рухани бірлігін, дүниетанымдық бірлігін қалыптастыруды мұрат тұтып, әріп кескіндерінен бастап бір жүйеге келтірген. Билік жүргізуші Қағанат тілі - Түрікі-қыпшақ тілі алып бәйтеректің діңі іспетті асқақтаса, жан-жағынан түрікі диалектілері бәйтеректің бұтағындай самсып, сән түзей мәуелеп, бүкіл түрікі этносының бай тілін қалыптастыруды сонау елең-алаң ерте орта ғасырда Істемі, Мұқан қағандар осылайша ойлап, іске асыруды ұйымдастыра білген екен. Осы қажеттілікке жауап беріп, ел тізгінін берік ұстай отырып, ежелден келе жатқан байырғы түрік бітіг жазуына билік тарапынан реформа енгізу тапсырылып, іске асқан сияқты.
Онымен қатар Еуразия көшпелілерінің ата діні Бөгү дінінің беделін көтеріп, реформа жүргізді. Байырғы Түрік қағанатына дейін бөгү діншілдері тауға, үңгірге барып мінәжат етіп тұрған-ды. I Түрік қағанат дәуірінде Мұқан қаған халықтың мінәжат ететін Бөгү дінінің барықтарын (ғибадатхана) молдап тұрғыза бастаған. Ол ғибадатханалардың орны бүгінгі күнге дейін сақталған. Олар монгол жеріндегі Көшөн-тал, Идер, Сэвжүл, Хүнүй-ғол, Қазақстанның Тарбағатайдағы 6 ғибадатхана (барық), Ақсуаттағы 8 ғибадатхана, т.т. жүздеген ғибадатханаларды айтуға болады. Дін - ұлттың, елдің алтын бағынасы, тұғыр идеологиясы. Ұлттық идеологиясыз ұлттық мемлекет тұрақты болмайтыны түсінікті. Сондықтан Дін институтын бекемдеу үшін Мұқан қаған осындай реформаға барған. Империя орнатып отырған бүкіл халықтық дін өзіндік институтынсыз өмір сүрмейді. Ол институттың іргетасы - жазу. Міне, осындай алғышарттар ежелден келе жатқан байырғы түрік бітіг жазуына реформа жасауға әкелді. Будда - тибет жазуын, Иудей - еврей жазуын, Християн - латын жазуын, Ислам - араб жазуын, Мани - манихей жазуын, Копт - грек жазуын қалыптастыруды тездетсе, дәл осы белгілі діндер іспетті Еуразия көшпелілерінің Бөгү діні байырғы түрікі әліпбиін (бітіг) әлемге алып шықты.
Алтайдағы Түрік қағанаты кезеңінен қалған тарихи-мәдени ескерткіштердің бірі - Орхон жазбалары. Бастаухаттардың мәнділігі тұрғысынан алғандағы ерекше тобы - түрік құлпытастарындағы жазулар - - өзіне мүлде басқаша қарауды талап етеді. Ол жазулар композициялық жағынан бір-бірінің көшірмесі сияқты, бірақ оқиғаларды қарама - қарсы бағытта түсіндіреді [1, 87 б.].
Ата тарихымызға, шежіремізге, тәрбие өнегесіне айналған байырғы түрік ескерткіштерінің жауынның, күннің астында, желдің боранның өтінде қорғаусыз-күзетсіз соншама заманды өткізіп бізге жеткегі таңқаларлық құбылыс. Мәңгілік ел орнатпақ идеясын, тарихын, дүниетанымын, ой-санасын, дәстүрін өшпестей етіп тасқа қашап кеткен байырғы түріктердің жазу өнерін, мемлекеттілігі, ел басқару жүйесін, ұрпағына мирас етіп қалдырған асыл мұрасын зерттеу ̶ біздің қасиетті борышымыз.
Орхон, Сэлэнгі, Тоғула бойында Ордубалық, Тоғулабалық, Мағықорған сияқты бес қала, 100ден астам киелі орындар, 1000нан астам балбалбар, қорымдар, брахми, соғды, ұйғыр, моңғол, қидан, манчжур, араб, қытай, Байырғы түрік алфавиті, манихей алфавитімен жазып қалдырған жүздеген жәдігерлер бізге жетті. Өкініші, ата тарихымызға қатысты құндылықтар, ескерткіштер, мұралар бүгінгі күнге дейін түгел жетпеді. Себебі:
1. Сол тарихи мәдени құндылықтарды жасаған халық ол жерлерден батысқа, оңтүстікке қоныс аударғандықтан, ата-бабадан қалған мұраға жан-ашырлықпен қарайтын ұрпақ жалғасты үзілді, сөйтіп олар иесізденді.
2. Жаңадан енген будда, ислам діні Тәңірлік дінінің дүниетанымымен жасалған мәдени-тарихи ескерткіштерге идеологиялық жау ретінде қарады. Осының салдарынан байырғы түріктердің тарихи-мәдени мұралары жаппай қиратылды.
3. Мыңдаған жылдар бойы ашық аспанда боран мен желдің,ыстық пен суықтың,жауын-шашынның өтінде тұрып, табиғи эрозияға ұшырап үгітілді, қирады.
Міне, осындай себептермен, азуын айға білеген айбарлы көк түріктердің жасап кеткен ұшан-теңіз тарихи-мәдени мұраларының жұрнағы ғана біздің қолымызға жетті.Дарынды түрік әулеті, түрік халқы Орхон, Сэлэнгі, Тоғула дарияларының бойына қала салып, хан ордасын сәулеттендіріп, тағзым етіп, құлшылық құратын ғибадатханасын тұрғызып, тас қашап, бабалары мен абыздарының бейнесін, мүсінін жасап, ұрпағының ұрпағына арналған мың жылдық сөзін, тарихи манифестін көк тіреген көгілдір гранитке-мәңгіліктің мәңгі тасына қашап жазып кетті [14, 8 б.].
Сол тарихи мәдени жәдігерліктетерде көшпелілер әулетінің елді, шаруа-шылықты басқару жүйесі, кәсібінің мәдени типтері, салт-дәстүрлері жайлы мол деректер сақталған. Демек Орхон бойындағы жәдігерліктер өзіне дейінгі мыңжылдықтардың тарихи тәжірибесін бойына жинап, өзінен кейінгі адамзат әулетіне оны тарихи-мәдени мұра етіп қалдырған аса бай құндылықтар қазынасы. Бұл қазына байырғы түрік мәдениеті, байырғы түріктердің болмы-сы,рухы мен келбеті, ділі мен тілі, діні, даналығы, дүниетанымы, мәдениетінің өшпес айғақтары, әлем өркениетіне қосқан үлесі.
Қағандар мен жоғары дәрежелі әскербасыларға арналған еске алу кешендері Моңғолияның маңызды бөлігі болып саналатын Орталық Моңғолия мен Орхон мен Толы өзендерінің аңғарларында шоғырлана орналасқан. Ауқымды көлемі мен құрылымы анық мұндай құрылыстар көп компоненттер-ден, яғни руникалық жазулары бар стеллалардан, тастан қашалған аң бейнелерінен, культтік храмдардан және барлық кешенді қоршап жатқан топырақ үйінділері мен орлардан тұрады. Осындай ғұрыптық құрылыстарға Кошо Цайдамдағы Білге қаған мен Күл Тегіннің кешені, Налахейдегі Тоныкөк кешені, Делгэрхан территориясының орталық аймағындағы Кули Чоор құр-метіне арналған культтік кешені, Алтанбулаг территориясының орталық айма-ғындағы Унгут кешені, Хануй өзені бойындағы Шивээт Улан кешендері жата-ды.
Білге қаған жазуының кіріспе бөлімінде Иоллығ Тегін Түрік қағанатының басында Бумын қаған, Елтеріс, Истеми болғанын, бірақ балалары ессіз, жалтақ болып, түріктер Қытай еліне құл болғаны жайлы сыр шертеді. Бұл жазудан біз Ұлы Түрік қағанатының гүлденген шағы жайлы құнды мәлімет аламыз.
