Төтенше жағдайлардағы ішкі істер органдары әрекеттерінің негіздері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.Төтенше жағдайлардағы ішкі істер органдары әрекеттерінің негіздері
1.1 Төтенше жағдайдың ұғымы, сипаты және жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Төтенше жағдайлардағы ішкі істер органдары әрекеттерінің құқықтық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
1.3 Төтенше жағдайлардағы ішкі істер органдарын басқарудың қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.Төтенше жағдайлардың әкімшілік құқықтық режимінде ішкі істер органдарын басқарудың ұйымдастырушылық негіздері
2.1 Төтенше жағдайларға ішкі істер органдарын ұйымдасқан түрде қамтамасыз ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
2.2 Төтенше жағдайлардағы басқару органдарының ұйымдастырушылық құрылымы, міндеттері мен қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
1.Төтенше жағдайлардағы ішкі істер органдары әрекеттерінің негіздері
1.1 Төтенше жағдайдың ұғымы, сипаты және жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Төтенше жағдайлардағы ішкі істер органдары әрекеттерінің құқықтық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
1.3 Төтенше жағдайлардағы ішкі істер органдарын басқарудың қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.Төтенше жағдайлардың әкімшілік құқықтық режимінде ішкі істер органдарын басқарудың ұйымдастырушылық негіздері
2.1 Төтенше жағдайларға ішкі істер органдарын ұйымдасқан түрде қамтамасыз ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
2.2 Төтенше жағдайлардағы басқару органдарының ұйымдастырушылық құрылымы, міндеттері мен қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі Қазақстан Республикасының Конституциясының 1-бабында «Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемелекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы–адам және адам өмірі, құқықтары мен бостандықтары» деп жазылған [1].
Сондықтан, кез келген жағдайда тіпті, төтенше жағдай кезінде де адам өмірі, құқықтары мен бостандықтары бірінші орында тұрады. Яғни, төтенше жағдай кезінде қауыпсіздік пен тыныштықты қамтамасыз ету мақсатында ішкі істер органдары түрлі шаралар қолданады және олардың қажеттігі туралы жергілікті тұрғындарға бұқаралық ақпарат құралдары арқылы хабардар етіледі. Қолданылатын іс-шараларға: бекініс, эвакуациялау, медициналық қамтамасыз ету, материалдық-техникалық қамтамасыз ету, басқада қажетті топтар құру және тағы басқалары жатады.
Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың 2013 жылғы «Қазақстан-2050» стратегиясы–қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» жолдауы еліміздің жасампаздық жолын жалғастырудың басым бағыттырын батыл ойлармен белгілеп берді.
Қазақстан Республикасының Президенті «Қоғам әрбір қадам басқан сайын демократияландыру мен адам құқықтары саласындағы ең жоғары стандарттарға жақындап келеді. Біз ел Конститутциясында негізгі құқықтар мен бостандықтарды бекіттік. Бүгінгі күні Қазақстанның барлық азаматтары тең құқықтар мен мүмкіндіктерге ие» деп көрсетті [2].
Бұл дегеніміз көп ұлтты Қазақстанда азаматтардың құқықтарын қорғауға және қоғамдық тәртіпсіздік пен құқық бұзушылықтарды болдырмауға ерекше көңіл бөлетіндігін білдіреді.Оған қоса төтенше жағдай кезінде қоғамдық тәртіп пен қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде ішкі істер органдарының қызметін жетілдру негіздерінің бірі болып келеді.
Қазіргі кезде мемлекеттің әлеуметтік – экономикалық, құқықтық және басқада негіздерін түбірмен қайта құру, басқаруды жетілдіру түрлі әлеуметтік жүйе үшін соның ішінде ішкі істер органдары жүйесінің әлеуметтік маңыздылығына, күрделілігіне және олар орындайтын міндеттердің жауапкершілігін есепке алғанда да ерекше өзектілікке ие болуда.
Сонымен экстримальды жағдайларда ішкі істер органдарының күштері мен құралдарын басқару проблемалары осы жүйенің жұмысын ұйымдастыруды жетілдірудегі маңызды мәселелердің бірі болып табылады.
Ішкі істер органдарының экстримальды жағдайлардың зардаптарымен тиімді күресі оның кері салдарларын жоюдағы ерекше шарттарды заңдастыру мен жоюға бағытталған күштермен құралдарды топтастыру мен қолдануды қарастыратын әр түрлі шаралар кешенін жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Қазіргі жағдайда осы шаралар кешенін жүргізу ішкі істер органдарының жұмыстарын ұйымдастыру жүйені жетілдіруді, жергілікті жерлердегі органдар мен бөлімшелердің, ішкі істер министрлігі, ішкі істер басқармасы аппараттары қызметтерінің басқару дәрежесін біршама көтеруді талап етеді.
Сондықтан, кез келген жағдайда тіпті, төтенше жағдай кезінде де адам өмірі, құқықтары мен бостандықтары бірінші орында тұрады. Яғни, төтенше жағдай кезінде қауыпсіздік пен тыныштықты қамтамасыз ету мақсатында ішкі істер органдары түрлі шаралар қолданады және олардың қажеттігі туралы жергілікті тұрғындарға бұқаралық ақпарат құралдары арқылы хабардар етіледі. Қолданылатын іс-шараларға: бекініс, эвакуациялау, медициналық қамтамасыз ету, материалдық-техникалық қамтамасыз ету, басқада қажетті топтар құру және тағы басқалары жатады.
Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың 2013 жылғы «Қазақстан-2050» стратегиясы–қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» жолдауы еліміздің жасампаздық жолын жалғастырудың басым бағыттырын батыл ойлармен белгілеп берді.
Қазақстан Республикасының Президенті «Қоғам әрбір қадам басқан сайын демократияландыру мен адам құқықтары саласындағы ең жоғары стандарттарға жақындап келеді. Біз ел Конститутциясында негізгі құқықтар мен бостандықтарды бекіттік. Бүгінгі күні Қазақстанның барлық азаматтары тең құқықтар мен мүмкіндіктерге ие» деп көрсетті [2].
Бұл дегеніміз көп ұлтты Қазақстанда азаматтардың құқықтарын қорғауға және қоғамдық тәртіпсіздік пен құқық бұзушылықтарды болдырмауға ерекше көңіл бөлетіндігін білдіреді.Оған қоса төтенше жағдай кезінде қоғамдық тәртіп пен қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде ішкі істер органдарының қызметін жетілдру негіздерінің бірі болып келеді.
Қазіргі кезде мемлекеттің әлеуметтік – экономикалық, құқықтық және басқада негіздерін түбірмен қайта құру, басқаруды жетілдіру түрлі әлеуметтік жүйе үшін соның ішінде ішкі істер органдары жүйесінің әлеуметтік маңыздылығына, күрделілігіне және олар орындайтын міндеттердің жауапкершілігін есепке алғанда да ерекше өзектілікке ие болуда.
Сонымен экстримальды жағдайларда ішкі істер органдарының күштері мен құралдарын басқару проблемалары осы жүйенің жұмысын ұйымдастыруды жетілдірудегі маңызды мәселелердің бірі болып табылады.
Ішкі істер органдарының экстримальды жағдайлардың зардаптарымен тиімді күресі оның кері салдарларын жоюдағы ерекше шарттарды заңдастыру мен жоюға бағытталған күштермен құралдарды топтастыру мен қолдануды қарастыратын әр түрлі шаралар кешенін жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Қазіргі жағдайда осы шаралар кешенін жүргізу ішкі істер органдарының жұмыстарын ұйымдастыру жүйені жетілдіруді, жергілікті жерлердегі органдар мен бөлімшелердің, ішкі істер министрлігі, ішкі істер басқармасы аппараттары қызметтерінің басқару дәрежесін біршама көтеруді талап етеді.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 жыл 30 тамыз
2. «Қазақстан-2050» стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы // www.akorda.kz
3. Профирьев Б.Н. Государственное управление в чрезвычайных ситуациях. М.Наука,1991ж
4. Майдыков А.Ф. Ложкин И.Е. Управление органами внутренных дел при массовых беспорядках, массовых выступлениях граждан, захвате воздущных судов: Учебное пособие, М,1992г
5. Алоян А.М., Эглит В.И. Прововое регулирование охраны общественного порядка при проведении массовых мероприятий. Админстративно-прововые проблема охрана общественного порядка М., 1987г.
6. http://baxultanov.ucoz.kz/load/besplatnye_referaty_na_kazakhskom_jazyke/obzh_n/ehvakuacija/18-1-0-20
7. Табиғи және техногендiк сипаттағы төтенше жағдайлардың сыныптамасын белгілеу туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2014 жылғы 2 шілдедегі № 756 қаулысы
8. Ожегов С.И. Словарь русского языка М.,1984 г.
9. «Төтенше жағдай туралы» Қазақтан Республикасының 2003 жыл 8 ақпандағы №387 Заңы
10. Қазақстан Республикасының «Азаматтық қорғау туралы» Заңы 2014 жыл 11 сәуір №188 –V ҚРЗ
11. Д.С.Жақашев, А.Т.Алдабергенов, А.Ө.Өтепов Полицияның азаматтық қоғаммен серіктесте болуы туралы: Әдістемелік нұсқаулар . Алматы: Қазақстан Республикасының ішкі істер министрлігі Алматы академиясы ГЗжРБЖҰБ, 2010 ж.
12. Кононов П.И. Адиминстративный право. Общая часть – Киров,2002г.
13. Экштейн К.А., «Права и свобода человека и гражданина» - М.2000г
14. Ложкин И.Е. Планирование действий олрганов внутренных дел в особых условиях: Лекция М. 1989 г.
15. Профиров Б.Н. Государственное управление в чрезвычайных ситуациях. М., Наука, 1991 г.
16. Совершенствование управления в особых услових: Труды // Академия МВД РФ – 1992 г.
17. Севраков В.И. управление органами внутренных дел при обеспечение проведение санкционированных массовых мероприятий и не сакционированных выступлений граждан. М.,1989 г.
18. Қазқстан Республикасының әкімшілік құқығы. М.Қызылов. Астана: Фолиант,2012
19. Әкімшілік құқық. Оқулық. Баянов Е. Алматы, 2007ж
20. Князев В.В., Стефанишин С.С. Борба с массовым беспорядком за рубежом. Часть 1. М.,1992 г.
21. Таранов А.А. Қазақстан Республикасының әкімшілік құқығы, Академиялық курс, Алматы, «ҚазГЗУ баспа үйі» 2003 ж.
22. Якушин Н.М. Планирование действий органов и учереждений внутренных дел в экстремальных условиях: лекция, - М., 1991 г.
23. Громов М.А. Управление силами и средствами горрайорганов внутренныхдел при стихинных бедствиях: Лекция. М., 1992 г
2. «Қазақстан-2050» стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы // www.akorda.kz
3. Профирьев Б.Н. Государственное управление в чрезвычайных ситуациях. М.Наука,1991ж
4. Майдыков А.Ф. Ложкин И.Е. Управление органами внутренных дел при массовых беспорядках, массовых выступлениях граждан, захвате воздущных судов: Учебное пособие, М,1992г
5. Алоян А.М., Эглит В.И. Прововое регулирование охраны общественного порядка при проведении массовых мероприятий. Админстративно-прововые проблема охрана общественного порядка М., 1987г.
6. http://baxultanov.ucoz.kz/load/besplatnye_referaty_na_kazakhskom_jazyke/obzh_n/ehvakuacija/18-1-0-20
7. Табиғи және техногендiк сипаттағы төтенше жағдайлардың сыныптамасын белгілеу туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2014 жылғы 2 шілдедегі № 756 қаулысы
8. Ожегов С.И. Словарь русского языка М.,1984 г.
9. «Төтенше жағдай туралы» Қазақтан Республикасының 2003 жыл 8 ақпандағы №387 Заңы
10. Қазақстан Республикасының «Азаматтық қорғау туралы» Заңы 2014 жыл 11 сәуір №188 –V ҚРЗ
11. Д.С.Жақашев, А.Т.Алдабергенов, А.Ө.Өтепов Полицияның азаматтық қоғаммен серіктесте болуы туралы: Әдістемелік нұсқаулар . Алматы: Қазақстан Республикасының ішкі істер министрлігі Алматы академиясы ГЗжРБЖҰБ, 2010 ж.
12. Кононов П.И. Адиминстративный право. Общая часть – Киров,2002г.
13. Экштейн К.А., «Права и свобода человека и гражданина» - М.2000г
14. Ложкин И.Е. Планирование действий олрганов внутренных дел в особых условиях: Лекция М. 1989 г.
15. Профиров Б.Н. Государственное управление в чрезвычайных ситуациях. М., Наука, 1991 г.
16. Совершенствование управления в особых услових: Труды // Академия МВД РФ – 1992 г.
17. Севраков В.И. управление органами внутренных дел при обеспечение проведение санкционированных массовых мероприятий и не сакционированных выступлений граждан. М.,1989 г.
18. Қазқстан Республикасының әкімшілік құқығы. М.Қызылов. Астана: Фолиант,2012
19. Әкімшілік құқық. Оқулық. Баянов Е. Алматы, 2007ж
20. Князев В.В., Стефанишин С.С. Борба с массовым беспорядком за рубежом. Часть 1. М.,1992 г.
21. Таранов А.А. Қазақстан Республикасының әкімшілік құқығы, Академиялық курс, Алматы, «ҚазГЗУ баспа үйі» 2003 ж.
22. Якушин Н.М. Планирование действий органов и учереждений внутренных дел в экстремальных условиях: лекция, - М., 1991 г.
23. Громов М.А. Управление силами и средствами горрайорганов внутренныхдел при стихинных бедствиях: Лекция. М., 1992 г
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 58 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 58 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.Төтенше жағдайлардағы ішкі істер органдары әрекеттерінің
негіздері
1.1 Төтенше жағдайдың ұғымы, сипаты және жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.2 Төтенше жағдайлардағы ішкі істер органдары әрекеттерінің құқықтық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
1.3 Төтенше жағдайлардағы ішкі істер органдарын басқарудың
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2.Төтенше жағдайлардың әкімшілік құқықтық режимінде ішкі істер
органдарын басқарудың ұйымдастырушылық негіздері
2.1 Төтенше жағдайларға ішкі істер органдарын ұйымдасқан түрде
қамтамасыз ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
2.2 Төтенше жағдайлардағы басқару органдарының ұйымдастырушылық
құрылымы, міндеттері мен қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Кіріспе
Дипломдық
жұмыс
тақырыбының
өзектілігі
Қазақстан
Республикасының Конституциясының 1-бабында Қазақстан Республикасы өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемелекет ретінде
орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы–адам және адам өмірі, құқықтары мен
бостандықтары деп жазылған [1].
Сондықтан, кез келген жағдайда тіпті, төтенше жағдай кезінде де адам
өмірі, құқықтары мен бостандықтары бірінші орында тұрады. Яғни, төтенше
жағдай кезінде қауыпсіздік пен тыныштықты қамтамасыз ету мақсатында ішкі
істер органдары түрлі шаралар қолданады және олардың қажеттігі туралы
жергілікті тұрғындарға бұқаралық ақпарат құралдары арқылы хабардар етіледі.
Қолданылатын іс-шараларға: бекініс, эвакуациялау, медициналық қамтамасыз
ету, материалдық-техникалық қамтамасыз ету, басқада қажетті топтар құру
және тағы басқалары жатады.
Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың 2013 жылғы Қазақстан-2050
стратегиясы–қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты жолдауы еліміздің
жасампаздық жолын жалғастырудың басым бағыттырын батыл ойлармен
белгілеп берді.
Қазақстан Республикасының Президенті Қоғам әрбір қадам басқан
сайын демократияландыру мен адам құқықтары саласындағы ең жоғары
стандарттарға жақындап келеді. Біз ел Конститутциясында негізгі құқықтар мен
бостандықтарды бекіттік. Бүгінгі күні Қазақстанның барлық азаматтары тең
құқықтар мен мүмкіндіктерге ие деп көрсетті [2].
Бұл дегеніміз көп ұлтты Қазақстанда азаматтардың құқықтарын қорғауға
және қоғамдық тәртіпсіздік пен құқық бұзушылықтарды болдырмауға ерекше
көңіл бөлетіндігін білдіреді.Оған қоса төтенше жағдай кезінде қоғамды қ тәртіп
пен қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде ішкі істер органдарының қызметін
жетілдру негіздерінің бірі болып келеді.
Қазіргі кезде мемлекеттің әлеуметтік – экономикалық, құқықтық және
басқада негіздерін түбірмен қайта құру, басқаруды жетілдіру түрлі әлеуметтік
жүйе үшін соның ішінде ішкі істер органдары жүйесінің әлеуметтік
маңыздылығына, күрделілігіне және олар орындайтын міндеттердің
жауапкершілігін есепке алғанда да ерекше өзектілікке ие болуда.
Сонымен экстримальды жағдайларда ішкі істер органдарының күштері
мен құралдарын басқару проблемалары осы жүйенің жұмысын ұйымдастыруды
жетілдірудегі маңызды мәселелердің бірі болып табылады.
