Есімшелердің күрделі құрылым жасауға қатысуы

Бүгінгі таңда тіл білімінде деңгейаралық байланыс мәселені көп айтылып жүр. Сондықтан, мысалы морфология саласын дәстүрлі түрде жалаң алып қарастыру бүгінгі тіл ғылымы үшін өзекті емес. Тіл білімінде морфологияға қатысты мынадай көзқарастар бар:
1. Дәстүрлі көзқарас.
2. Дәстүрлі синтаксиспен байланысты қарау.
3. Формалды морфология және синтаксис.
4. Синтаксистік семантика тұрғысынан қарау .
Морфологияны әр түрлі аспектіден қарау түгіл тілді деңгейге бөлудің өзі кейбір тілдер үшін өзекті емес. Өйткені, кейбір тілдерде грамматикалық мағыналар морфемдік тәсілдер арқылы емес, синтаксистік құралдар, просодикалық тәсілдер арқылы беріледі. Сондықтан тілдің деңгейлік сипаты барлық тілге бірдей қолданыла бермейді.
Жаңаша бағытта морфология жазған В.А.Плунгин өз морфологиясының озықтығын былайша дәлелдейді: «Не во всех языках существуют словоизменительные морфемы, тем не менее, представляется естественным говорить о морфологическом описании и применительно к таким языкам, в которых имеются словообразовательные морфемы, но отсутствует словоизменительные»
Тілдің деңгейлік сипаты теориялық және коммуникативтік тіл білімі тұрғысынан қарастырылуы тиіс: біріншісі тіл механизмінің құрылымын, ал екіншісі оның қолданылу (жұмсалу) принципін зерттейді. Ең бастысы тіл деңгейлерін бөлу кезінде олардың қолданысына, қызметіне назар аударып отыру шарт. Олай болмаған жағдайда тілді тұтас жүйе ретінде біріктіруге мүмкін болмай қалады. Сондықтан есімше тұлғаларын қарастыру кезінде оларды деңгейаралық байланыс тұрғысына талдау ұтымды болмақ. Бұл тілдік бірліктің жұмсалу мүмкіндігі мен ауқымын толық көріп анықтауға мүмкіндік береді.
1958 жылы қазақ тіліндегі есімше категорияларын арнайы қарастырған Т.Ерғалиев олардың морфологиялық қызметін бөліп қарастырады. Автор еңбегінің 3 бөлімнің «Есімшелердің морфологиялық функциясы» деп атайды да, оны былайша негіздейді: «Қазақ тіліндегі есімшелік категориялардың морфологиялық функциясын талдағанда, оған есімшенің анықтамасы, жасалуы, формасына қарай бөліну түрлері, өзгеруі жатады» .
Тілдің морфологиялық деңгейі фонологиялық деңгейден гөрі синтаксиске жақын. Өйткені екеуін біріктіріп грамматика деп атап, көп жағдайда оны фонологиямен бір парадигмалық оппозициялық қатарға қою қалыптасқан. Бұл тілдегі таңбалардың мағына ажыратушы және мағына ажырата алмаушы болып жіктелуіне негізделеді. Тілдегі фонемалар мағына ажыратушы бірлік болғанымен, олар мағыналы таңба бола алмайды. Сондықтан тіл жүйеден, таңбалар жүйесінен, мағыналы таңбалар жүйесінен тұрады десек онда фонемалар тілдік таңбаға жатпайды оны зерттейтін фонология саласы мағыналы таңбаларды емес, мағына атқарушы таңбаларды зерттейді екен. Ал, морфология мен синтаксистің арасы жақын және бір-бірімен өте тығыз байланысты. Морфология морфемалардың сөзтұлға аясындағы тізбегін қарастырса, синтаксис сөзтұлғалардың синтагмалық құрылым ішіндегі тіркесін қарастырады. В.А.Плунгиянның айтуынша олардың деңгейлік сипаты шартты: «Для чего нужно вводить такое различие? Разве нельзя считать, что правила сочетания морфем друг с другом в целом одинаковы, независимо от того, касаются ли они отдельных морфем или их комплексов?».

1 Байтұрсынұлы А. Тіл тағлымы. –Алматы, 1992. –444 б.
2 Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. –Алматы, 1999. –581 б.
3 Қазақ грамматикасы. –Астана, 2002. –783 б.
4 Словарь по языкознанию. –Алматы, 1998. –540 б.
5 Қазақ тілі (энциклопедия). –Алматы, 1998. –508 б.
6 Салқынбай А. Лингвистикалық түсіндірме сөздік. –Алматы, 1998. –301 б.
7 Қалиев Ғ. Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі. –Алматы, 2005. –439 б.
8 Қапалбеков Б. Көсемшелердің жұмсалу өрісі. –Алматы, 2006. –161 б.
9 Ақкөзов Ә. Сапалық сын есімдердің семантикасы. –Алматы, 2005. –166 б.
10 Фердинанд де Соссюр. Труды по языкознанию. –Москва, 1977. 695 с.
11 Қапалбеков Б. Көсемше бағыныңқылардың дамып қалыптасуы мен мағыналық түрлері. Филол.ғылым.канд.дисс. –Алматы, 2000. 150 б.
12 Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. –Алматы, 1991. –381 б.
13 Хасенова А. Етістіктің лексика-грамматикалық сипаты. –Алматы, 1971. –307 б.
14 Мелиоранский П.М. Краткая грамматика казах-киргизского языка.Часть І, изд. 1894 г., –Санк-Петербург. – 154 с.
15 Ерғалиев Т. Қазақ тіліндегі есімше категориясы. –Алматы, 1958. –80 б.
16 Хасенова А. Қазақ тіліндегі туынды түбір етістіктер. –Алматы, 1959. –176 б.
17 Маманов Ы. Қазіргі қазақ тілі. –Алматы, 1966. –183 б.
18 Оразов М. Етістік. –Алматы, 2001. –385 б.