Көне түрік ескерткіштерінің тілдік тұрғыда зерттелуі. Түрк тілдерінің тарихын зерттеуші кейбір ғалымдардың еңбегіне тоқталатын болсақ, ең алғаш XIX ғасырларда В.Томсен, В.В.Радловтар тарапынан жүйелі зерттеулер жүргізілгендігін көреміз. Аталған ғалымдардың қажырлы еңбектерінің нəтижесінде түрік тілін зерттеудің жаңа əдістері мен тəсілдері қалыптасты. В.В. Радлов Орхон өзені бойынан табылған үлкен тастардағы жазуды толық оқып, алғашқы аудармасын жасады. В.В.Радловты Түрік тілінің және түрік халықтарының Колумбы деп атаудың өзі оның түрік халықтарның этномәдениетін, сонымен қатар осы халықтардың жазба ескерткіштерін зерттеудегі болмысын ашады [20, 135 б.].
Түрк жазба ескерткіштерін оқып, қазақ тіліне аударған жəне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Жұмыста Алғашқы Түрік қағанатының саяси тарихы дерекнамалар, археологиялық ескерткіштер негізінде қарастырылды. Түрік қағанатының саяси тарихы жаңаша зерделенді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Адамзаттың үшінші мыңжылдыққа аяқ басуы интеграциялық үдерістермен қатар, әрбір халықтың өзіндік қасиеті мен мәдениетінің ерекшелігін сақтауымен сипатталады. Тарих, тіл және мәдениет халықтың өзіндік ерекшелігін сақтаудың негізгі құрамдас бөліктері болып табылады. Қазақстанның мемлекеттік дәстүрлерінің қазақтың этникалық тамыры тәрізді терең тарихы бар, оларды түрлі тарихи кезеңдермен сабақтастыра зерделеу өзекті бағыттар санатына жатады. Өйткені қазіргі дүниежүзілік тарихтың тұжырымдамасы жекелеген халықтардың жүріп өткен сүрлеулі жолымен бір құрамда қарастыруды қажет етеді. Ал тарих ғылымы үшін Еуразия кеңістігінде өзіндік ерекшелігімен сипатталатын Түрік қағанаты мен оның мұрагерлерінің этникалық, саяси және әлеуметтік қырларын зерттеудің орыны ерекше екендігі айқын. VI ғ. саяси тартыс сахнасына көтеріліп,Орталық Азия шеңберінде өзіндік тарихы мен төлтума мәдениетін қалдырған ежелгі түріктер кез келген зерттеушіні бей-жай қалдырмайтыны анық. Көнетүріктік мемлекеттік одақтардың тарихын зерттеу ертеден және барынша жемісті жүргізіліп келеді, соған қарамастан идеология мен мәдениеттің кейбір аспектілері әлі күнге дейін шешімін таппай отыр. Тарихи деректер түрлі нұсқада түсіндіріліп, соның нәтижесінде түрік мемлекетінің болғандығына күмән келтіретін ойлардан бастап олардың Еуразия кеңістігіндегі үстемдігіне қырыннан қарайтын керағар тұжырымдар жасалуда. Бұл зерттеуді жүргізу барысында біз түрік мемлекетінің біртұтас құбылыс екендігін басты назарда ұстап, оның негізгі құрамдас бөліктері көшпелі мәдениеттің құндылықтары мен отырықшы өркениеттің жетістіктері арасындағы өзара тығыз байланыстар болғандығын естен шығармаймыз. Түріктердің мемлекетінің қалыптасуы, этникалық мәдениетінің дамуы және олардың көрші халықтармен қарым-қатынас үдерісін мақсатты түрде терең зерттеу алғашқы Түрік мемлекетінің әлемдік тарихтағы орнын өркениеттілік тұрғыдан негіздеуге септігін тигізеді. Еуразия даласында кезінде алып империя құрған түріктердің тарихы тұңғиықта жатыр. Өз дәуірінің алпауыт империяларынан дамуы жағынан еш кем түспейтін Түрік қағанатының әлем тарихында алатын орны бөлек.Даңқты ғұндардың жолын қуған Түрік қағанаты өз туы астында бірталай түрікітілдес халықтарды жиналуына ұйытқы болды.
Әлемнің талай тарихшысының жұмысына негіз болған қағанаттың тарихы туралы біршама пікірлер қалыптасты.Соңғы уақытта түріктердің тарихы-отандық және әлем ғалымдары тарапынан толассыз зерттелуде.Түрікология саласында тынымсыз еңбек етіп жатқан зерттеушілер арқасында көптеген даулы мәселелер шешімін табуда. Алайда Ұлы Түрік қағанатының тарихи ақтаңдақтарын анықтау бүгінгі таңда өзекті мәселелердің бірі болып қала бермек.
Дегенмен, кейіннен табылып жатқан археологиялық-этнографиялық материалдар жəне түрік жазба ескерткіштері мен шетел жазба деректері негізінде Алғашқы Түрік қағанаты тарихын жаңаша зерттеу, зерделеу қажеттілігі туындап отыр.Сол себепті түріктердің саяси тарихын, олардың материалдық құндылықтарын негізгі дерек қорларымен жаңаша зерделеу түрікітану саласындағы өзекті мəселенің бірі болып табылады.Тарихы тас бетінде қашалып, көршілес халықтардың жылнамалары мен саяхатшылардың жазбаларында сақталуы арқылы бізге жеткен түріктердің сан қырлы жолын кешенді зерделеудің маңыздылығы жоғары екендігі даусыз. Өйткені ерте ортағасырлық түрік тарихы мен мәдениетінің эволюциясы бүгінгі күнгі түрік халықтарының өркениет ошақтарын зерттеудің өзіндік бір үлгісі яғни, қазіргі қазақ халқының ғана емес, түбі бір түрік жұрттары тарихының бөлінбес бөлшегі. Оның үстіне, қазіргі күні елімізде ұлттық сана сезім оянып, өткен тарихымыз бен мәдениетімізді тануға деген құлшыныс үдерісі ерекше қарқын алған тұста көне түріктердің тарихы өнегілі әрі қызықты болып табылады.
Зерттеу жұмысының нысаны.Зерттеу жұмысының нысаны 552 жылы құрылған Түрік қағанаты саяси тарихы мен көршілес мемлекеттермен орнатқан саяси қарым қатынасы.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты жазба және археологиялық деректер негізінде Түрік қағанатының құрылу тарихы мен оның сыртқы саясатының негізгі бағыттарын анықтау. Алғашқы Түрік қағанаты - түрік мемлекеттілігінің құрылуы мен ыдырауы, тарихи - мəдени құндылықтарын аталмыш деректер негізінде зерделеу жəне ғылыми айналымға енгізу болып табылады. Алдыға қойған мақсатқа сай келесі міндеттер туындады:
-Түріктер туралы деректерді,оның ішінде жазба және археологиялық деректерді зерделеу;
- Алғашқы Түрік қағанатының саяси тарихын жан-жақты қарастыру;
- Түріктердің алғашқы мемлекеті - Түрік қағанатының құрылуы мен ыдырау себеп-салдарлары мəселелерін талдау ;
- Бірінші Түрік қағанатының қағандарының қоғамдық-саяси өмірдегі рөлі мен маңыздылығын анықтап, саяси-ұйымдастырушылық және жауынгерлік қызметтерін жан-жақты талдау.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері.Түріктердің тарих сахнасына шығу қарсаңынан, алғаш құрылған қағанаттың ыдырауына дейінгі кезең, яғни VI-VII ғасырлар аралығы.
Зерттеудің әдістәсілдеріне объективтіліктің, кешенді зерттеу тәсілдері-нің,зерттеу пәнін жан жақты қарастыру сияқты жалпы тарихи әдістер жатады.
