Жүсіпбек Аймауытов - жантанушы (1889-1931)

Жүсіпбек Аймауытов 1889 жылы Семей губерниясының Павлодар уезіндегі Қызылту болысының Бірінші ауылында өмірге келген. Жастайынан білімге құштар болып, алдымен ауылдағы молдадан, кейін Баянда, содан соң қалада дәріс алған. 1914 жылы Семей қаласын-дағы мұғаілмдер семинариясына түседі де, оны 1919 жылы бітіріп шығады. Сауатты жас азамат сол ХХ ғасырдың бас кезіндегі үлкен-үлкен саяси-экономикалық өзгерістер мен төңкерістерді тек газет бетінен оқып қоймай, оларға тікелей қатысады. Халықтың өркендеуін жеделдетуге қатысқысы келді, өзі байқаған дағдарыстардан шығу жолдарын да іздеді. Елеулі екі үлкен романы -''Қартқожақ'' пен ''Ақбілегі'' оған куә бола алады. Күрескер жазушы, ақын, драматург Жүсіпбекті біз қазақ философиялық ойын дамытуға тікелей қатысқан адам деп бағалай аламыз. Оның шығармашылық мұрасы - философиялық толғауы терең рухани қазынамыз: қазақ болмысы, ұлтаралық қатынастар, дала шаруасының санасы, әйел теңдігі, адамгершілік нормалары, таптық қоғам өмірі, өтпелі кезеңдегі билік нысаны сияқты күрделі теориялық мәселелер көркем әдебиет құралы мен тілі арқылы сөз болды, өзіндік шешім тапты, Ал ''Психология'' аталатын оқулығы осы күнге шейін маңызын жойған жоқ.
Абайдан сусындаған, оның жан-жақты да күрделі дүниетанымын өз заманында өте жақсы түсінген, ұлы абайтанушы М. Әуезовпен көп мәселелерді түсінуде терезесі тең Жүсіпбек өзінің шығармашылығы мен қоғам-дық қызметін, Абай өсиетін жүзеге асыруға қолынан келген бар мүмкіншіліктерін өмірінің ең соңғы күндеріне дейін аянбай қолданды.
Абайды өзінің бас ұстазы санаған Жүсіпбек ұлы ақын тағылымының қазақ елінің ертеңі үшін әлі де берері көп екенін жақсы түсінген. Абайдың шығармалары мен асыл сөздерінен алған сабағын былай түсіндіреді: ''Ақынды дана, рахымды әділ, шынға сусаған, қыңырды жөнге, қисықты тезге салмақ болған, бұзықтықпен алысып өткен Абай еді. Қазақтың әдебиетіне жан берген: сөздің сырын сырлап, ішін түрлеген, өлеңінен өрнек шығарған, ақындық, сыншылдық бірдей дарыған Абай еді. ''өнер тап, оқы, харакет қыл, тәрбие ал, ынсапты адам бол'', - деп қақсап өткен Абай еді. ''Халықтың қамын же, адам баласын бауыр тұт, адамшы-лыққа қызмет ет'', - деген Абай болатын. өмір жолында Абайдың айтпағаны аз. Ақыл білім, сезім, терең ойлылығына қарағанда, Абай - қазақтан шыққан философ данышпан''.
Абайды философ деп, хакім деп енді-енді ғана танып, біліп жатқанда, бұдан 75 жыл бұрын Абайдың кім екенін тап басып тұрып бірінші болып айтуы - Жүсіпбек Аймауытовтың да ойлау дәрежеснінің жоғарылығын, көзқарасының жан-жақтылығын, білімінің тереңдігін анық білдіріп тұр.
Абайдың этикалық өсиеттері ''адам бол'' деген гуманистік идея еді. ''Адам болам десеңіз: бес нәрседен қашық бол, бес нәрсеге асық бол'', - деп, оның үлгісін берген Абай өз шығармаларында адам болудың біртұтас кодексін жасады. Олардың негізгілері: ақылды дұрыс пайдалану, талап, еңбек, терең ой, қанағат, рақым, білім алу, дүние тану, әр нәрсенің өлшемін білу, өз арының алдында жауап беру, күрес, әділ, сыншыл болу, жамандықтан бойын аулақ ұстау және тағы басқалары. Ал Жүсіпбек бар болмысымен осы көзқарастарды түгелімен қабылдап, өзінің өмірлік өсиетіне айналдырды.
Ғылымсыз білім сыңаржақ: ғылым білімді ұлғайтады; ғылымсыз білім тым құрғақ, білімді орнына жұмсау керек. Білімді орнына жұмсайтын не? Ол - тәрбие''. Сонымен, білімнің адамзат игілігіне жұмсалуы, жұмсалмауы тәрбиеге байланысты екен. Тәрбиесіз білімді адам сол білімін адамзаттың игілігіне де, сорына да оңды-солды жұмсай беруі мүмкін. Тәрбиелі адам, яғни иманды адам, толық адам ондайға бармақ емес, ол білімін өз орнына, игілікке, адамзаттың гүлденуіне жұмсайды ...''Міне, осындай-осындай ізгі ойларға жетелейді. Жүсекеңнің кезінде ''Тәрбиеге жетекші'' (Орынбор, 1926 ж.) ''Психология'' (Ташкент, 1927 ж), ''Жан жүйесі және өнер таңдау'' (-М., 1929 ж.), ''Сабақтың комплекстік жүйесінің әдістері'' (Қызыл-Орда, 1929 ж.) секілді оқулықтар жазуы тегін емес. Педагогикалық көзқарастары адамға, оны тәрбиелеу мүмкіндігіне деген сенімінен басталады. өзінің ''Тәрбие'' деген мақалаларында Жүсіпбек, адамның хайуаннан айырмашы-лығы жайында әңгіме қозғай отырып, адам бойындағы ұнамсыз мінез-қылықтарының барлығы тәрбиенің кемдігінен деп қорытынды жасайды. Оның айтуынша, адам табиғаттың емес, тәрбиенің құлы болуы керек. Адам өміріндегі тәрбиенің рөлін зор бағалаған ол тарихтағы ірі құбылыс-тардың бәрін тәрбиемен байланыстыра отырып, былай деп жазды: ''Алғашқы екі ғасырдай афиняндар мәдениетті, ғылымды күшті жұрт болған, неге? Данышпан Солонның жасаған ережесімен тәрбиеленгендіктен. Рим халқын атақты, күшті қылған кім? Тәрбие. Ескендірді данышпан хакім қылған кім? Аристотельдің тәрбиесі.