Ішкі істер органдарының экстримальды жағдайлардың зардаптарымен
тиімді күресі оның кері салдарларын жоюдағы ерекше шарттарды заңдастыру
мен жоюға бағытталған күштермен құралдарды топтастыру мен қолдануды
қарастыратын әр түрлі шаралар кешенін жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Қазіргі жағдайда осы шаралар кешенін жүргізу ішкі істер органдарыны ң
жұмыстарын ұйымдастыру жүйені жетілдіруді, жергілікті жерлердегі органдар
мен бөлімшелердің, ішкі істер министрлігі, ішкі істер басқармасы аппараттары
қызметтерінің басқару дәрежесін біршама көтеруді талап етеді.
Диалектика заңына сәйкес табиғат пен қоғам арасында, сондай-ақ
қоғамның өз ішінде қарама-қайшылықтың қатты күшеюінің оқтын-оқтын
болып тұратынына тарихи тәжибие дәлел бола алады. Зерттеушілер м ұндай
құбылыстардың таралуы мен көлемінің өсу және олардың зардаптарының
ауыртпалғының арту үрдесін көрсетіп отыр.
Жоғары деңгейдегі әлеуметтік шиеленіс, стихиялықтың көрінуі,
бұқаралық шараларды өткізудіңі ережелерімен нормаларын оларға
қатысушылар мен ұйымдастырушылардың жиі ескермеуі қоғамдық қауыпсіздік
пен қоғамдық тәртіпті қамтамсыз ету бағытындағы бұқаралық шараларды
өткізуді дайындау дәрежесі мен бақылау мүмкіндігін едәуір төмендетті. Соның
нәтижесінде бұқаралық іс шаралар барысында түрлі қауіпті оқиғалар мен
төтенше жағдайлар деңгейі біршама өсті [3, 14-б.].
Мысал ретінде 2000 жылдың 2 ақпанында астаналық Жастар
сарайында Лад славияндық қозғалысы мен Дала өлкесіндегі қазақтар
одағы ұйымдастырылып, өткізілген митинг кезіндегі ішкі істер органдары
әрекетінің ерекшелігін келтіруге болады.
Митнингінің билік басындағылардан рұқсат алғанына және оның Ресей
мен Бельаруся Одағында Қазақстанның өркендеуі ұранымен өткеніне
қарамастан,
мазмұны
бойынша
Қазақстан
Республикасының
Конституциясының нормаларына қайшы келді және шын мәнінде Қазақстан
халқын іс жүзінде конституциялық құрылымды өзгертуге шақырады.
Дипломдық жұмыстың практикалық маңыздылығы ішкі істер
органдарының төтенше жағдай кезіндегі қоғамдық тәртіпті сақтау және
қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету және адамдардың өмірі мен
бостандықтарын, құқықтарын қамтамасыз ету бойынша туындайтын мәселе
күрделі де көкейкесті, сонымен бірге теориялық және тәжірибелік маңызы зор
мәселелерінің бірі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – ішкі істер органдарын төтенше
жағдайлар барысындағы әрекеттерге, олардың қауіпі мен пайда болу барысында
ішкі істер органдарының басқару жүйесін жоспарлау мен жобалау жолымен
дайындауды ұйымдастыруды жетілдіру болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсатына жету өзара сабақтас кейбір міндетердің
шешілуімен тығыз байланысты. Олардың қатарына төмендегілер жатады:
төтенше жағдайлар түсінігінің мазмұны мен анықтамасын анықтау;
ішкі істер оргадары қызметінің практикасында орын алған
жағдайлардың барлық түрлерін баяндау мен жүйелеу;
ішкі істер органдаының төтенше жағдайлардағы әрекетін жоспарлау
барысындағы кемшіліктерді анықтау мен жүйелі суреттеу;
төтенше жағдайлардың тууына мүмкіндіктер беретін факторлады
анықтау мен жіктеу;
төтенше жағдайлар ықтималдығын болжау;
ішкі істер оргадары кадрларын төтенше жағдайлардағы әрекеттерге
дайындаудың іс жүзіндегі практикасын үйрену;
ішкі істер органдарының төтенше жағдайлардағы әрекеттерін
ұйымдастыруды жоспарлау мен жобалау бойынша практика тәжірибелері мен
ғылым жетістіктерін талдау.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
төтенше жағдайдың ұғымын, мазмұнын, төтенше жағдай енгізу
тәртібінің құқықтық жағдайын анықтау;
төтенше жағдайдағы ішкі ісер органдарының атқаратын жұмысын,
үйлестіру рөлін ішкі істер министрлігінің орталық аппараттарымен өзара
әрекетесуіне сипаттама беру;
төтенше жағдайда ішкі істер органдарының құқық бұзушылықтың
алдын алуды жүзеге асыру барысындағы қызмет шараларын дамытуға
бағытталған әдістермен, ұйымдастырушылық және құқықтық шараларды
талқылау.
Дипломдық жұмыстың объектісі мемлекеттік органдардың құқық
қорғау қызметтерінің ерекше саласы – төтенше жағдайлар ахуалында қо ғамды қ
тәртіпті және қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету болып табылады.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізі Дипломдық жұмыс
барысында танымның әртүрлі – жалпы, жеке, арнайы әдістері қолданылады.
Мұнда танымның нысанын диалектикалық, жүйелік, салыстырмалы-тарихи,
әлеуметтік зерттеу шеңберінде қалыптасқан әдістер көп қолданылады.
Дипломдық жұмыстың міндеттері құықтық, философия, психология, басқару,
педагогика теорияларының ережелері мен категорияларын, олардың төтенше
жағдайлардың тууы мен құқықтық тәртібі күштерін үйлесімді әрекетке
дайындаудың заңдылығын, механизімдерін, факторларын баяндау мен талдау
үшін пайдаланылатын салада қолданумен байланысты шешіледі.
Дипломдық жұмыстың нормативтік негізін зерттеудің объектісін ішкі
істер органдарының төтенше жағдай кезіндегі қоғамдық тәртіпті сақтау және
қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету және адамдардың өмірі мен
бостандықтарын, құқықтарын қамтамасыз ету барысында туындайтын
әкімшілік құқық қатынастарын реттейтін нормативтік құқықтық актілер
құрайды.
Дипломдық зерттеудің териялық негізін ішкі істер органдарының
төтенше жағдай кезіндегі міндеттерін, олардың функциялар мен әдістердің
өзіндік ерекшеліктері мен қасиеттері жөніндегі тұжырымдарды қарастырады.
Одан бөлек, төтенше жағдай кезінде қоғамдық тәртіпті сақтау және қоғамдық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету және адамдардың өмірі мен бостандықтарын,
құқықтарын қамтамасыз ету саласындағы еңбектері құрайды.
Дипломдық жұмысты жазудың практикалық базасы – дипломның
құқықтық және фактілік базасы болып зерттеу барысында пайдаланылған
Қазақстан Республикасының Контитуциясы, Президентінің Жарлықтары,
Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары, Ішкі істер органдарының
қоғамдық тәртіпті қорғау және қауіпсіздікті қамтамасыз етуге байланысты
бұйрықтары мен нұсқаулары, полиция органдарының әкімшілік практикасының
жағдайын көрсететін статистикалық мәліметтер, басқа да нормативтік
құқықтық актілер болып табылады.
1.
негіздері
Төтенше жағдайлардағы ішкі істер органдары әрекеттерінің
1.1 Төтенше жағдайдың ұғымы, сипаты және жіктелуі
Мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық, құқықтық және басқа да негідерін
қазіргі кездегі түбірімен қайта құру, басқаруды жетілдіру түрлі әлеуметтік жүйе
үшін, соның ішінде Қазақстан Республикасы ішкі істер министрлігі ж үйесіні ң
әлеуметтік маңыздылығына, күрделілігіне және орындайтын міндеттердің
жауапкершілігін есепке алғанда да ерекше өзекке ие болуда. Сонымен қатар,
аталмыш жүйені ұйымдастыру мен қалыптастыруды жетілдірудегі ең негізгі
проблемалардың бірі - төтенше жағдайлар ахуалындағы ішкі істер
органдарының күштері мен құралдарын басқару проблемесы болып табылады.
Төтенше жағдай ахуалында криминогендік жағдай бірден нашарлайды,
біршама материалдық зардап келтіріледі. Ішкі істер органдарына кері
салдарлардың алдын алуға байланысты жұмыстардың бар ауыртпалығы мен
негізгі көлемі жүктеледі. Бұл жұмыстың бұрынғы ұйымдастырылған құрылымы
мен формасы ішкі істер органдарының оперативтік жағдайдың шұғыл
шиеленісуіне байланысты туындаған міндеттерді орындауларын қамтамасыз
ете алмайды. Жұмыс көлемінің өсуі ішкі істер органдарынан жеке құрамды
арнайы және психологиялық дайындау әрекетінің ерекше амалдары мен
тәсілдерін талап етеді.
Ішкі істер органдары төтенше жағдайлар ахуалында, олардың өткізілу
сипаты мен әдістерін ескере отырып тиімді жұмыс жасау үшін ке ң кешенді
ұйымдастыру, жедел-қызметтік, психологиялық, қылмыстық іс жүргізу,
әкімшілік, материалды-техникалық және қалыпты жағдайға тән емес басқа да іс
шаралар өткізуді талап етеді.
Кез келген әректтің негізінде ұғым жүйесі жатыр. Сондықтан ішкі істер
органдарының ерекше жағдайлардағы басқару әрекетінің мәнін толық түсіну
үшін ерекше жағдайлар ұғымының мағынасын анықтап алу қажет.Бұл сөз
тіркесінің құрылысын ерекше және жағдайлар терминдері құрайды,
олардың әрқайсысы өзіндік сематикалық мағынаға ие.
Ерекшелік, ерекше басқалардан өзгеше деген мағынаны білдіреді,
яғни өзіндік ерекшелік, сипаттық қасиеті бар. Жағдайлар белгілі бір
нәрселерді шешетін шарт ретінде түсіндіріледі: ереже, бірдеме болатын жағдай,
сондай-ақ орындалуға тиісті талаптар мен мәліметтер. Сондықтан б ұл с өз
тіркесін қолдану оның мағынасымен бірге ішкі істер органдары әрекет ететін
жағдайдың ерекше белгілерін де көрсетеді.
Ерекше жағдайлар ұғымы ішкі істер органдары үшін бір шама кеңірек
және ол мағынаны да, айту формасында қамтиды. Ол табиғи, техногендік және
экологиялық құбылыстардың нәтижесінде туындаған жағдайларды сипаттаумен
шектелмейді, керісінше әлеуметтік сипаттағы жағдайларды едәуір қамтиды.
Сонымен қатар, берілген ұғым аталмыш жағдайдың басты ерекшелік
белгілерін, яғни, мұндай жағдайда ішкі істер органдарына не тән екенін
көрсетеді. Бұлар – ерекше құықтық режим, уақытша ұйымдастырылған
штаттық құрылымдар жасақтау, қосымша күштер мен байланыстың жаңа
жүйесін құру, кейбір арнайы операцияларды жүргізу [4, 12-б.].
Ішкі істер органдары әрекетінің ерекше жағдайына әлеуметтік, табиғи,
техногендік және экологиялық сипаттағы құбылыстар қозғау салуы мүмкін.
Әлеуметтік сипаттағы құбылыстарды және криминалдық және
криминалдық емес құбылыстар деп топтау қалыптасқан. Біріншіге – жаппай
тәртіпсіздіктер, мемлекеттік коммуникацияларды қоршау, қылмыскерлердің бас
бостандығынан айыру орындарынан, айдау барысында топпен және қарумен
қашуы, аманат алу, әуе кемелерін, су көліктерін және темір жолды ң
жылжымалы құрамын басып алу мен ұрлап айдап кету, террорлық актілер ж әне
т.б. жатады.
Екінші топқа – бұқаралық саяси, спорттық, мәдени, діни және басқа да
шаралар жатады.
Бұқаралық қоғамдық – саяси шараларға манифестациялар, митингілер,
көшедегі салтанатты жүрістер, әскери шерулер, съездер, конференциялар,
сайлаулар, референдумдар, пикеттер және т.б. жатады. Мұндай акцияларды
өткізу барысында, әдетте ұйымдастырылған және белгіленген құзырлы
органдар азаматтардың саяси құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асырады.
Бұндай шараларды өткізу өте күрделі сипат алады, билік органдары тарапынан
жоғары бақылауды талап етеді.
Бұқаралық мәдени ойын-сауық шаралары – бұлар фестивальдар,
карнавалдар, көрмелер, дискотекалар, спектакльдер, концерттер және т.б.
Бұларды көру барысында азаматтар өздерінің рухани қажетттілігін
қанағаттандырады. Белгіленген іс-шараларды тоқтату немесе кейінге
қалдыруға, музыка фанаттарының бұзықтық әрекеттеріне, спирттік
ішімдіктерді шамадан тыс сатуға байланысты туындаған шұғыл жағдайлардың
шиеленісуі – аталмыш шаралардың ерекшелігі болып табылады. Өздеріні ң
таралу мен қайталану шамасына қарай олар жақсы зерттелген ж әне оған ішкі
істер органдарын дайындау дұрыс ұйымдастырылған.
Бұқаралық спорттық шаралар - олимпиадалар, универсиадалар,
спартакиадалар, халықаралық, республикалық және басқа да спорттық
жарыстар, матчтар, раллилер және тағы басқалары. Оларды өткізу барысында
апаттар, террорлық актілер және басқа да төтенше оқиғалар тіркеледі.
Бұқаралық діни шаралар – азаматтармен діни ғибадаттар мен жораларды,
тиісті мерейтой күндерін мерекелеу мақсатымен өткізледі. Мысалы,
мұсылмандардың Оразасымен, христиандардың Пасхасымен, Рождествосымен,
кешірім күнімен және т.б. байланысты жыл сайын өткізілетін мерекелер. Олар
азаматтардың
шектелген
територияларда
өте
көп
жиналуымен,
қатысушылардың жас мөлшеріне қарай әр түрлі болуымен, дінге қатысты
әлеуметтік және кәсіби белгілерімен өткізіледі. Мұндай іс-шаралар барысында
қарама-қайшы әрекеттерге байланысты төтенше жағдайлар туындауы да
мүмкін.
Бұқаралық арнайы шараларға басқа мемлекет басшыларының елімізге
сапары кезін, олардың арнайы нысандары аралауын мемлекеттік қаралы
процесстерді және т.б. жатқызуға болады.Бұл жерде экстримистер мен саяси
қарсыластардың әрекеттері қауіп тудырады.
Бұқаралық коммерциялық шаралар – түрлі шоп-турлар, жәрмеңкелер,
сауда-саттықты, майда базарларды қамтиды. Мұндай нысандар әдетте тұрақты
жұмыс істейтін ойын-сауық және сауда кәсіпорындары сияқты адамдар ағымы
үшін жақсы бейімделіп, жабдықталмаған орындарда көп кездеседі, ал б ұл
қолайсыздықтар төтенше жағдайлардың тууына мүмкіндік береді.
Бұқаралық аралас (кешенді) шаралар әр түрлі шаралардың элементін
қамтиды. Оларды өткізу бағдарламасына митингілерді, театрландырылған
көріністерді, концерттерді, би кештерін, спорттық жарыстар және т.б. кіреді.
Ондай шараларға фестивальдар, қала күндері, газет мерекелері ж әне т.б.
жатады. Жергілікті шараларды аталған бұқаралық жалпы бағдарламасы
бұқаралық жалпы бағдарламасы шеңберінде өткізу орындарының көптігі және
территориясының кеңдігі құқық қорғау жағдайына әсер ететін осы шаралардың
өзіндік ерекшелігі болып табылады. Мұндай бұқаралық шаралардың ұзақтығы
бірнеше сағаттан бірнеше күндерге созылады, бұл оларға ішкі істер
органдарының едәуір күштері мен құралдарын қатыстыруды талап етеді.
Бұқаралық әлеуметтік – тұрмыстық шаралар – бұлар: тойлар,
мерейтойлар, өлікті жерлеу, көп адам қатысатын сот процестері, ұжыммен
тоғайға саяхат жасау, жеміс-жидек жинауға бару және т.б. Олардың ішінде
криминалға итермелеген жағдайлар бар болса, ондай бұқаралық шараларда
төтенше жағдайлар аз кездеспейді. Бұқаралқ шараларды жіктеуде пайдалану ға
болатын басқада бір қатар белгілер бар.
Бұқаралық шаралар өзінің мағынасы мен мәртебесіне қарай халықарлық,
республикалық, облыстық, жергілікті шаралар деп жіктеуге болады. Осыған
сәйкес оларды ұйымдастырушы мен іске асырушы субъектілердің дәрежесі
анықталады. Азаматтардың оған қатыса алу мүмкіндігіне қарай бұқаралы қ
шараларды төмендегіше жіктеуге болады: жалпы бұқаралық (қала к үндері,
митингілер, салтанаттар жәрмеңкелер, карнавалдар және т.б.); қатысушыларды ң
кіру шектеулі шаралар (спорттық матчтар,шерулер, концерттер, көрмелер,
сессиялар және т.б.). Екінші жағдайда осы шараға қатысушыларды ң құрамы
мен құқық қорғау күштерінің әрекет ету тактикасын анықтаудың оңай болатыны
түсінікті.