Зерттеудің жаңалығы. Түрік қағанаты тарихының жеке объект болып зерттелуі осы жұмыстың жаңалығын айқындайды. Көшпелі мемлекеттердің, соның ішінде Түрік қағанатының, мемлекеттілігіне қатысты ресейлік, отандық және шетелдік ғалымдардың қалыптастырған теориялары бір-бірімен салыстырыла қарастырылады. Жұмысымызда Алғашқы түрік қағанаты құрылып, оның ыдырауына дейінгі аралықта болған оқиғалар желісі үзілмей көрсетіледі. Ұлы Түрік қағанатын құруда Бумынның мемлекетті басқару стратегиясы жəне көршілес елдермен саяси-дипломатиялық қарым-қатынасындағы көрегендігі жан-жақты сипатталды. Ұлы далада құрылған осынау алып империяның құлдырау себептері жан-жақты баяндалды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Еңбек кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 АЛҒАШҚЫ ТҮРІК ҚАҒАНАТЫНА БАЙЛАНЫСТЫ ДЕРЕКТЕР
Түрік қағанатының тарихын зерттеуде ең бірінші археологиялық және жазба деректерге жүгінеміз. Зерттеуші ғалымдар көбінесе жазба деректерге, оның ішінде: қытайдың әулеттік жылнамаларына, түрік ескерткіштеріндегі тарихи-әдеби жазбаларға, араб және парсы тарихи-географиялық жазбаларына және батыс тарихшылары еңбектеріне жүгінген.
Жазуы жоқ немесе жазуы болса да бізге жетпеген халықтардың тарихын құрастырудың өзгеше бір қиындықтары болады. Түріктердің бұрын болған тарихи жазбалары сақталмаған, ал құлпытастардағы жазулар олардың орнын баса алмайды. Сол себепті де шеттілдегі бастаухаттардың ғылыми қажетке қосылған аудармаларына сүйенуге тура келеді. Алайда әрқилы жазба мәліметтердің бәрі бірдей бағалы емес және оларға көп сене беруге болмайды. Оның себептері әр алуан: ол - кейде ертедегі автордың білімінің аздығы немесе материалдарды жазу мәнерінің ақауы секілді себеп болады. Сондықтан да тарихи сын мен XIX-XX ғғ. Ғалымдарының талдауы арқылы тексерілген мәліметтер дәйектірек те сенімдірек келеді де, жаңылысу және адасу кеселіне ұшырамайды [1, 86 б.].
Алғашқы Түрік қағанатында өмір сүрген халықтардың тарихын, тек Қытай мен Иранның көршілері ретінде ғана қарауды тоқтату керек. Олардың тарихы мен мәдениеті өз бетімен дамыды деген даусыз қағидадан практикалық қорытынды жасайтын уақыт жетті. Олардың қалай өмір сүргенін, сезініп - түйсінгенін, салтанат құрып барып, жойылып кеткенін тек сонда ғана түсінуге болады.
Түрік қағанаты іс - түссіз кеткен жоқ. Ол із адамзат тарихында, соның ішінде Қытай, Араб, Парсы және Византия сияқты сол кездегі әлемнің іргелі мемлекеттерінің тарихында сайрап жатыр. Сондықтан да Түрік қағанатының тарихына қатысты ақиқатты танып - білу үшін бұрынғы және қазіргі зерттеушілердің бәрі бірдей осы елдердің жазба мұраларын негізгі дереккөзі ретінде пайдаланып келеді. Түріктер кезінде көне дүние дүрмегіне өзіндік үлес қосқанымен, қабір басындағы тасқа қашалған жазулардан басқа өз тарапынан кейінгілерге елдігін танытар дерек беретін жазба тарих қалдыра алған жоқ [2, 161 б.].
1.1Қытай жазба деректері
Тақырыптың күрделілігі және көпқырлылығына бізді тарихтық сын мен талдауға мейлінше мұқият қарауға мәжбүр етеді. Ежелгі түріктер туралы ең толық жазба деректер қытайдың жазба деректеріне тиесілі. Аспан асты елінің ежелгі орта ғасырларда түріктер дәуіріне бірнеше әлеуметтік жылнамалары пайда болды. Оның сыртында қытайдың әулеттік шежірелерінің бәрі сарай тарихшыларының қолынан шыққаны, олардың әрқайсысының шындыққа тек өз патшасының қабылдауы тұрғысынан қарағаны және бар. Түріктер туралы құнды деректер ретінде Суй шу, Тан шу, Чжоу шу, Бей ши және Бей ци шу жылнамаларын атап көрсетуге болады. Қытай жазба деректемелеріне түскен деректер мазмұны жағынан негізінен түріктердің өздерінің қытай шегарасына жасаған шабуылдарының, немесе қытайлықтар-дың оларға қарсы ұйымдастырылған жазалау жорықтарының оқиғаларын баяндаудан және түрлі жағдайларға байланысты арнайы тапсырмамен түріктерге барып-келіп жүрген елшілердің көрген-білгендерінен, немесе шегара бекіністері басшыларының Орталыққа тынымсыз түсіріп жатқан мәліметтерінен тұрады, былайша айтқанда олар түріктердің тек қытай елімен байланысқа шыққан сәттерін ғана көрсетеді. Оның өзі қытайлықтардың мүддесі мен таным-түсінігі тұрғысынан ғана беріледі. Ал түріктердің қытайлықтармен байланысқа шықпаған, елшілік байланыс жасалмаған кездердегі өмірінен ешқандай дерек берілмейді. Алайда мұндағылардың бәрін түріктердің толыққанды тұтас тарихы деп емес, тек олардың білгілі бір кезең аясындағы тарихын жазуға елеулі дәрежеде көмегін тигізер бағалы деректер деп қараған жөн. Қытайдың көне жазба деректемелеріндегі көшпелі көршілері жайындағы деректердің жалпы табиғатының грек және парсы жазба деректе-
мелеріндегі сақ-скиф халықтары жөніндегі деректердің табиғатымен үндесіп жатады. Қалай дегенде де, көне қытай деректерінің өзіне тән артықшылығы мен кемшіліктерін ескере отырып, ежелгі заманда оларға көрші болған көшпелі халықтардың, оның ішінде түрік халқының тарихын танып-білуде қажетті шындықты табу ортақ міндет [3, 15 б.].
Қытай жазба деректерінің артықшылығы - мұнда оқиғаның уақыт мерзімі, болған жері дәл көрсетіліп, оған қатысушылардың аты-жөні жүйелі де нақты беріліп отырады.
Кемшілігі -- деректерде кездесетін көшпелі елдердің бір де біреуінің не елдік атауы, не жерінің атауы, болмаса адамдарының есімі дұрыс берілмейді, бәрі бұзып жазылған және оларында ең болмаса жобалап болжам жасауға мүмкіндік берер өзгелердікі секілді бір ізділікке түсірген жүйелік те жоқ. Осылардың бәрі түріктер тарихының нақты болмысын тануда зерттеушіге үлкен қиындықтар тудырады [3, 16 б.].
XVIII ғасырдан бері қытай жылнамаларын зерттеу шетел ғалымдары тарапынан қолға алына бастаған еді. Анығырақ айтқанда түрік тарихына байланысты қытай жазба деректерін зерттеу алғаш рет француз ғалымы Дж.Д.Гюгнес тарапынан 1756-1758 жылдары қолға алынды. Кезінде Гюгнестің зерттеуі жоғары бағаланғанымен, кейіннен оның қытайша атауларды дұрыс аудармау секілді біршама қателіктері белгілі болды[4, 89 б.].
