Біртұтас алаш идеясы және Шығыс Түркістан ұлт-азаттық қозғалысы жайында



Дүние тарихы төңкеріліп түскен ХХ ғасырда империялық және ұлттық мүдделердің қақтығысы – әлем жағырафиясынан бастап, ұлттар мен ұлыстардың, жеке адамдардың тағдырына түбегейлі өзгерістер әкелді. Түсіндіріп болмайтын «түсінікті мүдделер» бүтін елді бұтарлады. бұтарланған жұртты бунақтады. «№ 453-Л» хаттама мен 1945 жылғы 11 ақпанда Ялтада өткен конференцияда И.Сталин, Ф.Рузвельт, У.Черчилль қол қойған «Үш ірі елдің Қиыр Шығыс мәселесі туралы бітімі» бойынша, Шығыс Түркістан Қытайдың құрамына беріліп, Сыртқы Моңғолияның дербестігіне айырбасталды. Сөйтіп олар тектік, діндік, тілдік негіздері мүлдем қабыспайтын ұлттардың құрамына біріктірілді. Империялық «бөліп ал да билей бер» деген өктемдіктің кесірінен бүйрегі бүтін қазақ елі үшке бөлініп кетті. Қазақстан үшін сондай мүдделі әрі ділгір, күрделі құпия мәселе – әлімсақтан бергі ата қонысында отырған Шығыс Түркістандағы қазақтардың тарихи тағдыры.
Екінші дүниежүзілік соғыстың соңғы нүктесінің бірі болып табылатын, Империялық мүдделердің қақпақылына түскен Шығыс Түркістан Республикасының құрылуы мен таратылуы – ұлттық тұтастық пен ұлттық ыдыраудың тарихи, саяси, рухани және территориялық түйіткілдері тәуелсіздік алғанға дейін өз тарихынан өзі жеріген қазақ тарихнамасында мүлдем зерттелмеді. Қазақ тарихшылары үшін ол бимағлұм күйде қалып келген тақырыпқа айналды.
Милллиондаған адамның тағдырын тезге салған бұл оқиға туралы қарама-қарсы мүдделер мен пікірлерді зейін қойып зерделеу – тек қана қазақтың ғана емес, сонымен қатар орыс, қытай, монғол, қырғыз тарихшыларының міндеті боп саналмақ.
Өкінішке орай, бүгінгі территориясы тиянақталған тұста да бұл оқиғалар ғылыми зерделеуден өткен жоқ. Зерделеуді былай қойып, қазақ шығыстанушылары мен тарихшылары Шығыс Түркістан атауынан бас тартып, империялардың отарлық пиғылын танытатын Синьцзян – Жаңа жер (игерілген тың, яғни бізге түсінікті Целиноград) сияқты атауды «ғылыми негізді термин» ретінде таңдап алыпты. Тәңір тауды бөктерлей орналасқан тұтас жұртқа қойылған, саясатқа еш қатысы жоқ – Шығыс Түркістан, Орталық Түркістан, Батыс Түркістан, Солтүстік Түркістан деген жағырафиялық атаулар кезінде мұқым түркі елінің атын тарихтан өшіру мақсатында «пантүркизм» деген атты ойлап тапқан еуропашыл ғалымдардың өктемдігінен туған атау болатын. 1919 және 1922 жылғы түркі халықтарының астыртын құрылтайында қазіргі Қазақстан мен Башқұртстанды «Солтүстік Түркістан» деп ресми атап, картаға енгізіп, ортақ туды бекіткен болатын. Бүгінгі тәуелсіз мемлекет тұсында да біздің ғалымдарымыз өзінің пікірін Петербургтегі, Мәскеудегі, Қиыр шығыстағы ұстаздарының сызып берген сызығынан шыға алмай отыр.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі:  Материал
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:   
Тұрсын Жұртбай
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия
ұлттық университеті жанындағы
Отырар кітапханасы ғылыми
орталығының директоры, филология
ғылымдарының докторы, профессор

БІРТҰТАС АЛАШ ИДЕЯСЫ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТҮРКІСТАН
ҰЛТ-АЗАТТЫҚ ҚОЗҒАЛЫСЫ

Дүние тарихы төңкеріліп түскен ХХ ғасырда империялық және ұлттық
мүдделердің қақтығысы – әлем жағырафиясынан бастап, ұлттар мен ұлыстардың,
жеке адамдардың тағдырына түбегейлі өзгерістер әкелді. Түсіндіріп болмайтын
түсінікті мүдделер бүтін елді бұтарлады. бұтарланған жұртты бунақтады. №
453-Л хаттама мен 1945 жылғы 11 ақпанда Ялтада өткен конференцияда
И.Сталин, Ф.Рузвельт, У.Черчилль қол қойған Үш ірі елдің Қиыр Шығыс
мәселесі туралы бітімі бойынша, Шығыс Түркістан Қытайдың құрамына беріліп,
Сыртқы Моңғолияның дербестігіне айырбасталды. Сөйтіп олар тектік, діндік,
тілдік негіздері мүлдем қабыспайтын ұлттардың құрамына біріктірілді.