Бұқарлық шараларға қатысушылардың құрамына қарай біртекті (мысалы,
мүддесі, кәсібі, жасы мен жынысы бойынша саяси көз қарасы бойынша) ж әне
әр текті (оларды басқару мен болжау күрделілеу) болып бөлінеді.
Бұқаралық шаралар қатысушылардың әрекеттерінің сипатына қарай
динамикалық (демонцтрациялар, марштар, веложарыстар және т.б.) болуы
мүмкін. Көрсетілген бұқарлық шараларда құқық тәртібі күштерін орналастыру
мен оларды тиісті әрекеттерге дайындау тактикасы анықтауға себепші болады.
Бұқарлақ шараларды бұдан басқа да топтарға жіктеуге болады:
а)
өткізудің қайталануы бойынша – бір жолғы (көрмелердің,
ескерткіштердің ашылуы, спектакльдардың премералары мен белгілі бір
артистерінің бенефистері, кезектен тыс съездер және т.б.); біршама ж үйелі
қайталанатын (демонстрациялар, сапарлар, сайлаулар, жыл сайын ғы сауда
жәрмеңкелері және т.б.); жиі қайталанатын (футбол матчтары, рок концерттері,
би кештері және т.б.) – шаралар. Қайталанатын бұқаралық шаралар барысында
ішкі істер органдарын оларға дайындауда белгісіздік аз болады, б ұл әрекетті ң
типтік жоспарын жасауға мүмкіндік береді;
б)
өткізу орындары бойынша – ғимараттарда, үйлерде ашық
территорияларда, қолайлы немесе қолайсыз орындарда өткізілген шаралар
(соңғы жағдай төтенше жағдайлардың туу мүмкіндігін арттырады);
в)
ұйымдастыру тәсілі бойынша – ұйыдастырылған және ішкі
себептермен пайда болған;
г)
жағдай мен қатысушылардың әрекеттерін болжай білу дәрежесі
бойынша – болжауға болатын және болжауға болмайтын;
д)
төтенше жағдайлардың туу қаупі бойынша – төтенше жағдайдың
туу мүмкіндігінің төменгі және жоғарғы дәрежесі.
Ұйымдастырылған және қайталанатын бұқаралық шаралар, әдетте
болжауға оңай және төтенше жағдайлардың туу қаупі төмен болып келеді. Олар
алдын ала дайындалып, іс жүзіндегі заңдылықтарға, ережелер мен осы
шараның бағдарламасына сай жүргізіліп, әкімшілік тарапына бақылауда
болады.
Көпшілік акцияларға ұйымдастырылмаған жалпының қатысу өзін-өзі
бақылау сезімін жоғалтады, ал аноним элементтері кері эмоцияларды ң тууы
мен дамуына мүмкіндік береді. Бұл бұқаралық шараларға есірткілік немесе
алкогольдік мас болу жағдайындағы тұлғалардың қатысуымен жиі күшейе
түседі, және қоғамдық тәртіпті сақтауды біршама қиындатады. Сондай-ақ,
бұқаралық шараларға қатысушылардың мінез-құлқы әлеуметтік-психологиялық
факторлардың (ішкі және сыртқы) әсерінен ғана емес, сонымен бірге
неформальді лидерлердің әсерінен де қатысатын ескеру керек.
Бұқарлық шаралардың ауқымды топтары үлкен мәнге ие. Ол шараның
ұзақтылығымен, оны өткізетін территорияның немесе объектінің көлемімен, ал
ең бастысы – қатысушылардың мөлшерімен анықталады. Шараның
ауқымдылыған қарай ондағы құқық тәртібін қорғауға жіберілетін ішкі істер
органдары күштерінің саны мен құралдарының мөлшері анықталады. Осы
өлшем бойынша бұқаралық шараларды – кіші (1 мың адамға дейін), орташа (1
мыңнан 5 мыңға дейін) және ірі (5 мың адамнан жоғары) деп бөлу орынды.
Біздің ойымызша, бұқаралық шаралардың тағы бір категориясын – аса ірі
бұқаралық шараларды бөлу керек. Оған қатысушылардың саны он және ж үз
мыңдаған адамдарды қамтиды. Ондай шаралардың негізгі ерекшеліктері
мыналар:
а)
басқаруға көбейтетін топ жасауға қабілетті және олардың
әрекеттерін реттейтін жергілікті ішкі істер органдарының күштерінен басым
қатысушылар мен көрермендердің аса көп болуы;
б)
қоғамдық қауіпсіздік қамтамасыз етуді қиындатанын техникалық
құралдарды көп мөлшерде тарту;
в)
төтенше жағдайларды тудыру қаупі жоғары. Бұлардың барлығы
қатысушылар мен көрермендерге кейбір шектеулер қою, ікі істер органдарының
едәуір күштері мен құралдарын тарту, оларды ба қару мен байланыс жүйесіне
құрылымдық өзгерістер енгізу қажеттілігін тудырады.
Сондай-ақ ірі бұқаралық шаралардың ерекшелігіне оларды дайындау мен
өткізуге өте көп субъектілердің қатысуында жатқызуға болады.
Табиғи сипаттағы құбылыстарға геологиялық, гидрологиялық және
метерологиялық төркіндес құбылыстар жатады. Қазақстанда бұлардың ішінен
жер сілкінісі, су тасқыны, шөккіндер мен опырлып құалу, борандар мен
құйындар, қар басып қалу мен көшкіндер, сеңдер, табиғат өрттері,
құрғақшылық біршама қауіп тудырса, ал жаппай эпидемиялар, эпизоотиялар
және эпифитомиялар аса қауіпті болып табылады [5, 23-б.].
Техногендік сипаттағы құбылыстарға көліктегі, өндірістік нысандардағы
(қоршаған ортаны былғамайтын да, химиялық және биологиялық қауіп
тудыратын да сондай-ақ, радиктивті заттар шығаратын) апаттар мен
катастрофалар жатады.
Бұған, сондай-ақ жарылу қаупі бар өндірістік нысандардағы апаттар мен
халықтың тұрмысын қамтамасыз ету жүйелеріндегі, су шаруашылықтарындағы
катастрофалар жатады.
Экологиялық сипаттағы құбылыстарға құрғақ жердің қасиеті мен
жағдайындағы (жер қыртысының, қазба байлықтардың, ландшафтың),
атмосфередағы, жердің биосферасындағы қаупті өзгерістер жатады. Олар
экологиялық апаттар – қоршаған табиғи ортадағы қайта қалпына келмейтін,
халықтың денсаулығына зор зиян тигізетін, терең өзгерістер, табиғи тептеңдіктің бұзылуын, табиғат экологиялық жүйенің бұзылуын, флора мен
фаунаның нашарлауын туғызуы мүмкін.
Әскери жағдай енгізілгенде, яғни ішкі істер органдарын мобилизациялау
жұмыстары, территориялық және азаматтық қорғаныс жүйесінде арнайы
міндеттер жүктелгенде, сондай-ақ төтенше жағдай режимін енгізгенде, ішкі
әскери қайшылықтарды ерекше жағдайлар туындайды.
Әскери жағдай – бұл құқық пен бостандықты шектеуді қарайтын
мемлекеттік билік органдары, басқа мемлекеттік органдар, жергілікті өзін-өзі
басқару мен ұйымдастыру органдары әректтерінің ерекше құқық жүйесі:
Қазақстан Республикасына қарсы аргессия немесе тікелей агрессия қаупі бар
жағдайда Қазақстан Республикасының барлық территориясына немесе
жекелеген территорияларына енгізіледі.
Төтенше жағдай - мемлекетке төнген түрлі қауіпке байланысты елбасы
немесе парламент жариялайтын уақытша режим. Ол табиғат апаты, соғыс қаупі,
техногендік апат, халық ішіндегі толқу, тағы басқа жағдайларда жарияланады.
Мұндай уақытта азаматтардың құқықтары мен бостандықтары саналы түрде
шектеледі, бейбіт кездегі заңдар күшін тоқтатып, төтенше заңдар шығарылады.
Төтенше жағдай жариялай отырып мемлекет басшысы өзіне көптеген абсолютті
өкілдіктер алады. Түрлі мемлекеттік органдар өз қызметтерін өзгертеді. Олар
жаңа заңдық кеңістікте қатаң тәртіпке бағына отырып қызмет жасауға мәжбүр
болады. Төтенше жағдай жариялау уақыты, мерзімі, сол кездегі билікке
берілетін өкілеттіктер дәрежесі ел Конституциясында анықталады.
Төтенше жағдай - адамдардың қаза табуына әкеліп соққан немесе әкеліп
соғуы мүмкін, олардың денсаулығына, қоршаған ортаға және шаруашылық
жүргізуші объектілерге нұқсан келтірген немесе келтіруі мүмкін, халықты
едәуір дәрежеде материалдық шығындарға ұшыратып, тіршілік жағдайын
бұзған немесе бұзуы мүмкін авария, зілзала немесе апат салдарынан белгілі бір
аумақта туындаған жағдай. Төтенше жағдай пайда болу себептеріне қарай
табиғи сипаттағы және техногендік сипаттағы төтенше жағдайларға бөлінеді.
Табиғи сипаттағы төтенше жағдай – табиғат немесе өндіріс аппаттарының
зардаптарын күнделікті қызметпен, қаражатпен жоюға мүмкіндік бермейтін, ол
үшін әдейі материалдық, техникалық, ақша қаражатын және адам күшін талап
ететін жағдай.
Табиғи сипаттағы төтенше жағдай – дүлей зілзала (жер сілкінісі, сел,
көшкін, су тасқыны, қатты жел және басқалар), табиғи өрт, індеттер мен
малдың жұқпалы аурулары, ауыл шаруашылық өсімдіктерінің және
ормандардың кеселдері мен зиянкестері арқылы зақымдануын туғызатын
төтенше жағдайлар.
Зілзала — бұл кенеттен пайда болатын, халықтың қалыпты тірлігін күрт
бұзатын, материалдық құндылықтарды үлкен шығынға ұшырататын, сондай-ақ
адамдар мен хайуанаттардың өлім-жітімі болатын табиғат құбылысы.
Әрбір зілзаланың өзіне тән физикалық қасиеті, пайда болу себебі,
қозғаушы күші, сипаты мен даму сатысы, қоршаған ортаға өзіндік ықпал ету
ерекшелігі бар. Дүние жүзінде су тасқынына бүкіл зілзаланың 40% келеді,20%тропикалық циклондары, 15%-жер сілкінісі, ал қалған 25%-зілзаланы ң бас қа
түрлері. Зілзала кез келген мемлекет үшін үлкен ауыртпашылық, келтірер
залалы мол төтенше оқиға.
Дүлей зілзала – төтенше жағдайдың пайда болуына әкеп соғатын зілзала.
Жер сілінісі – жер асты дүмпуі күштерінің әсерінен Жердің беткі
қыртысының тербелуі.Қазіргі кезде табиғи ортаға әсер етуіне ( кентас, мұнай,
газ бен жер асты суларын көп мөлшерде алуы, ядролық жарылыстар, ірі су
қоймаларын жасау, тағы басқаларына) байланысты техногендік жерсілкіну
мүмкіндігі де арта түсуде.
Сел – таулы аудандарда мұздықтардың мөлшерден артық еруінен, нөсерлі
жауын-шашындардан, жер сілкінуден, тау өзендері арнасынан асып тасуынан
пайда болатын табиғаттың жойқын құбылысы.
Сел жолындағы борпылдақ шөгінділерді шайып, ағаштарды түбімен
қопарып, салмағы ондаған тонналық үй тастарды ағызып әкетеді. Сел
Қазақстанның Іле Алатауы, Жетісу Алатауы, Сауыр, Тарбағатай, Алтай
тауларындағы Үлкен Алматы, Кіші Алматы, Қаскелең, Есік, Талғар, Текелі,
Сарқант тағы басқа өзендердің алаптарында жиі болып тұрады.
Көшкін – таудың құлама беткейімен төмен қарай орасан жылдамдықпен
сырғитын қар немесе мұз массасы. Қар көшкіні қалың қар жаууының, қардың
қарқынды еруінің, жаңбыр жауудың, тереңдік қылаудың борпылдақ түзілімі бар
қар қабатының қайта кристалдануының әсерінен беткейдегі қар беріктігі
бұзылғанда пайда болады.
Су тасқыны – бұл қардың еруі, жауын-шашын, суды желмен айда ған дене
кептелу кезінде өзендердегі, көлдер мн теңіздердегі су деңгейінің көтерілуі
нәтижесінде жерді айтарлықтай су басу.
Өрт – бұл адамның өмірі мен денсаулығына, қоғам мен мемлекетке
зиянын тигізетін, қоршаған ортаға үлкен материалдық зақым келтіретін,
қоршаған ортадағы заттардың бақылаусыз жануы.
Індет – жұпал ауру қоздырғышының ауру ағзадан сау ағзаға ж ұғып,
үздіксіз таралуы.
Техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар дегеніміз- адамдардың өз
қолдарымен жасалып жаткан апаттар мен қирауларды айтады.
Оның түрлері:
Өндіріс орындарында болатын апаттар (зауыттарда, шахталарда
және т.с.с);
Күшті әсер ететін улы, радиоактивті, биологиялық жағынан қауіпті
заттар (тарату қаупі бар) авария;
Көлік жүйесіндегі апаттар;
Түрлі жарылыстар мен өрттер (өндіріс орындарында, мұнай, газ
құбырларында, энергия жүйесінде, коммуналдық жүйеде және т.с.с).Себептері:
Бүгінде ғылыми-техникалық прогрестің шапшаң дамуынан өндіріс, құрылыс,
тау-кен байлығын өндіру, жаңа химиялық заттарды өндіріске енгізу сияқты ісәрекеттер жүргізіліп жатыр. Бұндай қарқынды даму экономикаға әсер
еткенімен, экологиялық апатқа әкеліп соғу қауіпі де туындап отырады. Кей
жерлерде жаңа техниканы және технологияны, материалдарды пайдалану
ережелері сақталмайды, қауіпсіздік шаралары орындалмайды. Міне, осы
сияқты қателіктердің салдарынан апаттың болу қауіпі туындайды.
Табиғи
және
техногендiк
сипаттағы
төтенше
жағдайлардың
сыныптамасы.
Егер авария, табиғи зiлзала немесе апат салдарында т өтенше жа ғдай
аймағы объектi аумағының шегiнен шықпаса, б ұл ретте мынадай салдарды ң
бiрi туындаса немесе туындауы м үмкiн болса:
1) 5-тен астам, бiрақ 10-нан к өп емес адам қаза болса;
2) 50-ден астам, бiрақ 100-ден к өп емес адамны ң тiршiлiк әрекеті
жағдайлары бұзылса;
3) адамдардың денсаулығына, қорша ған орта ға ж әне шаруашылы қ
жүргiзу объектiлерiне келтiрiлген материалды қ залалды ң м өлшерi бес мы ңнан
он бес мыңға дейiнгi айлық есептiк к өрсеткiштi құраса, таби ғи ж әне
техногендiк сипаттағы төтенше жағдай объектiлiкке жатады.
Егер авария, табиғи зiлзала немесе апат салдарында т өтенше жа ғдай
аймағы өндiрiстiк немесе әлеуметтiк ма қсатта ғы объектiнi ң аума ғы шегiнен
шықса және облыстың екi ауданының шегiнен шы қпаса, б ұл ретте мынадай
салдардың бiрi туындаса немесе туындауы м үмкiн болса:
1)10-нан астам, бiрақ 50-ден к өп емес адам қаза болса;
2)100-ден астам, бiрақ 500-ден к өп емес адамны ң тiршiлiк әрекеті
жағдайлары бұзылса;
3)адамдардың денсаулығына, қоршаған орта ға ж әне шаруашылы қ
жүргiзу объектiлерiне келтiрiлген материалды қ залалды ң м өлшерi он бес
мыңнан жүз мыңға дейiнгi айлық есептiк к өрсеткiштi құраса, таби ғи ж әне
техногендiк сипаттағы төтенше жағдай жергiлiктiге жатады.
Егер авария, табиғи зiлзала немесе апат салдарында т өтенше жа ғдай
аймағы бiр облыстың кемiнде үш ауданыны ң аума ғын қамтыса не т өтенше
жағдай Қазақстан Республикасының екi облысыны ң аума ғында болса, б ұл
ретте мынадай салдардың бiрi туындаса немесе туындауы м үмкiн болса:
1)50-ден астам, бiрақ 200-ден к өп емес адам қаза болса;
2)500-ден астам, бiрақ 1500-ден к өп емес адамны ң тiршiлiк әрекеті
жағдайлары бұзылса;
3)адамдардың денсаулығына, қоршаған орта ға ж әне шаруашылы қ
жүргiзу объектiлерiне келтiрiлген материалды қ залалды ң м өлшерi ж үз мы ңнан
екi жүз мыңға дейiнгi айлық есептiк к өрсеткiштi құраса, таби ғи ж әне
техногендiк сипаттағы төтенше жағдай өңiрлiкке жатады.