Түріктер тарихы көптеген ғалымдардың назарын аударған және соңғы 200 жыл бойына оған деген ықылас әлденеше рет жанып сөнген. XVIII ғ. орта кезінде француз миссионерлері қытайдың көптеген тарихи туындыларын тәржімалаған, осылардың ішінде Дж.А.Маилла мен А.Гобильдің аудармалары жоғары маңызға ие болады, өйткені онда Қытайдың VI мен VIII ғасырлар аралығындағы тарихы мейлінше толық баяндалған. Француз ғалымы Ж.Дегиннің осынау ғалымдардың аудармалары негізінде жазылған Хұндардың, түріктер мен моңғолдардың тарихы атты көлемді еңбегін жарыққа шығарды[5, 22 б.]. Дегиннің зерттеуінде түріктердің мемлекеттік құрылымы, саяси-экономикалық, әлеуметтік тұстары да кеңінен баяндалды. XIX ғ. бас кезінде Вивьен де Сен-Мартен, Аббат Лебоның Византия тарихын өз түсініктерімен қайта басып шығарды, оның түсініктері осы күнге дейін құнды болып саналады.
Түрік қағанатының тек алыс аймақтарына ғана қатысы бар осынау зерттеулерден бір өзгешелігі Станислав Жюльеннің аудармалары түріктердің тікелей өздеріне арналған. Бұдан кейін П.Пельонның мұқияттығы жағынан өте құнды еңбегі мен Анри Кордье мен Ренет Груссенің кереметтей мәлімдемелері шықты[1, 89-90 бб.].
XX ғ. бас кезінде синолог ғалым Э.Шаванн Орхон жазба ескерткіштерінің қытайша жазбасы негізінде Батыс қағанатқа арналған Батыс Көк түріктер туралы құжаттар сом еңбегі жарыққа шықты. Еңбекте автор 627 жылдан кейінгі құжаттарды және көне түріктер мен Түрікістанның кіші мемлекеттеріне қатысты мәтіндерді аударған. Грек дереккөздеріндегі түріктер туралы мәліметтерді салыстыра келтіруі, оның зерттеуінің құндылығын еселей түскен[6, 9 б. ].
Француз мектебінің мынадай бір ерекшелігін ескермей кетуге болмайды,бәлкім, оның үлкен кемшілігі де сонда шығар. Француздар үшін түріктердің біртүрлі ғажайып құбылыс екені сондай, қағанат тарихына ортағасырлық қытай көзімен қарау яғни сырттан қарау оларға ыңғайлы сияқты. Сол себепті де олар кейде оқиғалар байланысынан айрылып қалады, ал кейде оқиғалар қытай көзқарасы тұрғысынан түсіндіріледі. Міне осы жәйт француз мектебінің фактографиялық мүмкіндіктерін шектейді. Негізінен қытайдың әулеттік шежірелері мен анда-санда грек және парсы мәліметтерімен толықтырыла жазылған тарих - осынау орта ғасырдағы қытайлық тарихи дәстүр бағыты көрініп тұрады. Алайда тарихтық сын-сынаққа салынғаннан кейін бұл бағыт мүлде жалған болып шығады, ендеше жалпы алғанда, бір халықтың тарихын тек қана оның дұшпанының көзқарасы тұрғысынан зерттеуге болмайды.
Неміс мектебі француз мектебінен едәуір кем түседі. И.Маркварт пен Ф.Хирттің шығармалары көбіне дәлелдене бермейтін филологиялық жорамалдың, қарапайым қателердің үйлесімі болып табылады. Мәселен, Рихард Хенниг түрік қағанатының шығыстағы шекарасын Владивосток маңынан көреді, ал солтүстіктегі шекарасын Байқалдың терістік шетінен көреді. Ештеңеге сүйенбестен-ақ ол император Вэньдидің тұсында(581-604) Қытай шекарасы Каспий теңізіне дейін созылып жататын - деп жар салады, ал шынында оның шеті Ұлы қамал мен Ордоспен шектелетін [1, 90 б.].
Қытайлық аудармашы Лю Мао Цзайдың неміс тіліне аударған түріктер туралы еңбегін ерекше атап көрсетуге болады. Лю Мао Цзай V және IX ғасырлар аралығындағы қытай деректерімен тынбай жұмыс жасап, аталмыш еңбегін XX ғасырдың ортасына қарай тәмәмдайды. Зерттеу жұмысында әртүрлі 36 қытай дереккөздерін қолдана отырып, Шығыс түріктері туралы құнды мағлұматтар береді[7, 7 б.]. Ғалымның бұл еңбегі бүгінгі күнде де түріктер тарихымен айналысатын зерттеушілер үшін құнды дерекнама болып табылады. Лю Мао-Цзайдың аудармасындағы немісше оқу да орысша оқу мәнеріне жақын. Автор қытай иероглифін әріптік жазуға көшірген кезде VI-VIII ғғ. Фонетикасын тірілтеді[1, 89 б.].
Лю Мао Цзай өз зерттеуін қытай билеушілерінің әлеуметтік кезеңдері бойынша төрт бөлімге бөледі: бірінші бөлім-386-534 жылдардағы Солтүстік Вей тұсындағы түріктер, 535-556 жылдар аралығындағы Батыс Вей 556-581 жылдардағы Солтүстік Чжоу тарихына арналса; екінші бөлімі-581-618 жылдардағы Суй әулетіне; үшінші бөлімі-618-906 жылдар аралығындағы Тан әулеті тұсындағы түріктерге; төртінші бөлімі 907-959 жылдардағы У-дай тұсындағы шығыс түріктерге арналған.
Лю Мао Цзай еңбегінде төменгідей жазба деректерді қолданды, олар: Чжоу шу, Бэй Ци шу, Суй шу, Бей ши, Цзю тан шу, Тан шу, Цзю У дай ши деректері. Бұл жылнамаларда негізінен қытайлардың ішкі және саясаты мен көршілері туралы мол мәліметтер қамтылған.
Лю Мао Цзай өңдеген қытай әлеуметтік жазбаларын негізгі он топқа бөлуге болады, олар:
1. Түрік қағанаты мен қытай елшілігі арасындағы сауда-экономикалық, географиялық байланысты баяндайтын Хун-лу-сы жазбалары;
2. Қытай елшілерінің Түрік қағанаты туралы деректері;
3.Чжун-шу-шэн -Қытай империясының Түрік қағанатын бағындыру және қағанатқа жасалған шабуыл жайындағы ақпарат; 4. Бин-бу-түріктердің әскери әлеуеті жайлы ақпарат;
5. Сарай жылнамашыларының түріктермен жүргізілген келіс-сөздері жайлы ақпарат; 6. Ли-бу-әлеуметтік шендерді тағайындау; 7. Императордың түріктерде арналған бұйрықтары; 8. Бин-бу-әскер қолбасшысын тағайындау; 9. Син-чжуан-қытайдың түріктермен байланысқа түскен шенеуіктерінің өмірбаянынан алынған деректер; 10. Шетелдіктердің киім-кешегі мен бет-әлпетіне байланысты кескіндер.
Лю Мао Цзай еңбегінен кейінгі айтарлықтай еңбектердің бірі -- Лин Энхсиеннің Тайванда 1987 жылы жазылған Ту Чүйе атты еңбегі болып табылады. Ол еңбегінде қытай жылнамаларының Көк түріктерге қатысты бөлімдеріне баса назар аударды[4, 7 б.].
АҚШ-тың Бостон Униветситетінің профессоры Т.Дж.Барфилдтің қытай жылнамалары негізінде жазған Опасная граница: кочевые империи и Китай атты еңбегінде көшпелілер өркентетінің әлем мәдениеті дамуына қосқан қомақты үлесі жайлы баяндалады. Әсіресе, аталмыш еңбекте Алғашқы Түрік қағанаты дәуіріндегі қытайлар мен түріктердің екеуара саяси, экономикалық, мәдени байланыстары жайлы сыр шертіледі. Ғалымның түріктердің этнографиясы жайлы біршама құнды деректер келтіруі ғылыми жұмысының салмақтылығын арттырады [8, 110 б.].
Түрікияда қытай жазба деректері негізінде жазылған алғашқы түрік зерттеулері Б.Өгел тарапынан орындалды. Ғалымның Шығыс түріктері туралы құжаттар деп аталатын бұл еңбегінде Чжоу шу мен Суй шудың Көк түрік деп аталатын бөлімінде Бумынға дейінгі кезеңдегі аңыз-әңгімелер баяндалады.