Империялық бөліп ал да билей бер деген өктемдіктің кесірінен бүйрегі
бүтін қазақ елі үшке бөлініп кетті. Қазақстан үшін сондай мүдделі әрі
ділгір, күрделі құпия мәселе – әлімсақтан бергі ата қонысында отырған Шығыс
Түркістандағы қазақтардың тарихи тағдыры.
Екінші дүниежүзілік соғыстың соңғы нүктесінің бірі болып табылатын,
Империялық мүдделердің қақпақылына түскен Шығыс Түркістан Республикасының
құрылуы мен таратылуы – ұлттық тұтастық пен ұлттық ыдыраудың тарихи, саяси,
рухани және территориялық түйіткілдері тәуелсіздік алғанға дейін өз
тарихынан өзі жеріген қазақ тарихнамасында мүлдем зерттелмеді. Қазақ
тарихшылары үшін ол бимағлұм күйде қалып келген тақырыпқа айналды.
Милллиондаған адамның тағдырын тезге салған бұл оқиға туралы қарама-
қарсы мүдделер мен пікірлерді зейін қойып зерделеу – тек қана қазақтың ғана
емес, сонымен қатар орыс, қытай, монғол, қырғыз тарихшыларының міндеті боп
саналмақ.
Өкінішке орай, бүгінгі территориясы тиянақталған тұста да бұл оқиғалар
ғылыми зерделеуден өткен жоқ. Зерделеуді былай қойып, қазақ шығыстанушылары
мен тарихшылары Шығыс Түркістан атауынан бас тартып, империялардың отарлық
пиғылын танытатын Синьцзян – Жаңа жер (игерілген тың, яғни бізге түсінікті
Целиноград) сияқты атауды ғылыми негізді термин ретінде таңдап алыпты.
Тәңір тауды бөктерлей орналасқан тұтас жұртқа қойылған, саясатқа еш қатысы
жоқ – Шығыс Түркістан, Орталық Түркістан, Батыс Түркістан, Солтүстік
Түркістан деген жағырафиялық атаулар кезінде мұқым түркі елінің атын
тарихтан өшіру мақсатында пантүркизм деген атты ойлап тапқан еуропашыл
ғалымдардың өктемдігінен туған атау болатын. 1919 және 1922 жылғы түркі
халықтарының астыртын құрылтайында қазіргі Қазақстан мен Башқұртстанды
Солтүстік Түркістан деп ресми атап, картаға енгізіп, ортақ туды бекіткен
болатын. Бүгінгі тәуелсіз мемлекет тұсында да біздің ғалымдарымыз өзінің
пікірін Петербургтегі, Мәскеудегі, Қиыр шығыстағы ұстаздарының сызып берген
сызығынан шыға алмай отыр.
Тарихи тәуелсіз ойлау жүйесі қалыптаспаған тарихшылар тарихи шындықты
қалпына келтіре алмаса, ұлттық мемлекеттің тарихы мен ұлттық мүддесі,
танымы мен тағдыры толық тұжырымдалмайды.
Ал біртұтас алаш идеясын кие тұтатын қазақтар үшін:
Шығыс Түркістан дегеніміз – көне түркінің мәңгілік ел идеясының
аясында өмір сүрген түркі дүниесінің ата мекені.
Шығыс Түркістан дегеніміз – бөлшекке түскен қазақ жері.
Шығыс Түркістан дегеніміз – бөлінге түскен қазақ елі.
Осындай өксікті өкініштің өті жарылып, уыты таралмас үшін
А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Р.Марсеков, Қ.Сүлейменұлы бастап барып, 1918 жылы
24 сәуірде Шәуешек қаласында кіші құрылтай өткізген болатын. Ондағы басты
мақсаты:
Алашорда үкіметінің Шығыстағы эмиграциялық бөлімін ашу;
босып барған ел мен жергілікті қазақтардың басын қосып, Алашорда
мемлекетінің азаматтары ретінде Қытай үкіметіне ресми тіркету;
оларды жерге қолтықтаса орналастырып, дербес автономиялық басқару
жүйесін құру болатын.
Алайда, мәнжу империясы күйресе де, империялық үстемдік пиғылы
күйреген жоқ болатын. Сондықтан да олардың бұл талабы орындалмады. Үміті
ақталмады. Бірақ та Алаш идеясы өзінің дәнін сеуіп, өнімін егіп кетті.
Ұлттық газеттер мен мектептердің, мәдени ойын-сауық отауларының ашылуы –
ұлттық сананы оятып, ақыр соңында ұлт-азаттық қозғалысына алып келді. Ұлт-
азаттық күрес қаһармандары мен жауынгерлері осы біртұтас Алаш идеясы үшін
қолына қару алды. Жауымен жағаласты, жараланды. Қаза тапты.
Демек, біз бүгін Алаш партиясы мен Алашорда үкіметінің құрбандарын
қалай қасиеттесек, оларды да солай құрмет тұтуымыз керек. Кеше, қызыл
жауынгерлер мен қарт коммунистерді ардагер деп қалай әспеттесек, оларды да
солай қадірлеу – парызымыз.
Егер де қазақты біртұтас ел деп танысақ, егер де Алаш идеясын біртұтас
қазақ идеясы деп мойындасақ және сол мойындауымыз шын болса, онда әлемнің
қай түкпірінде болмасын қазақ елінің азаттығы үшін күрескен әр жауынгерді,
әрбір құрбанды – қазақтың біртұтас ұлт-азаттық күресінің ардагерлері деп
тануымыз керек. Оларға көрсетілген құрмет – Ұлы Отан соғысының
ардагерлеріне көрсетілген құрмет пен жеңілдіктерге теңгерілуі тиіс.
Әйтпесе, Мұстафа Шоқайдан бастап бүгінгі салтанаттың иесі болып отырған
Қалибек хакімге деген мезіретіміз, Абайдың сөзімен айтқанда, сарт мезірет
болып табылады. Алаш идеясына деген адалдық пен сенім – бізден соны талап
етеді. Ал қазақ үшін Алаш идеясынан, оның бес ұлы нысанынан артық мүдде
болуы тиіс емес. Ол идея бүгін де өзінің мүдделі мақсатын жойған жоқ. Қайта
тәуелсіздіктің тамыры тереңге кеткен сайын, алдымызға сұрақ болып шығып
отыр. Ол идеялар мыналар:
Бірінші ұстаным: жер, жер және жер. Жерсіз Отан жоқ. Әлихан
Бөкейхановтың ұйғарымы бойынша: Қазақтың байырғы жерін қашан қазақтар өз
бетінше ғылым мен техникаға сүйеніп толық игермейінше, жер жеке меншікке
де, қоныстанушыларға ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Біртұтас Түркістан идеясы: теориялық негіздері және іске асырылу жағдайлары
Біртұтас алаш идеясы және шығыс түркістан ұлт-азаттық қозғалыс
Мұстафа Шоқай және Түркістанның біртұтастығы идеясы
Басмашылар қозғалысы
Мұстафа Шоқай және тұтас Түркістан идеясы
Алаш қозғалысының ұлттық идеясы
Мұстафа Шоқай еңбектеріндегі тәуелсіздік идеясы
Мұстафа Шоқайұлының Тәуелсіздік жолындағы саяси қызметі
Ә. Бөкейхановтың қоғамдық саяси қызметі
Мұстафа Шоқайдың 1917 жылғы қос революция кезеңіндегі және шетелге мұғажыр болып кеткенге дейінгі қоғамдық-саяси қызметі
Пәндер