Егер авария, табиғи зiлзала немесе апат салдарында т өтенше жа ғдай
Қазақстан Республикасының үш және одан да к өп облысыны ң аума ғында
болса не шектес мемлекеттердi ң аума ғын қамтыса, б ұл ретте мынадай
салдардың бiрi туындаса немесе туындауы м үмкiн болса:
1)200-ден астам адам қаза болса;
2)1500-ден астам адамның тiршiлiк әрекеті жа ғдайлары б ұзылса;
3)адамдардың денсаулығына, қоршаған орта ға ж әне шаруашылы қ
жүргiзу объектiлерiне келтiрiлген материалды қ залалды ң м өлшерi екi ж үз
мыңнан аса айлық есептiк көрсеткiштi құраса, таби ғи ж әне техногендiк
сипаттағы төтенше жағдай жаһандыққа жатады .
Апаттың тағы бір себептері — улы, тез тұтанғыш, жарылғыш заттарды
сақтау, тасымалдау ережелердің сақталу-сақталмауы, олармен ж ұмыс істеудегі
қателіктерге жол берілуі жатады.
Апаттың болуы, адамдардың еңбек тәртібін сақтамаушылығына, жұмыс
істеуші адамдардың салақтығына, олардың тиісті дәрежеде білімінің
жетіспеушілігіне, техниканы және оның қауіпсіздік сақтау ережелерін жете
меңгермегендігіне көп байланысты.
Міне, осылар жұмыс орнындағы апатқа, жарылыстарға, өртке, қирау ға,
қоршаған ортаны улы не радио-активті заттармен ластауға әкеліп соқтырады.
Мысалы: 1971 жылы Минск теле-радио заводында жарылыс болып, өндіріс
орны қирап, адам шығынына ұшыратты. 1986 жылы Чернобыль атомдық
станцияда ірі жарылыс болып, үлкен апат болғаны белгілі. Мұндай жағдай
Атырау химия, мұнай айыру заводтарында да болып тұратындығы ықтимал.
Апаттың тағы бір өте қауіптілігі — күшті улы заттардың ауаға тарап кетуі.
Осындай өрттен шыққан қалың түтіндегі улы заттар ауаға көтерілі де жерге
жайылып қонады. Әсіресе полиэтилен, полистирол түрпаттас материалдардың
жануы адам, жан-жануар, құстар және т.б. өміріне өте қауіпті.
Төтенше жағдай аймағы – бұл төтенше жағдай туындаған белгілі бір
аумақ. Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдай таралу аумағына
және келтірген нұқсанның көлеміне қарай, объектілік, жергілікті, өңірлік және
жаһандық болып бөлінеді. Туындаған төтенше жағдай жіктемесі ҚР Үкіметінің
Қаулысымен бекітілген Табиғи және техногендіксипаттағы төтенше жағдайлар
жіктемесіне сәйкес объектілік және жергілікті ауқымдағы төтенше
жағдайларды ОҚО төтенше жағдайлар департаменті тарапынан құрылған
комиссия зерттейді.
Комиссия құрамына орталық атқарушы органдардың аумақтық
органдары, жергілікті атқарушы органдардың өкілдері, мүдделі органдардың
басшылары кіреді. Комиссия тексеру барысында оқиғаны көргендерден,
лауазымды және басқа адамдардан жазбаша және ауызша түсініктемелер алу ға,
сараптамалық қадағалау органдарының мамандары, ғалымдар қатарынан
белгіленген тәртіппен кіші сараптама комиссияларын құруға құқығы бар. Кіші
сараптама комиссиясы және оның төрағасы табиғи және техногендік сипаттағы
төтенше жағдай себептерін тексеру жөніндегі комиссия төрағасының өкімімен
тағайындалады. Сараптамалық қорытындыны талап ететін мәселелер жазбаша
түрде беріледі. Кіші сараптама комиссиясының барлық мүшелері қол қойған
материалдар комиссия төрағасы белгіленген мерзімге комиссияға тапсырылуы
және тексеру материалдарына қоса берілуі тиіс. Комиссия тексеру барысында
болған оғиғаның жағдайларын анықтайды, оның себептерін, нормативтік
құқықтық кесімдердің жіберілген бұзушылық сипатын, жауапты адамдар
құрамын белгілейді және оларды жазаға тарту шараларын ұсынады,
зардаптарды жою және осындай жағдайлардың қайталануын болдырмау
жөнінде іс-шаралар белгілейді, қирау және зиян мөлшерін анықтайды.
Комиссия 10 күн ішінде табиғи және техногендік сипаттағы төтенше
жағдайдың туындауына әкеліп соққан авариялардың, зілзалалардың және
апаттардың себептерін тексеру актісін жасайды.
Ал, өңірлік және жаһандық ауқымдағы табиғи және техногендік
сипаттағы ттенше жағдайларды Қазақстан Республикасы Үкіметінің шешімі
бойынша құрылатын комиссия тексереді. Авария бұл технологиялық процестің
бұзылуы, механизмдердің, жабдықтар мен ғимараттардың бұзылуы. Авариялық
ғимараттар бойынша зерттеу жұмыстарын авариялық ғимараттардың
техникалық жағдайын зерттейтін тұрақты жұмыс атқару облыстық комиссиясы
жүргізеді. Аталған комиссияның зерттеу жұмыстарының қорытындысы
бойынша шешімді облыстық төтенше жағдайлардың алдын алу және жою
жөніндегі комиссия төрағасы қабылдайды. Қауіпті өндірістік объектілердегі
авариялардың себептерін тексеру тәртібін Қауіпті өндірістік объектілердегі
өнеркәсіптік қауіпсіздік туралы Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 3
сәуіріндегі Заңына сәйкес өнеркәсіптік саласындағы уәкілетті мемлекеттік
орган мүдделі орталық атқарушы органдармен бірлесіп өздерінің құзыреті
шегінде белгілейді.
Авария бұл ғимараттардың, құрылыстардың және техникалық
құрылғылардың қирауы, бақыланбайтын жарылыс және қауіпті заттардың
шығарындысы. Авариялық ғимараттар бойынша зерттеу жұмыстарын
авариялық ғимараттардың техникалық жағдайын зерттейтін тұрақты жұмыс
атқару облыстық комиссиясы жүргізеді. Аталған комиссияның зерттеу
жұмыстарының қорытындысы бойынша шешімді облыстық төтенше
жағдайлардың алдын алу және жою жөніндегі комиссия төрағасы қабылдайды.
Қауіпті өндірістік объектілердегі авариялардың себептерін тексеру тәртібін
Азаматтық қорғау туралы Қазақстан Республикасының 2014 жылғы 11
сәуірдегі Заңына сәйкес өнеркәсіптік саласындағы уәкілетті мемлекеттік орган
мүдделі орталық атқарушы органдармен бірлесіп өздерінің құзыреті шегінде
белгілейді.
Апат аймақтық және ірі ауқымды төтенше жағдай пайда болуына әкеліп
соғатын жойқын құбылыс[6].
Табиғи және техногендiк сипаттағы төтенше жағдайлардың сыныптамасы
егер авария, табиғи зiлзала немесе апат салдарында т өтенше жа ғдай айма ғы
объектi аумағының шегiнен шықпаса, бұл ретте мынадай салдарды ң бiрi
туындаса немесе туындауы м үмкiн болса:
1) 5-тен астам, бiрақ 10-нан к өп емес адам қаза болса;
2) 50-ден астам, бiрақ 100-ден к өп емес адамны ң тiршiлiк әрекеті
жағдайлары бұзылса;
3) адамдардың денсаулығына, қорша ған орта ға ж әне шаруашылы қ
жүргiзу объектiлерiне келтiрiлген материалды қ залалды ң м өлшерi бес мы ңнан
он бес мыңға дейiнгi айлық есептiк к өрсеткiштi құраса, таби ғи ж әне
техногендiк сипаттағы төтенше жағдай объектiлiкке жатады.
Егер авария, табиғи зiлзала немесе апат салдарында т өтенше жа ғдай
аймағы өндiрiстiк немесе әлеуметтiк ма қсатта ғы объектiнi ң аума ғы шегiнен
шықса және облыстың екi ауданының шегiнен шы қпаса, б ұл ретте мынадай
салдардың бiрi туындаса немесе туындауы м үмкiн болса:
1) 10-нан астам, бiрақ 50-ден к өп емес адам қаза болса;
2) 100-ден астам, бiрақ 500-ден к өп емес адамны ң тiршiлiк әрекеті
жағдайлары бұзылса;
3) адамдардың денсаулығына, қорша ған орта ға ж әне шаруашылы қ
жүргiзу объектiлерiне келтiрiлген материалды қ залалды ң м өлшерi он бес
мыңнан жүз мыңға дейiнгi айлық есептiк к өрсеткiштi құраса, таби ғи ж әне
техногендiк сипаттағы төтенше жағдай жергiлiктiге жатады.
Егер авария, табиғи зiлзала немесе апат салдарында т өтенше жа ғдай
аймағы бiр облыстың кемiнде үш ауданыны ң аума ғын қамтыса не т өтенше
жағдай Қазақстан Республикасының екi облысыны ң аума ғында болса, б ұл
ретте мынадай салдардың бiрi туындаса немесе туындауы м үмкiн болса:
1) 50-ден астам, бiрақ 200-ден к өп емес адам қаза болса;
2) 500-ден астам, бiрақ 1500-ден к өп емес адамны ң тiршiлiк әрекеті
жағдайлары бұзылса;
3) адамдардың денсаулығына, қорша ған орта ға ж әне шаруашылы қ
жүргiзу объектiлерiне келтiрiлген материалды қ залалды ң м өлшерi ж үз мы ңнан
екi жүз мыңға дейiнгi айлық есептiк к өрсеткiштi құраса, таби ғи ж әне
техногендiк сипаттағы төтенше жағдай өңiрлiкке жатады.
Егер авария, табиғи зiлзала немесе апат салдарында т өтенше жа ғдай
Қазақстан Республикасының үш және одан да к өп облысыны ң аума ғында
болса не шектес мемлекеттердi ң аума ғын қамтыса, б ұл ретте мынадай
салдардың бiрi туындаса немесе туындауы м үмкiн болса:
1) 200-ден астам адам қаза болса;
2) 1500-ден астам адамны ң тiршiлiк әрекеті жа ғдайлары б ұзылса;
3) адамдардың денсаулығына, қорша ған орта ға ж әне шаруашылы қ
жүргiзу объектiлерiне келтiрiлген материалды қ залалды ң м өлшерi екi ж үз
мыңнан аса айлық есептiк көрсеткiштi құраса, таби ғи ж әне техногендiк
сипаттағы төтенше жағдай жаһандыққа жатады [7].
Төтенше жағдайдың алдын алу – алдын ала жүргізілетін және төтенше
жағдай пайда болу қатерін мүмкін болғанынша азайтуға, адамдардың
денсаулығы мен өмірін сақтауға, залал мен материалдық шығын мөлшерін
кемітуге арналған шаралар кешені.
Төтенше жағдай режимі – бұл азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын және заңды тұлғалардың құқықтарын ішінара шектеуге,
сондай-ақ оларға қосымша міндеттер жүктеуге заң жүзінде құқық берілген
мемлекеттік билік органдары, кәсіпорындар, мекемелер мен ұйымдар
әректтерінің, уақытша енгізілген ерекше құқықтық режимі.
Ішкі істер органдары әрекетінің ерекше жағдайы ұғым ретінде адам
өмірі мен денсаулығы үшін, мемлекттік институттарды қалыпты ж үргізуге
жоғары қауіп төндіретін әлеуметтік, табиғи, техногендік және экологиялық
сипаттағы құбылыстар туғызған жағдай мен ішкі істер органдарынан оларды
қалыпты жайға келтіру үшін арнайы ұйымдастырлған, құқық шаралар мен
оларды қормен қамтамасыз етуді талап ететін жағдайды түсенеді.
Ерекше жағдай ұғымы ішкі істер органының теориясы мен
практикасына кең қолданылатын және ведомствалық нормативтік актілерде
таралған төтенше жағдай, төтенше оқиға, төтенше ситуация сияқты
ұғымдармен сәйкес. Жоғарыда айтылған ұғымдарды тереңдетіп қарастырайық.
Қарастырылып отырған аспектіде төтенше жағдай мемлекеттік билік пен
басқару органдарының кәсіпорын, мекеме, ұйымдардың сонымен қатар
адамдардың өміршеңдігін локализациялау мен жойылу процестеріне және
құбылыстардың әлеуметтік, техногендік салада, табиғи ортада қоғамның
қалыпты өмір сүр ырғағына маңызды әсері бар. Сондай-ақ, өмірді,
денсаулықты, азаматтардың құқықтар мен бостандықтарын өмір, сүру ортасын
материалды және басқа да құндылықтарды жойылып кетуден, зақымданудан,
талан-тараждан қорғауға әлеуметтік шараларды және өмірлік мәні бар
объектілердің қалыпты жұмысын қалыпқа келітуді қажет ететін шарттарды
қарастырады.
Төтенше ситуация ұғымы кісі өліміне, адам денсаулығы мен қоршаған
ортаның зардап шегуіне, көптеген материалдық шығын мен адамдардың өмір
сүру шартының бұзылуына әекліп соқтырған немесе соқтыратын апаттар,
қауіпті табиғи құбылыстар,катастрофалар, стихиялық және басқа да
бақытсыздықтар нәтижесінде белгілі бір территорияда туындаға жағдай ретінде
түсіндіріледі. Сондай-ақ төтенше ситуация қарсыластар қазіргі талқандау
құраладарын қолданған кезде туындауы мүмкін, төтенше ситуациялардың іс
жүзіндегі категорияларын тереңірек қарастырайық.
Олардың туындауының сипатын ескере отырып, типтері бойынша әдейі
абайсыз ситуация деп бөлуге болады.
Төтенше ситуациялар соңғысына сәйкес келесі топтарға жіктеледі:
техногендік
(өндірістік-технологиялық),
апаттардан,
катастрофалардан,
өндірістік көліктегі және басқа да шаруашылық нысандарындағы өрттерден
туындайды; геологиялық, гидрологиялық және метерологиялық сипаттағы
құбылыстардан туындайтын табиғи ситуациялар (стихиялық бақытсыздықтар)
(техногендік катастрофалар- жер сілкінісі, гидрометеогендік катастрофалар- су
тасқыны, құйындар, қарлы боранда, көшкіндер, сеңдер, құрғақшылық,
шөккіндер); табиғи техногендік және әлеуметтік факторлардан құралған
себептер жинағынан тұратын кешенді ситуациялар.
Табиғи мен техногендік сипаттағы төтенше ситуацияларды таралу
ауқымы мен зардаптардың ауырлығына қарай іс жүргізудегі заңдарға сәйкес
бірнеше топқа жіктеледі: шектелген, таралуы өндірістік немесе әлеуметтік
мақсаттағы объектілердің территориясымен шектелген; территорияльды түрде –
тұтқиыл (мысалы, жарылыстар, көлік апаттары, ғимараттардың кенеттен
опырылып құлауы), тез тарайтын қауіп (мысалы, күшті улы заттарды тастаумен
байланысты апаттар), орташа тарайтын қауіп ( мысалы, коммуналдық ж үйедегі
апаттар),жай тарайтын қауіп деп жіктеуге болады.
Бұдан басқа төтенше ситуацияларды зардаптардың ұзақтығына қарай
ажыратады, өйткені олар шығу көздеріне қарамастан әр түрлі ұзақтығымен
ерекшеленеді – бірнеше минуттан (қар көшкіндері) бірнеше сағатқа (се ңдер),
күндерге ( шөккіндер), айларға (су тасқыны), жылдарға ( жер сілкінісі), онда ған
жылдарға ( радиоактивті заттардың таралуы) созылады.
Төтенше ситуацияларды жіктеу барысында тағы да типтерге бөлінеді:
әлеуметтік-экономикалық, яғни кісі өлімін есептейтін (эпидемияла,
мутагенездер,
эпизоотиялар,эпифиотиялар);
әлеуметтік-психологиялық,
дағдарыстан кейінгі кездегі стрестік күйді ( қорқу, депрессия), халықтың
психолоиялық орынқтылығын тұрақтандыруды назарға алады; әлеуметтік
саяси, өткір қайшылықтарды, жарылғыш қауіпті, ішкі саяси және халықаралы қ
резонанстарды қамтиды; ұйымдастыру-басқару, ситуацияның екі ұштылығын,
шешім, болжам қабылдаудың күрделілігін, тез әсер етудің көптеген әр түрлі
ұйымдар мен мамандардың таралуын қоса, сондай-ақ, эвакуциялық және
апаттық-құтқару жұмыстарның ауқымын қамтиды; ерекше зардаптардың
көптігі мен әр түрлілігін және олардың тізбектік сипатын қамтиды [8,26-б.].
Төтенше оқиғалар заттардың қалыпты күйін бұзған, өзіндік мағынасы
бойынша ерекше маңызды оқиғаларды айтады. Ол криминалдық немесе
криминалдық емес сипатта болуы мүмкін, сондай-ақ, әлеуметтік, таби ғи ж әне
техногендік сипатта болады. Криминалдық сипаттағы төтенше оқиғалардың
адам өміріне, денсаулығына, ары мен намысына, меншіктің кез келген
формасына қауіп төндіретін және арнайы шаралар өткізуді талап ететін кейбір
ауыр қылмыстарды жасауда көрінетінін атап өтуі керек.