Қытайдың әулеттік жылнамаларын жинақтауда Ресей ғалымдарының алар орны бөлек. Бичурин Ресейдегі Қытай зерттеу ғылымын бүкіл дүние жүзіне паш етті. Ең озық қытайтану ғылымының іргетасы Ресейде Н.Я.Бичуринге тән еңбекқорлықпен қаланған еді [9, 16 б.]. Ғалымның қытай жазба деректеріне сүйене отырып жазған Орта Азияны мекендеген халықтардың көне заман тарихы атты еңбегі түрік халықтары жайлы мәліметтерге толы, танымдық дерегі мол туынды. Ғалым қытай жылнамаларына сүйене отырып түрік тайпаларының топонимикасы, салт-дәстүрі мен шаруашылығы жайлы ауқымды мәлімет қорын жасақтады. Белгілі синолог ғалымдар А.Н.Бернштам мен Н.В.Кюннер қытай тарихын зерттеуде Н.Я.Бичуриннің еңбегіне татырлық жоғары дәрежеде жазылған еңбектің жоқтығын мойындаған. 1923жылы кеңестік түрікологияның ең ірі қайраткерлерінің бірі, көрнекті ғалым Б.В.Бартольд Н.Я.Бичуриннің еңбектері тұтас бір ғылыми зерттеу орталығының ондаған жылғы зерттеу еңбегімен парапар екенін мойындады [9, 16 б.].
Ғалым еңбегінде қытайдың Хан-шу, Сүй-шу, Тан-шу жəне т.б. жылнамаларына сүйене отырып, түрік тайпаларының тарихын, салт-дəстүр жəне шаруашылығын толықтай қамтыды. Бұл еңбектің тағы бір артықшылығы - мұнда билеуші лауазымдары, тақ күресі, билікке келу жолдары, тайпалардың этникалық құрамы, қытайлармен саяси жəне дипломатиялық қарым-қатынасы тамаша баяндалады. Ал осы жылнамалардағы деректерді қатесіз аударып, оны ғылыми айналымға енгізу Я. Бичуриннің тынымсыз еңбек талап етті. Кейінгі зерттеушілердің ішінде Танские хроники о государствах Центральной Азии атты еңбегімен танылған А.Г.Малявкинді атап өтуге болады. Ғалымның зерттеу жұмысында Тан әулетінің тарихи-географиялық жылнамалары қарастырылды. Еңбекте VII және VIII ғғ. Қытайлардың көршілес түрік тектес халықтар арасындағы қарым-қатынасы сипатталады. Сонымен қатар А.Г.Малявкин сол кезеңдегі саяси жағдайдың көрінісінен оқырманды хабардар қылады[10, 98 б.].
Нығмет Мыңжан есімді отандық синолог қытай деректерін саралап, түрік халықтарының тарихын жазуда пайдаланған ғалымның бұл салада жеткен табыстары орасан зор. Ғалымның отан тарихына арналған Қазақтың қысқаша тарихы атты еңбегі зерттеу ауқымы бойынша біршама табысты еңбек болып табылады.
Келесі отандық қытайтанушы ғалымның бірі Нәбижан Мұхаметханұлы болды.Ол қөне қытай жылнамаларындағы түріктерге қатысты деректерді екшеп алып, деректану тұрғысынан талдады. Ол зерттеуін императордың тарихи билеу кезеңдеріне сай хронологиялық сипатта жазады, сондай-ақ түрік пен қытай мәдениетінің ықпалдастығы мен қарым қатынастарының игі әсерлеріне ерекше тоқталып кетеді.
Қытай деректерімен айналысқан отандық синологтардың бірі ретінде Ю.А.Зуевті атаған жөн. Ол 1967 жылы Древнетюркские генеологические предания как источник по ранней истории тюрков деген тақырыпта диссертациясын қорғады. Кейінгі зерттеулері ертедегі түріктердің тарихы мен идеологиясына арналды. Ю.А.Зуевтің түрікілердің тарихы жайлы сыр шертетін ауқымды Ранние тюрки: очерки истории и идеологии атты еңбегі бар. Аталмыш кітапқа біздің дәуіріміздің соңғы жүз жылдығында туындаған идеологиялық көзқарасы көп жағдайда үйлесім тапқан ортақ негізі бар көне түрік тайпалары мен мемлекет түріндегі бірлестіктер жайлы очерктер топтамасы арқау болды [11, 58 б.]. Ғалым өмір бойы сино-түркология алаңында жұмыс істеді және және қытай жазбалары негізінде көне түріктердің тарихына қатысты зерттеулер жүргізді. Ол зерттеулерінде ел тарихының түріктердің төл тарихы негізінде жазылуының маңызына ерекше мән берді.
Қазақ халқының көне тарихына қатысты жазылған бірнеше зерттеу еңбектерінің авторы ғалым-жазушы Қ.Салғараұлы ежелгі және ортағасырлардағы түріктер тарихының ақтаңдақтарының орнын толтыруда қосқан үлесі зор. Ғалым қытай деректерінің негізінде ежелгі сақ, ғұн, түрік халықтарының тарихы мен этномәдени байланысы жайлы көптеген зерттеулер жүргізді. Ғалымның Түрік әлемі, Ұлы қағанат, Ортағасырлық түріктер, Шығыстағы түріктер, Ежелгі түріктер және Түріктер атты зерттеулері түпнұсқалық дереккөздері мәліметтерін жан-жақты талдау арқылы еуропалық таным-түсінік бойынша қалыптасқан бұрынғы қағидалар шеңберінен шығып, жаңаша пайымдауға өріс ашады [2, 2 б.].
Түріктер туралы жазба деректер қатарына Қытай императорының әлеуметтік жылнамаларынан бөлек түрік ескерткіштеріндегі қытайша мәтіндерді де қосуға болады. Мысалы отандық ғалым Т.З.Қайыркеннің Көне түрік ескерткіштеріндегі қытай жазбалары атты еңбегі алты түрлі жазба ескерткіштерге сүйеніп жазылды. Олар: Күлтегін ескерткіштеріндегі қытайша мəтін; Білге ескерткіштеріндегі қытайша мəтін; Ордабалық ескерткіштеріндегі қытайша мəтін; Цяньлин жəне Чжаолин ескерткіштеріндегі қытай мəтіндері; Ашина Чжун кесенесіндегі қытайша мəтін; Янчжоу түрік ескерткішіндегі қытайша мəтін [12, 21 б.].
Тұрсынхан Зәкенұлы аталған жазбаларды тарихи, деректану және текстологиялық тұрғыдан саралап, бұған дейін ескерілмей келген көне түрік ескерткіштеріндегі қытайша жазбаларды Қазақстанның көне тарихын зерттеуде дереккөз ретінде ғылыми айналымға енді.
Қытай деректемелері туралы қысқаша мәлімет.Қытай жылнамашылар-ының тарих жазу ерекшеліктері қазіргі еуропалықтардың тарих жазу ережелеріне еш ұқсамайды. Қытай мемлекетінің өз ішкі оқиғаларын жазумен қатар Қытай мемлекетімен байланыс жасаған, келіп-кететін елшілер туралы немесе Қытайдан сыртқа шығатын, басқа елдерге баратын елшілері туралы тарихтар мұқият құжатқа түсіріліп отырған. Және патшаларға, батырларға байланысты немесе шетелдермен қарым-қатынасқа байланысты деп бұларды бөліп-жармай, белгілі хронологиялық ретпен тізіліп ретімен келтіріп отырған.
Хаттама ретінде бұрыннан жазылып келе жатқан оқиғаларды дер кезінде қорытып, ретке келтіру мүмкіндігі болмаған жағдайда кейінгі тарихшылардың қолына өтетін болған. Оларды реттеп, жөніне келтіріп, қайтадан жазып шығуды өз міндетіне алатын болған. Мұндай тарихшыларды Қытайда Шу - ген дейді [8, 46 б.]. Шу сөзі қытай тілінен аударғанда жылнама деген мағынаны береді.
Қытайлар өздерінің солтүстіктегі көршілері туралы ғұндар заманынан жазып келе жатыр, олардың бəрін қамту - біздің мақсатымыз емес. Бізге керегі, тек ортағасырлық түріктер туралы құнды деректер беретін жəне тақырыбымызға тікелей қатысы бар Сүй шу, Тан шу, Жаңа Тан шу, Чжоу шу, Бэй ши жəне Бэй Ци шу жəне т.б. жылнамаларын іріктеп алу.
Вей шу.Түрік мемлекетінің құрылуы қарсаңында Қытайдың Вей империясы Дала халықтарымен тығыз байланыста болады. Вей шуда түріктер мен қатар жужандар жайлы құнды деректер беріледі. 386-535 жылдардағы Вей шу жылнамасы ортағасырлық түріктер тарихының басы іспетті. Вей шу жылнамасы 550 жылы аталмыш патшалықтың шенеуік қаламгері Вей Шоу тарапынан жазылды. Жылнама 124 тараудан тұрады. Жылнаманың құндылығы қытай императорының түрік қағанына жазған хаттары мен түріктер туралы, түріктер мен жужандардың қарым- қатынасы туралы құнды хабарламалардың сақталуымен байланысты [9, 56б].
Вей шу жылнамасында түріктердің этнографиясы жайлы құнды мәліметтер молынан кездеседі. Солардың ішінде түріктердің діні туралы сөз болады. Сонымен қатар бұл деректерде Түрік қағанаты құрылуы қарсаңындағы саяси оқиғалар жайлы сөз шертіледі.
Келесі деректеме, яғни Теле баяны Суй шу кітабы. Онда негізінен теле тайпаларының орналасу жағдайлары туралы айтылады. Суй шу-Қытайдың Тан патшалық дәуірінде, анығырақ айтсақ, 636 жылы жазылып бітірілген, авторы -- аталмыш патшалықтың шенеуік-қаламгері Вэй Чжен. Жалпы көлемі 85 тараудан тұратын бұл кітап 581-618 жылдар аралығында Солтүстік Қытай жерінде құрылған Суй патшалығының тарихына арналған.
Суй шу кітабында теле тайпаларының орналасу жағдайы туралы айтылады. Сонымен қатар Ашина тайпасынан шыққан билеушілер тарихы жайлы баяндалады [13, 10 б.].
Түрік қағанатының тарихы жайлы көлемді деректер қалдырған келесі жылнама -- Чжоу шу. Аталмыш деректеме Қытайдың Тан патшалық дәуірінде, анығырақ айтсақ, 636 жылы жазып бітірілген, авторлары -- аталмыш патшалықтың шенеуік қаламгері Линху Дэфэнь. Жалпы көлемі 50 тараудан тұратын бұл кітап 557-581 жылдар аралығында Солтүстік Қытай жерінде құрылған Солтүстік Чжоу патшалығының тарихына арналған. Осы кітаптың заманына дейінгі түрік елінің тарихы туралы сыр шертіледі [13, 11 б.]. Чжоу шу жылнамасының императорларға арналған алғашқы сегіз тарауында да түріктер туралы мəліметтер кездеседі. Тоғызыншы тарауында Ашина ханшайымның өмірбаяны мен Түрік қағанатына қатысты барлық қытайлық үкімет адамдарының өмірбаяндары берілген. Бұл жылнаманың тағы бір ерекшелігі - түріктердің тұрмыс-тіршілігінен этнографиялық мағлұмат беруі болып табылады.
Синь Тан шу.Кітап Қытайдың Сун патшалық дәуірінде, анығырақ айтсақ, 1060 жылы жазып бітірілген,авторы - аталмыш патшалықтың шенеуік қаламгері Оуян Сю. Жалпы көлемі 225 тараудан тұратын кітап 618-907 жылдар аралығында Қытайда құрылған Тан патшалығының тарихын баяндайды.
Синь Тан шу кітабының 215 тарауынан алынған Туцзюе баяны тақырыбымыздың өзегі болып отырған Бірінші Түрік қағанатының тарихы жөніндегі ең негізгі дереккөздердің қатарына жатады.
Аталмыш дереккөздерде түрік елдерінің тарихына қатысы тұлғалардың өмірбаяндары. Деректемелердегі тарихи-географиялық сипаттағы мағлұматтар сонымен қатар Тан дәуірінде Қытайға қоныс аударған түріктердің қабір бастарына орнатылған құлпытастардағы қытайша мәтіндер көптеп кездеседі [13, 12 б.].
Қытай деректері мен жазба деректерде түріктердің заңы мен үкімдері туралы тамаша баяндалады. Бұл заңдар сонау ғұндар заманынан бері белгілі болатын. Ғұндардан бастау алған заңдар жинағы Бумын мен Құтылық арқылы кейіннен Шыңғыс хан, Қасым хан, Есім хан арқылы Тəуке ханның жеті жарғысына негіз болды. Түріктердің заңнамалық нормативтерінде адамдарды жамандықтан тыйып, адалдық пен тəрбиелікке бағыттауға негізделген көптеген кодекстер бар. Заңдар жинағы негізінен даланың айнымас тəртібі жəне əскери өмірдің қатаң талабынан туындап отырған. Көне түріктердегі заңдар мен үкімдер қытай жылнамаларында сақталған. Осы орайда айтылғанға айғақ үшін, әрі оқырманның түпнұсқамен салыстырып, өз көзін жеткізуіне мүмкіндік жасау үшін қазақстандық ғалым Қ.Өмірәлиевтің қытай жазба деректемелеріндегі ежелгі түрік мемлекеті конституциясының негізін негізгі жеті бапқа бөліп, бүгінгі түсінікке сай саралауын алға тарта кеткеннің артығы жоқ деп білеміз. Ежелгі түріктердің заң баптары:
1. Көтеріліс жасап, халық арасында немесе əскер арасында бүлік шығарған, Қағанаттың ішіне іріткі салушы адамды өлім жазасына кескен. Бұл бап мемлекет бүтіндігін сақтау талабынан туған;
2. Түрік жұртының мүддесін сатып, елге опасыздық (қандай да бір мемлекеттік құпияны жариялау, соғыс жағдайында қарсы жау жаққа өтіп кету) жасағандар өлім жазасына кесілген. Бұл бап халықтың ортақ мүддесі - елдің бүтіндігін қорғаған біртұтас қоғамдық сананың жемісі;
3. Қағандық ішінде жазықсыз өлтірген адам өлім жазасына кесілген. Бейбіт заманда себепсіз адам өлтіру үлкен күнə, əрі үлкен қылмыс. Бұл бап варварлықтың төменгі сатысына тән кісі өлтірушілік культіне тыйым салған және мәдениеттің белгісі ретінде танылуға тиіс өте елеулі жаңалық;
4. Өзге біреудің əйелімен зинақорлық жасап, ақ некені бұзушы адам өлім жазасына кесілген. Бұл бап отбасы бірлігін, адалдығын талап еткен, неке парызына аса биік талап қойған зор жаңалық;
5. Өреде немесе тұсаулы сәйгүлік атты ұрлау өлім жазасына кесілген. Бұл бап жаугершілік заманда пайдаланылған соғыс күші - жылқы малына деген құрмет;
6. Төбелесте мертігудің(жараланудың) түріне қарай мүлік түрінде құн төленген:
а) көзін шығарған айыпты адам айыбына қызын береді, қызы болмаса, бір қыз қалыңмалының құнын төлеген;
б) адам денесіне қандай да бір ауыр жарақат салған адам айыбына ат төлейтін болған.азақтардағы айыпқа ат-шапан төлеу түр іктерден қалған;
7. Ұрланған жылқы немесе өзге де құнды зат ұрлағандар, заттың құнына қарай он есе айыппұл төлейтін болған [3, 19 б.].
Л.Н.Гумилев пікірінше, түріктер туралы ең толық деректемелер қытай деректері болған . Сондай-ақ Н.Я.Бичурин, Ст.Жюльен, Э.Шаванн және Лю Мао Цзай секілді зерттеушілер түріктер туралы көлемді жұмыстарын кейде араб-парсы және грек деректерін қосып, қытай деректеріне сүйене отырып жазған. Л.Н.Гумилев айтқандай , бір халықтың тарихын тек оның дұшпаны-ның көзқарасы тұрғысынан зерттеуге болмайды. Қытай шежірелерінің ең қауіпті тарихи әдісі-волюнтаризм, яғни тежеусіз еркіндік. Ол туралы Л.Н.Гумилев былай дейді: олардың көзқарасынша, түріктерді жеңуді түсіндірудің еш қажеттігі жоқ: қытайлар әрқашан да, әр жерде жеңіске жете беруі табиғи құбылыс. Ал сонда жеңілістерді қайтеді? Ондай кездері кейде суық аяз, жауын-шашын кінәлі болып шығады. Осы бір ең қиын мәселені ойдағыдай игеру тек қытай тарихын біздің тақырыбымызға тікелей қажет болатын мөлшерден гөрі, әлдеқайда тереңірек оқып, зерттеу арқылы ғана жүзеге асырылады. Бұл деректерге қарап, асықпай саралау керектігін ұққандай боламыз [1, 86 б.].
1.2 Алғашқы Түрік қағанатына қатысты жазба ескерткіштер
Орталық Азия аймағында орналасқан байырғы түріктердің тарихи-мәдени мұралардың таралу аймақтары түрік қағанаттарының тұрғылықты мекені болған Қазақстан, Моңғолия, Шығыс Түрікістан, Қытай, Сібір, Алтай, Хакас, Тува, Қырғыз жерлерінде кеңінен сақталған. Яғни түріктердің жазба ескерткіштері олардың мекен еткен барлық аймақтарынан табылуда жəне олардың таралу кеңістігі де айтарлықтай ауқымды [14, 14 б. ].
Осы күнге дейін ғалымдар түрік жазба ескерткіштерінің таралу кеңістігін аумақтық орналасу тəртібіне сай бірнеше аймаққа жіктеп, бөліп келген. Мысалы: А.Н.Кононов түрік жазба деректерінің таралу аймағын тоғызға бөледі (Орхон ескерткіштері, Енисей ескерткіштері, Шығыс Түрікістан ескерткіштері, Орта Азия ескерткіштері, Шығыс Еуропа ескерткіштері, Лена ескерткіштері, Байкал маңы ескерткіштері жəне Солтүстік Кавказ ескерткіштері) [15, 22 б.], Д.Д.Васильев көне түрік жазуларын алты топқа бөлсе (Байкал-Лена, Енисей аңғары; Монғолия аймағы; Алтай өңірі; Шығыс Түркістан; Қазақстан жəне Талас) жазулары) [16, 30 б.] ; ал С.Г.Кляшторный тарихи-хронологиялық тұрғыдан жеті топқа жіктейді (Шығыс түрік қағанатына тəн ескерткіштер; Қырғыз қағанатына тəн Енесей ес-керткіштері; VIII және X ғасырларға тəн Лена-Байкал өңірлерінен табылған түрік бітік жазулары; VIII-IX ғасырларға тəн Ұйғыр қағанатына тиісті Семеги жəне Қарабалсағұн ескерткіштері; Талас жəне Ферғанадан табылған ескерткіштер; Хазар, Бұлғар қағанатына тəн Шығыс Еуропадан табылған түрік жазулары; Шығыс Түрікістандағы ұйғыр мемлекетіне тəн ескерткіштер мен Тұрфан жазуы [17, 46 б.]. И.Л.Кызласов көне түрік жазуын негізгі екі үлкен топқа жіктейді (Еуразия - Дон, Кубан, Исфарин, Ашықтас, Оңтүстік Енисей ; Азия - Орхон, Енесей, Талас) [18, 164 б.].
Түрікітанушы Н. Базылханның дерегіне жүгінсек, қазіргі уақытта Түрік жазба ескерткіштерінің саны 500-ге жуықтайды [19, 27 б.]. Дегенмен, бүгінде үздіксіз жүргізіліп келе жатқан кешенді ғылыми-зерттеу жұмыстары нəтижесінде Еуразияның əр жерінен тасқа, ағашқа, ыдысқа, əртүрлі бұйымдарға жазылған жазулар табылуда, сəйкесінше Түрік жазба ескерткіштерінің саны да арта түсуде.
Екі жарым ғасыр жүргізген әлем ғалымдарының зерттеулері нәтижесінде байырғы түрік кешендерінің қабір еместігін дәлелденді. Байырғы түрік мұраларын зерттеген отандық ғалымдар М.Жолдасбеков пен Қ.Сартқожаұлы моңғол жеріндегі түрік кешендерін киелі орын деп атаудың дұрыстығын шешті[14, 14 б. ].
Жұмысымызға тікелей қатысы бар, Алғашқы Түрік қағанатының тарихы жайлы құнды деректер қалдырған Моңғолия жеріндегі: Күйіс- Толғой, Бұғыты, Қарағол, Идэр, Генден бұлақ сынды кешендердің алар орны бөлек. Күйіс Толғой кешенін алғаш 1975 жылы археолог Д.Наван тауып,кейіннен 1984жылы Қ.Сартқожаұлы кешеннің орналасқан жерінің сипаттамасын жасады [14, 35 б.].
Бұғыты кешенін 1956 жылы Моңғол археологы Ц.Доржсүрен тауып жариялады. 1969 жылы С.Г.Кляшторный Бұғыты ескерткішін көріп, 1970 жылы соғдытанушы В.А.Лившицті ертіп барады. В.А.Лившиц Бұғыты ескерткішімен толық танысып, ғылыми түсініктемесін берді. Кейіннен 1982 жылы Қ.Сартқожаұлы басқарған эпиграфика тобы археологиялық қазба жұмысын жүргізіп, Бұғыты кешенінің толық сипаттамасын жасады. Кешеннің мәтінінде Мұқан мен Таспар қағандарының таққа отыруы, саяси оқиғалар мен жер атаулары, лауазымдар кездеседі [14, 41 б.].
Отандық ғалым Қ.Сартқожаұлы Алғашқы Түрік қағанаты дәуірінің ескерткіштеріндегі бітіг жазулары туралы біршама жүйелі пікірлер қалдырды. Батыс ғалымдарының Бірінші Түрік қағанаты кезеңінде түріктер тек соғды жазуын пайдаланды деген қате жорамалды негізді түрде жоққа шығарды. Мысал ретінде 560-570 жылдарға жататын Моңғолиядағы Идэр кешенінен табылған бітік жазбасын келтіреді.
Байырғы түрік бітіг алфавиті түріктердің, түрікі тектілердің бір ғана жазуы болғандықтан, осы құдіретті қару арқылы бүкіл түрікілердің рухани бірлігін, дүниетанымдық бірлігін қалыптастыруды мұрат тұтып, әріп кескіндерінен бастап бір жүйеге келтірген. Билік жүргізуші Қағанат тілі - Түрікі-қыпшақ тілі алып бәйтеректің діңі іспетті асқақтаса, жан-жағынан түрікі диалектілері бәйтеректің бұтағындай самсып, сән түзей мәуелеп, бүкіл түрікі этносының бай тілін қалыптастыруды сонау елең-алаң ерте орта ғасырда Істемі, Мұқан қағандар осылайша ойлап, іске асыруды ұйымдастыра білген екен. Осы қажеттілікке жауап беріп, ел тізгінін берік ұстай отырып, ежелден келе жатқан байырғы түрік бітіг жазуына билік тарапынан реформа енгізу тапсырылып, іске асқан сияқты.
Онымен қатар Еуразия көшпелілерінің ата діні Бөгү дінінің беделін көтеріп, реформа жүргізді. Байырғы Түрік қағанатына дейін бөгү діншілдері тауға, үңгірге барып мінәжат етіп тұрған-ды. I Түрік қағанат дәуірінде Мұқан қаған халықтың мінәжат ететін Бөгү дінінің барықтарын (ғибадатхана) молдап тұрғыза бастаған. Ол ғибадатханалардың орны бүгінгі күнге дейін сақталған. Олар монгол жеріндегі Көшөн-тал, Идер, Сэвжүл, Хүнүй-ғол, Қазақстанның Тарбағатайдағы 6 ғибадатхана (барық), Ақсуаттағы 8 ғибадатхана, т.т. жүздеген ғибадатханаларды айтуға болады. Дін - ұлттың, елдің алтын бағынасы, тұғыр идеологиясы. Ұлттық идеологиясыз ұлттық мемлекет тұрақты болмайтыны түсінікті. Сондықтан Дін институтын бекемдеу үшін Мұқан қаған осындай реформаға барған. Империя орнатып отырған бүкіл халықтық дін өзіндік институтынсыз өмір сүрмейді. Ол институттың іргетасы - жазу. Міне, осындай алғышарттар ежелден келе жатқан байырғы түрік бітіг жазуына реформа жасауға әкелді. Будда - тибет жазуын, Иудей - еврей жазуын, Християн - латын жазуын, Ислам - араб жазуын, Мани - манихей жазуын, Копт - грек жазуын қалыптастыруды тездетсе, дәл осы белгілі діндер іспетті Еуразия көшпелілерінің Бөгү діні байырғы түрікі әліпбиін (бітіг) әлемге алып шықты.
Алтайдағы Түрік қағанаты кезеңінен қалған тарихи-мәдени ескерткіштердің бірі - Орхон жазбалары. Бастаухаттардың мәнділігі тұрғысынан алғандағы ерекше тобы - түрік құлпытастарындағы жазулар - - өзіне мүлде басқаша қарауды талап етеді. Ол жазулар композициялық жағынан бір-бірінің көшірмесі сияқты, бірақ оқиғаларды қарама - қарсы бағытта түсіндіреді [1, 87 б.].
Ата тарихымызға, шежіремізге, тәрбие өнегесіне айналған байырғы түрік ескерткіштерінің жауынның, күннің астында, желдің боранның өтінде қорғаусыз-күзетсіз соншама заманды өткізіп бізге жеткегі таңқаларлық құбылыс. Мәңгілік ел орнатпақ идеясын, тарихын, дүниетанымын, ой-санасын, дәстүрін өшпестей етіп тасқа қашап кеткен байырғы түріктердің жазу өнерін, мемлекеттілігі, ел басқару жүйесін, ұрпағына мирас етіп қалдырған асыл мұрасын зерттеу ̶ біздің қасиетті борышымыз.
Орхон, Сэлэнгі, Тоғула бойында Ордубалық, Тоғулабалық, Мағықорған сияқты бес қала, 100ден астам киелі орындар, 1000нан астам балбалбар, қорымдар, брахми, соғды, ұйғыр, моңғол, қидан, манчжур, араб, қытай, Байырғы түрік алфавиті, манихей алфавитімен жазып қалдырған жүздеген жәдігерлер бізге жетті. Өкініші, ата тарихымызға қатысты құндылықтар, ескерткіштер, мұралар бүгінгі күнге дейін түгел жетпеді. Себебі:
1. Сол тарихи мәдени құндылықтарды жасаған халық ол жерлерден батысқа, оңтүстікке қоныс аударғандықтан, ата-бабадан қалған мұраға жан-ашырлықпен қарайтын ұрпақ жалғасты үзілді, сөйтіп олар иесізденді.
2. Жаңадан енген будда, ислам діні Тәңірлік дінінің дүниетанымымен жасалған мәдени-тарихи ескерткіштерге идеологиялық жау ретінде қарады. Осының салдарынан байырғы түріктердің тарихи-мәдени мұралары жаппай қиратылды.
3. Мыңдаған жылдар бойы ашық аспанда боран мен желдің,ыстық пен суықтың,жауын-шашынның өтінде тұрып, табиғи эрозияға ұшырап үгітілді, қирады.
Міне, осындай себептермен, азуын айға білеген айбарлы көк түріктердің жасап кеткен ұшан-теңіз тарихи-мәдени мұраларының жұрнағы ғана біздің қолымызға жетті.Дарынды түрік әулеті, түрік халқы Орхон, Сэлэнгі, Тоғула дарияларының бойына қала салып, хан ордасын сәулеттендіріп, тағзым етіп, құлшылық құратын ғибадатханасын тұрғызып, тас қашап, бабалары мен абыздарының бейнесін, мүсінін жасап, ұрпағының ұрпағына арналған мың жылдық сөзін, тарихи манифестін көк тіреген көгілдір гранитке-мәңгіліктің мәңгі тасына қашап жазып кетті [14, 8 б.].
Сол тарихи мәдени жәдігерліктетерде көшпелілер әулетінің елді, шаруа-шылықты басқару жүйесі, кәсібінің мәдени типтері, салт-дәстүрлері жайлы мол деректер сақталған. Демек Орхон бойындағы жәдігерліктер өзіне дейінгі мыңжылдықтардың тарихи тәжірибесін бойына жинап, өзінен кейінгі адамзат әулетіне оны тарихи-мәдени мұра етіп қалдырған аса бай құндылықтар қазынасы. Бұл қазына байырғы түрік мәдениеті, байырғы түріктердің болмы-сы,рухы мен келбеті, ділі мен тілі, діні, даналығы, дүниетанымы, мәдениетінің өшпес айғақтары, әлем өркениетіне қосқан үлесі.
Қағандар мен жоғары дәрежелі әскербасыларға арналған еске алу кешендері Моңғолияның маңызды бөлігі болып саналатын Орталық Моңғолия мен Орхон мен Толы өзендерінің аңғарларында шоғырлана орналасқан. Ауқымды көлемі мен құрылымы анық мұндай құрылыстар көп компоненттер-ден, яғни руникалық жазулары бар стеллалардан, тастан қашалған аң бейнелерінен, культтік храмдардан және барлық кешенді қоршап жатқан топырақ үйінділері мен орлардан тұрады. Осындай ғұрыптық құрылыстарға Кошо Цайдамдағы Білге қаған мен Күл Тегіннің кешені, Налахейдегі Тоныкөк кешені, Делгэрхан территориясының орталық аймағындағы Кули Чоор құр-метіне арналған культтік кешені, Алтанбулаг территориясының орталық айма-ғындағы Унгут кешені, Хануй өзені бойындағы Шивээт Улан кешендері жата-ды.
Білге қаған жазуының кіріспе бөлімінде Иоллығ Тегін Түрік қағанатының басында Бумын қаған, Елтеріс, Истеми болғанын, бірақ балалары ессіз, жалтақ болып, түріктер Қытай еліне құл болғаны жайлы сыр шертеді. Бұл жазудан біз Ұлы Түрік қағанатының гүлденген шағы жайлы құнды мәлімет аламыз.
Көне түрік ескерткіштерінің тілдік тұрғыда зерттелуі. Түрк тілдерінің тарихын зерттеуші кейбір ғалымдардың еңбегіне тоқталатын болсақ, ең алғаш XIX ғасырларда В.Томсен, В.В.Радловтар тарапынан жүйелі зерттеулер жүргізілгендігін көреміз. Аталған ғалымдардың қажырлы еңбектерінің нəтижесінде түрік тілін зерттеудің жаңа əдістері мен тəсілдері қалыптасты. В.В. Радлов Орхон өзені бойынан табылған үлкен тастардағы жазуды толық оқып, алғашқы аудармасын жасады. В.В.Радловты Түрік тілінің және түрік халықтарының Колумбы деп атаудың өзі оның түрік халықтарның этномәдениетін, сонымен қатар осы халықтардың жазба ескерткіштерін зерттеудегі болмысын ашады [20, 135 б.].
Түрк жазба ескерткіштерін оқып, қазақ тіліне аударған жəне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz