Дақпырт пен шындық

ЖОСПАР.

І.Кіріспе.

Желтоқсан оқиғасының қозғаушы күштері.

ІІ.Негізгі бөлім.
1. Тоталитаризмді тұңғыш тітіреткен.
(Тарихи орны мен сабақтастығы туралы)
2. Нағыз атауы мен нағыз бағасын алмаған көтеріліс.
3. Желтоқсан көтерілісі толыққанды саяси бағасын
алды ма?
4. Оқиғаны кім ұйымдастырды?

ІІІ.Қорытынды.

Бір түйін ой.

Дақпырт пен шындық

Тарих дегеніміз – кесек-кесек айтулы оқиғалардың жиынты- ғы.1986 жылғы желтоқсан айында дүниені өзіне жалт қаратқан үш күн оқиғасының тек қазақ ұлты тағдырында ғана емес, күллі әлемдік, қалыптық ой-сана қозғалысында иеленер орны ерекше .
Желтоқсан оқиғасын Д.А. Қонаевты бірінші хатшы қызметі-
нен босатқан Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің 1986 жылғы 16 желтоқсандағы Пленумы тұтандырды.Саяси Бюро аты- нан КОКП Орталық Комитетінің хатшысы Г.П. Разумовский шығып сөйледі. Сол күннің кешінде қалалық Ішкі істер басқарма- сы мен республикалық Мемлекеттік қауіпсіздік комитетіне жер- гілікті халық өкілдері арасынан Пленум шешіміне қарсылық біл- дірушілер туралы хабарлар түсе бастады .
Жұрт Г.В. Колбиннің сайлауына қарсылық білдіріп, Д.А.Қона- евтің ел көзіне көрінуін талап етті , ауыр әлеуметтік- тұрмыс жағ- дайы, тұрғын үй, жұмыс тапшылығы , ана тілінің қолданылуы ақсының шектеулілігі өткір сөз болды . Бұл талаптар орыс және қазақ тілдерінде жазылған ; «Ешбір ұлтқа артықшылық берілме-
сін!» «Лениндік ұлт саясатының принциптерін құрметтеуді талап етеміз» . «Ленин идеясы жасасын !». «Әр республиканы өз көсемі басқарсын!». «Қазақстан жасай берсін !» сияқты ұрандарда көрініс тапты . Жұрт Ленин портреттерін көтеріп ән шырқап, қарусыз ке- ле жатты. Басқа халықтардың намысына тию, мемлекеттік құры- лысты құртуға шақыру , бұзақылық көріністер болған жоқ.
Желтоқсан 1986 - халықтың жас ұрпақтың ұлттың қозғалысы . Ол айдарына қарғыс таңбасы басылған М.Горбачевтің «Қайта құру» бағдарламасын шын мәніндегі жаңғырту заманы екен деп ал- данған ұлттың жас өкілдері еді .
Желтоқсан қозғалысы қаһарлы да қасіретті үш күн кезінде бір- неше сатыдан өтті.
Бірінші саты, желтоқсанның 16-сынан 17-сіне қараған түрі Қазақ КСР Мемлекеттік қауіпсіздік комитетінің деректері бойын- ша, сол күні түні қаланың алты оқу орындарыны және С.М.Киров заводының 8 жатақханаларында театр көркем инстутының 12 студенттері «арандатуға бағытталған іріткі салу жүмысын жүргізді» . Олар жастарды шеру (манифестация) жасауға көндірді , арандатуға бағытталған ұрандар мен плакаттар даярлап , көшеге алып шықты . Ол бір түнде болған қимыл- әрекет 1979 жылы маусым да Ақмолада (Целиноградта) неміс автономиясына қарсы өткен акцияны еріксіз көз алдыңа әкеледі.
Желтоқсанның 16-сынан 17-сіне қараған түні толқу Ақмоладағы сияқты студент, жұмысшы жастардың жатақханаларында бастал- ды . Желтоқсанның 17-сі күні таңертең алаңға толқын – толқынмен жиналу әдісі де Ақмола оқиғасымен үндесті. Қалай болғанда да сол бір түнгі үрдістің босталу, өрбу динамикасын қалпына келтіру Желтоқсан тарихының ең бір қиын сәті екендігін мойындау керек . Желтоқсан қозғалысының сол бір түні жастар үшін толқу, тербеліс, үміт кезеңі болатын .
Көтерілістің екінші сатысы –желтоқсанның 17-сі сағат 7-8ден 18 сағатқа дейінгі кезең ,бұл 200-300 адамның шағын митингілер- ден мыңдаған адам қатынасқан митингілер , наразылық демонстр- ациясы шеру , демонстраттар мен комсомол, партия басшылары- ның жоғары оқу орындарының ректорлары мен декандарының , билік -әміршіл күштерінің өкілдерімен диалог болған кезең .
Көтерілістің екінші сатысында болған оқиғаларға зерттеушілер әртүрлі көзқарас білдіреді . Осы бір жүйемен көтерілісшілермен бетпе-бет келген сәтке тепе-тең диалогы болмау себебін жастарға артушылық жиі кездеседі . Шындығында, билеуші топ Алаңға шығушылармен біріншіден өздерін тең санаған жоқ. Жастарды салған жерден экстримистер деп қарады .Екіншіден,диаогқа бетпе-
бет кездескен екі жақ екі тілде сөйледі : Бірі билеуші жақ тек жас- тарды Алаңнан таратып ,«тәртіпсіздікті» тез жоюды көздеді.Ал,
көтерілісшілер Орталықтан ұлы державалық өктемдіктен жүргізіп отырған саясатты қайта қарауды талап етті . Комиссияның төрағасы М.Шаханов өзінің бір сұхбатында осы бір ситуация туралы былай деп әділ түйіндейді:
«Тарихта тіпті үлкен соғыс өрті тұтанғалы тұрған сәтте екі жақ- тың ақылды, өнерлі азаматтары жүйелі сөзге тоқтасып , тарқасқан мысалдар аз емес . Алысқа бармай-ақ өзіміздің дана билер, көсем хандардың , көнекөз қарттардың басуымен талай дау-дамай бейбіт жолмен шешіліп , келгенін еске алсақ та жеткілікті . Сондықтан Желтоқсан оқиғасын ушықтырмай әбден шешуге болар еді .
Рас, жастардың алаңға жиналу мақсатын білмей жатып мили- ция ,әскер күштерін асығыс шақырғанымен , республика басшыла- ры демонстранттармен диалог жасауға тырысып көрді. Бірақ, ол ешқандай нәтиже бермеді.Неге?себебі,мінберге шыққандар қазақша сөйлегенмен , екі жақ екі тілде сөйлескендей болды , бір- бірін түсіне алмады. Шығып сөйлеген басшылар бұлайша жиналудың ақылға сыймайтындығын және заңсыз екендігін қайта-қайта еске салып тарқауды талап етті. Демонстраттардың өкілдеріне жағдайды орталық Комитетте , болмаса басқа «тыныш» ортада түсіндіруді ешкімге де қажет деп таппады . Ондаған жылдар бойы әміршіл -әкімшіл басқару жүйесіне еті үйреніп кеткен ескі апарат қайта құрудыңұшқындары алдымен жеткен жастардың саяси талап тірегін түсінгісі келмеді . Мұндай жағдайда халық пен жұмыс істеудің нақты әдіс –тәсілдерін білмейтіндіктен , «еске түскен» ескі әдіс –күшпен басып тастау ғана болды. Сол кездің өзінде жастардың жаңаша ойлауы , азаматтық санасы үлкендерден көш ілгері озып , республика басшылығына оның экономикасы,мәдениеті, тарихынан хабарсыз адамды отырғызуға болмайтындығын дәлелдеуге тырысты . Бірақ ол кезде күш теңелмес еді . Милицияның сойылы мен солдаттардың сапер күрегі , партанпараттардың шылауында тырп ете алмаған заң органдарының күшімен демонстранттар тек саяси жеңіліс тауып қана қоймай , соңынан әртүрлі жазаға тартылып, заңсыз қуғындауға түсті.
Үшіншіден , бейбіт пиғылдағы жастардың шеруіне «бұзақы- лық» сипаты бірден таңылды . «Балалар бақшасын қиратты»
«Балалар әлемін» талқандады , «орыстарлы ұрды» деген әр өсектер жастарға провокациялық әдістермен таңылды. Сөйтіп, жүйе бірден күш қолдануға сынықтан сылтау іздеді .
Төртіншіден , жастар арасына «тіс қаққан», «әккі» қулар жіберілді , міне солар қызба жастарды провокация жасауға итермеледі . Тастүйін ұйымшылдықты көрсеткен шерушілер Алаңға келіп шашырағанда көтеріліс лидерлері шашырағанда қимыл-әрекеттерге ықпал жасай алмай қиналды .
Адам аулауға шыққан қаражүзділіктерді келімсек Г.Колбин ұялмай – қызармай «жасақшылар» отряды деп атады. Сөйтіп ол көтеріліске қатысқан қазақтарға орыс жұмысшыларын қарсы қоюы ұлтшылдықтың ең барып тұрған шыңы еді. Бұл 1905-1907 жылы патша охранкасы құрған қаражүзділіктер –черносотенцы сияқты ұстаныммен құрылып . Г.Колбиннің охранка тәжірибесін жақсы білетінін көрсетсе керек . Қалай болса да Орталық оның бірден- бір өкілі көктұқыл Г.Колбин патша заманасының ұлт саясатының ең жексұрын түрін осылай жандандырды . Бұны біз түгілі , бола- шақ ұрпақтарымыз білуі абзал .
Жазалаушылар қатарының 7 пайыз қазақ . Ал Ішкі істер әскерінің милиционерлердің саналы толы іштей күреске бел байлаған жастар жағында болды. Кейбір жерде ұлттық ұстаным- мен белгілеген жазалаушылар арасында қақтығыстар болды. Автобусқа мініп тұрған жастарды қазақ милиционерлері қалтарыста шығарып жәбірлегені туралы деректерді ел аузынан да жиі естуге болады . Жастар арасында арандатушы «жансыздар» көп болды , олардың кейбірі орысқа ұрандар тастады . Еліріп қозған жастардың кейбір тобы жатақханаларға , аудиторияларға басакөктеп кіріп , күшпен жастарды көшеге шығарды . Бұл жағдай билеуші топтардың қолында желеу болды , олар зорлық- зомбы- лықты , ұрып- соғуды , мертіктіруді үстемелеп жасауға әкелді.Жазаушылар көшеде бейсауыт келе жатқан қазақтарды ұстады,аулаларда ойнап жүрген жас өспірімдерді машиналарға тиеп,дүре соғатын,жазалайтын,не айыптайтын пункттерге тасыды.
«Ұлттық белгімен адамдарды аулау» етек алғаным Қазақ КСР Мем-
лекеттік қауіпсіздік комитетінің төрағасы генирал В. М.Мирашник кеңінен мойындады.
Демонстрация бейбіт саяси қарсылық тұрғысында болатын.
Жұртшылық Г.В. Колбин сайлауына риза еместігін білдірді, өз алдарына Д.А. Қонаевты шығаруды талап етті , өмірдің ауыр әлеуметтік жағдайларын , тұрғын үй алудың , жұмысқа тұрудың қиындықтарын , ана тілінің қолданылу ауқымының тарылып бара жатқанын айтып реніштерін білдірді . Адамдар қолдарына Лениннің портретін ұстап, халық әндерін айтып қарусыз жүрді . Басқа халықтарға қарсылық байқалмады , мемлекеттік құрылысқа нұқсан әрекеттер болған жоқ .