Сонымен, төтенше ситуациялар, төтенше жағдайлар мен төтенше
оқиғалар ішкі істер органдары әрекеттері үшін ерекше шарттар туғызады, ол
кезде ішкі істер органдарының жұмыстарының мазмұны едәуір дәрежеде, ал
кейбіреулері тіпті түбірімен өзгерістерге ұшырайды, арнайы ұйымдастырылған
формаларды қолдану, басқарудың тактикалық тәсілдері мен әдістерін өзгерту
қажеттілігі туындайды.
Еркше жағдайларда ішкі істер органдарына күрделі оперативті
жағдайларда әреет етуге тура келеді. Ерекше жағдайлардан тұратын к үрделі
оперативті жағдай дегеніміз не?
Ішкі істер органдарының теориялық та, практикалық та әрекеттерінде
оперативті жағдай термині пайда болғаннан бастап, ол әр түрлі ұғымдарда
қолданыла бастады. Қазірігі кездегі зерттеулердің басым көпшілігі оперативті
жағдай ұғымының мазмұнына төмендегі негізгі элементтерді жатқызады:
ішкі істер органдары әрекет ететін шарттар (географиялық,
әлеуметтік-экономикалық);
ішкі істерторгандар қызмет ететін территориядағы қылмыстылық
пен қоғамдық тәртіптітің жай-күйі;
күш пен құралдың болуы және олардың қызметтерінің нәтижелігі.
Оперативті жағдайларды жүйелік тәсіл тұрғысынан талдау оның пайда
болу механизімін ашуға және күрделі оперативті жағдайлар ұғымын
қалптастыруға мүмкіндік береді.
Кез келген жүйе өзіндік ерекшелікке, яғни белгілі қасиеттерге ие. Ерекше
жағдайларға негізделетін күрделі оперативті жағдай сияқты жүйенің өзіндік
қасиеттері төмендегілер болып табылады:
мемлекеттік және қоғамдық мүдделерге, адамдардың өмірі мен
денсаулығына, олардың мүліктеріне қауіп туғызу, ұйымдар мен мекемелердің
қалыпты жұмысын бұзу;
ішкі істер органдарының жұмыс істеуіндегі ішкі шарттардың,
сондай-ақ қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін қоғамдық құрылымдардың
ішкі шарттарының шиеленісуі.
Сонымен ішкі шарттардан туындайтын күрделі оперативті жағдай – б ұл
әлеуметтік, табиғи, техногендік және эклогиялық құбылыстар салдарынан
болатын қауіптен, қылмыс пен әкімшілік құқық бұзушылықтардын, ішкі істер
органдарының жұмыстарындағы шиеленістің өсуінен туындайтын объективті
шындықтың көрінуі.
Қорытындылай келе, төтенше жағдай – белгілі бір аумақтағы апаттан
адамдардың өлімі, олардың денсаулығына тигізген әсері қоршаған ортаға және
халық шаруашылығы объектісі мен материалдық шығын және елді-мекен
жағдайының нашарлауы
Төтенше
жағдайлар
себеп-салдарына
байланысты
мынадай
классификацияға бөлінеді:
Табиғи (жер сілкіну, сел, көшкін, су тасқыны, табиғи өрт, эпидемия,
ауылшаруашылық өсімдіктер мен орманның зиянкестермен аурумен бүлінуі).
Техногендік (өнеркәсіптік, транспорттық т.,б. апаттар, өрт, жарылыс,
СДЯВ, РВ,БОВ тастандылары, ғымаратта мен құрылыстардың бүлінуі, өмірді
қамтамасыз етіп отырған объектілердегі апаттар, плотиналардың бүлінуі).
1.2 Төтенше ситуациялардағы ішкі істер органдары әректтерінің
құқықтық аспектілері
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында құқықтық жүйені дамытуға
үлкен көңіл бөлініп келеді, өйткені құқықтық проблемаларды қазіргі заманға
лайық және дұрыс шешуге біздің қоғамымызда болып жатқан әлеуметтік,
экономикалық және басқа да процестерді басқару тиімділігі көп бағынышты.
Қазақстан Республикасының Конститутциясын қабылдау, оның жарқын мысалы
болып табылады. Ол конституциялық құрылымының негіздерін бекітеді,
болашақтағы дамуының мақсаттары мен келешегін анықтайды, демократиялық
құқықтық мемлекет орнатудың қуатты құралы болып табылады.
Республикамыздың Конституциясында басқарудың құқықтық негіздері
көрініс тапты. Бұл құқықтың жалпы тұрақты рөлінің өскенін және басқаруды
реттеуде оның салыстырмалы салаларының артқанын көрсетеді. Басқару, бізді ң
қоғамымызда, құқықпен тұтас, оның салаларының барлық жүйелерімен тығыз
өзара әрекеттесімде болады. Әлеуметтік басқару мен құқық өзара былайша
әрекеттеседі, құқық басқарудың бүкіл процесін алып жүреді, оның мақсаты мен
қызметінің құқықтық формасына ие болып, реттейді.
Басқару субъектілері нормативтік актілердің көмегімен және қатысуымен
басқару процесі мен жүйесін ұйымдастыра, реттей алады, мақсатты
тәртіптелген әсерін қамтамасыз етеді. Сондықтан, басқару процесін қамтамасыз
ету үшін құқықтық, соның ішінде ведомствалық та реттеу қажет.
Күрделі оперативті жағдайлар шартында ішкі істер органдарының тиімді
жасақтау үшін, олардың аталмыш жағдайларды бейтараптандыруға бағытталған
әрекеттерін реттейтін нормативтік актілердің бар болуы зор мәнге ие.
Қандай нормативтік актілер бар және олардың сипаты қандай деген
мәселені қарастырамыз. Қазіргі кезде Қазқстан Республикасында ондай
актілердің бірнешеуі бар.Мысалы, Қазақстан Республикасының 2014 жылғы 23
сәуірдегі № 199-V ҚРЗ Қазақстан Республикасының ішкі істер органдары
туралы заңында кейбір жерлерде төтенше жағдай енгізілген жағдайда ішкі
істер органдарының өз өкілеті шегінде: төтенше жағдайдың құқықтық
режимін қамтамасыз ету мен сақтауға заңдылыққа сәйкес қатысуға, - міндетті
деп көрсетілген. Төтенше жағдайдың кейбір жерлерде ірі ау қымды, қыйратқыш
стихиялық бақытсыздықтың туындауына байланыста енгізілген мәлім. Бұл
төтенше жағдайлардың құқықтық режимі туралы заңында қарастырылған. Бұл
төтенше жағдайларды енгізудің мақсаты анықталады. онда аталмыш жағдайды
енгізудің мақсаты – жағдайды жылдам ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.Төтенше жағдайлардағы ішкі істер органдары әрекеттерінің
негіздері
1.1 Төтенше жағдайдың ұғымы, сипаты және жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.2 Төтенше жағдайлардағы ішкі істер органдары әрекеттерінің құқықтық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
1.3 Төтенше жағдайлардағы ішкі істер органдарын басқарудың
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2.Төтенше жағдайлардың әкімшілік құқықтық режимінде ішкі істер
органдарын басқарудың ұйымдастырушылық негіздері
2.1 Төтенше жағдайларға ішкі істер органдарын ұйымдасқан түрде
қамтамасыз ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
2.2 Төтенше жағдайлардағы басқару органдарының ұйымдастырушылық
құрылымы, міндеттері мен қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Кіріспе
Дипломдық
жұмыс
тақырыбының
өзектілігі
Қазақстан
Республикасының Конституциясының 1-бабында Қазақстан Республикасы өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемелекет ретінде
орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы–адам және адам өмірі, құқықтары мен
бостандықтары деп жазылған [1].
Сондықтан, кез келген жағдайда тіпті, төтенше жағдай кезінде де адам
өмірі, құқықтары мен бостандықтары бірінші орында тұрады. Яғни, төтенше
жағдай кезінде қауыпсіздік пен тыныштықты қамтамасыз ету мақсатында ішкі
істер органдары түрлі шаралар қолданады және олардың қажеттігі туралы
жергілікті тұрғындарға бұқаралық ақпарат құралдары арқылы хабардар етіледі.
Қолданылатын іс-шараларға: бекініс, эвакуациялау, медициналық қамтамасыз
ету, материалдық-техникалық қамтамасыз ету, басқада қажетті топтар құру
және тағы басқалары жатады.
Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың 2013 жылғы Қазақстан-2050
стратегиясы–қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты жолдауы еліміздің
жасампаздық жолын жалғастырудың басым бағыттырын батыл ойлармен
белгілеп берді.
Қазақстан Республикасының Президенті Қоғам әрбір қадам басқан
сайын демократияландыру мен адам құқықтары саласындағы ең жоғары
стандарттарға жақындап келеді. Біз ел Конститутциясында негізгі құқықтар мен
бостандықтарды бекіттік. Бүгінгі күні Қазақстанның барлық азаматтары тең
құқықтар мен мүмкіндіктерге ие деп көрсетті [2].
Бұл дегеніміз көп ұлтты Қазақстанда азаматтардың құқықтарын қорғауға
және қоғамдық тәртіпсіздік пен құқық бұзушылықтарды болдырмауға ерекше
көңіл бөлетіндігін білдіреді.Оған қоса төтенше жағдай кезінде қоғамды қ тәртіп
пен қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде ішкі істер органдарының қызметін
жетілдру негіздерінің бірі болып келеді.
Қазіргі кезде мемлекеттің әлеуметтік – экономикалық, құқықтық және
басқада негіздерін түбірмен қайта құру, басқаруды жетілдіру түрлі әлеуметтік
жүйе үшін соның ішінде ішкі істер органдары жүйесінің әлеуметтік
маңыздылығына, күрделілігіне және олар орындайтын міндеттердің
жауапкершілігін есепке алғанда да ерекше өзектілікке ие болуда.
Сонымен экстримальды жағдайларда ішкі істер органдарының күштері
мен құралдарын басқару проблемалары осы жүйенің жұмысын ұйымдастыруды
жетілдірудегі маңызды мәселелердің бірі болып табылады.
Ішкі істер органдарының экстримальды жағдайлардың зардаптарымен
тиімді күресі оның кері салдарларын жоюдағы ерекше шарттарды заңдастыру
мен жоюға бағытталған күштермен құралдарды топтастыру мен қолдануды
қарастыратын әр түрлі шаралар кешенін жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Қазіргі жағдайда осы шаралар кешенін жүргізу ішкі істер органдарыны ң
жұмыстарын ұйымдастыру жүйені жетілдіруді, жергілікті жерлердегі органдар
мен бөлімшелердің, ішкі істер министрлігі, ішкі істер басқармасы аппараттары
қызметтерінің басқару дәрежесін біршама көтеруді талап етеді.
Диалектика заңына сәйкес табиғат пен қоғам арасында, сондай-ақ
қоғамның өз ішінде қарама-қайшылықтың қатты күшеюінің оқтын-оқтын
болып тұратынына тарихи тәжибие дәлел бола алады. Зерттеушілер м ұндай
құбылыстардың таралуы мен көлемінің өсу және олардың зардаптарының
ауыртпалғының арту үрдесін көрсетіп отыр.
Жоғары деңгейдегі әлеуметтік шиеленіс, стихиялықтың көрінуі,
бұқаралық шараларды өткізудіңі ережелерімен нормаларын оларға
қатысушылар мен ұйымдастырушылардың жиі ескермеуі қоғамдық қауыпсіздік
пен қоғамдық тәртіпті қамтамсыз ету бағытындағы бұқаралық шараларды
өткізуді дайындау дәрежесі мен бақылау мүмкіндігін едәуір төмендетті. Соның
нәтижесінде бұқаралық іс шаралар барысында түрлі қауіпті оқиғалар мен
төтенше жағдайлар деңгейі біршама өсті [3, 14-б.].
Мысал ретінде 2000 жылдың 2 ақпанында астаналық Жастар
сарайында Лад славияндық қозғалысы мен Дала өлкесіндегі қазақтар
одағы ұйымдастырылып, өткізілген митинг кезіндегі ішкі істер органдары
әрекетінің ерекшелігін келтіруге болады.
Митнингінің билік басындағылардан рұқсат алғанына және оның Ресей
мен Бельаруся Одағында Қазақстанның өркендеуі ұранымен өткеніне
қарамастан,
мазмұны
бойынша
Қазақстан
Республикасының
Конституциясының нормаларына қайшы келді және шын мәнінде Қазақстан
халқын іс жүзінде конституциялық құрылымды өзгертуге шақырады.
Дипломдық жұмыстың практикалық маңыздылығы ішкі істер
органдарының төтенше жағдай кезіндегі қоғамдық тәртіпті сақтау және
қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету және адамдардың өмірі мен
бостандықтарын, құқықтарын қамтамасыз ету бойынша туындайтын мәселе
күрделі де көкейкесті, сонымен бірге теориялық және тәжірибелік маңызы зор
мәселелерінің бірі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – ішкі істер органдарын төтенше
жағдайлар барысындағы әрекеттерге, олардың қауіпі мен пайда болу барысында
ішкі істер органдарының басқару жүйесін жоспарлау мен жобалау жолымен
дайындауды ұйымдастыруды жетілдіру болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсатына жету өзара сабақтас кейбір міндетердің
шешілуімен тығыз байланысты. Олардың қатарына төмендегілер жатады:
төтенше жағдайлар түсінігінің мазмұны мен анықтамасын анықтау;
ішкі істер оргадары қызметінің практикасында орын алған
жағдайлардың барлық түрлерін баяндау мен жүйелеу;
ішкі істер органдаының төтенше жағдайлардағы әрекетін жоспарлау
барысындағы кемшіліктерді анықтау мен жүйелі суреттеу;
төтенше жағдайлардың тууына мүмкіндіктер беретін факторлады
анықтау мен жіктеу;
төтенше жағдайлар ықтималдығын болжау;
ішкі істер оргадары кадрларын төтенше жағдайлардағы әрекеттерге
дайындаудың іс жүзіндегі практикасын үйрену;
ішкі істер органдарының төтенше жағдайлардағы әрекеттерін
ұйымдастыруды жоспарлау мен жобалау бойынша практика тәжірибелері мен
ғылым жетістіктерін талдау.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
төтенше жағдайдың ұғымын, мазмұнын, төтенше жағдай енгізу
тәртібінің құқықтық жағдайын анықтау;
төтенше жағдайдағы ішкі ісер органдарының атқаратын жұмысын,
үйлестіру рөлін ішкі істер министрлігінің орталық аппараттарымен өзара
әрекетесуіне сипаттама беру;
төтенше жағдайда ішкі істер органдарының құқық бұзушылықтың
алдын алуды жүзеге асыру барысындағы қызмет шараларын дамытуға
бағытталған әдістермен, ұйымдастырушылық және құқықтық шараларды
талқылау.
Дипломдық жұмыстың объектісі мемлекеттік органдардың құқық
қорғау қызметтерінің ерекше саласы – төтенше жағдайлар ахуалында қо ғамды қ
тәртіпті және қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету болып табылады.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізі Дипломдық жұмыс
барысында танымның әртүрлі – жалпы, жеке, арнайы әдістері қолданылады.
Мұнда танымның нысанын диалектикалық, жүйелік, салыстырмалы-тарихи,
әлеуметтік зерттеу шеңберінде қалыптасқан әдістер көп қолданылады.
Дипломдық жұмыстың міндеттері құықтық, философия, психология, басқару,
педагогика теорияларының ережелері мен категорияларын, олардың төтенше
жағдайлардың тууы мен құқықтық тәртібі күштерін үйлесімді әрекетке
дайындаудың заңдылығын, механизімдерін, факторларын баяндау мен талдау
үшін пайдаланылатын салада қолданумен байланысты шешіледі.
Дипломдық жұмыстың нормативтік негізін зерттеудің объектісін ішкі
істер органдарының төтенше жағдай кезіндегі қоғамдық тәртіпті сақтау және
қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету және адамдардың өмірі мен
бостандықтарын, құқықтарын қамтамасыз ету барысында туындайтын
әкімшілік құқық қатынастарын реттейтін нормативтік құқықтық актілер
құрайды.
Дипломдық зерттеудің териялық негізін ішкі істер органдарының
төтенше жағдай кезіндегі міндеттерін, олардың функциялар мен әдістердің
өзіндік ерекшеліктері мен қасиеттері жөніндегі тұжырымдарды қарастырады.
Одан бөлек, төтенше жағдай кезінде қоғамдық тәртіпті сақтау және қоғамдық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету және адамдардың өмірі мен бостандықтарын,
құқықтарын қамтамасыз ету саласындағы еңбектері құрайды.
Дипломдық жұмысты жазудың практикалық базасы – дипломның
құқықтық және фактілік базасы болып зерттеу барысында пайдаланылған
Қазақстан Республикасының Контитуциясы, Президентінің Жарлықтары,
Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары, Ішкі істер органдарының
қоғамдық тәртіпті қорғау және қауіпсіздікті қамтамасыз етуге байланысты
бұйрықтары мен нұсқаулары, полиция органдарының әкімшілік практикасының
жағдайын көрсететін статистикалық мәліметтер, басқа да нормативтік
құқықтық актілер болып табылады.
1.
негіздері
Төтенше жағдайлардағы ішкі істер органдары әрекеттерінің
1.1 Төтенше жағдайдың ұғымы, сипаты және жіктелуі
Мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық, құқықтық және басқа да негідерін
қазіргі кездегі түбірімен қайта құру, басқаруды жетілдіру түрлі әлеуметтік жүйе
үшін, соның ішінде Қазақстан Республикасы ішкі істер министрлігі ж үйесіні ң
әлеуметтік маңыздылығына, күрделілігіне және орындайтын міндеттердің
жауапкершілігін есепке алғанда да ерекше өзекке ие болуда. Сонымен қатар,
аталмыш жүйені ұйымдастыру мен қалыптастыруды жетілдірудегі ең негізгі
проблемалардың бірі - төтенше жағдайлар ахуалындағы ішкі істер
органдарының күштері мен құралдарын басқару проблемесы болып табылады.
Төтенше жағдай ахуалында криминогендік жағдай бірден нашарлайды,
біршама материалдық зардап келтіріледі. Ішкі істер органдарына кері
салдарлардың алдын алуға байланысты жұмыстардың бар ауыртпалығы мен
негізгі көлемі жүктеледі. Бұл жұмыстың бұрынғы ұйымдастырылған құрылымы
мен формасы ішкі істер органдарының оперативтік жағдайдың шұғыл
шиеленісуіне байланысты туындаған міндеттерді орындауларын қамтамасыз
ете алмайды. Жұмыс көлемінің өсуі ішкі істер органдарынан жеке құрамды
арнайы және психологиялық дайындау әрекетінің ерекше амалдары мен
тәсілдерін талап етеді.
Ішкі істер органдары төтенше жағдайлар ахуалында, олардың өткізілу
сипаты мен әдістерін ескере отырып тиімді жұмыс жасау үшін ке ң кешенді
ұйымдастыру, жедел-қызметтік, психологиялық, қылмыстық іс жүргізу,
әкімшілік, материалды-техникалық және қалыпты жағдайға тән емес басқа да іс
шаралар өткізуді талап етеді.
Кез келген әректтің негізінде ұғым жүйесі жатыр. Сондықтан ішкі істер
органдарының ерекше жағдайлардағы басқару әрекетінің мәнін толық түсіну
үшін ерекше жағдайлар ұғымының мағынасын анықтап алу қажет.Бұл сөз
тіркесінің құрылысын ерекше және жағдайлар терминдері құрайды,
олардың әрқайсысы өзіндік сематикалық мағынаға ие.
Ерекшелік, ерекше басқалардан өзгеше деген мағынаны білдіреді,
яғни өзіндік ерекшелік, сипаттық қасиеті бар. Жағдайлар белгілі бір
нәрселерді шешетін шарт ретінде түсіндіріледі: ереже, бірдеме болатын жағдай,
сондай-ақ орындалуға тиісті талаптар мен мәліметтер. Сондықтан б ұл с өз
тіркесін қолдану оның мағынасымен бірге ішкі істер органдары әрекет ететін
жағдайдың ерекше белгілерін де көрсетеді.
Ерекше жағдайлар ұғымы ішкі істер органдары үшін бір шама кеңірек
және ол мағынаны да, айту формасында қамтиды. Ол табиғи, техногендік және
экологиялық құбылыстардың нәтижесінде туындаған жағдайларды сипаттаумен
шектелмейді, керісінше әлеуметтік сипаттағы жағдайларды едәуір қамтиды.
Сонымен қатар, берілген ұғым аталмыш жағдайдың басты ерекшелік
белгілерін, яғни, мұндай жағдайда ішкі істер органдарына не тән екенін
көрсетеді. Бұлар – ерекше құықтық режим, уақытша ұйымдастырылған
штаттық құрылымдар жасақтау, қосымша күштер мен байланыстың жаңа
жүйесін құру, кейбір арнайы операцияларды жүргізу [4, 12-б.].
Ішкі істер органдары әрекетінің ерекше жағдайына әлеуметтік, табиғи,
техногендік және экологиялық сипаттағы құбылыстар қозғау салуы мүмкін.
Әлеуметтік сипаттағы құбылыстарды және криминалдық және
криминалдық емес құбылыстар деп топтау қалыптасқан. Біріншіге – жаппай
тәртіпсіздіктер, мемлекеттік коммуникацияларды қоршау, қылмыскерлердің бас
бостандығынан айыру орындарынан, айдау барысында топпен және қарумен
қашуы, аманат алу, әуе кемелерін, су көліктерін және темір жолды ң
жылжымалы құрамын басып алу мен ұрлап айдап кету, террорлық актілер ж әне
т.б. жатады.
Екінші топқа – бұқаралық саяси, спорттық, мәдени, діни және басқа да
шаралар жатады.
Бұқаралық қоғамдық – саяси шараларға манифестациялар, митингілер,
көшедегі салтанатты жүрістер, әскери шерулер, съездер, конференциялар,
сайлаулар, референдумдар, пикеттер және т.б. жатады. Мұндай акцияларды
өткізу барысында, әдетте ұйымдастырылған және белгіленген құзырлы
органдар азаматтардың саяси құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асырады.
Бұндай шараларды өткізу өте күрделі сипат алады, билік органдары тарапынан
жоғары бақылауды талап етеді.
Бұқаралық мәдени ойын-сауық шаралары – бұлар фестивальдар,
карнавалдар, көрмелер, дискотекалар, спектакльдер, концерттер және т.б.
Бұларды көру барысында азаматтар өздерінің рухани қажетттілігін
қанағаттандырады. Белгіленген іс-шараларды тоқтату немесе кейінге
қалдыруға, музыка фанаттарының бұзықтық әрекеттеріне, спирттік
ішімдіктерді шамадан тыс сатуға байланысты туындаған шұғыл жағдайлардың
шиеленісуі – аталмыш шаралардың ерекшелігі болып табылады. Өздеріні ң
таралу мен қайталану шамасына қарай олар жақсы зерттелген ж әне оған ішкі
істер органдарын дайындау дұрыс ұйымдастырылған.
Бұқаралық спорттық шаралар - олимпиадалар, универсиадалар,
спартакиадалар, халықаралық, республикалық және басқа да спорттық
жарыстар, матчтар, раллилер және тағы басқалары. Оларды өткізу барысында
апаттар, террорлық актілер және басқа да төтенше оқиғалар тіркеледі.
Бұқаралық діни шаралар – азаматтармен діни ғибадаттар мен жораларды,
тиісті мерейтой күндерін мерекелеу мақсатымен өткізледі. Мысалы,
мұсылмандардың Оразасымен, христиандардың Пасхасымен, Рождествосымен,
кешірім күнімен және т.б. байланысты жыл сайын өткізілетін мерекелер. Олар
азаматтардың
шектелген
територияларда
өте
көп
жиналуымен,
қатысушылардың жас мөлшеріне қарай әр түрлі болуымен, дінге қатысты
әлеуметтік және кәсіби белгілерімен өткізіледі. Мұндай іс-шаралар барысында
қарама-қайшы әрекеттерге байланысты төтенше жағдайлар туындауы да
мүмкін.
Бұқаралық арнайы шараларға басқа мемлекет басшыларының елімізге
сапары кезін, олардың арнайы нысандары аралауын мемлекеттік қаралы
процесстерді және т.б. жатқызуға болады.Бұл жерде экстримистер мен саяси
қарсыластардың әрекеттері қауіп тудырады.
Бұқаралық коммерциялық шаралар – түрлі шоп-турлар, жәрмеңкелер,
сауда-саттықты, майда базарларды қамтиды. Мұндай нысандар әдетте тұрақты
жұмыс істейтін ойын-сауық және сауда кәсіпорындары сияқты адамдар ағымы
үшін жақсы бейімделіп, жабдықталмаған орындарда көп кездеседі, ал б ұл
қолайсыздықтар төтенше жағдайлардың тууына мүмкіндік береді.
Бұқаралық аралас (кешенді) шаралар әр түрлі шаралардың элементін
қамтиды. Оларды өткізу бағдарламасына митингілерді, театрландырылған
көріністерді, концерттерді, би кештерін, спорттық жарыстар және т.б. кіреді.
Ондай шараларға фестивальдар, қала күндері, газет мерекелері ж әне т.б.
жатады. Жергілікті шараларды аталған бұқаралық жалпы бағдарламасы
бұқаралық жалпы бағдарламасы шеңберінде өткізу орындарының көптігі және
территориясының кеңдігі құқық қорғау жағдайына әсер ететін осы шаралардың
өзіндік ерекшелігі болып табылады. Мұндай бұқаралық шаралардың ұзақтығы
бірнеше сағаттан бірнеше күндерге созылады, бұл оларға ішкі істер
органдарының едәуір күштері мен құралдарын қатыстыруды талап етеді.
Бұқаралық әлеуметтік – тұрмыстық шаралар – бұлар: тойлар,
мерейтойлар, өлікті жерлеу, көп адам қатысатын сот процестері, ұжыммен
тоғайға саяхат жасау, жеміс-жидек жинауға бару және т.б. Олардың ішінде
криминалға итермелеген жағдайлар бар болса, ондай бұқаралық шараларда
төтенше жағдайлар аз кездеспейді. Бұқаралқ шараларды жіктеуде пайдалану ға
болатын басқада бір қатар белгілер бар.
Бұқаралық шаралар өзінің мағынасы мен мәртебесіне қарай халықарлық,
республикалық, облыстық, жергілікті шаралар деп жіктеуге болады. Осыған
сәйкес оларды ұйымдастырушы мен іске асырушы субъектілердің дәрежесі
анықталады. Азаматтардың оған қатыса алу мүмкіндігіне қарай бұқаралы қ
шараларды төмендегіше жіктеуге болады: жалпы бұқаралық (қала к үндері,
митингілер, салтанаттар жәрмеңкелер, карнавалдар және т.б.); қатысушыларды ң
кіру шектеулі шаралар (спорттық матчтар,шерулер, концерттер, көрмелер,
сессиялар және т.б.). Екінші жағдайда осы шараға қатысушыларды ң құрамы
мен құқық қорғау күштерінің әрекет ету тактикасын анықтаудың оңай болатыны
түсінікті.
Бұқарлық шараларға қатысушылардың құрамына қарай біртекті (мысалы,
мүддесі, кәсібі, жасы мен жынысы бойынша саяси көз қарасы бойынша) ж әне
әр текті (оларды басқару мен болжау күрделілеу) болып бөлінеді.
Бұқаралық шаралар қатысушылардың әрекеттерінің сипатына қарай
динамикалық (демонцтрациялар, марштар, веложарыстар және т.б.) болуы
мүмкін. Көрсетілген бұқарлық шараларда құқық тәртібі күштерін орналастыру
мен оларды тиісті әрекеттерге дайындау тактикасы анықтауға себепші болады.
Бұқарлақ шараларды бұдан басқа да топтарға жіктеуге болады:
а)
өткізудің қайталануы бойынша – бір жолғы (көрмелердің,
ескерткіштердің ашылуы, спектакльдардың премералары мен белгілі бір
артистерінің бенефистері, кезектен тыс съездер және т.б.); біршама ж үйелі
қайталанатын (демонстрациялар, сапарлар, сайлаулар, жыл сайын ғы сауда
жәрмеңкелері және т.б.); жиі қайталанатын (футбол матчтары, рок концерттері,
би кештері және т.б.) – шаралар. Қайталанатын бұқаралық шаралар барысында
ішкі істер органдарын оларға дайындауда белгісіздік аз болады, б ұл әрекетті ң
типтік жоспарын жасауға мүмкіндік береді;
б)
өткізу орындары бойынша – ғимараттарда, үйлерде ашық
территорияларда, қолайлы немесе қолайсыз орындарда өткізілген шаралар
(соңғы жағдай төтенше жағдайлардың туу мүмкіндігін арттырады);
в)
ұйымдастыру тәсілі бойынша – ұйыдастырылған және ішкі
себептермен пайда болған;
г)
жағдай мен қатысушылардың әрекеттерін болжай білу дәрежесі
бойынша – болжауға болатын және болжауға болмайтын;
д)
төтенше жағдайлардың туу қаупі бойынша – төтенше жағдайдың
туу мүмкіндігінің төменгі және жоғарғы дәрежесі.
Ұйымдастырылған және қайталанатын бұқаралық шаралар, әдетте
болжауға оңай және төтенше жағдайлардың туу қаупі төмен болып келеді. Олар
алдын ала дайындалып, іс жүзіндегі заңдылықтарға, ережелер мен осы
шараның бағдарламасына сай жүргізіліп, әкімшілік тарапына бақылауда
болады.
Көпшілік акцияларға ұйымдастырылмаған жалпының қатысу өзін-өзі
бақылау сезімін жоғалтады, ал аноним элементтері кері эмоцияларды ң тууы
мен дамуына мүмкіндік береді. Бұл бұқаралық шараларға есірткілік немесе
алкогольдік мас болу жағдайындағы тұлғалардың қатысуымен жиі күшейе
түседі, және қоғамдық тәртіпті сақтауды біршама қиындатады. Сондай-ақ,
бұқаралық шараларға қатысушылардың мінез-құлқы әлеуметтік-психологиялық
факторлардың (ішкі және сыртқы) әсерінен ғана емес, сонымен бірге
неформальді лидерлердің әсерінен де қатысатын ескеру керек.
Бұқарлық шаралардың ауқымды топтары үлкен мәнге ие. Ол шараның
ұзақтылығымен, оны өткізетін территорияның немесе объектінің көлемімен, ал
ең бастысы – қатысушылардың мөлшерімен анықталады. Шараның
ауқымдылыған қарай ондағы құқық тәртібін қорғауға жіберілетін ішкі істер
органдары күштерінің саны мен құралдарының мөлшері анықталады. Осы
өлшем бойынша бұқаралық шараларды – кіші (1 мың адамға дейін), орташа (1
мыңнан 5 мыңға дейін) және ірі (5 мың адамнан жоғары) деп бөлу орынды.
Біздің ойымызша, бұқаралық шаралардың тағы бір категориясын – аса ірі
бұқаралық шараларды бөлу керек. Оған қатысушылардың саны он және ж үз
мыңдаған адамдарды қамтиды. Ондай шаралардың негізгі ерекшеліктері
мыналар:
а)
басқаруға көбейтетін топ жасауға қабілетті және олардың
әрекеттерін реттейтін жергілікті ішкі істер органдарының күштерінен басым
қатысушылар мен көрермендердің аса көп болуы;
б)
қоғамдық қауіпсіздік қамтамасыз етуді қиындатанын техникалық
құралдарды көп мөлшерде тарту;
в)
төтенше жағдайларды тудыру қаупі жоғары. Бұлардың барлығы
қатысушылар мен көрермендерге кейбір шектеулер қою, ікі істер органдарының
едәуір күштері мен құралдарын тарту, оларды ба қару мен байланыс жүйесіне
құрылымдық өзгерістер енгізу қажеттілігін тудырады.
Сондай-ақ ірі бұқаралық шаралардың ерекшелігіне оларды дайындау мен
өткізуге өте көп субъектілердің қатысуында жатқызуға болады.
Табиғи сипаттағы құбылыстарға геологиялық, гидрологиялық және
метерологиялық төркіндес құбылыстар жатады. Қазақстанда бұлардың ішінен
жер сілкінісі, су тасқыны, шөккіндер мен опырлып құалу, борандар мен
құйындар, қар басып қалу мен көшкіндер, сеңдер, табиғат өрттері,
құрғақшылық біршама қауіп тудырса, ал жаппай эпидемиялар, эпизоотиялар
және эпифитомиялар аса қауіпті болып табылады [5, 23-б.].
Техногендік сипаттағы құбылыстарға көліктегі, өндірістік нысандардағы
(қоршаған ортаны былғамайтын да, химиялық және биологиялық қауіп
тудыратын да сондай-ақ, радиктивті заттар шығаратын) апаттар мен
катастрофалар жатады.
Бұған, сондай-ақ жарылу қаупі бар өндірістік нысандардағы апаттар мен
халықтың тұрмысын қамтамасыз ету жүйелеріндегі, су шаруашылықтарындағы
катастрофалар жатады.
Экологиялық сипаттағы құбылыстарға құрғақ жердің қасиеті мен
жағдайындағы (жер қыртысының, қазба байлықтардың, ландшафтың),
атмосфередағы, жердің биосферасындағы қаупті өзгерістер жатады. Олар
экологиялық апаттар – қоршаған табиғи ортадағы қайта қалпына келмейтін,
халықтың денсаулығына зор зиян тигізетін, терең өзгерістер, табиғи тептеңдіктің бұзылуын, табиғат экологиялық жүйенің бұзылуын, флора мен
фаунаның нашарлауын туғызуы мүмкін.
Әскери жағдай енгізілгенде, яғни ішкі істер органдарын мобилизациялау
жұмыстары, территориялық және азаматтық қорғаныс жүйесінде арнайы
міндеттер жүктелгенде, сондай-ақ төтенше жағдай режимін енгізгенде, ішкі
әскери қайшылықтарды ерекше жағдайлар туындайды.
Әскери жағдай – бұл құқық пен бостандықты шектеуді қарайтын
мемлекеттік билік органдары, басқа мемлекеттік органдар, жергілікті өзін-өзі
басқару мен ұйымдастыру органдары әректтерінің ерекше құқық жүйесі:
Қазақстан Республикасына қарсы аргессия немесе тікелей агрессия қаупі бар
жағдайда Қазақстан Республикасының барлық территориясына немесе
жекелеген территорияларына енгізіледі.
Төтенше жағдай - мемлекетке төнген түрлі қауіпке байланысты елбасы
немесе парламент жариялайтын уақытша режим. Ол табиғат апаты, соғыс қаупі,
техногендік апат, халық ішіндегі толқу, тағы басқа жағдайларда жарияланады.
Мұндай уақытта азаматтардың құқықтары мен бостандықтары саналы түрде
шектеледі, бейбіт кездегі заңдар күшін тоқтатып, төтенше заңдар шығарылады.
Төтенше жағдай жариялай отырып мемлекет басшысы өзіне көптеген абсолютті
өкілдіктер алады. Түрлі мемлекеттік органдар өз қызметтерін өзгертеді. Олар
жаңа заңдық кеңістікте қатаң тәртіпке бағына отырып қызмет жасауға мәжбүр
болады. Төтенше жағдай жариялау уақыты, мерзімі, сол кездегі билікке
берілетін өкілеттіктер дәрежесі ел Конституциясында анықталады.
Төтенше жағдай - адамдардың қаза табуына әкеліп соққан немесе әкеліп
соғуы мүмкін, олардың денсаулығына, қоршаған ортаға және шаруашылық
жүргізуші объектілерге нұқсан келтірген немесе келтіруі мүмкін, халықты
едәуір дәрежеде материалдық шығындарға ұшыратып, тіршілік жағдайын
бұзған немесе бұзуы мүмкін авария, зілзала немесе апат салдарынан белгілі бір
аумақта туындаған жағдай. Төтенше жағдай пайда болу себептеріне қарай
табиғи сипаттағы және техногендік сипаттағы төтенше жағдайларға бөлінеді.
Табиғи сипаттағы төтенше жағдай – табиғат немесе өндіріс аппаттарының
зардаптарын күнделікті қызметпен, қаражатпен жоюға мүмкіндік бермейтін, ол
үшін әдейі материалдық, техникалық, ақша қаражатын және адам күшін талап
ететін жағдай.
Табиғи сипаттағы төтенше жағдай – дүлей зілзала (жер сілкінісі, сел,
көшкін, су тасқыны, қатты жел және басқалар), табиғи өрт, індеттер мен
малдың жұқпалы аурулары, ауыл шаруашылық өсімдіктерінің және
ормандардың кеселдері мен зиянкестері арқылы зақымдануын туғызатын
төтенше жағдайлар.
Зілзала — бұл кенеттен пайда болатын, халықтың қалыпты тірлігін күрт
бұзатын, материалдық құндылықтарды үлкен шығынға ұшырататын, сондай-ақ
адамдар мен хайуанаттардың өлім-жітімі болатын табиғат құбылысы.
Әрбір зілзаланың өзіне тән физикалық қасиеті, пайда болу себебі,
қозғаушы күші, сипаты мен даму сатысы, қоршаған ортаға өзіндік ықпал ету
ерекшелігі бар. Дүние жүзінде су тасқынына бүкіл зілзаланың 40% келеді,20%тропикалық циклондары, 15%-жер сілкінісі, ал қалған 25%-зілзаланы ң бас қа
түрлері. Зілзала кез келген мемлекет үшін үлкен ауыртпашылық, келтірер
залалы мол төтенше оқиға.
Дүлей зілзала – төтенше жағдайдың пайда болуына әкеп соғатын зілзала.
Жер сілінісі – жер асты дүмпуі күштерінің әсерінен Жердің беткі
қыртысының тербелуі.Қазіргі кезде табиғи ортаға әсер етуіне ( кентас, мұнай,
газ бен жер асты суларын көп мөлшерде алуы, ядролық жарылыстар, ірі су
қоймаларын жасау, тағы басқаларына) байланысты техногендік жерсілкіну
мүмкіндігі де арта түсуде.
Сел – таулы аудандарда мұздықтардың мөлшерден артық еруінен, нөсерлі
жауын-шашындардан, жер сілкінуден, тау өзендері арнасынан асып тасуынан
пайда болатын табиғаттың жойқын құбылысы.
Сел жолындағы борпылдақ шөгінділерді шайып, ағаштарды түбімен
қопарып, салмағы ондаған тонналық үй тастарды ағызып әкетеді. Сел
Қазақстанның Іле Алатауы, Жетісу Алатауы, Сауыр, Тарбағатай, Алтай
тауларындағы Үлкен Алматы, Кіші Алматы, Қаскелең, Есік, Талғар, Текелі,
Сарқант тағы басқа өзендердің алаптарында жиі болып тұрады.
Көшкін – таудың құлама беткейімен төмен қарай орасан жылдамдықпен
сырғитын қар немесе мұз массасы. Қар көшкіні қалың қар жаууының, қардың
қарқынды еруінің, жаңбыр жауудың, тереңдік қылаудың борпылдақ түзілімі бар
қар қабатының қайта кристалдануының әсерінен беткейдегі қар беріктігі
бұзылғанда пайда болады.
Су тасқыны – бұл қардың еруі, жауын-шашын, суды желмен айда ған дене
кептелу кезінде өзендердегі, көлдер мн теңіздердегі су деңгейінің көтерілуі
нәтижесінде жерді айтарлықтай су басу.
Өрт – бұл адамның өмірі мен денсаулығына, қоғам мен мемлекетке
зиянын тигізетін, қоршаған ортаға үлкен материалдық зақым келтіретін,
қоршаған ортадағы заттардың бақылаусыз жануы.
Індет – жұпал ауру қоздырғышының ауру ағзадан сау ағзаға ж ұғып,
үздіксіз таралуы.
Техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар дегеніміз- адамдардың өз
қолдарымен жасалып жаткан апаттар мен қирауларды айтады.
Оның түрлері:
Өндіріс орындарында болатын апаттар (зауыттарда, шахталарда
және т.с.с);
Күшті әсер ететін улы, радиоактивті, биологиялық жағынан қауіпті
заттар (тарату қаупі бар) авария;
Көлік жүйесіндегі апаттар;
Түрлі жарылыстар мен өрттер (өндіріс орындарында, мұнай, газ
құбырларында, энергия жүйесінде, коммуналдық жүйеде және т.с.с).Себептері:
Бүгінде ғылыми-техникалық прогрестің шапшаң дамуынан өндіріс, құрылыс,
тау-кен байлығын өндіру, жаңа химиялық заттарды өндіріске енгізу сияқты ісәрекеттер жүргізіліп жатыр. Бұндай қарқынды даму экономикаға әсер
еткенімен, экологиялық апатқа әкеліп соғу қауіпі де туындап отырады. Кей
жерлерде жаңа техниканы және технологияны, материалдарды пайдалану
ережелері сақталмайды, қауіпсіздік шаралары орындалмайды. Міне, осы
сияқты қателіктердің салдарынан апаттың болу қауіпі туындайды.
Табиғи
және
техногендiк
сипаттағы
төтенше
жағдайлардың
сыныптамасы.
Егер авария, табиғи зiлзала немесе апат салдарында т өтенше жа ғдай
аймағы объектi аумағының шегiнен шықпаса, б ұл ретте мынадай салдарды ң
бiрi туындаса немесе туындауы м үмкiн болса:
1) 5-тен астам, бiрақ 10-нан к өп емес адам қаза болса;
2) 50-ден астам, бiрақ 100-ден к өп емес адамны ң тiршiлiк әрекеті
жағдайлары бұзылса;
3) адамдардың денсаулығына, қорша ған орта ға ж әне шаруашылы қ
жүргiзу объектiлерiне келтiрiлген материалды қ залалды ң м өлшерi бес мы ңнан
он бес мыңға дейiнгi айлық есептiк к өрсеткiштi құраса, таби ғи ж әне
техногендiк сипаттағы төтенше жағдай объектiлiкке жатады.
Егер авария, табиғи зiлзала немесе апат салдарында т өтенше жа ғдай
аймағы өндiрiстiк немесе әлеуметтiк ма қсатта ғы объектiнi ң аума ғы шегiнен
шықса және облыстың екi ауданының шегiнен шы қпаса, б ұл ретте мынадай
салдардың бiрi туындаса немесе туындауы м үмкiн болса:
1)10-нан астам, бiрақ 50-ден к өп емес адам қаза болса;
2)100-ден астам, бiрақ 500-ден к өп емес адамны ң тiршiлiк әрекеті
жағдайлары бұзылса;
3)адамдардың денсаулығына, қоршаған орта ға ж әне шаруашылы қ
жүргiзу объектiлерiне келтiрiлген материалды қ залалды ң м өлшерi он бес
мыңнан жүз мыңға дейiнгi айлық есептiк к өрсеткiштi құраса, таби ғи ж әне
техногендiк сипаттағы төтенше жағдай жергiлiктiге жатады.
Егер авария, табиғи зiлзала немесе апат салдарында т өтенше жа ғдай
аймағы бiр облыстың кемiнде үш ауданыны ң аума ғын қамтыса не т өтенше
жағдай Қазақстан Республикасының екi облысыны ң аума ғында болса, б ұл
ретте мынадай салдардың бiрi туындаса немесе туындауы м үмкiн болса:
1)50-ден астам, бiрақ 200-ден к өп емес адам қаза болса;
2)500-ден астам, бiрақ 1500-ден к өп емес адамны ң тiршiлiк әрекеті
жағдайлары бұзылса;
3)адамдардың денсаулығына, қоршаған орта ға ж әне шаруашылы қ
жүргiзу объектiлерiне келтiрiлген материалды қ залалды ң м өлшерi ж үз мы ңнан
екi жүз мыңға дейiнгi айлық есептiк к өрсеткiштi құраса, таби ғи ж әне
техногендiк сипаттағы төтенше жағдай өңiрлiкке жатады.
Егер авария, табиғи зiлзала немесе апат салдарында т өтенше жа ғдай
Қазақстан Республикасының үш және одан да к өп облысыны ң аума ғында
болса не шектес мемлекеттердi ң аума ғын қамтыса, б ұл ретте мынадай
салдардың бiрi туындаса немесе туындауы м үмкiн болса:
1)200-ден астам адам қаза болса;
2)1500-ден астам адамның тiршiлiк әрекеті жа ғдайлары б ұзылса;
3)адамдардың денсаулығына, қоршаған орта ға ж әне шаруашылы қ
жүргiзу объектiлерiне келтiрiлген материалды қ залалды ң м өлшерi екi ж үз
мыңнан аса айлық есептiк көрсеткiштi құраса, таби ғи ж әне техногендiк
сипаттағы төтенше жағдай жаһандыққа жатады .
Апаттың тағы бір себептері — улы, тез тұтанғыш, жарылғыш заттарды
сақтау, тасымалдау ережелердің сақталу-сақталмауы, олармен ж ұмыс істеудегі
қателіктерге жол берілуі жатады.
Апаттың болуы, адамдардың еңбек тәртібін сақтамаушылығына, жұмыс
істеуші адамдардың салақтығына, олардың тиісті дәрежеде білімінің
жетіспеушілігіне, техниканы және оның қауіпсіздік сақтау ережелерін жете
меңгермегендігіне көп байланысты.
Міне, осылар жұмыс орнындағы апатқа, жарылыстарға, өртке, қирау ға,
қоршаған ортаны улы не радио-активті заттармен ластауға әкеліп соқтырады.
Мысалы: 1971 жылы Минск теле-радио заводында жарылыс болып, өндіріс
орны қирап, адам шығынына ұшыратты. 1986 жылы Чернобыль атомдық
станцияда ірі жарылыс болып, үлкен апат болғаны белгілі. Мұндай жағдай
Атырау химия, мұнай айыру заводтарында да болып тұратындығы ықтимал.
Апаттың тағы бір өте қауіптілігі — күшті улы заттардың ауаға тарап кетуі.
Осындай өрттен шыққан қалың түтіндегі улы заттар ауаға көтерілі де жерге
жайылып қонады. Әсіресе полиэтилен, полистирол түрпаттас материалдардың
жануы адам, жан-жануар, құстар және т.б. өміріне өте қауіпті.
Төтенше жағдай аймағы – бұл төтенше жағдай туындаған белгілі бір
аумақ. Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдай таралу аумағына
және келтірген нұқсанның көлеміне қарай, объектілік, жергілікті, өңірлік және
жаһандық болып бөлінеді. Туындаған төтенше жағдай жіктемесі ҚР Үкіметінің
Қаулысымен бекітілген Табиғи және техногендіксипаттағы төтенше жағдайлар
жіктемесіне сәйкес объектілік және жергілікті ауқымдағы төтенше
жағдайларды ОҚО төтенше жағдайлар департаменті тарапынан құрылған
комиссия зерттейді.
Комиссия құрамына орталық атқарушы органдардың аумақтық
органдары, жергілікті атқарушы органдардың өкілдері, мүдделі органдардың
басшылары кіреді. Комиссия тексеру барысында оқиғаны көргендерден,
лауазымды және басқа адамдардан жазбаша және ауызша түсініктемелер алу ға,
сараптамалық қадағалау органдарының мамандары, ғалымдар қатарынан
белгіленген тәртіппен кіші сараптама комиссияларын құруға құқығы бар. Кіші
сараптама комиссиясы және оның төрағасы табиғи және техногендік сипаттағы
төтенше жағдай себептерін тексеру жөніндегі комиссия төрағасының өкімімен
тағайындалады. Сараптамалық қорытындыны талап ететін мәселелер жазбаша
түрде беріледі. Кіші сараптама комиссиясының барлық мүшелері қол қойған
материалдар комиссия төрағасы белгіленген мерзімге комиссияға тапсырылуы
және тексеру материалдарына қоса берілуі тиіс. Комиссия тексеру барысында
болған оғиғаның жағдайларын анықтайды, оның себептерін, нормативтік
құқықтық кесімдердің жіберілген бұзушылық сипатын, жауапты адамдар
құрамын белгілейді және оларды жазаға тарту шараларын ұсынады,
зардаптарды жою және осындай жағдайлардың қайталануын болдырмау
жөнінде іс-шаралар белгілейді, қирау және зиян мөлшерін анықтайды.
Комиссия 10 күн ішінде табиғи және техногендік сипаттағы төтенше
жағдайдың туындауына әкеліп соққан авариялардың, зілзалалардың және
апаттардың себептерін тексеру актісін жасайды.
Ал, өңірлік және жаһандық ауқымдағы табиғи және техногендік
сипаттағы ттенше жағдайларды Қазақстан Республикасы Үкіметінің шешімі
бойынша құрылатын комиссия тексереді. Авария бұл технологиялық процестің
бұзылуы, механизмдердің, жабдықтар мен ғимараттардың бұзылуы. Авариялық
ғимараттар бойынша зерттеу жұмыстарын авариялық ғимараттардың
техникалық жағдайын зерттейтін тұрақты жұмыс атқару облыстық комиссиясы
жүргізеді. Аталған комиссияның зерттеу жұмыстарының қорытындысы
бойынша шешімді облыстық төтенше жағдайлардың алдын алу және жою
жөніндегі комиссия төрағасы қабылдайды. Қауіпті өндірістік объектілердегі
авариялардың себептерін тексеру тәртібін Қауіпті өндірістік объектілердегі
өнеркәсіптік қауіпсіздік туралы Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 3
сәуіріндегі Заңына сәйкес өнеркәсіптік саласындағы уәкілетті мемлекеттік
орган мүдделі орталық атқарушы органдармен бірлесіп өздерінің құзыреті
шегінде белгілейді.
Авария бұл ғимараттардың, құрылыстардың және техникалық
құрылғылардың қирауы, бақыланбайтын жарылыс және қауіпті заттардың
шығарындысы. Авариялық ғимараттар бойынша зерттеу жұмыстарын
авариялық ғимараттардың техникалық жағдайын зерттейтін тұрақты жұмыс
атқару облыстық комиссиясы жүргізеді. Аталған комиссияның зерттеу
жұмыстарының қорытындысы бойынша шешімді облыстық төтенше
жағдайлардың алдын алу және жою жөніндегі комиссия төрағасы қабылдайды.
Қауіпті өндірістік объектілердегі авариялардың себептерін тексеру тәртібін
Азаматтық қорғау туралы Қазақстан Республикасының 2014 жылғы 11
сәуірдегі Заңына сәйкес өнеркәсіптік саласындағы уәкілетті мемлекеттік орган
мүдделі орталық атқарушы органдармен бірлесіп өздерінің құзыреті шегінде
белгілейді.
Апат аймақтық және ірі ауқымды төтенше жағдай пайда болуына әкеліп
соғатын жойқын құбылыс[6].
Табиғи және техногендiк сипаттағы төтенше жағдайлардың сыныптамасы
егер авария, табиғи зiлзала немесе апат салдарында т өтенше жа ғдай айма ғы
объектi аумағының шегiнен шықпаса, бұл ретте мынадай салдарды ң бiрi
туындаса немесе туындауы м үмкiн болса:
1) 5-тен астам, бiрақ 10-нан к өп емес адам қаза болса;
2) 50-ден астам, бiрақ 100-ден к өп емес адамны ң тiршiлiк әрекеті
жағдайлары бұзылса;
3) адамдардың денсаулығына, қорша ған орта ға ж әне шаруашылы қ
жүргiзу объектiлерiне келтiрiлген материалды қ залалды ң м өлшерi бес мы ңнан
он бес мыңға дейiнгi айлық есептiк к өрсеткiштi құраса, таби ғи ж әне
техногендiк сипаттағы төтенше жағдай объектiлiкке жатады.
Егер авария, табиғи зiлзала немесе апат салдарында т өтенше жа ғдай
аймағы өндiрiстiк немесе әлеуметтiк ма қсатта ғы объектiнi ң аума ғы шегiнен
шықса және облыстың екi ауданының шегiнен шы қпаса, б ұл ретте мынадай
салдардың бiрi туындаса немесе туындауы м үмкiн болса:
1) 10-нан астам, бiрақ 50-ден к өп емес адам қаза болса;
2) 100-ден астам, бiрақ 500-ден к өп емес адамны ң тiршiлiк әрекеті
жағдайлары бұзылса;
3) адамдардың денсаулығына, қорша ған орта ға ж әне шаруашылы қ
жүргiзу объектiлерiне келтiрiлген материалды қ залалды ң м өлшерi он бес
мыңнан жүз мыңға дейiнгi айлық есептiк к өрсеткiштi құраса, таби ғи ж әне
техногендiк сипаттағы төтенше жағдай жергiлiктiге жатады.
Егер авария, табиғи зiлзала немесе апат салдарында т өтенше жа ғдай
аймағы бiр облыстың кемiнде үш ауданыны ң аума ғын қамтыса не т өтенше
жағдай Қазақстан Республикасының екi облысыны ң аума ғында болса, б ұл
ретте мынадай салдардың бiрi туындаса немесе туындауы м үмкiн болса:
1) 50-ден астам, бiрақ 200-ден к өп емес адам қаза болса;
2) 500-ден астам, бiрақ 1500-ден к өп емес адамны ң тiршiлiк әрекеті
жағдайлары бұзылса;
3) адамдардың денсаулығына, қорша ған орта ға ж әне шаруашылы қ
жүргiзу объектiлерiне келтiрiлген материалды қ залалды ң м өлшерi ж үз мы ңнан
екi жүз мыңға дейiнгi айлық есептiк к өрсеткiштi құраса, таби ғи ж әне
техногендiк сипаттағы төтенше жағдай өңiрлiкке жатады.
Егер авария, табиғи зiлзала немесе апат салдарында т өтенше жа ғдай
Қазақстан Республикасының үш және одан да к өп облысыны ң аума ғында
болса не шектес мемлекеттердi ң аума ғын қамтыса, б ұл ретте мынадай
салдардың бiрi туындаса немесе туындауы м үмкiн болса:
1) 200-ден астам адам қаза болса;
2) 1500-ден астам адамны ң тiршiлiк әрекеті жа ғдайлары б ұзылса;
3) адамдардың денсаулығына, қорша ған орта ға ж әне шаруашылы қ
жүргiзу объектiлерiне келтiрiлген материалды қ залалды ң м өлшерi екi ж үз
мыңнан аса айлық есептiк көрсеткiштi құраса, таби ғи ж әне техногендiк
сипаттағы төтенше жағдай жаһандыққа жатады [7].
Төтенше жағдайдың алдын алу – алдын ала жүргізілетін және төтенше
жағдай пайда болу қатерін мүмкін болғанынша азайтуға, адамдардың
денсаулығы мен өмірін сақтауға, залал мен материалдық шығын мөлшерін
кемітуге арналған шаралар кешені.
Төтенше жағдай режимі – бұл азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын және заңды тұлғалардың құқықтарын ішінара шектеуге,
сондай-ақ оларға қосымша міндеттер жүктеуге заң жүзінде құқық берілген
мемлекеттік билік органдары, кәсіпорындар, мекемелер мен ұйымдар
әректтерінің, уақытша енгізілген ерекше құқықтық режимі.
Ішкі істер органдары әрекетінің ерекше жағдайы ұғым ретінде адам
өмірі мен денсаулығы үшін, мемлекттік институттарды қалыпты ж үргізуге
жоғары қауіп төндіретін әлеуметтік, табиғи, техногендік және экологиялық
сипаттағы құбылыстар туғызған жағдай мен ішкі істер органдарынан оларды
қалыпты жайға келтіру үшін арнайы ұйымдастырлған, құқық шаралар мен
оларды қормен қамтамасыз етуді талап ететін жағдайды түсенеді.
Ерекше жағдай ұғымы ішкі істер органының теориясы мен
практикасына кең қолданылатын және ведомствалық нормативтік актілерде
таралған төтенше жағдай, төтенше оқиға, төтенше ситуация сияқты
ұғымдармен сәйкес. Жоғарыда айтылған ұғымдарды тереңдетіп қарастырайық.
Қарастырылып отырған аспектіде төтенше жағдай мемлекеттік билік пен
басқару органдарының кәсіпорын, мекеме, ұйымдардың сонымен қатар
адамдардың өміршеңдігін локализациялау мен жойылу процестеріне және
құбылыстардың әлеуметтік, техногендік салада, табиғи ортада қоғамның
қалыпты өмір сүр ырғағына маңызды әсері бар. Сондай-ақ, өмірді,
денсаулықты, азаматтардың құқықтар мен бостандықтарын өмір, сүру ортасын
материалды және басқа да құндылықтарды жойылып кетуден, зақымданудан,
талан-тараждан қорғауға әлеуметтік шараларды және өмірлік мәні бар
объектілердің қалыпты жұмысын қалыпқа келітуді қажет ететін шарттарды
қарастырады.
Төтенше ситуация ұғымы кісі өліміне, адам денсаулығы мен қоршаған
ортаның зардап шегуіне, көптеген материалдық шығын мен адамдардың өмір
сүру шартының бұзылуына әекліп соқтырған немесе соқтыратын апаттар,
қауіпті табиғи құбылыстар,катастрофалар, стихиялық және басқа да
бақытсыздықтар нәтижесінде белгілі бір территорияда туындаға жағдай ретінде
түсіндіріледі. Сондай-ақ төтенше ситуация қарсыластар қазіргі талқандау
құраладарын қолданған кезде туындауы мүмкін, төтенше ситуациялардың іс
жүзіндегі категорияларын тереңірек қарастырайық.
Олардың туындауының сипатын ескере отырып, типтері бойынша әдейі
абайсыз ситуация деп бөлуге болады.
Төтенше ситуациялар соңғысына сәйкес келесі топтарға жіктеледі:
техногендік
(өндірістік-технологиялық),
апаттардан,
катастрофалардан,
өндірістік көліктегі және басқа да шаруашылық нысандарындағы өрттерден
туындайды; геологиялық, гидрологиялық және метерологиялық сипаттағы
құбылыстардан туындайтын табиғи ситуациялар (стихиялық бақытсыздықтар)
(техногендік катастрофалар- жер сілкінісі, гидрометеогендік катастрофалар- су
тасқыны, құйындар, қарлы боранда, көшкіндер, сеңдер, құрғақшылық,
шөккіндер); табиғи техногендік және әлеуметтік факторлардан құралған
себептер жинағынан тұратын кешенді ситуациялар.
Табиғи мен техногендік сипаттағы төтенше ситуацияларды таралу
ауқымы мен зардаптардың ауырлығына қарай іс жүргізудегі заңдарға сәйкес
бірнеше топқа жіктеледі: шектелген, таралуы өндірістік немесе әлеуметтік
мақсаттағы объектілердің территориясымен шектелген; территорияльды түрде –
тұтқиыл (мысалы, жарылыстар, көлік апаттары, ғимараттардың кенеттен
опырылып құлауы), тез тарайтын қауіп (мысалы, күшті улы заттарды тастаумен
байланысты апаттар), орташа тарайтын қауіп ( мысалы, коммуналдық ж үйедегі
апаттар),жай тарайтын қауіп деп жіктеуге болады.
Бұдан басқа төтенше ситуацияларды зардаптардың ұзақтығына қарай
ажыратады, өйткені олар шығу көздеріне қарамастан әр түрлі ұзақтығымен
ерекшеленеді – бірнеше минуттан (қар көшкіндері) бірнеше сағатқа (се ңдер),
күндерге ( шөккіндер), айларға (су тасқыны), жылдарға ( жер сілкінісі), онда ған
жылдарға ( радиоактивті заттардың таралуы) созылады.
Төтенше ситуацияларды жіктеу барысында тағы да типтерге бөлінеді:
әлеуметтік-экономикалық, яғни кісі өлімін есептейтін (эпидемияла,
мутагенездер,
эпизоотиялар,эпифиотиялар);
әлеуметтік-психологиялық,
дағдарыстан кейінгі кездегі стрестік күйді ( қорқу, депрессия), халықтың
психолоиялық орынқтылығын тұрақтандыруды назарға алады; әлеуметтік
саяси, өткір қайшылықтарды, жарылғыш қауіпті, ішкі саяси және халықаралы қ
резонанстарды қамтиды; ұйымдастыру-басқару, ситуацияның екі ұштылығын,
шешім, болжам қабылдаудың күрделілігін, тез әсер етудің көптеген әр түрлі
ұйымдар мен мамандардың таралуын қоса, сондай-ақ, эвакуциялық және
апаттық-құтқару жұмыстарның ауқымын қамтиды; ерекше зардаптардың
көптігі мен әр түрлілігін және олардың тізбектік сипатын қамтиды [8,26-б.].
Төтенше оқиғалар заттардың қалыпты күйін бұзған, өзіндік мағынасы
бойынша ерекше маңызды оқиғаларды айтады. Ол криминалдық немесе
криминалдық емес сипатта болуы мүмкін, сондай-ақ, әлеуметтік, таби ғи ж әне
техногендік сипатта болады. Криминалдық сипаттағы төтенше оқиғалардың
адам өміріне, денсаулығына, ары мен намысына, меншіктің кез келген
формасына қауіп төндіретін және арнайы шаралар өткізуді талап ететін кейбір
ауыр қылмыстарды жасауда көрінетінін атап өтуі керек.
Сонымен, төтенше ситуациялар, төтенше жағдайлар мен төтенше
оқиғалар ішкі істер органдары әрекеттері үшін ерекше шарттар туғызады, ол
кезде ішкі істер органдарының жұмыстарының мазмұны едәуір дәрежеде, ал
кейбіреулері тіпті түбірімен өзгерістерге ұшырайды, арнайы ұйымдастырылған
формаларды қолдану, басқарудың тактикалық тәсілдері мен әдістерін өзгерту
қажеттілігі туындайды.
Еркше жағдайларда ішкі істер органдарына күрделі оперативті
жағдайларда әреет етуге тура келеді. Ерекше жағдайлардан тұратын к үрделі
оперативті жағдай дегеніміз не?
Ішкі істер органдарының теориялық та, практикалық та әрекеттерінде
оперативті жағдай термині пайда болғаннан бастап, ол әр түрлі ұғымдарда
қолданыла бастады. Қазірігі кездегі зерттеулердің басым көпшілігі оперативті
жағдай ұғымының мазмұнына төмендегі негізгі элементтерді жатқызады:
ішкі істер органдары әрекет ететін шарттар (географиялық,
әлеуметтік-экономикалық);
ішкі істерторгандар қызмет ететін территориядағы қылмыстылық
пен қоғамдық тәртіптітің жай-күйі;
күш пен құралдың болуы және олардың қызметтерінің нәтижелігі.
Оперативті жағдайларды жүйелік тәсіл тұрғысынан талдау оның пайда
болу механизімін ашуға және күрделі оперативті жағдайлар ұғымын
қалптастыруға мүмкіндік береді.
Кез келген жүйе өзіндік ерекшелікке, яғни белгілі қасиеттерге ие. Ерекше
жағдайларға негізделетін күрделі оперативті жағдай сияқты жүйенің өзіндік
қасиеттері төмендегілер болып табылады:
мемлекеттік және қоғамдық мүдделерге, адамдардың өмірі мен
денсаулығына, олардың мүліктеріне қауіп туғызу, ұйымдар мен мекемелердің
қалыпты жұмысын бұзу;
ішкі істер органдарының жұмыс істеуіндегі ішкі шарттардың,
сондай-ақ қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін қоғамдық құрылымдардың
ішкі шарттарының шиеленісуі.
Сонымен ішкі шарттардан туындайтын күрделі оперативті жағдай – б ұл
әлеуметтік, табиғи, техногендік және эклогиялық құбылыстар салдарынан
болатын қауіптен, қылмыс пен әкімшілік құқық бұзушылықтардын, ішкі істер
органдарының жұмыстарындағы шиеленістің өсуінен туындайтын объективті
шындықтың көрінуі.
Қорытындылай келе, төтенше жағдай – белгілі бір аумақтағы апаттан
адамдардың өлімі, олардың денсаулығына тигізген әсері қоршаған ортаға және
халық шаруашылығы объектісі мен материалдық шығын және елді-мекен
жағдайының нашарлауы
Төтенше
жағдайлар
себеп-салдарына
байланысты
мынадай
классификацияға бөлінеді:
Табиғи (жер сілкіну, сел, көшкін, су тасқыны, табиғи өрт, эпидемия,
ауылшаруашылық өсімдіктер мен орманның зиянкестермен аурумен бүлінуі).
Техногендік (өнеркәсіптік, транспорттық т.,б. апаттар, өрт, жарылыс,
СДЯВ, РВ,БОВ тастандылары, ғымаратта мен құрылыстардың бүлінуі, өмірді
қамтамасыз етіп отырған объектілердегі апаттар, плотиналардың бүлінуі).
1.2 Төтенше ситуациялардағы ішкі істер органдары әректтерінің
құқықтық аспектілері
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында құқықтық жүйені дамытуға
үлкен көңіл бөлініп келеді, өйткені құқықтық проблемаларды қазіргі заманға
лайық және дұрыс шешуге біздің қоғамымызда болып жатқан әлеуметтік,
экономикалық және басқа да процестерді басқару тиімділігі көп бағынышты.
Қазақстан Республикасының Конститутциясын қабылдау, оның жарқын мысалы
болып табылады. Ол конституциялық құрылымының негіздерін бекітеді,
болашақтағы дамуының мақсаттары мен келешегін анықтайды, демократиялық
құқықтық мемлекет орнатудың қуатты құралы болып табылады.
Республикамыздың Конституциясында басқарудың құқықтық негіздері
көрініс тапты. Бұл құқықтың жалпы тұрақты рөлінің өскенін және басқаруды
реттеуде оның салыстырмалы салаларының артқанын көрсетеді. Басқару, бізді ң
қоғамымызда, құқықпен тұтас, оның салаларының барлық жүйелерімен тығыз
өзара әрекеттесімде болады. Әлеуметтік басқару мен құқық өзара былайша
әрекеттеседі, құқық басқарудың бүкіл процесін алып жүреді, оның мақсаты мен
қызметінің құқықтық формасына ие болып, реттейді.
Басқару субъектілері нормативтік актілердің көмегімен және қатысуымен
басқару процесі мен жүйесін ұйымдастыра, реттей алады, мақсатты
тәртіптелген әсерін қамтамасыз етеді. Сондықтан, басқару процесін қамтамасыз
ету үшін құқықтық, соның ішінде ведомствалық та реттеу қажет.
Күрделі оперативті жағдайлар шартында ішкі істер органдарының тиімді
жасақтау үшін, олардың аталмыш жағдайларды бейтараптандыруға бағытталған
әрекеттерін реттейтін нормативтік актілердің бар болуы зор мәнге ие.
Қандай нормативтік актілер бар және олардың сипаты қандай деген
мәселені қарастырамыз. Қазіргі кезде Қазқстан Республикасында ондай
актілердің бірнешеуі бар.Мысалы, Қазақстан Республикасының 2014 жылғы 23
сәуірдегі № 199-V ҚРЗ Қазақстан Республикасының ішкі істер органдары
туралы заңында кейбір жерлерде төтенше жағдай енгізілген жағдайда ішкі
істер органдарының өз өкілеті шегінде: төтенше жағдайдың құқықтық
режимін қамтамасыз ету мен сақтауға заңдылыққа сәйкес қатысуға, - міндетті
деп көрсетілген. Төтенше жағдайдың кейбір жерлерде ірі ау қымды, қыйратқыш
стихиялық бақытсыздықтың туындауына байланыста енгізілген мәлім. Бұл
төтенше жағдайлардың құқықтық режимі туралы заңында қарастырылған. Бұл
төтенше жағдайларды енгізудің мақсаты анықталады. онда аталмыш жағдайды
енгізудің мақсаты – жағдайды жылдам ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz